Қылмыстың түсінігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АНЫҚТАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың құқықтық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыстың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстың жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ...
Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың құқықтық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстың ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыстың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қылмыстың жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... ...
Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері ... ... ... ... ... ... ...
Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005 жылы Қазақстандықтарға арнаған Жолдауында ғылымды одан әрі дамытуға ерекше мән берді.
Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның адамзатқа тартқан сыйы, тартуы іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он жылдан бері Қазақстан ғылымы да дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-келген ғылым саласында ілгері дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдык катынастардың реггеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарын, құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық - нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру міндеттері түр.
Қазақстан Республикасы Конституциясында сәйкес біздің мемлекетіміз демократиялық құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюна құқық саласы, құқық қорғау органдарының маңызы ерекше.
Құқықтық мемлекетті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу, орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің бір болып саналады.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстың жауаптылықтың негізгі мен шектерін сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық басқа да құқық салалары сияқты белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қылмыстық құқықтың бірден – бір жалғыз формальды қайнар көзі – Қылмыстық Кодекс болып табылады.
Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның адамзатқа тартқан сыйы, тартуы іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он жылдан бері Қазақстан ғылымы да дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-келген ғылым саласында ілгері дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдык катынастардың реггеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарын, құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық - нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру міндеттері түр.
Қазақстан Республикасы Конституциясында сәйкес біздің мемлекетіміз демократиялық құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюна құқық саласы, құқық қорғау органдарының маңызы ерекше.
Құқықтық мемлекетті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу, орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің бір болып саналады.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстың жауаптылықтың негізгі мен шектерін сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық басқа да құқық салалары сияқты белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қылмыстық құқықтың бірден – бір жалғыз формальды қайнар көзі – Қылмыстық Кодекс болып табылады.
1. Ағыбаев А.Н. /Қылмыстық құқық, жалпы бөлім/ Алматы – 2001 ж.
2. Звечаровский И.Э. // Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
3. Даубасов Ш. //Қылмыскерді ұстап беру бойынша көп жақты халықаралық құқықтық механизмдерге Қазақстан Республикасының қатысуы/
Хабаршы №2, 2003 ж.
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы //Алматы – 2001ж
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару құқығы /Алматы-2002
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік /Алматы-2001
7. Лейкина Н.С. // Личность преступника и уголоная ответственность
М. 1995 г
8. Наумов А.В. //Осы заманғы қылмыстық құқықтың негізгі тұжырымдамалары. Алматы – 1999 ж.
9. Наумов А.В. // Қылмыстық құқығы/ Астана – 2001 ж.
10. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть общая. - Алматы, 1987, с. 241.
11. Құқықтық мәртебені осылайша қарау көптеген авторлармен ұсынылған. Мысалыға, келесілерден қарауға болады: Патюлин В.А.Государство и личность в СССР: Правовые аспекты взаимоотношений-М., 1974.
12. Павлухин Л.В. Расследование в форме дознания: Уч.пособие. - Томск , 1969, с.14-15.
13. Давыдов П.М. и др. Уголовный процесс: Уч.пособие. - Екатеринбург, 1992, с.46.
14. Шпилев В.Н: Участники уголовного процесса. - Минск, 1970, с. 39.
15.Рыжаков А.П.,Сергеев А.И. Субъекты системы органов дознания.-Тула, 1996, с.112-113.
16. Якупов Р.Х. Уголовный процесс.- М., “Зерцало”, 1999,с.97.
17. Белозеров Ю.Н:Дознание в органах милиции и его проблемы. М. -“Юрид.лит.”, 1972. с. 46.
18. Рыжаков А.П. Орган дознания: понятие и проблемы//Юридический мир. 2002, N1. с.43.
19. Уголовный процесс. - М., 1972. - С.236.
2. Звечаровский И.Э. // Уголовная ответственность. Москва - 1995 г.
3. Даубасов Ш. //Қылмыскерді ұстап беру бойынша көп жақты халықаралық құқықтық механизмдерге Қазақстан Республикасының қатысуы/
Хабаршы №2, 2003 ж.
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы //Алматы – 2001ж
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару құқығы /Алматы-2002
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік /Алматы-2001
7. Лейкина Н.С. // Личность преступника и уголоная ответственность
М. 1995 г
8. Наумов А.В. //Осы заманғы қылмыстық құқықтың негізгі тұжырымдамалары. Алматы – 1999 ж.
9. Наумов А.В. // Қылмыстық құқығы/ Астана – 2001 ж.
10. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть общая. - Алматы, 1987, с. 241.
11. Құқықтық мәртебені осылайша қарау көптеген авторлармен ұсынылған. Мысалыға, келесілерден қарауға болады: Патюлин В.А.Государство и личность в СССР: Правовые аспекты взаимоотношений-М., 1974.
12. Павлухин Л.В. Расследование в форме дознания: Уч.пособие. - Томск , 1969, с.14-15.
13. Давыдов П.М. и др. Уголовный процесс: Уч.пособие. - Екатеринбург, 1992, с.46.
14. Шпилев В.Н: Участники уголовного процесса. - Минск, 1970, с. 39.
15.Рыжаков А.П.,Сергеев А.И. Субъекты системы органов дознания.-Тула, 1996, с.112-113.
16. Якупов Р.Х. Уголовный процесс.- М., “Зерцало”, 1999,с.97.
17. Белозеров Ю.Н:Дознание в органах милиции и его проблемы. М. -“Юрид.лит.”, 1972. с. 46.
18. Рыжаков А.П. Орган дознания: понятие и проблемы//Юридический мир. 2002, N1. с.43.
19. Уголовный процесс. - М., 1972. - С.236.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
------------ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АНЫҚТАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың құқықтық
негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫ----------
-----------------------
Қылмыстың ұғымы және белгілері-------------------------- --------------
Қылмыстың түрлері---------------------------- -------------------------------
--
Қылмыстың жиынтығы--------------------------- ------------------------------
ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ------------------------- --
Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы -----------------------
Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері------------------------- --
Қылмыс құрамының түрлері---------------------------- ---------------------
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
---
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ---------------------
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005 жылы
Қазақстандықтарға арнаған Жолдауында ғылымды одан әрі дамытуға ерекше мән
берді.
Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір
қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның
адамзатқа тартқан сыйы, тартуы іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он
жылдан бері Қазақстан ғылымы да дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-
келген ғылым саласында ілгері дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады.
Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық
саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдык
катынастардың реггеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға
бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарын, құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге
асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды
міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да
жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды
жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан
айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды
жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық -
нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру
міндеттері түр.
Қазақстан Республикасы Конституциясында сәйкес біздің
мемлекетіміз демократиялық құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып
табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюна құқық саласы,
құқық қорғау органдарының маңызы ерекше.
Құқықтық мемлекетті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстың
жауаптылықтың негізгі мен шектерін сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық басқа да құқық салалары сияқты белгілі бір қоғамдық
қатынастарды реттейді.
Қылмыстық құқықтың бірден – бір жалғыз формальды қайнар көзі –
Қылмыстық Кодекс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11 - бабын алатын
болсақ, онда Қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп аталады. Қазақстан
Кодексінің 11 - бабының бірінші бөлігіне сәйкес – жалғаспалы қылмыс
ортақ ниетпен және мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда, бірдей қылмыстық
әрекеттер қатарынан тұрады
Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіп бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған қылмысы
үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса немесе мұндай қылмыс
үшін қылмыстық жауапқа тартылу мерзімі өтіп кетсе, қылмыс бірнеше рет
жасалған деп танылмайды - деп Қылмыстық Кодекстің 11- бабының үшінші
бөлімінде анық айтылған, сол сияқты, бұл жағдайды Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Пленумы да бірнеше рет атап көрсеткен.
Берілген Қылмыстың түсінігі курстық жұмысы кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АНЫҚТАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Қылмыстық іс жүргізу қызметі іс-жүргізушілік-құқықтық қатынас нысанында
жүзеге асырылады. Ал өз кезегінде мұндай қатынасқа түскен субъектілер
заңға сәйкес белгілі бір іс-жүргізушілік құқықтар мен міндеттерге
иеболады.
Заңмен белгіленген құқықтық мәртебелерге байланысты қылмыстық іс
жүргізудің қатысушылары деп-өзінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық істі тергеу өндірісіне мемлекеттік
органдармен тартылған немесе жіберілген жеке не заңды тұлғаларды айтамыз.
Сонымен қатар, олардың қатарына кең іс-жүргізушілік құқықтар мен
міндеттерге ие болатын, қылмыстық сот ісін жүргізуге өкілетті лауазымды
тұлғалар мен мемлекеттік органда және көмекші қызметтерді атқаратын өзге
тұлғалар мен органдар жатады.1 Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізу
қатысушыларын жіктеу мәселелесімен көптеген авторлар айналысқан. Қылмыстық
іс жүргізу қатысушыларын жіктеудің қандай түрі болмасын, ондағы басты
рөлді мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар атқарады. Оларға
қылмыстық істі жүргізу, қылмыстық ізге түсуді бастау, қылмыстық істі
бағыттау және оның тағдырын анықтау туралы шешімдерді қабылдау бойынша
арнайы өкілеттіктер берілген. Іс жүргізудің қалған қатысушыларының орны
өзгеше. Олардың өздері іс бойынша ешқандай шешім қабылдамайды, бірақ іс
жүргізуге қатыса отырып, белгілі бір іс-жүргізушілік қызметті жүзеге
асырады және сонысымен қылмыстық істің қозғалысына әсерін тигізеді.
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес қылмыстық ізге түсу органдарына
прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау органы және анықтаушы
жатады (ҚР ҚІЖК 7-бап, 14-тармақ). Біздің диссертациялық зерттеу пәніне
анықтау органы мен анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік-құқықтық
қызметтері мәселелері кіреді. Сондықтан да, біз іс жүргізу заңдылығын
жетілдіру мақсатында осы екі субъектінің төңірегінде жиналған, әлі
шешілмеген сұрақтарды қарастырамыз. Соның ішінде, әсіресе, “Анықтау
органдары дегеніміз не, олар немен айналысады. Оның құқықтық мәртебесі және
Анықтау органының бастығы деп кімді айтамыз, Оның құқықтық мәртебесі
қандай деген мәселелерді қозғаймыз. Анықтау органы мен анықтау органы
бастығының құқықтық мәртебелерін реттей отырып, заң шығарушы бұл іс
жүргізудің қатысушыларына нақты және толық анықтамалар бермеді. ҚР ҚІЖК 65-
бабының 1-бөлігінде анықтау органының құзыреті берілген, ал 2 және 3
бөліктерінде анықтау органыболып табылатын органдар мен лауазымды тұлғалар
аталған, алайда анықтау органы категориясын толық түсіндіретін анықтама
берілмеген. Бір жағдайда оларға мемлекеттік органдар жатады:
1. Ішкі істер органдары;
2. ұлттық қауіпсіздік органдары;
3. әділет органдары - сот шешімдерінің атқарылу тәртібін бұзуға
байланысты қылмыстар туралы істер бойынша;
4. қаржы полициясы органдары;
5. кеден органдары- контрабанда және кеден төлемдерін төлеуден жалтару
туралы істер бойынша;
6. әскери полиция органдары - ҚР қарулы күштерінде, ҚР басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында шақыру немесе келісім-шарт бойынша
әскери қызметін атқарып жүрген әскери қызметшілер; әскери жиындарды өткеру
кезінде запастағы азаматтар; әскери бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің
азаматтық қызметкерлері олардың қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты
немесе осы бөлімдердің, құрамалардың және мекемелердің орналасқан жерінде
жасаған барлық қылмыстары туралы істер бойынша;
7. мемлекеттік өртпен күресу қызметінің басқару органдары мен
бөлімшелері - өртке байланысты барлық қылмыстар туралы істер бойынша;
Басқа жағдайларда оларға мемлекеттік органдар мен мекемелердің
басшылары жатады:
1. шекара бөлімдерінің командирлері - ҚР мемлекеттік шекарасы туралы
заңдарды бұзу туралы істер бойынша, сондай-ақ ҚР континентальдық шелфінде
жасалған қылмыстар туралы істер бойынша;
2. әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери бөлімдердің,
құрамалардың, командирлері, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары-
ҚР Қарулы Күштерінде басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында шақыру
немесе келісім-шарт бойынша әскери қызметін атқарып жүрген өздеріне
бағынышты әскери қызметшілер, сондай-ақ олар әскери жиындар өткеру кезінде
запастағы азаматтар жасаған барлық қылмыстар туралы істер бойынша; әскери
бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің азаматтық қызметкерлері олардың
өзінің қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты немесе осы бөлімдердің,
құрамалардың және мекемелердің орналасқан жерінде жасаған қылмыстары
туралы істер бойынша;
3. ҚР дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелердің және өкілетті
өкілдіктердің басшылары - өздерінің қызметкерлері болған елдерінде жасаған
қылмыстар туралы істер бойынша;
Заң анықтау органының барлық қылмыстар туралы істер бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу және кезек күттірмейтін тергеу қимылдарын орындау
жөніндегі құқықтар мен міндеттерді сол сияқты алысқа жүзу сапарындағы
теңіз кемелерінің капитандарына, геологиялық барлау партияларының, басқа
да мемлекеттік ұйымдар мен олардың бөлімшелерінің басшыларына жоғарыда
аталған анықтау органдары алыс, көлік қатынасы болмаған кезеңде жүктейді.
Заң шығарушының мұндай ыңғайы Л.В. Павлухинның пікірінше бірқатар
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, анықтау органдарының бұндай
топтарға бөлінуі, ондағы анықтауды жүргізетін лауазымды тұлғалардың
санынабайланысты.Жоғарыда айтылған екінші топтағы анықтау органдарына
қарағанда, бірінші топтағы анықтау органдарында (әсіресе ішкі істер
органдарымен салыстырып қарағанда( лауазымды тұлғалардың саны басым болып
келеді. Бұны ол екі топтың да анықтау органдарымен жүргізілетін қылмыстық
істердің мөлшерімен де түсіндіреді. Екіншіден, мемлекеттік органдар басым
көпшілік қылмыстық істер бойынша анықтауды жүргізетіндіктен, олардың
негізгі функциясы болып анықтауды жүргізу функциясы табылады. Ал екінші
топтағы анықтау органдарының негізгі функциясы, мысалы әскери бөлімдерде
әскери тәртіп пен құқық тәртібін сақтауболғандықтан, әдетте, бұл
мекемелермен анықтау жүргізілетін қылмыстық істер аз немесе мүлдем болмауы
мүмкін ( мысалы, теңіз кемелерінде). Сондықтан да, анықтау өндірісі соңғы
аталған органдарда эпизодикалық сипатқа ие болып, тұрақты функция ретінде
бола алмайды. 2
Ал ҚР ҚІЖК-ның 66-бабымен анықтау органының бастығы реттелген, бұл
нормаға сәйкес анықтау органы бастығы болып өз құзыретінің шегінде Бас
басқарманың (Департаменттің), басқарманың, бөлімінің, бөлімшенің және
анықтау органының өзге де бөлімшелерінің бастықтары табылады. Біздің
ойымызша, анықтау органының бастығы түсінігіне берілген бұл анықтама нақты
және толық емес, оның себебі, ол тек 65-бапта көрсетілген орган деп
аталатындарға ғана қатысты, ал қалған анықтау органдарының түрлеріне
қолдануға жатпайды ( шекара бөлімдерінің командирлері, әскери бөлімдердің,
құрамалардың командирлері, дипломатиялық өкілдердің, консулдық
мекемелердің және өкілетті өкілдердің басшылары, т.с.) сонымен қатар, бұл
анықтама анықтау органы бастығына тән барлық белгілерді ашып көрсетпейді.
Бұл екі категория түсініктеріне баға бере отырып, біз олардың бір-біріне
өте жақын және ұқсас ұғымдар екенін тұжырымдаймыз. Бұндай қортынды жасауға
көптеген іс-жүргізуші ғалымдардың осы екі түсінікке берген көзқарастары,
пікірлері себеп болды.В.Н.Шпилев, А.П.Рыжаков пен А.И.Сергеев,
В.М.Савицкий мен Ф.А.Томасевич, А.А.Чувилев,Р.Х.Якупов, Л.В.Павлухин,
т.с.с. Ендіжоғарыда айтылған анықтау органы мен анықтау органының бастығы
түсініктеріне жан-жақты, толық және нақты дефинициялар беру мақсатында бұл
субъектілердің құқықтық мәртебелерін ескере отырып, осы ғалымдардың
көзқарастарын қарастырайық.
Анықтау органы болып оның құзыретіне жатқызылған кез-келген іс бойынша
анықтауды жүргізуге құқылы басшы табылады. Анықтау органының бастығы
анықтауға басшылық етіп,нақты істер бойынша анықтауды жүргізу үшін
тұлғаларды тағайындайды. 3
В.Н.Шпилевтің көзқарасы бойынша, анықтау органы-бұл анықтауды жүргізуге
өкілеттігі бар мекеме немесе сол мекемені басқарушы лауазымды тұлға.4
Демек, осы анықтамаға және ҚР ҚІЖК 65-бабының 2-бөлігіне сүйене отырып,
анықтау органдары болып мыналар табылады екен: ішкі істер, ұлттық
қауіпсіздік, әділет, қаржы полициясы, кеден, әскери полиция органдарының
бастықтары, шекара бөлімдерінің командирлері, әскери мекемелер мен
гарнизондардың бастықтары, өртпен күресу қызметінің мемлекеттік орган
бастығы, ҚР дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелердің және
өкілетті өкілдіктердің басшылары.
Осындай В.Н.Шпилев сияқты берген көзқарасты А.П.Рыжаков пен А.И.Сергеев
те ұстанады.Олар анықтау органын мемлекеттік мекеме деп, сонымен бірге,
анықтау органдарының қатарына белгілі бір қызметтер мен басқармаларды
қосқан. Сондай-ақ, олар мекеме дегеніміз - бұл атқарушылық және әкімшілік
секілді қызметтердің бірін жүзеге асыратын белгілі бір қызметкерлер тобы
деп есептейді.5 Жоғарыда берілген анықтамалардың ішінен В.Н.Шпилевтің
берген анықтамасын мейлінше дұрыс деп санауға болады, оның себебі әрбір
анықтау органы деген кезде, ең біріншіден оның мәртебесін және т.б.
белгілерін көрсететін оның бастығы болып табылады. Басқаша айтқанда,
анықтау органы бастығының мәртебесін белгілейтін сол анықтау органы немесе
мекеме, ал ондағы біз айтқан орындаушылар, яғни лауазымды адамдардың
мәртебесі олардың өкілеттіктері, құқықтары мен міндеттері негізінде
белгіленеді. Алайда, В.Н.Шпилевтің берген анықтамасында А.П.Рыжаков пен
А.И.Сергеев айтқан атқарушылық функциясын жүзеге асыратын анықтаушылар
көрсетілмеген. Анықтау органы үлкен мекеме болғандықтан, онда басшыдан
басқа, атқарушылар, яғни анықтаушылар болуы тиіс. Бұл орайда А.П.Рыжаков
пен А.И.Сергеевтың берген анықтамасын да бір жағынан дұрыс деп санауға
болады.
Ал осыған байланысты, В.М.Савицкий мен Ф.А.Томасевичбасқашалай анықтама
берген. Олардың пікірінше, анықтау органының бастығы белгілі бір мекеменің
тек әкімшілік басшысы болып табылады және ол ешқандай да іс-жүргізу
қызметтеріне ие бола алмайды.6 Біз бұл ғалымдардың берген анықтамасымен
жартылай келісеміз. Оның себебі, бір жағынан, кез-келген мемлекеттік
мекеме бастығы қызметінің негізгі сферасы әкімшілік немесе басқарушылық
сипатқа ие. Ал, екінші жағынан, ҚР ҚІЖК 66-бабына көз жүгіртетін болсақ,
анықтау органының бастығы процессуалды басшылық ету және тергеу
функцияларын жүзеге асырады, олай болса, оның қызметі сонымен бірге, іс-
жүргізушілік құқықтық сипатқа да ие.Осы анықтамаға ұқсас, біршама толық
пікірді Ю.Н.Белозеров те білдірген болатын. Оның көзқарасы бойынша, полиция
қызметіне тән үш бағытты бөліп қарауға болады және олардың әрқайсысының
айрықша құқықтық сипаты бар. Олар: әкімшілік қызмет, жедел-іздестіру
қызметі, анықтау өндірісі.7 Алайда, ҚР “Жедел-іздестіру қызметі туралы”
Заңының 6-бабына сәйкес анықтау органдарының кейбіреуінің ғана жедел-
іздестіру қызметімен айналысуға құқығы бар. Олай болса,Ю.Н.Белозеровтың
берген бұл пікірі заңда белгіленген барлық анықтау органдарына қатысты
бірдей қолдануға келмейді. Сол себептен де, анықтау органдары түсінігінің
дефинициясын берген кезде олардың жедел-іздестіру шараларын жүзеге
асыратындығын ерекше белгілеп айтудың керегі жоқ. Өйткені, бұндай жағдайда
біз, анықтау органдарына кіретін мемлекеттік органдар мен мекемелердің
санын жасанды түрде азайтып алуымыз мүмкін.8 Ю.Н.Белозеровтың көзқарасын
әрі қарай дамытқан -Р.Х.Якупов. Ол, мемлекеттік мекеме басшысы қылмыстық
іс жүргізу заңына сәйкес анықтаушының бүкіл процессуалдық өкілеттігіне ие
бола тұрып, өзінің басшылық жағдайымен немесе мәртебесімен байланысты
басқа да процессуалды құқықтар мен міндеттерге ие болатынын көрсеткен.
Осының салдарынан ол қылмыстық іс жүргізудің дербес субъектісі болып,
анықтау органының бастығы деп аталынған. 9
Бірқатар ғалымдардың пікірлерін қарастырып, олардың әрқайсысына біздің
көзқарасымызды білдірігенен кейін, жоғарыда айтып өткендей бұл
категориялардың іс-жүргізушілік-құқықтық мәртебесіне көңіл аударғанды жөн
көріп отырмыз. Ең біріншіден, құқықтық мәртебенің не екенін, оның
элементтерін еске түсірейік. “Мәртебе” этимология мағынасында - бұл
субъектінің “құқықтық жағдайы, қалпы”. 10 Яғни, егер құқықтық мәртебені
тұлға мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің, индивид пен басқа индивидтің
өзара қатынасын көрсететін белгілер жүйесі ретінде кең мағынада
қарастырсақ 11, онда адамның қоғамдағы шынайы жағдайын заңи түрде
анықтайтын, сипаттайтын, кепілдейтін, бекітетінінің барлығы құқықтық
немесе заңды мәртебені құрайды.12 Құқықтық мәртебенің элементтерін
Д.Д.Цабрия аса шеберлікпен сипаттап өтті. Ол, басқару органдарының
құқықтық мәртебесін талдай отырып, олардың мемлекеттік органдардың жалпы
жүйесінде орнын, түрін, белгілеуін, сипатын анықтайтынның барлығы
мәртебенің сипатын құрайтынын айтты. Құқықтық мәртебеге ресми атауы; құрылу
тәртібі мен тәсілдері; аумақтық қызметі; қызметтің мақсаттары; міндеттер
мен функциялар; нақты билік өкілеттіктерінің көлемі мен сипаты; қызметтің
нысандары мен әдістері; органдағы ведомстваға қарасты мәселерді шектеу
тәртібі; жауапкершілік; органды қаржыландырудың қайнар көздері; заңды
тұлғаның құқықтарының бар-жоқтығы; белгілі бір құрылымға ие болу құқығы
және міндеті; мемлекеттік рәміздерді пайдалану құқығы және міндеті.
Мәртебе қызметінің мазмұнын сипаттайтын элементтерге, яғни мақсаттарға,
міндеттерге, функцияларға, нақты билік өкілеттіктеріне және
жауапкершілікке ерекше назар аудару керек. Бұл элементтер құқықтық
мәртебенің өзегі болып табылады. ”13 Сонымен қатар, А.П.Кругликов анықтау
органдарының құқықтық мәртебесінің элементтері қатарына олардың
қылмыстылық пен күресті жүргізетін басқа да мемлекеттік органдармен және
азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасын жатқызады.14 Бұл мәселелерді
ұғып алғаннан кейін, құқықтық мәртебенің бұл элементтерін ең біріншіден,
анықтау органына қатысты қолданайық. Анықтау органының мақсаттарын сөз
еткенде, олардың іс жүргізу заңдылығында көзделмегендігін ескерген жөн. Бұл
іс жүргізу заңдылығындағы тағы бір кемшілік. Ол заң ғылымында “мақсаттар”
және “міндеттер” түсініктерінің теңдестіріл-гендігімен түсіндіріледі. 15
Логика тұрғысынан алып қарағанда қылмыстық іс жүргізудің міндеттері (ҚР
ҚІЖК, 8-бап) осы қылмыстық іс жүргізудің жалпы мақсаттарынан тікелей
шығу керек және шығады, ал қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары өз
кезегінде қылмыстық сот ісінің жалпы бағыттарын анықтайды. А.Л.Хан өзінің
диссертациялық зерттеуінде қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары болып іс
бойынша ақиқатқа жету және жазаны жүзеге асыру табылады және соған сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізу органдарының алдына ҚР ҚІЖК 8-бабымен міндеттер
қойылады деп жазған. Анықтау органының сотқа дейінгі қызметпен
айналысатынына байланысты, оның міндеттері жалпы міндеттерден,( ҚР ҚІЖК, 8-
бап) қылмыстық іс жүргізудің кейбір қағидаларынан және дәлелдеуге жататын
мән-жайлардан (ҚР ҚІЖК, 117-бап) шығады. Олар төмендегідей:
-қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу
және әділ қылмыстық жазаға тарту;
- істің мән-жайын объективті, жан-жақты және толық зерттеп, қылмыстық
заңды дұрыс қолдану;
- азаматтарды заңсыз айыптау мен соттаудан қорғау, заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда толық ақтауды қамтамасыз ету;
- дәлелдемелерді табу мен бекіту негізінде оларды қылмыстық іс
жүргізуде және сотта қолдану үшін алғышарттар жасау;
- қылмыспен келтірілген зиянның бар-жоқтығын анықтау, бар болған
жағдайда, оның мөлшерін анықтау және оны қалпына келтіру бойынша шаралар
қабылдау;
- қылмыстың алдын алу мен оны жасауға итермелеген жағдайларды анықтау,
оларды жою;
- заңды және дәлелді түрде айыпталушы ретінде жауапқа тарту;
- заңдылық пен құқық тәртібін нығайту;
- құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру. 16
Анықтау органдарының функцияларын жалпы 3-ке бөліп қарауға болады:
әкімшілік, тергеу және жедел іздестіру. Бірақ, соңғысын барлық анықтау
органдары бірдей жүзеге асырмайды. Оның себебін біз жоғарыда толық
түсіндіріп кеткен болатынбыз. ҚР ҚІЖК 65-бабында анықтау органдары
мемлекеттік мекемелер мен басшылар деп бөлінген, ал мемлекеттік
мекемелердің өздері оны басқаратын басшыдан және лауазымды тұлғалардан
тұрады. Демек, олар қылмыстарды тергеуге бағытталған іс жүргізу қызметі
мен басқа қызметтерді атқарады.
Анықтау органдары іс жүргізу қызметін жүзеге асырған кезде ҚР ҚІЖК 65-
бабына сәйкес, келесі құзыреттерге ие болады:
— қылмыстың белгілері мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстардың
алдын алу және жолын кесу мақсатында қажетті қылмыстық іс жүргізу және
жедел іздестіру шараларын қолдану;
— алдын ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша ҚР ҚІЖК 200-бабында
көзделген тәртіппен қылмыстық іс жүргізу және жедел - іздестіру
әрекеттерін орындау;
— алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтауды жүргізу (ҚР
ҚІЖК, 285-бап);
— ҚР ҚІЖК 288-бабының 3-бөлігінде көрсетілген жағдайларда алдын ала
тергеу жүргізу (мерзімі 2 ай).
Анықтау органының құрылымы іс-жүргізу заңдылығына сәйкес анықтау
органының бастығы мен лауазымды тұлғалардан, яғни анықтаушылардан тұрады.
Бұл екеуіне де анықтауды жүргізу функциясы берілген, сонымен бірге,
анықтау органының бастығы әкімшілік функциясын да жүзеге асырады. Ал,
бұндай құқықтар мен міндеттерге заң бойынша ие болған субъектілер іс-
жүргізушілік қатынастарға түсе отырып, өзіне берілген құқықтар мен
міндеттерге сәйкес белгілі бір жауапкершілікті атқарады. Анықтаушы сотқа
дейінгі іс өндірісін жүргізген кезде онымен қабылданатын бүкіл шешімдердің
заңды және дәлелді болуына жауапты болады. Іс жүргізу заңдылығында
анықтаушының қылмыстық іс өндірісін жүргізу бойынша жауапкершілігі тікелей
көрсетілмеген, ол “ҚР Прокуратурасы туралы” заңының 7-тарауында, сонымен
бірге іс жүргізу заңдылығының кейбір нормаларында (ҚР ҚІЖК, 64-бап, 197-
бап) жанама көрсетілген. Мысалы, 197-бап, 1-бөлігінің 14-тармағына сәйкес,
прокурор қандай болмасын заң бұзушылықты анықтаған кезде анықтаушыны
қылмыстық істі одан әрі тергеуден шеттетеді. Біздің ойымызша, ҚР ҚІЖК 64-
бабының5-бөлігінде тергеушіге қатысты көрсетілген жауаптылықты заң
аналогиясы бойынша анықтаушыға да қатысты қолдануға болады. Өйткені, ҚР
ҚІЖК-нің 7-бабы, 14- тармағына сәйкес, қылмыстық ізге түсу органдарына
тергеуші де, анықтаушы да кіреді, сондай-ақ, олардың атқаратын тергеу
функциясы екеуіне де ортақ, арасындағы тек бір ғана айырмашылық олардың
процессуалдық дербестігінде болып табылады. Ал анықтау органы бастығының
өз құзыреті шегіндегі жауапкершілігі іс-жүргізу заңдылығымен реттелмеген.
Бірақ, бірқатар ғылыми әдебиеттерде оның қылмыстық іс өндірісін
жүргізетін анықтаушымен қатар жауапты болатындығы көрсетілген. Мысалы,
лауазымды тұлғаға тергеу үшін тапсырылған қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
міндеттеріне жету (қылмысты ашу, кінәлі адамдарды әшкерелеу, қылмыскермен
келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз ету т.б.) мен анықтаудың сапасы мен
мерзімдерін сақтау бойынша анықтау органының бастығынан жауапкершіліктің
түспейтінін А.А.Чувилев айтқан болатын.17 Алайда, олай айтылған болса да,
анықтау органының бастығы заң бойынша анықтаушы сияқты ешқандай
құқықтарынан айырылмайды. Мысалы, анықтаушы шығарған белгілі бір қаулының
күшін формальды жою арқылы заңдылықты қалпына келтіру мүмкін болмаса (
тінту жүргізіліп, оны жүргізуге негіз болмаған жағдайда), прокурор
кінәліні жауапқа тартуға шаралар қабылдайды, ол анықтаушыны қылмыстық істі
одан әрі тергеуден шеттетуі мүмкін (ҚР ҚІЖК, 197-бап, 1-бөлік, 14-тармақ).
Сонымен қатар, прокурор анықтау органының бастығына емес, анықтаушыға
қатысты іс бойынша өндірісті жүргізуге қарсылық білдіру мәселесін де
шешуге құқылы ( ҚР ҚІЖК, 90, 92- баптар). Бұл екі жағдайда да анықтаушы
белгілі бір объективті немесе субъективті себептер бойынша істі тергеу
құқығынан айырылады.
Анықтау органының қылмыстылықпен күресетін басқа мемлекеттік
органдармен және азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасы іс жүргізу
заңдылығымен және осы мемлекеттік органдардың ведомствалық нормативтік
актілерімен реттеледі. Бұл қатынас, мысалы, қылмыстық істерді тергелу реті
бойынша бір органнан екінші органға беру (ҚР ҚІЖК, 192-бап), қылмыстық
істерді біріктіру (ҚР ҚІЖК, 48-бап), анықтау, тергеу органдарының қызметін
жетілдіру бойынша бірігіп шараларды өңдеу, біріккен кеңестерді өткізу және
т.б. шаралардан айқын көрінеді.
Осы жоғарыда айтылған көзқарастар мен пікірлерді және анықтау органының
құқықтық мәртебесін құрайтын элементтерінескере отырып, анықтау органы деп-
бұл заңға сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болған, іс
жүргізу мақсаттары мен міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық іс-жүргізу
және басқа қызметтерді жүзеге асыратын және сол үшін белгілі бір себептер
мен негіздер болған жағдайда жауапкершілік атқаратын, сондай-ақ
қылмыстылықпен күресу жағдайында басқа мемлекеттік органдармен және
азаматтармен өзара әрекет ететін мемлекеттік орган немесе мекеменің бастығы
және олардың лауазымды тұлғаларын айтамыз.
ҚР ҚІЖК 66-бабына сәйкес, анықтау органы бастығының қылмыстың белгілері
мен оны жасаған адамдарды анықтау, қылмыстарды болдырмау және жолын кесу
мақсаты бойынша құзыреті:
Алдын ала тергеу органдары тергейтін қылмыстар туралы істер бойынша:
-кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін жүргізуді қаматамасыз ету;
- прокурордың, тергеушінің тапсырмаларын, оның ішінде жекелеген тергеу
және өзге де әрекеттер жүргізу туралы және қылмыстық сот ісін жүргізуге
қатысушыларға қорғау шараларын қолдану туралы тапсырмаларын орындауды
ұйымдастыру;
- сот тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру;
Анықтау органдары толық тергейтін қылмыстық істер бойынша:
- заңдылық пен дер кезділікке бақылау жасау;
- анықтаушылардың іс жүргізуіндегі істерді тексеру;
- жекелеген тергеу және өзге де іс жүргізу әрекеттерін жүргізу,
айыпталушы ретінде жауапқа тарту, қылмысты саралау жәнеайыптаудың көлемі
туралы істерді бір анықтаушыдан екіншісіне беру туралы нұсқау беру;
- анықтау жүргізуді бірнеше анықтаушыларға тапсыру;
- қылмыстық іс қозғау және істі өзінің жүргізуіне қабылдап не жекелеген
іс жүргізу әрекеттерін орындай отырып анықтауды жеке-дара жүргізу.
Демек, анықтау органы бастығының құқықтық мәртебесінің ерекшелігі мен
жоғарыда айтылып кеткен ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып,
анықтау органының бастығы деп- бұл өзінде бір-бірімен байланысқан және
шартталған әкімшілік, процессуалды басшылық ету және тергеу функцияларын
біріктіретін және өзінің заңмен белгіленген құқықтары мен міндеттері
шегінде белгілі бір құзыретке ие болатын және негіздер болған жағдайда сол
бойынша жауапкершілік атқаратын мемлекеттік орган немесе мекеменің басшысын
айтамыз.
Жоғарыда айтылғанның барлығына қорытынды ретінде біз ҚР ҚІЖК 65-бабын
“Анықтау органы” емес, “Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті”-
деп атағанды жөн деп санаймыз. Сонымен бірге кейбір ғалымдар анықтау
органы деп тек оның бастығын ғана емес, сондай-ақ лауазымды тұлғаларды,
яғни анықтаушыларды да жатқызады. Ал анықтаушының түсінігі, оның құқықтары
мен міндеттері ҚР ҚІЖК 67-бабында бөлек көрсетілген. Олай болса, жоғарыда
берген біздің ұсынымыз әбден жүзеге асырылуы мүмкін. Не болмаса, анықтау
органының ұғымын толық ашатын, яғни оған сай белгілерді түгел ескеретін
анықтама беріп, 65-баптың атауын өзгертпей, сол күйінде қалдыруға болады.
Сондай-ақ, анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік жауапкершілігін іс-
жүргізу заңдылығының сәйкес нормаларына енгізу қажет, өйткені, тек сол
кезде ғана оның құқықтық мәртебесі іс жүргізу заңымен толық реттелінген
деп есептеледі.
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың
құқықтық негіздері
“Анықтау” сөзі орыстың бұрыннан кең таралған “анықтап білу”, “анықтап
білді” деген сөздерінен шыққан, яғни дәлме-дәл анығын білу, бір нәрсенің
анығына көз жеткізу.1 Заңи түсінік ретінде бұл сөз құқық берілген
мемлекеттік органдар жүзеге асыратын қылмыстық істерді тергеудің ерекше
нысанын білдіреді.
Анықтау түсінігі туралы мәселе бойынша ғалымдардың арасында біркелкі
көзқарас жоқ. Қылмыстарды ашу мен кінәлі адамды табуға бағытталған
әрекеттердің кейінге қалдырылмайтын сипаты анықтаудың негізгі белгісі
ретінде М.С. Строговичтің анықтау өндірісі туралы берген анықтамасының
негізі етіліп алынған. “Анықтау, - деп жазды М.С. Строгович,— қылмыскерді
табу мен қылмысты ашу үшін қылмыстық ізге түсіп, кейінге қалдырылмайтын
тергеу әрекеттері жүргізілетін қылмыстық істі тергеудің алғашқы кезеңін
атаймыз”2 .
Аталған бағытпен қатар басқа да бағыт белгіленіп, оның қолдаушылары
анықтау бұл кез келген емес, белгілі бір мемлекеттік (әкімшілік) органдар
қызметінің түрі; анықтауға тән сипат оның жедел-іздестіру және тергеу
қызметтерінің үйлесімдігі болып табылады; онымен қоймай, анықтаудың
мақсаты тек қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен бірге оларды табу, алдын
алу және жолын кесу деп есептейді. Мысалы, В.А. Ивановтың пікірінше,
анықтау- жедел-іздестіру мен тергеу қызметтерін үйлестіретін және
қылмыстардың алдын алуға, жолын кесуге және ашуға, кінәлі адамдарды
іздестіру мен әшкерелеуге бағытталған, соған арнайы құқық берілген
мемлекеттің әкімшілік органдар қызметі.3 Осы түсінікке сәйкес дерлік
мазмұнды Р.М. Готлиб те береді. Ол анықтауды қылмыстарды табу, ашу, алдын
алу және жолын кесу мақсатында, прокурордың қадағалауымен, жедел-
іздестірушілік және іс жүргізушілік әдістермен жүзеге асырылатын және құқық
нормаларымен реттелетін арнайы өкілеттігі бар мемлекеттік органдар қызметі
ретінде сипаттайды.4
Осы және басқа да анықтаудың белгілерін А. Донцов толығырақ
қарастырған. Оның көзқарасы бойынша, анықтау—қылмыс-тарды ашуды қамтамасыз
ету, жолын кесу және алдын алу міндеттерін қамтиды және осы міндеттерді
орындау бір органдар үшін тікелей олардың белгілеуімен, басқалар үшін
олардың ерекше жағдайларымен шартталады. Сондай-ақ, ол анықтау мемлекеттің
кейбір әкімшілік органдарының қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді
табысты жүргізуін қамтамасыз ету, жедел-іздестіру шараларын жүргізу арқылы
алынған хабарлар мен арыздар бойынша қылмыс оқиғасының бар-жоқтығын тексеру
және қылмыстық істі жүргізуге кедергі жасайтын жағдайларды анықтаумен
бітісетін қызмет екендігін айтты.5
Демек, бір авторлар анықтауды тек қылмыстық ізге түсіп, кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу деп тұжырымдайды. Бірақ
мұндай көзқарастың салдарынан, қылмыстық істі тергеудің нысаны ретінде
алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтау қалып қойып отыр.
Анықтаудың осы нысанын қалдырып, елемей кетуге болмайды, себебі анықтау
процесінің бүкіл маңызы мен мәнін айқындайтын (істі сотқа жіберу), анық-
таушы мен анықтау органының бастығы дербестіктерінің шегін белгілейтін осы
анықтаудың нысаны болып табылады.
Басқа авторлар анықтау процесі туралы берген анықтамаларында
көбінесе анықтаудың қызметіне қатысты белгілерді емес, оны жүргізетін
органдар мен олардың алдында тұрған мақсаттарын сипаттаған.
Әрине, анықтаудың көрсетілген бұл белгілері оның анықтамасына енгізілуі
мүмкін, бірақ олар анықтау қызметін сипаттайтын белгілерден басым болмауы
қажет. Қылмыстық іс жүргізу заңы анықтау процесін толық жете дәрежеде
сипаттайды. ҚР ҚІЖК-нің 65-бабына сәйкес, анықтау органдарының қызметі
қылмыстың сипатына қарай алдын ала тергеу міндетті істер бойынша анықтау
және алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтау болып бөлінеді.
Анықтау ұғымына толық әрі дұрыс анықтама беру үшін, біздің ойымызша,
тағы келесі ерекшеліктерді ескеру қажет.
Біріншіден, алдын ала тергеу органдары ҚР ҚІЖК-нің 8-бабына сәйкес,
міндеттерді шешуге шақырылған, яғни, ол қылмыстарды тез және толық ашу,
оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, кінәсіз
адамды негізсіз айыптаудан сақтау; бүкіл өзінің қызметімен қылмыстардың
алдын алуы мен жойылуына, заңдылықтың күшейтілуіне мүмкіндік жасау,
заңдардың бұлжытпай орындалуы рухында азаматтарды тәрбиелеу. Бұл міндеттер
алдын ала тергеу органдары мен анықтау органдары үшін ортақ болып табылады.
Екіншіден, анықтау түсінігі бойынша берген іс жүргізуші-ғалымдардың
анықтамалары, біздің пікірімізше, “анықтау” түсінігін толық және кең түрде
ашып көрсетпейді. Сондықтан да “анықтау” ұғымын оның іс жүргізушілік
белгілеріне сай беру керектігін жөн көріп отырмыз. Олар төмендегідей:
а) анықтау қылмыстық іс жүргізудің құрамдас бөлігі болып табылады және
ол қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталған;
б) анықтау қылмыстық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі;
в) анықтау іс жүргізушілік тәсілдер мен құралдар арқылы жүзеге
асырылады;
г) анықтау іс жүргізу нысандарында жүргізіледі;
д) қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың дербес іс жүргізу мәртебесінің
бар екендігін білдіреді;
ж) қылмыстық іс жүргізу субъектілері арасындағы пайда болатын қылмыстық
іс жүргізушілік қатынастармен сипатталады; заңдылықтың сәйкес іс
жүргізушілік кепілдіктері жүйесімен шектеледі.
Жоғарыда аталған белгілер мен ғалымдардың көзқарастарын ескере отырып,
анықтау деп — бұл өкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
анықтау түрлерінің біреуі бойынша іс жүргізу заңына сәйкес, іс жүргізу
құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы қылмыстық сот ісін жүргізудің
мақсаттары мен міндеттеріне жетуге, сонымен қатар, қылмыстарды табу, алдын
алуға және жолын кесуге, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған алдын ала тергеу нысанын атаймыз.
Анықтау органының қызметі заңмен белгіленген негіздер мен тәртіпте
жүзеге асырылады және құқықтық жағынан реттеледі.
Бұл қызметтің жалпы құқықтық негізі қылмыстық-құқықтық қатынас болып
табылады.
Анықтау қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздерін жалпылама 4 топқа
бөліп қарауға болады:
а) Қазақстан Республикасының Конституциясы, конституциялық заңдары —
қылмыстық іс жүргізу қызметін реттейтін бірден-бір негізгі, басты құқықтық
негіз;
б) ҚІЖК-і — қылмыстық істерді тергеу бойынша мемлекеттік органдар
қызметін тікелей реттейтін нормативтік акт;
в) ведомствалық нормативтік- құқықтық актілер ( Президенттің заң күші
бар жарлықтары, Ішкі істер министрі мен Бас прокурордың нұсқаулары,
бұйрықтары, Жоғарғы Соттың жалпы отырысының қаулылары және т.б.);
г) халықаралық шарттар (ҚР ҚІЖК-нің 2-бабы);
д) іс жүргізу шешімдері [12] анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура,
сот органдары үшін тікелей құқықтық негіздер болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында анықтау органының қызметі
туралы нақтылы айтылмағанымен, мазмұны мен мәні бойынша кейбір
конституциялық ережелердің анықтау органы қызметін жанама түрде реттейтіні
көрсетілген. ҚІЖК-нің 2-бабына сәйкес, Конституцияның Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында жоғары заң күші бар және конституциялық
заңдар, нормативтік-құқықтық актілер, ҚІЖК-нің нормалары мен
Конституциясының ережелері арасында қайшылық болған жағдайда Конституцияның
ережелері қолданылады. Демек, бүкіл құқықтық негіздер базасы Қазақстан
Республикасының Конституциясынан тірек алып, жазылады екен.
Анықтау органы қызметінің негізгі талаптары, негіздері болып табылатын
іс жүргізу қағидаларының көпшілігі Конституциядан бастау алған.
Анықтау органдары қызметін толық реттейтін заң актісі ҚІЖК-і, ол
анықтау органының бастығы мен анықтаушының, лауа-зымды тұлғалардың
өкілеттігін, оның қызметтерінің міндеттерін, қағидаларын және жеке тергеу
әрекеттерін жүргізудің жалпы шарт-тары мен тәртібін, анықтау органы
бастығы мен анықтаушының құқықтық мәртебесінің шегін анықтайды.
Анықтауды жүргізетін органдар мен тұлғалардың құқықтық мәртебесінің
мәнін ашу үшін, белгілі бір тұлғаның бірдей әрекеттері бойынша қылмыстық іс
жүргізу құқығында түрлі іс жүргізу заңдары қолданылуы мүмкін.
Егер қылмыстық істі тергеу кезінде жаңа қылмыстық іс жүргізу нормасы
енгізілген болса, онда анықтауды жүргізетін орган мен лауазымды тұлға оны
енгізген күннен бастап басшылыққа алу керек. Бұрын жүргізілген тергеу
әрекеттерінің заңды күші жойылмайды.
Ал қылмыстық іс жүргізу заңының кеңістікте қолданылуы бойынша, ол қылмыс
жасалған жерге қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық
сот ісін жүргізу ҚІЖК-не сәйкес жүргізіледі ( ҚІЖК-нің 3-бабы).
Тергеу процесінде анықтау органдары мен анықтауды жүргізетін лауазымды
тұлғалар азаматтық, еңбек және басқа құқық салаларының нормаларын жиі
пайдаланады. Бірақ, көбінесе қылмыстық-құқықтық нормалар қолданылады.
Анықтауды жүргізетін органдар мен лауазымды тұлғалардың іс жүргізу
қызметінде қылмыстық заңдағы қылмыс ұғымының маңызы өте зор. Қандай қылмыс
түрінің жасалғандығына байланысты, қылмыстық іс жүргізу кодексі қылмыстың
тергелу реті мәселелерін шешіп, анықтау органдары мен алдын ала тергеу
органдарының құзыретін бір-бірінен айырады ( ҚІЖК-нің 192, 200, 285-
баптары). Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығында көп ұқсас
ұғымдар бар: ескіру мерзімдері, кінә, амнистия, есалаңдық, мүлікті
кәмпескелеу, қылмыстың себебі және т.б.. Мысалы, анықтау органының
қылмыстық құқықпен белгіленген ескіру мерзімдерін қолдануы (олардың
аяқталуы жағдайында) іс жүргізушілік-құқықтық салдарға — қылмыстық істі
қысқартуға алып келеді ( ҚІЖК-нің 51-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу қызметі, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін
орындау мақсатында қылмыстық-іс жүргізушілік шаралардың қолданылуын қажет
ететін белгілі бір қылмыс құрамының белгілері негізінде жүзеге асырылады.
Бұл белгілер қылмыстық істі қозғау қаулысында белгіленіп, тергеу процесінде
тексеріліп, толықтырылады. Қылмыс саралауының өзгеруі істің тергелу ретін
өзгертіп, басқа бұлтартпау шарасын таңдауға негіз болуы мүмкін.
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқықтары нормаларының өзара
арақатынасын жалпылама келесідей сипаттауға болады: қылмыстық құқық
нормалары қылмыстық жауаптылықтың негіздері мен оның сипатын, ал қылмыстық
іс жүргізу құқығының нормалары қылмыс оқиғасын анықтаудың тәртібі мен
шарттарын, кінәлі адамдарды әшкерелеу мен қылмыстық жауапқа тарту, жаза
қолдануды анықтайды.
ҚР ҚІЖК-нің 1-бабына сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізудің тәртібі
барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу, анықтау, прокуратура
органдары, бүкіл соттар үшін ортақ және міндетті. Іс жүргізу тәртібіне
әсерін тигізетін қылмыстардың жеке түрлері шектелген мөлшерде (мысалы, жеке
айыптау істері бойынша).
Жоғарыда айтылып кеткендей, анықтауды жүргізетін органдар мен лауазымды
тұлғалардың (қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық субъектілерінің) іс
жүргізу қызметі тікелей құқықтық негізбен- қылмыстық іс жүргізу заңының
нормаларымен реттеледі.
Алайда, қылмыстық іс жүргізу заңдылығында анықтау органдары мен
лауазымды тұлғаларға жүріс-тұрысты таңдау құқығын беретін нормалар аз емес.
Мысалы, анықтауды жүргізетін лауазымды тұлға жауап алуға кез келген
азаматты шақыруы мүмкін (ҚІЖК-нің 200-бабы), тергеу әрекеттерін жүргізу
кезінде сарапшыға қатысуға рұқсат беру ( ҚІЖК-нің 83-бабы), бұлтартпау
шарасын қолдану ( ҚІЖК-нің 139-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу нормалары — құқық міндеттеуші сипатқа ие. Сот ісін
жүргізуге қатысушысының белгілі бір құқығы оның басқа қатысушысының
міндетімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, анықтауды жүргізетін лауазымды
тұлғаның адамды куә ретінде жауап алуға шақыру құқығы куәнің шақыру
бойынша келу міндетіне сәйкес келеді (ҚР ҚІЖК, 67,82-баптар).
Сонымен қатар, аталған сот ісін жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен
міндеттерінің бірдей еместігі белгілі. Анықтау, алдын ала тергеу,
прокуратура органдарына және сотқа заңмен кең түрде өкілеттіктер берілген.
Осы берілген өкілеттіктерге байланысты, олар қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың жүріс-тұрыс ережелерін белгілеп, оларды соған міндеттейді,
сондай-ақ қылмыстық іс материалдарының негізінде шешім қабылдап, оларды
өмірде жүзеге асырады. Тек, осы көрсетілген органдар ғана қажет жағдайда іс
жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын қолдана алады. Және соңғысында олар
қылмыстық істің жан-жақты, толық, объективті зерттелуін қамтамасыз етеді.
Заңның міндетті ережелерін орындай отырып, анықтау органдары әрбір
қылмыстық істің ерекшеліктерін ескереді. Заң, ол қойған міндеттерге сәйкес
және әрбір қылмыстық істің ерекшеліктерін ескере отырып, оны қолданатын
лауазымды тұлғаларға заңды дұрыс қолданудың жолдарын дербес іздеп-табуға
мүмкіншілік беру керек.[14]
Анықтау органының лауазымды тұлғаларының заңды қолдану мәселесін сөз
еткенде заңды ұқсастығы бойынша қолдануды қалдырып кетуге болмайды.
Мысалы, заңда анықтау органының лауа-зымды тұлғалары шақырған
айыпталушының келмеуінің дәлелді себептері көрсетілмеген, бірақ бұндай
себептер ҚІЖК-нің 82-бабына сәйкес, куәға қатысты көрсетілген. Демек,
оларды айыпталушыға да қатысты қолдануға болады-мыс.
Анықтау органының қызметі, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
заңдарымен де реттеледі. Мысалы, “Қазақстан Республикасының прокуратурасы
туралы” заң және “Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары туралы” заң
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы т.с.с..
“Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” заңның 7-тарауында
тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалау жайлы прокурордың өкілеттігі
айтылған. Ал, “Ішкі істер органдар туралы” заң анықтауды жүзеге асыратын
органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметін, соның ішінде, оның мәртебесін,
міндеттерін, басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалармен,
азаматтармен, ұйымдармен өзара әрекет етуін; құқықтық негіздерін; жалпы
өкілеттігін т.с.с. сипаттап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
------------ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АНЫҚТАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың құқықтық
негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫ----------
-----------------------
Қылмыстың ұғымы және белгілері-------------------------- --------------
Қылмыстың түрлері---------------------------- -------------------------------
--
Қылмыстың жиынтығы--------------------------- ------------------------------
ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МІНДЕТТЕРІ------------------------- --
Қылмыс құрамының түсінігі және оның маңызы -----------------------
Қылмыс және қылмыс құрамының міндеттері------------------------- --
Қылмыс құрамының түрлері---------------------------- ---------------------
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
---
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ---------------------
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2005 жылы
Қазақстандықтарға арнаған Жолдауында ғылымды одан әрі дамытуға ерекше мән
берді.
Жалпы ғылымы жоқ ел тұл, ғылымы дамымаған елдің болашағы күмәнді, қазір
қарап отырсақ, жер жаһандағы ізгі жетістіктердің барлығы дерлік ғылымның
адамзатқа тартқан сыйы, тартуы іспеттес. Тәуелсіздік туын желбіреткен он
жылдан бері Қазақстан ғылымы да дамып, әлемге әйгілі бола бастады, кез-
келген ғылым саласында ілгері дамушылық көрінісі айқын.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демоқратиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады.
Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық
саласы ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдык
катынастардың реггеуші тетігі, кез-келген қоғамдық қатынастар жалпыға
бірдей, әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Заң талаптарын, құқық нормаларын құрметтеу және оны бұлжытпай жүзеге
асыру әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Құқықтық мемлекеттілікті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор болып отыр. Сондай ауқымды
міндет заң ғылымының негізгі салаларының бірі — қылмыстық құқық ғылымына да
жүктеліп отыр. Қылмыстық құқық ғылымында алда кешенді ғылыми проблемаларды
жүзеге асыру, оның ішінде қылмыстық жазаны тағайындау, бас бостаңдығынан
айырмайтын шараларды белгілеудің ғылыми негіздері, өлім жазасын қолдануды
жою, өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын орындаудың құқықтық -
нормалық қырларын жетілдіру сияқты іргелі зерттеулерді жүзеге асыру
міндеттері түр.
Қазақстан Республикасы Конституциясында сәйкес біздің
мемлекетіміз демократиялық құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып
табылады. Еліміздің өркендеуіне, мемлекетіміздің нығаюна құқық саласы,
құқық қорғау органдарының маңызы ерекше.
Құқықтық мемлекетті орнатуда, оның тетіктерін одан әрі жетілдіруде
құқық ғылымы салаларының атқаратын міндеті зор.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің бірі
ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстың
жауаптылықтың негізгі мен шектерін сондай – ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын анықтайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық басқа да құқық салалары сияқты белгілі бір қоғамдық
қатынастарды реттейді.
Қылмыстық құқықтың бірден – бір жалғыз формальды қайнар көзі –
Қылмыстық Кодекс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 11 - бабын алатын
болсақ, онда Қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы деп аталады. Қазақстан
Кодексінің 11 - бабының бірінші бөлігіне сәйкес – жалғаспалы қылмыс
ортақ ниетпен және мақсатпен қамтылып, тұтас алғанда, бірдей қылмыстық
әрекеттер қатарынан тұрады
Егер адам бұрын жасаған қылмысы үшін заңмен белгіленген тәртіп бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса не адамның бұрын жасаған қылмысы
үшін соттылығы жойылған немесе онысы алынған болса немесе мұндай қылмыс
үшін қылмыстық жауапқа тартылу мерзімі өтіп кетсе, қылмыс бірнеше рет
жасалған деп танылмайды - деп Қылмыстық Кодекстің 11- бабының үшінші
бөлімінде анық айтылған, сол сияқты, бұл жағдайды Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Пленумы да бірнеше рет атап көрсеткен.
Берілген Қылмыстың түсінігі курстық жұмысы кіріспеден, 2 тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АНЫҚТАУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Қылмыстық іс жүргізу қызметі іс-жүргізушілік-құқықтық қатынас нысанында
жүзеге асырылады. Ал өз кезегінде мұндай қатынасқа түскен субъектілер
заңға сәйкес белгілі бір іс-жүргізушілік құқықтар мен міндеттерге
иеболады.
Заңмен белгіленген құқықтық мәртебелерге байланысты қылмыстық іс
жүргізудің қатысушылары деп-өзінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық істі тергеу өндірісіне мемлекеттік
органдармен тартылған немесе жіберілген жеке не заңды тұлғаларды айтамыз.
Сонымен қатар, олардың қатарына кең іс-жүргізушілік құқықтар мен
міндеттерге ие болатын, қылмыстық сот ісін жүргізуге өкілетті лауазымды
тұлғалар мен мемлекеттік органда және көмекші қызметтерді атқаратын өзге
тұлғалар мен органдар жатады.1 Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізу
қатысушыларын жіктеу мәселелесімен көптеген авторлар айналысқан. Қылмыстық
іс жүргізу қатысушыларын жіктеудің қандай түрі болмасын, ондағы басты
рөлді мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар атқарады. Оларға
қылмыстық істі жүргізу, қылмыстық ізге түсуді бастау, қылмыстық істі
бағыттау және оның тағдырын анықтау туралы шешімдерді қабылдау бойынша
арнайы өкілеттіктер берілген. Іс жүргізудің қалған қатысушыларының орны
өзгеше. Олардың өздері іс бойынша ешқандай шешім қабылдамайды, бірақ іс
жүргізуге қатыса отырып, белгілі бір іс-жүргізушілік қызметті жүзеге
асырады және сонысымен қылмыстық істің қозғалысына әсерін тигізеді.
Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес қылмыстық ізге түсу органдарына
прокурор (мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау органы және анықтаушы
жатады (ҚР ҚІЖК 7-бап, 14-тармақ). Біздің диссертациялық зерттеу пәніне
анықтау органы мен анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік-құқықтық
қызметтері мәселелері кіреді. Сондықтан да, біз іс жүргізу заңдылығын
жетілдіру мақсатында осы екі субъектінің төңірегінде жиналған, әлі
шешілмеген сұрақтарды қарастырамыз. Соның ішінде, әсіресе, “Анықтау
органдары дегеніміз не, олар немен айналысады. Оның құқықтық мәртебесі және
Анықтау органының бастығы деп кімді айтамыз, Оның құқықтық мәртебесі
қандай деген мәселелерді қозғаймыз. Анықтау органы мен анықтау органы
бастығының құқықтық мәртебелерін реттей отырып, заң шығарушы бұл іс
жүргізудің қатысушыларына нақты және толық анықтамалар бермеді. ҚР ҚІЖК 65-
бабының 1-бөлігінде анықтау органының құзыреті берілген, ал 2 және 3
бөліктерінде анықтау органыболып табылатын органдар мен лауазымды тұлғалар
аталған, алайда анықтау органы категориясын толық түсіндіретін анықтама
берілмеген. Бір жағдайда оларға мемлекеттік органдар жатады:
1. Ішкі істер органдары;
2. ұлттық қауіпсіздік органдары;
3. әділет органдары - сот шешімдерінің атқарылу тәртібін бұзуға
байланысты қылмыстар туралы істер бойынша;
4. қаржы полициясы органдары;
5. кеден органдары- контрабанда және кеден төлемдерін төлеуден жалтару
туралы істер бойынша;
6. әскери полиция органдары - ҚР қарулы күштерінде, ҚР басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында шақыру немесе келісім-шарт бойынша
әскери қызметін атқарып жүрген әскери қызметшілер; әскери жиындарды өткеру
кезінде запастағы азаматтар; әскери бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің
азаматтық қызметкерлері олардың қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты
немесе осы бөлімдердің, құрамалардың және мекемелердің орналасқан жерінде
жасаған барлық қылмыстары туралы істер бойынша;
7. мемлекеттік өртпен күресу қызметінің басқару органдары мен
бөлімшелері - өртке байланысты барлық қылмыстар туралы істер бойынша;
Басқа жағдайларда оларға мемлекеттік органдар мен мекемелердің
басшылары жатады:
1. шекара бөлімдерінің командирлері - ҚР мемлекеттік шекарасы туралы
заңдарды бұзу туралы істер бойынша, сондай-ақ ҚР континентальдық шелфінде
жасалған қылмыстар туралы істер бойынша;
2. әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери бөлімдердің,
құрамалардың, командирлері, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары-
ҚР Қарулы Күштерінде басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында шақыру
немесе келісім-шарт бойынша әскери қызметін атқарып жүрген өздеріне
бағынышты әскери қызметшілер, сондай-ақ олар әскери жиындар өткеру кезінде
запастағы азаматтар жасаған барлық қылмыстар туралы істер бойынша; әскери
бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің азаматтық қызметкерлері олардың
өзінің қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты немесе осы бөлімдердің,
құрамалардың және мекемелердің орналасқан жерінде жасаған қылмыстары
туралы істер бойынша;
3. ҚР дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелердің және өкілетті
өкілдіктердің басшылары - өздерінің қызметкерлері болған елдерінде жасаған
қылмыстар туралы істер бойынша;
Заң анықтау органының барлық қылмыстар туралы істер бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу және кезек күттірмейтін тергеу қимылдарын орындау
жөніндегі құқықтар мен міндеттерді сол сияқты алысқа жүзу сапарындағы
теңіз кемелерінің капитандарына, геологиялық барлау партияларының, басқа
да мемлекеттік ұйымдар мен олардың бөлімшелерінің басшыларына жоғарыда
аталған анықтау органдары алыс, көлік қатынасы болмаған кезеңде жүктейді.
Заң шығарушының мұндай ыңғайы Л.В. Павлухинның пікірінше бірқатар
себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, анықтау органдарының бұндай
топтарға бөлінуі, ондағы анықтауды жүргізетін лауазымды тұлғалардың
санынабайланысты.Жоғарыда айтылған екінші топтағы анықтау органдарына
қарағанда, бірінші топтағы анықтау органдарында (әсіресе ішкі істер
органдарымен салыстырып қарағанда( лауазымды тұлғалардың саны басым болып
келеді. Бұны ол екі топтың да анықтау органдарымен жүргізілетін қылмыстық
істердің мөлшерімен де түсіндіреді. Екіншіден, мемлекеттік органдар басым
көпшілік қылмыстық істер бойынша анықтауды жүргізетіндіктен, олардың
негізгі функциясы болып анықтауды жүргізу функциясы табылады. Ал екінші
топтағы анықтау органдарының негізгі функциясы, мысалы әскери бөлімдерде
әскери тәртіп пен құқық тәртібін сақтауболғандықтан, әдетте, бұл
мекемелермен анықтау жүргізілетін қылмыстық істер аз немесе мүлдем болмауы
мүмкін ( мысалы, теңіз кемелерінде). Сондықтан да, анықтау өндірісі соңғы
аталған органдарда эпизодикалық сипатқа ие болып, тұрақты функция ретінде
бола алмайды. 2
Ал ҚР ҚІЖК-ның 66-бабымен анықтау органының бастығы реттелген, бұл
нормаға сәйкес анықтау органы бастығы болып өз құзыретінің шегінде Бас
басқарманың (Департаменттің), басқарманың, бөлімінің, бөлімшенің және
анықтау органының өзге де бөлімшелерінің бастықтары табылады. Біздің
ойымызша, анықтау органының бастығы түсінігіне берілген бұл анықтама нақты
және толық емес, оның себебі, ол тек 65-бапта көрсетілген орган деп
аталатындарға ғана қатысты, ал қалған анықтау органдарының түрлеріне
қолдануға жатпайды ( шекара бөлімдерінің командирлері, әскери бөлімдердің,
құрамалардың командирлері, дипломатиялық өкілдердің, консулдық
мекемелердің және өкілетті өкілдердің басшылары, т.с.) сонымен қатар, бұл
анықтама анықтау органы бастығына тән барлық белгілерді ашып көрсетпейді.
Бұл екі категория түсініктеріне баға бере отырып, біз олардың бір-біріне
өте жақын және ұқсас ұғымдар екенін тұжырымдаймыз. Бұндай қортынды жасауға
көптеген іс-жүргізуші ғалымдардың осы екі түсінікке берген көзқарастары,
пікірлері себеп болды.В.Н.Шпилев, А.П.Рыжаков пен А.И.Сергеев,
В.М.Савицкий мен Ф.А.Томасевич, А.А.Чувилев,Р.Х.Якупов, Л.В.Павлухин,
т.с.с. Ендіжоғарыда айтылған анықтау органы мен анықтау органының бастығы
түсініктеріне жан-жақты, толық және нақты дефинициялар беру мақсатында бұл
субъектілердің құқықтық мәртебелерін ескере отырып, осы ғалымдардың
көзқарастарын қарастырайық.
Анықтау органы болып оның құзыретіне жатқызылған кез-келген іс бойынша
анықтауды жүргізуге құқылы басшы табылады. Анықтау органының бастығы
анықтауға басшылық етіп,нақты істер бойынша анықтауды жүргізу үшін
тұлғаларды тағайындайды. 3
В.Н.Шпилевтің көзқарасы бойынша, анықтау органы-бұл анықтауды жүргізуге
өкілеттігі бар мекеме немесе сол мекемені басқарушы лауазымды тұлға.4
Демек, осы анықтамаға және ҚР ҚІЖК 65-бабының 2-бөлігіне сүйене отырып,
анықтау органдары болып мыналар табылады екен: ішкі істер, ұлттық
қауіпсіздік, әділет, қаржы полициясы, кеден, әскери полиция органдарының
бастықтары, шекара бөлімдерінің командирлері, әскери мекемелер мен
гарнизондардың бастықтары, өртпен күресу қызметінің мемлекеттік орган
бастығы, ҚР дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелердің және
өкілетті өкілдіктердің басшылары.
Осындай В.Н.Шпилев сияқты берген көзқарасты А.П.Рыжаков пен А.И.Сергеев
те ұстанады.Олар анықтау органын мемлекеттік мекеме деп, сонымен бірге,
анықтау органдарының қатарына белгілі бір қызметтер мен басқармаларды
қосқан. Сондай-ақ, олар мекеме дегеніміз - бұл атқарушылық және әкімшілік
секілді қызметтердің бірін жүзеге асыратын белгілі бір қызметкерлер тобы
деп есептейді.5 Жоғарыда берілген анықтамалардың ішінен В.Н.Шпилевтің
берген анықтамасын мейлінше дұрыс деп санауға болады, оның себебі әрбір
анықтау органы деген кезде, ең біріншіден оның мәртебесін және т.б.
белгілерін көрсететін оның бастығы болып табылады. Басқаша айтқанда,
анықтау органы бастығының мәртебесін белгілейтін сол анықтау органы немесе
мекеме, ал ондағы біз айтқан орындаушылар, яғни лауазымды адамдардың
мәртебесі олардың өкілеттіктері, құқықтары мен міндеттері негізінде
белгіленеді. Алайда, В.Н.Шпилевтің берген анықтамасында А.П.Рыжаков пен
А.И.Сергеев айтқан атқарушылық функциясын жүзеге асыратын анықтаушылар
көрсетілмеген. Анықтау органы үлкен мекеме болғандықтан, онда басшыдан
басқа, атқарушылар, яғни анықтаушылар болуы тиіс. Бұл орайда А.П.Рыжаков
пен А.И.Сергеевтың берген анықтамасын да бір жағынан дұрыс деп санауға
болады.
Ал осыған байланысты, В.М.Савицкий мен Ф.А.Томасевичбасқашалай анықтама
берген. Олардың пікірінше, анықтау органының бастығы белгілі бір мекеменің
тек әкімшілік басшысы болып табылады және ол ешқандай да іс-жүргізу
қызметтеріне ие бола алмайды.6 Біз бұл ғалымдардың берген анықтамасымен
жартылай келісеміз. Оның себебі, бір жағынан, кез-келген мемлекеттік
мекеме бастығы қызметінің негізгі сферасы әкімшілік немесе басқарушылық
сипатқа ие. Ал, екінші жағынан, ҚР ҚІЖК 66-бабына көз жүгіртетін болсақ,
анықтау органының бастығы процессуалды басшылық ету және тергеу
функцияларын жүзеге асырады, олай болса, оның қызметі сонымен бірге, іс-
жүргізушілік құқықтық сипатқа да ие.Осы анықтамаға ұқсас, біршама толық
пікірді Ю.Н.Белозеров те білдірген болатын. Оның көзқарасы бойынша, полиция
қызметіне тән үш бағытты бөліп қарауға болады және олардың әрқайсысының
айрықша құқықтық сипаты бар. Олар: әкімшілік қызмет, жедел-іздестіру
қызметі, анықтау өндірісі.7 Алайда, ҚР “Жедел-іздестіру қызметі туралы”
Заңының 6-бабына сәйкес анықтау органдарының кейбіреуінің ғана жедел-
іздестіру қызметімен айналысуға құқығы бар. Олай болса,Ю.Н.Белозеровтың
берген бұл пікірі заңда белгіленген барлық анықтау органдарына қатысты
бірдей қолдануға келмейді. Сол себептен де, анықтау органдары түсінігінің
дефинициясын берген кезде олардың жедел-іздестіру шараларын жүзеге
асыратындығын ерекше белгілеп айтудың керегі жоқ. Өйткені, бұндай жағдайда
біз, анықтау органдарына кіретін мемлекеттік органдар мен мекемелердің
санын жасанды түрде азайтып алуымыз мүмкін.8 Ю.Н.Белозеровтың көзқарасын
әрі қарай дамытқан -Р.Х.Якупов. Ол, мемлекеттік мекеме басшысы қылмыстық
іс жүргізу заңына сәйкес анықтаушының бүкіл процессуалдық өкілеттігіне ие
бола тұрып, өзінің басшылық жағдайымен немесе мәртебесімен байланысты
басқа да процессуалды құқықтар мен міндеттерге ие болатынын көрсеткен.
Осының салдарынан ол қылмыстық іс жүргізудің дербес субъектісі болып,
анықтау органының бастығы деп аталынған. 9
Бірқатар ғалымдардың пікірлерін қарастырып, олардың әрқайсысына біздің
көзқарасымызды білдірігенен кейін, жоғарыда айтып өткендей бұл
категориялардың іс-жүргізушілік-құқықтық мәртебесіне көңіл аударғанды жөн
көріп отырмыз. Ең біріншіден, құқықтық мәртебенің не екенін, оның
элементтерін еске түсірейік. “Мәртебе” этимология мағынасында - бұл
субъектінің “құқықтық жағдайы, қалпы”. 10 Яғни, егер құқықтық мәртебені
тұлға мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің, индивид пен басқа индивидтің
өзара қатынасын көрсететін белгілер жүйесі ретінде кең мағынада
қарастырсақ 11, онда адамның қоғамдағы шынайы жағдайын заңи түрде
анықтайтын, сипаттайтын, кепілдейтін, бекітетінінің барлығы құқықтық
немесе заңды мәртебені құрайды.12 Құқықтық мәртебенің элементтерін
Д.Д.Цабрия аса шеберлікпен сипаттап өтті. Ол, басқару органдарының
құқықтық мәртебесін талдай отырып, олардың мемлекеттік органдардың жалпы
жүйесінде орнын, түрін, белгілеуін, сипатын анықтайтынның барлығы
мәртебенің сипатын құрайтынын айтты. Құқықтық мәртебеге ресми атауы; құрылу
тәртібі мен тәсілдері; аумақтық қызметі; қызметтің мақсаттары; міндеттер
мен функциялар; нақты билік өкілеттіктерінің көлемі мен сипаты; қызметтің
нысандары мен әдістері; органдағы ведомстваға қарасты мәселерді шектеу
тәртібі; жауапкершілік; органды қаржыландырудың қайнар көздері; заңды
тұлғаның құқықтарының бар-жоқтығы; белгілі бір құрылымға ие болу құқығы
және міндеті; мемлекеттік рәміздерді пайдалану құқығы және міндеті.
Мәртебе қызметінің мазмұнын сипаттайтын элементтерге, яғни мақсаттарға,
міндеттерге, функцияларға, нақты билік өкілеттіктеріне және
жауапкершілікке ерекше назар аудару керек. Бұл элементтер құқықтық
мәртебенің өзегі болып табылады. ”13 Сонымен қатар, А.П.Кругликов анықтау
органдарының құқықтық мәртебесінің элементтері қатарына олардың
қылмыстылық пен күресті жүргізетін басқа да мемлекеттік органдармен және
азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасын жатқызады.14 Бұл мәселелерді
ұғып алғаннан кейін, құқықтық мәртебенің бұл элементтерін ең біріншіден,
анықтау органына қатысты қолданайық. Анықтау органының мақсаттарын сөз
еткенде, олардың іс жүргізу заңдылығында көзделмегендігін ескерген жөн. Бұл
іс жүргізу заңдылығындағы тағы бір кемшілік. Ол заң ғылымында “мақсаттар”
және “міндеттер” түсініктерінің теңдестіріл-гендігімен түсіндіріледі. 15
Логика тұрғысынан алып қарағанда қылмыстық іс жүргізудің міндеттері (ҚР
ҚІЖК, 8-бап) осы қылмыстық іс жүргізудің жалпы мақсаттарынан тікелей
шығу керек және шығады, ал қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары өз
кезегінде қылмыстық сот ісінің жалпы бағыттарын анықтайды. А.Л.Хан өзінің
диссертациялық зерттеуінде қылмыстық іс жүргізудің мақсаттары болып іс
бойынша ақиқатқа жету және жазаны жүзеге асыру табылады және соған сәйкес
қылмыстық сот ісін жүргізу органдарының алдына ҚР ҚІЖК 8-бабымен міндеттер
қойылады деп жазған. Анықтау органының сотқа дейінгі қызметпен
айналысатынына байланысты, оның міндеттері жалпы міндеттерден,( ҚР ҚІЖК, 8-
бап) қылмыстық іс жүргізудің кейбір қағидаларынан және дәлелдеуге жататын
мән-жайлардан (ҚР ҚІЖК, 117-бап) шығады. Олар төмендегідей:
-қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу
және әділ қылмыстық жазаға тарту;
- істің мән-жайын объективті, жан-жақты және толық зерттеп, қылмыстық
заңды дұрыс қолдану;
- азаматтарды заңсыз айыптау мен соттаудан қорғау, заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда толық ақтауды қамтамасыз ету;
- дәлелдемелерді табу мен бекіту негізінде оларды қылмыстық іс
жүргізуде және сотта қолдану үшін алғышарттар жасау;
- қылмыспен келтірілген зиянның бар-жоқтығын анықтау, бар болған
жағдайда, оның мөлшерін анықтау және оны қалпына келтіру бойынша шаралар
қабылдау;
- қылмыстың алдын алу мен оны жасауға итермелеген жағдайларды анықтау,
оларды жою;
- заңды және дәлелді түрде айыпталушы ретінде жауапқа тарту;
- заңдылық пен құқық тәртібін нығайту;
- құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру. 16
Анықтау органдарының функцияларын жалпы 3-ке бөліп қарауға болады:
әкімшілік, тергеу және жедел іздестіру. Бірақ, соңғысын барлық анықтау
органдары бірдей жүзеге асырмайды. Оның себебін біз жоғарыда толық
түсіндіріп кеткен болатынбыз. ҚР ҚІЖК 65-бабында анықтау органдары
мемлекеттік мекемелер мен басшылар деп бөлінген, ал мемлекеттік
мекемелердің өздері оны басқаратын басшыдан және лауазымды тұлғалардан
тұрады. Демек, олар қылмыстарды тергеуге бағытталған іс жүргізу қызметі
мен басқа қызметтерді атқарады.
Анықтау органдары іс жүргізу қызметін жүзеге асырған кезде ҚР ҚІЖК 65-
бабына сәйкес, келесі құзыреттерге ие болады:
— қылмыстың белгілері мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстардың
алдын алу және жолын кесу мақсатында қажетті қылмыстық іс жүргізу және
жедел іздестіру шараларын қолдану;
— алдын ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша ҚР ҚІЖК 200-бабында
көзделген тәртіппен қылмыстық іс жүргізу және жедел - іздестіру
әрекеттерін орындау;
— алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтауды жүргізу (ҚР
ҚІЖК, 285-бап);
— ҚР ҚІЖК 288-бабының 3-бөлігінде көрсетілген жағдайларда алдын ала
тергеу жүргізу (мерзімі 2 ай).
Анықтау органының құрылымы іс-жүргізу заңдылығына сәйкес анықтау
органының бастығы мен лауазымды тұлғалардан, яғни анықтаушылардан тұрады.
Бұл екеуіне де анықтауды жүргізу функциясы берілген, сонымен бірге,
анықтау органының бастығы әкімшілік функциясын да жүзеге асырады. Ал,
бұндай құқықтар мен міндеттерге заң бойынша ие болған субъектілер іс-
жүргізушілік қатынастарға түсе отырып, өзіне берілген құқықтар мен
міндеттерге сәйкес белгілі бір жауапкершілікті атқарады. Анықтаушы сотқа
дейінгі іс өндірісін жүргізген кезде онымен қабылданатын бүкіл шешімдердің
заңды және дәлелді болуына жауапты болады. Іс жүргізу заңдылығында
анықтаушының қылмыстық іс өндірісін жүргізу бойынша жауапкершілігі тікелей
көрсетілмеген, ол “ҚР Прокуратурасы туралы” заңының 7-тарауында, сонымен
бірге іс жүргізу заңдылығының кейбір нормаларында (ҚР ҚІЖК, 64-бап, 197-
бап) жанама көрсетілген. Мысалы, 197-бап, 1-бөлігінің 14-тармағына сәйкес,
прокурор қандай болмасын заң бұзушылықты анықтаған кезде анықтаушыны
қылмыстық істі одан әрі тергеуден шеттетеді. Біздің ойымызша, ҚР ҚІЖК 64-
бабының5-бөлігінде тергеушіге қатысты көрсетілген жауаптылықты заң
аналогиясы бойынша анықтаушыға да қатысты қолдануға болады. Өйткені, ҚР
ҚІЖК-нің 7-бабы, 14- тармағына сәйкес, қылмыстық ізге түсу органдарына
тергеуші де, анықтаушы да кіреді, сондай-ақ, олардың атқаратын тергеу
функциясы екеуіне де ортақ, арасындағы тек бір ғана айырмашылық олардың
процессуалдық дербестігінде болып табылады. Ал анықтау органы бастығының
өз құзыреті шегіндегі жауапкершілігі іс-жүргізу заңдылығымен реттелмеген.
Бірақ, бірқатар ғылыми әдебиеттерде оның қылмыстық іс өндірісін
жүргізетін анықтаушымен қатар жауапты болатындығы көрсетілген. Мысалы,
лауазымды тұлғаға тергеу үшін тапсырылған қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
міндеттеріне жету (қылмысты ашу, кінәлі адамдарды әшкерелеу, қылмыскермен
келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз ету т.б.) мен анықтаудың сапасы мен
мерзімдерін сақтау бойынша анықтау органының бастығынан жауапкершіліктің
түспейтінін А.А.Чувилев айтқан болатын.17 Алайда, олай айтылған болса да,
анықтау органының бастығы заң бойынша анықтаушы сияқты ешқандай
құқықтарынан айырылмайды. Мысалы, анықтаушы шығарған белгілі бір қаулының
күшін формальды жою арқылы заңдылықты қалпына келтіру мүмкін болмаса (
тінту жүргізіліп, оны жүргізуге негіз болмаған жағдайда), прокурор
кінәліні жауапқа тартуға шаралар қабылдайды, ол анықтаушыны қылмыстық істі
одан әрі тергеуден шеттетуі мүмкін (ҚР ҚІЖК, 197-бап, 1-бөлік, 14-тармақ).
Сонымен қатар, прокурор анықтау органының бастығына емес, анықтаушыға
қатысты іс бойынша өндірісті жүргізуге қарсылық білдіру мәселесін де
шешуге құқылы ( ҚР ҚІЖК, 90, 92- баптар). Бұл екі жағдайда да анықтаушы
белгілі бір объективті немесе субъективті себептер бойынша істі тергеу
құқығынан айырылады.
Анықтау органының қылмыстылықпен күресетін басқа мемлекеттік
органдармен және азаматтармен процессуалдық қарым-қатынасы іс жүргізу
заңдылығымен және осы мемлекеттік органдардың ведомствалық нормативтік
актілерімен реттеледі. Бұл қатынас, мысалы, қылмыстық істерді тергелу реті
бойынша бір органнан екінші органға беру (ҚР ҚІЖК, 192-бап), қылмыстық
істерді біріктіру (ҚР ҚІЖК, 48-бап), анықтау, тергеу органдарының қызметін
жетілдіру бойынша бірігіп шараларды өңдеу, біріккен кеңестерді өткізу және
т.б. шаралардан айқын көрінеді.
Осы жоғарыда айтылған көзқарастар мен пікірлерді және анықтау органының
құқықтық мәртебесін құрайтын элементтерінескере отырып, анықтау органы деп-
бұл заңға сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болған, іс
жүргізу мақсаттары мен міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық іс-жүргізу
және басқа қызметтерді жүзеге асыратын және сол үшін белгілі бір себептер
мен негіздер болған жағдайда жауапкершілік атқаратын, сондай-ақ
қылмыстылықпен күресу жағдайында басқа мемлекеттік органдармен және
азаматтармен өзара әрекет ететін мемлекеттік орган немесе мекеменің бастығы
және олардың лауазымды тұлғаларын айтамыз.
ҚР ҚІЖК 66-бабына сәйкес, анықтау органы бастығының қылмыстың белгілері
мен оны жасаған адамдарды анықтау, қылмыстарды болдырмау және жолын кесу
мақсаты бойынша құзыреті:
Алдын ала тергеу органдары тергейтін қылмыстар туралы істер бойынша:
-кезек күттірмейтін тергеу әрекеттерін жүргізуді қаматамасыз ету;
- прокурордың, тергеушінің тапсырмаларын, оның ішінде жекелеген тергеу
және өзге де әрекеттер жүргізу туралы және қылмыстық сот ісін жүргізуге
қатысушыларға қорғау шараларын қолдану туралы тапсырмаларын орындауды
ұйымдастыру;
- сот тапсырмаларын орындауды ұйымдастыру;
Анықтау органдары толық тергейтін қылмыстық істер бойынша:
- заңдылық пен дер кезділікке бақылау жасау;
- анықтаушылардың іс жүргізуіндегі істерді тексеру;
- жекелеген тергеу және өзге де іс жүргізу әрекеттерін жүргізу,
айыпталушы ретінде жауапқа тарту, қылмысты саралау жәнеайыптаудың көлемі
туралы істерді бір анықтаушыдан екіншісіне беру туралы нұсқау беру;
- анықтау жүргізуді бірнеше анықтаушыларға тапсыру;
- қылмыстық іс қозғау және істі өзінің жүргізуіне қабылдап не жекелеген
іс жүргізу әрекеттерін орындай отырып анықтауды жеке-дара жүргізу.
Демек, анықтау органы бастығының құқықтық мәртебесінің ерекшелігі мен
жоғарыда айтылып кеткен ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып,
анықтау органының бастығы деп- бұл өзінде бір-бірімен байланысқан және
шартталған әкімшілік, процессуалды басшылық ету және тергеу функцияларын
біріктіретін және өзінің заңмен белгіленген құқықтары мен міндеттері
шегінде белгілі бір құзыретке ие болатын және негіздер болған жағдайда сол
бойынша жауапкершілік атқаратын мемлекеттік орган немесе мекеменің басшысын
айтамыз.
Жоғарыда айтылғанның барлығына қорытынды ретінде біз ҚР ҚІЖК 65-бабын
“Анықтау органы” емес, “Анықтау органдарының түрлері және олардың құзыреті”-
деп атағанды жөн деп санаймыз. Сонымен бірге кейбір ғалымдар анықтау
органы деп тек оның бастығын ғана емес, сондай-ақ лауазымды тұлғаларды,
яғни анықтаушыларды да жатқызады. Ал анықтаушының түсінігі, оның құқықтары
мен міндеттері ҚР ҚІЖК 67-бабында бөлек көрсетілген. Олай болса, жоғарыда
берген біздің ұсынымыз әбден жүзеге асырылуы мүмкін. Не болмаса, анықтау
органының ұғымын толық ашатын, яғни оған сай белгілерді түгел ескеретін
анықтама беріп, 65-баптың атауын өзгертпей, сол күйінде қалдыруға болады.
Сондай-ақ, анықтау органы бастығының іс-жүргізушілік жауапкершілігін іс-
жүргізу заңдылығының сәйкес нормаларына енгізу қажет, өйткені, тек сол
кезде ғана оның құқықтық мәртебесі іс жүргізу заңымен толық реттелінген
деп есептеледі.
Қылмыстық іс жүргізудегі анықтау өндірісі және оны ұйымдастырудың
құқықтық негіздері
“Анықтау” сөзі орыстың бұрыннан кең таралған “анықтап білу”, “анықтап
білді” деген сөздерінен шыққан, яғни дәлме-дәл анығын білу, бір нәрсенің
анығына көз жеткізу.1 Заңи түсінік ретінде бұл сөз құқық берілген
мемлекеттік органдар жүзеге асыратын қылмыстық істерді тергеудің ерекше
нысанын білдіреді.
Анықтау түсінігі туралы мәселе бойынша ғалымдардың арасында біркелкі
көзқарас жоқ. Қылмыстарды ашу мен кінәлі адамды табуға бағытталған
әрекеттердің кейінге қалдырылмайтын сипаты анықтаудың негізгі белгісі
ретінде М.С. Строговичтің анықтау өндірісі туралы берген анықтамасының
негізі етіліп алынған. “Анықтау, - деп жазды М.С. Строгович,— қылмыскерді
табу мен қылмысты ашу үшін қылмыстық ізге түсіп, кейінге қалдырылмайтын
тергеу әрекеттері жүргізілетін қылмыстық істі тергеудің алғашқы кезеңін
атаймыз”2 .
Аталған бағытпен қатар басқа да бағыт белгіленіп, оның қолдаушылары
анықтау бұл кез келген емес, белгілі бір мемлекеттік (әкімшілік) органдар
қызметінің түрі; анықтауға тән сипат оның жедел-іздестіру және тергеу
қызметтерінің үйлесімдігі болып табылады; онымен қоймай, анықтаудың
мақсаты тек қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен бірге оларды табу, алдын
алу және жолын кесу деп есептейді. Мысалы, В.А. Ивановтың пікірінше,
анықтау- жедел-іздестіру мен тергеу қызметтерін үйлестіретін және
қылмыстардың алдын алуға, жолын кесуге және ашуға, кінәлі адамдарды
іздестіру мен әшкерелеуге бағытталған, соған арнайы құқық берілген
мемлекеттің әкімшілік органдар қызметі.3 Осы түсінікке сәйкес дерлік
мазмұнды Р.М. Готлиб те береді. Ол анықтауды қылмыстарды табу, ашу, алдын
алу және жолын кесу мақсатында, прокурордың қадағалауымен, жедел-
іздестірушілік және іс жүргізушілік әдістермен жүзеге асырылатын және құқық
нормаларымен реттелетін арнайы өкілеттігі бар мемлекеттік органдар қызметі
ретінде сипаттайды.4
Осы және басқа да анықтаудың белгілерін А. Донцов толығырақ
қарастырған. Оның көзқарасы бойынша, анықтау—қылмыс-тарды ашуды қамтамасыз
ету, жолын кесу және алдын алу міндеттерін қамтиды және осы міндеттерді
орындау бір органдар үшін тікелей олардың белгілеуімен, басқалар үшін
олардың ерекше жағдайларымен шартталады. Сондай-ақ, ол анықтау мемлекеттің
кейбір әкімшілік органдарының қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді
табысты жүргізуін қамтамасыз ету, жедел-іздестіру шараларын жүргізу арқылы
алынған хабарлар мен арыздар бойынша қылмыс оқиғасының бар-жоқтығын тексеру
және қылмыстық істі жүргізуге кедергі жасайтын жағдайларды анықтаумен
бітісетін қызмет екендігін айтты.5
Демек, бір авторлар анықтауды тек қылмыстық ізге түсіп, кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерін жүргізу деп тұжырымдайды. Бірақ
мұндай көзқарастың салдарынан, қылмыстық істі тергеудің нысаны ретінде
алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтау қалып қойып отыр.
Анықтаудың осы нысанын қалдырып, елемей кетуге болмайды, себебі анықтау
процесінің бүкіл маңызы мен мәнін айқындайтын (істі сотқа жіберу), анық-
таушы мен анықтау органының бастығы дербестіктерінің шегін белгілейтін осы
анықтаудың нысаны болып табылады.
Басқа авторлар анықтау процесі туралы берген анықтамаларында
көбінесе анықтаудың қызметіне қатысты белгілерді емес, оны жүргізетін
органдар мен олардың алдында тұрған мақсаттарын сипаттаған.
Әрине, анықтаудың көрсетілген бұл белгілері оның анықтамасына енгізілуі
мүмкін, бірақ олар анықтау қызметін сипаттайтын белгілерден басым болмауы
қажет. Қылмыстық іс жүргізу заңы анықтау процесін толық жете дәрежеде
сипаттайды. ҚР ҚІЖК-нің 65-бабына сәйкес, анықтау органдарының қызметі
қылмыстың сипатына қарай алдын ала тергеу міндетті істер бойынша анықтау
және алдын ала тергеу міндетті емес істер бойынша анықтау болып бөлінеді.
Анықтау ұғымына толық әрі дұрыс анықтама беру үшін, біздің ойымызша,
тағы келесі ерекшеліктерді ескеру қажет.
Біріншіден, алдын ала тергеу органдары ҚР ҚІЖК-нің 8-бабына сәйкес,
міндеттерді шешуге шақырылған, яғни, ол қылмыстарды тез және толық ашу,
оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, кінәсіз
адамды негізсіз айыптаудан сақтау; бүкіл өзінің қызметімен қылмыстардың
алдын алуы мен жойылуына, заңдылықтың күшейтілуіне мүмкіндік жасау,
заңдардың бұлжытпай орындалуы рухында азаматтарды тәрбиелеу. Бұл міндеттер
алдын ала тергеу органдары мен анықтау органдары үшін ортақ болып табылады.
Екіншіден, анықтау түсінігі бойынша берген іс жүргізуші-ғалымдардың
анықтамалары, біздің пікірімізше, “анықтау” түсінігін толық және кең түрде
ашып көрсетпейді. Сондықтан да “анықтау” ұғымын оның іс жүргізушілік
белгілеріне сай беру керектігін жөн көріп отырмыз. Олар төмендегідей:
а) анықтау қылмыстық іс жүргізудің құрамдас бөлігі болып табылады және
ол қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешуге бағытталған;
б) анықтау қылмыстық іс жүргізу заңдылығымен реттеледі;
в) анықтау іс жүргізушілік тәсілдер мен құралдар арқылы жүзеге
асырылады;
г) анықтау іс жүргізу нысандарында жүргізіледі;
д) қылмыстық іске қатысушы тұлғалардың дербес іс жүргізу мәртебесінің
бар екендігін білдіреді;
ж) қылмыстық іс жүргізу субъектілері арасындағы пайда болатын қылмыстық
іс жүргізушілік қатынастармен сипатталады; заңдылықтың сәйкес іс
жүргізушілік кепілдіктері жүйесімен шектеледі.
Жоғарыда аталған белгілер мен ғалымдардың көзқарастарын ескере отырып,
анықтау деп — бұл өкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың
анықтау түрлерінің біреуі бойынша іс жүргізу заңына сәйкес, іс жүргізу
құралдары мен тәсілдерін қолдану арқылы қылмыстық сот ісін жүргізудің
мақсаттары мен міндеттеріне жетуге, сонымен қатар, қылмыстарды табу, алдын
алуға және жолын кесуге, кінәлі адамдарды іздестіру мен әшкерелеуге
бағытталған алдын ала тергеу нысанын атаймыз.
Анықтау органының қызметі заңмен белгіленген негіздер мен тәртіпте
жүзеге асырылады және құқықтық жағынан реттеледі.
Бұл қызметтің жалпы құқықтық негізі қылмыстық-құқықтық қатынас болып
табылады.
Анықтау қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздерін жалпылама 4 топқа
бөліп қарауға болады:
а) Қазақстан Республикасының Конституциясы, конституциялық заңдары —
қылмыстық іс жүргізу қызметін реттейтін бірден-бір негізгі, басты құқықтық
негіз;
б) ҚІЖК-і — қылмыстық істерді тергеу бойынша мемлекеттік органдар
қызметін тікелей реттейтін нормативтік акт;
в) ведомствалық нормативтік- құқықтық актілер ( Президенттің заң күші
бар жарлықтары, Ішкі істер министрі мен Бас прокурордың нұсқаулары,
бұйрықтары, Жоғарғы Соттың жалпы отырысының қаулылары және т.б.);
г) халықаралық шарттар (ҚР ҚІЖК-нің 2-бабы);
д) іс жүргізу шешімдері [12] анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура,
сот органдары үшін тікелей құқықтық негіздер болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында анықтау органының қызметі
туралы нақтылы айтылмағанымен, мазмұны мен мәні бойынша кейбір
конституциялық ережелердің анықтау органы қызметін жанама түрде реттейтіні
көрсетілген. ҚІЖК-нің 2-бабына сәйкес, Конституцияның Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында жоғары заң күші бар және конституциялық
заңдар, нормативтік-құқықтық актілер, ҚІЖК-нің нормалары мен
Конституциясының ережелері арасында қайшылық болған жағдайда Конституцияның
ережелері қолданылады. Демек, бүкіл құқықтық негіздер базасы Қазақстан
Республикасының Конституциясынан тірек алып, жазылады екен.
Анықтау органы қызметінің негізгі талаптары, негіздері болып табылатын
іс жүргізу қағидаларының көпшілігі Конституциядан бастау алған.
Анықтау органдары қызметін толық реттейтін заң актісі ҚІЖК-і, ол
анықтау органының бастығы мен анықтаушының, лауа-зымды тұлғалардың
өкілеттігін, оның қызметтерінің міндеттерін, қағидаларын және жеке тергеу
әрекеттерін жүргізудің жалпы шарт-тары мен тәртібін, анықтау органы
бастығы мен анықтаушының құқықтық мәртебесінің шегін анықтайды.
Анықтауды жүргізетін органдар мен тұлғалардың құқықтық мәртебесінің
мәнін ашу үшін, белгілі бір тұлғаның бірдей әрекеттері бойынша қылмыстық іс
жүргізу құқығында түрлі іс жүргізу заңдары қолданылуы мүмкін.
Егер қылмыстық істі тергеу кезінде жаңа қылмыстық іс жүргізу нормасы
енгізілген болса, онда анықтауды жүргізетін орган мен лауазымды тұлға оны
енгізген күннен бастап басшылыққа алу керек. Бұрын жүргізілген тергеу
әрекеттерінің заңды күші жойылмайды.
Ал қылмыстық іс жүргізу заңының кеңістікте қолданылуы бойынша, ол қылмыс
жасалған жерге қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық
сот ісін жүргізу ҚІЖК-не сәйкес жүргізіледі ( ҚІЖК-нің 3-бабы).
Тергеу процесінде анықтау органдары мен анықтауды жүргізетін лауазымды
тұлғалар азаматтық, еңбек және басқа құқық салаларының нормаларын жиі
пайдаланады. Бірақ, көбінесе қылмыстық-құқықтық нормалар қолданылады.
Анықтауды жүргізетін органдар мен лауазымды тұлғалардың іс жүргізу
қызметінде қылмыстық заңдағы қылмыс ұғымының маңызы өте зор. Қандай қылмыс
түрінің жасалғандығына байланысты, қылмыстық іс жүргізу кодексі қылмыстың
тергелу реті мәселелерін шешіп, анықтау органдары мен алдын ала тергеу
органдарының құзыретін бір-бірінен айырады ( ҚІЖК-нің 192, 200, 285-
баптары). Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдылығында көп ұқсас
ұғымдар бар: ескіру мерзімдері, кінә, амнистия, есалаңдық, мүлікті
кәмпескелеу, қылмыстың себебі және т.б.. Мысалы, анықтау органының
қылмыстық құқықпен белгіленген ескіру мерзімдерін қолдануы (олардың
аяқталуы жағдайында) іс жүргізушілік-құқықтық салдарға — қылмыстық істі
қысқартуға алып келеді ( ҚІЖК-нің 51-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу қызметі, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін
орындау мақсатында қылмыстық-іс жүргізушілік шаралардың қолданылуын қажет
ететін белгілі бір қылмыс құрамының белгілері негізінде жүзеге асырылады.
Бұл белгілер қылмыстық істі қозғау қаулысында белгіленіп, тергеу процесінде
тексеріліп, толықтырылады. Қылмыс саралауының өзгеруі істің тергелу ретін
өзгертіп, басқа бұлтартпау шарасын таңдауға негіз болуы мүмкін.
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқықтары нормаларының өзара
арақатынасын жалпылама келесідей сипаттауға болады: қылмыстық құқық
нормалары қылмыстық жауаптылықтың негіздері мен оның сипатын, ал қылмыстық
іс жүргізу құқығының нормалары қылмыс оқиғасын анықтаудың тәртібі мен
шарттарын, кінәлі адамдарды әшкерелеу мен қылмыстық жауапқа тарту, жаза
қолдануды анықтайды.
ҚР ҚІЖК-нің 1-бабына сәйкес, қылмыстық сот ісін жүргізудің тәртібі
барлық қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу, анықтау, прокуратура
органдары, бүкіл соттар үшін ортақ және міндетті. Іс жүргізу тәртібіне
әсерін тигізетін қылмыстардың жеке түрлері шектелген мөлшерде (мысалы, жеке
айыптау істері бойынша).
Жоғарыда айтылып кеткендей, анықтауды жүргізетін органдар мен лауазымды
тұлғалардың (қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық субъектілерінің) іс
жүргізу қызметі тікелей құқықтық негізбен- қылмыстық іс жүргізу заңының
нормаларымен реттеледі.
Алайда, қылмыстық іс жүргізу заңдылығында анықтау органдары мен
лауазымды тұлғаларға жүріс-тұрысты таңдау құқығын беретін нормалар аз емес.
Мысалы, анықтауды жүргізетін лауазымды тұлға жауап алуға кез келген
азаматты шақыруы мүмкін (ҚІЖК-нің 200-бабы), тергеу әрекеттерін жүргізу
кезінде сарапшыға қатысуға рұқсат беру ( ҚІЖК-нің 83-бабы), бұлтартпау
шарасын қолдану ( ҚІЖК-нің 139-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу нормалары — құқық міндеттеуші сипатқа ие. Сот ісін
жүргізуге қатысушысының белгілі бір құқығы оның басқа қатысушысының
міндетімен қамтамасыз етіледі. Мысалы, анықтауды жүргізетін лауазымды
тұлғаның адамды куә ретінде жауап алуға шақыру құқығы куәнің шақыру
бойынша келу міндетіне сәйкес келеді (ҚР ҚІЖК, 67,82-баптар).
Сонымен қатар, аталған сот ісін жүргізуге қатысушылардың құқықтары мен
міндеттерінің бірдей еместігі белгілі. Анықтау, алдын ала тергеу,
прокуратура органдарына және сотқа заңмен кең түрде өкілеттіктер берілген.
Осы берілген өкілеттіктерге байланысты, олар қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың жүріс-тұрыс ережелерін белгілеп, оларды соған міндеттейді,
сондай-ақ қылмыстық іс материалдарының негізінде шешім қабылдап, оларды
өмірде жүзеге асырады. Тек, осы көрсетілген органдар ғана қажет жағдайда іс
жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын қолдана алады. Және соңғысында олар
қылмыстық істің жан-жақты, толық, объективті зерттелуін қамтамасыз етеді.
Заңның міндетті ережелерін орындай отырып, анықтау органдары әрбір
қылмыстық істің ерекшеліктерін ескереді. Заң, ол қойған міндеттерге сәйкес
және әрбір қылмыстық істің ерекшеліктерін ескере отырып, оны қолданатын
лауазымды тұлғаларға заңды дұрыс қолданудың жолдарын дербес іздеп-табуға
мүмкіншілік беру керек.[14]
Анықтау органының лауазымды тұлғаларының заңды қолдану мәселесін сөз
еткенде заңды ұқсастығы бойынша қолдануды қалдырып кетуге болмайды.
Мысалы, заңда анықтау органының лауа-зымды тұлғалары шақырған
айыпталушының келмеуінің дәлелді себептері көрсетілмеген, бірақ бұндай
себептер ҚІЖК-нің 82-бабына сәйкес, куәға қатысты көрсетілген. Демек,
оларды айыпталушыға да қатысты қолдануға болады-мыс.
Анықтау органының қызметі, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
заңдарымен де реттеледі. Мысалы, “Қазақстан Республикасының прокуратурасы
туралы” заң және “Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары туралы” заң
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы т.с.с..
“Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” заңның 7-тарауында
тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалау жайлы прокурордың өкілеттігі
айтылған. Ал, “Ішкі істер органдар туралы” заң анықтауды жүзеге асыратын
органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметін, соның ішінде, оның мәртебесін,
міндеттерін, басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалармен,
азаматтармен, ұйымдармен өзара әрекет етуін; құқықтық негіздерін; жалпы
өкілеттігін т.с.с. сипаттап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz