Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.1 Қазақстан Республикасының негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.2 ҚР қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3 ҚР су ресурстары және олардың ластану көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын жақсарту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.3 Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.1 Қазақстан Республикасының негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.2 ҚР қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3 ҚР су ресурстары және олардың ластану көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын жақсарту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
3.3 Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Тақырыптың өзектілігі. Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды болып табылады. Бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету. Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қоршаған ортаның зиянсыздығы, қоргаған ортаны қорғау тікелей әсерін нарықтық экономиканың талабына негізделген. Соған байланысты соңғы жылдары табиғи ортаны қорғау, табиғатты пайдалануды мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бағытында көптеген ғылыми ізденістер жарық көруде
Табиғи ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың экономикалық мәселелерді С. Мұқаұлы, Г.С.Оспанов, А.К.Мейірбеков, Н.С.Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий, П.М. Нестеров, А.П. Нестеров, В.Н. Герасимова, А.А. Голуб және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның қоршаған ортасының жай-күйін жан-жақты бағалау мен зерттеу негізінде қоршаған ортаны қорғаудың жетілдіру бойынша теориялық негіздемелер және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету. Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қоршаған ортаның зиянсыздығы, қоргаған ортаны қорғау тікелей әсерін нарықтық экономиканың талабына негізделген. Соған байланысты соңғы жылдары табиғи ортаны қорғау, табиғатты пайдалануды мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бағытында көптеген ғылыми ізденістер жарық көруде
Табиғи ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың экономикалық мәселелерді С. Мұқаұлы, Г.С.Оспанов, А.К.Мейірбеков, Н.С.Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий, П.М. Нестеров, А.П. Нестеров, В.Н. Герасимова, А.А. Голуб және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның қоршаған ортасының жай-күйін жан-жақты бағалау мен зерттеу негізінде қоршаған ортаны қорғаудың жетілдіру бойынша теориялық негіздемелер және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
1. С. М±ќа±лы, Е.М. ‡пішев «Табиѓат пайдалану экономикасы»
Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.
2. Қ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Қ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.
3. Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.
4. «Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Қазаќ Университеті. 1997ж.
5. Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.
6. С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.
7. М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1592 қаулысымен бекітілген
9. «Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.
10. П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»
11. В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.
12. Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.
13. Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.
14. Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.
15. С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.
16. Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.
17. «Қоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2014ж.
18. Табиғи ресурстар Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті статистикасы комитеті – 2015
19. Табиғат ресурстарын қорғау, Қазақстандық тауар, Оңтүстік Қазақстан облысы 2015 kazinform.kz
20. Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібі. Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2010-2014
21. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстары Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2015
22. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстары пайдалану Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2015
23. С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.
24. Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.
25. Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.
26. С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.
27. К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж
28. Сейтқалиев Ғ. “Экологиялық проблемалар”. Алматы, 2003.
29. Бейсенова А.,Шілдебаев Ж. “Экология және табиғатты тиімді пайдалану” Алматы: “Ғылым”, 2004.
30. Мадиярова Д.М. “Экономикалық қауіпсіздік” Алматы: “Экономика”,2000.
Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.
2. Қ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Қ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.
3. Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.
4. «Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Қазаќ Университеті. 1997ж.
5. Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.
6. С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.
7. М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1592 қаулысымен бекітілген
9. «Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.
10. П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»
11. В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.
12. Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.
13. Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.
14. Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.
15. С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.
16. Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.
17. «Қоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2014ж.
18. Табиғи ресурстар Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті статистикасы комитеті – 2015
19. Табиғат ресурстарын қорғау, Қазақстандық тауар, Оңтүстік Қазақстан облысы 2015 kazinform.kz
20. Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсібі. Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2010-2014
21. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстары Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2015
22. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи ресурстары пайдалану Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаменті 2015
23. С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.
24. Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.
25. Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.
26. С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.
27. К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж
28. Сейтқалиев Ғ. “Экологиялық проблемалар”. Алматы, 2003.
29. Бейсенова А.,Шілдебаев Ж. “Экология және табиғатты тиімді пайдалану” Алматы: “Ғылым”, 2004.
30. Мадиярова Д.М. “Экономикалық қауіпсіздік” Алматы: “Экономика”,2000.
Қазақстан Республика Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Пахраддинов Сейитджан
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 – Экономика мамандығы
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару 16
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдері 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан Республикасының негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға
әсерін 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 ҚР қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3 ҚР су ресурстары және олардың ластану 41
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
... ... ... ...
3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын жақсарту
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.3 Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі 59
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҒТП − ғылыми-техникалық прогресс
ТПЭ табиғатты пайдалану экономикасы
ТР табиғат ресурстары
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды
рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз
өндірісті басқару маңызды болып табылады. Бұл үшін өндірістердің барлық
түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет
ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі.
Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану
экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың
орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс
процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды
пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету. Табиғатты
пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және
ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және
ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз
етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды
тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-
шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды
тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану
табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады.
Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың
молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған.
Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті
және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына
қоршаған ортаның зиянсыздығы, қоргаған ортаны қорғау тікелей әсерін
нарықтық экономиканың талабына негізделген. Соған байланысты соңғы жылдары
табиғи ортаны қорғау, табиғатты пайдалануды мемлекеттік басқару жүйесін
жетілдіру бағытында көптеген ғылыми ізденістер жарық көруде
Табиғи ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың экономикалық
мәселелерді С. Мұқаұлы, Г.С.Оспанов, А.К.Мейірбеков, Н.С.Мамыров, Е.М.
Упушев, М.С. Тонкопий, П.М. Нестеров, А.П. Нестеров, В.Н. Герасимова, А.А.
Голуб және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстанның қоршаған ортасының жай-күйін жан-жақты бағалау мен зерттеу
негізінде қоршаған ортаны қорғаудың жетілдіру бойынша теориялық
негіздемелер және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып
табылады.
Зерттеуге қойылған мақсатты жүзеге асыру мынандай міндеттерді шешуді
көздейді:
қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдерін
айқындау;
табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері мен төлемдерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының қоршаған ортасын жан-жақты талдау жасау;
табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыруды
қарастыру.
Зерттеу пәні болып Қазақстан және оның ішінде Оңтүстік Қазақстан
облысының табиғи орта аспектілері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. болып Қазақстан және оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысының табиғи орта мен табиғи ресурстары зерттеу нысаны болып
табылады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. болып
Қазақстанның табиғи ортасын қорғаудың маңыздылығын терең зерттелуіне үлкен
үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми
конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Оңтүстік
Қазақстан облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері,
интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдері
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру, соның нәтижесінде халықтың
тұрмысын, әл-ауқатын жақсарту өндірістің еңбек, материапдық және табиғи
қорларын тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде және
болашақта өндіріс қорларының барлық түрін кешенді, үнемді пайдалану
мәселесін шешкенде ғана экономиканың даму қарқынын арттыруға болады.
Бұл мәселенің шешімі ең алдымен табиғаттың қалыпты жағдайын сақтап,
оның ресурстарын тиімді пайдаланумен тығыз байланысты. Өйткені табиғат
өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыру ортасы ретінде өндірістің
барлық саласына қатысты. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын табиғат
байлығын пайдалану мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты әсіресе қалпына
келмейтін табиғат байлығының тиімді қорының азаюы немесе сапасының
төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етудө.
Өндірісте қолданылатын табиғат қоры сапасының төмендеуінен туындайтын
өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми-техникалық жетістіктер нәтижесі де
жоя алмай отыр. Екінші жағынан, өндірістің кері әсеріне табиғи ортаны
қорғау ісі де күрделене түсті. Сондықтан да табиғат байлығын кешөнді,
үнемді пайдалану кезек күттірмей шөшімін табуға тиіс мәселеге айналып отыр.
Оған табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтары негізінде, олардың
үйлесімділігін арттыру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Табиғатты тиімді пайдалануда әкономика ғылымының маңызы өте зор.
Табиғатты қорғау, тиімді пайдалануды басқару, жоспарлау, оған экономикалық
ынталандыру, табиғат байлығын игеруге, табиғи ортаны қорғауға жүмсалған
шығындардың тиімділігін
Хапық санының өсуіне байланысты, халық тұтынатын өнімдерді арттыруға,
оған шикізат ретінде табиғат байлығын пайдалану мөлшерін кеңейтуге тура
келеді. Сонымен қатар табиғат байлығы қорының шексіз еместігін де ескерген
жөн. Әсіресе қалпына келмейтін табиғат байлықтарының, оның ішінде отын-
энергия қорының тапшылығы сезілуде. Түсті металдардың көпшілігі - мыс,
қорғасын, мырыш, қымбат бағалы металдар тапшы бола бастады. Олардың әр
тоннасын өндіруге бұрынғыға қарағанда анағүрлым көп еңбек жүмсауға тура
келеді.
Осындай жағдайда экономикалық даму факторларының: еңбек және табиғат
қорының, өндіріс қүралдарының даму себеп-салдарын айқындай білу қажет. Бүл
факторлар бір-бірімен диалектикалық байланыста және қарама-қайшылықта
болады. Қоғамның экономикалық өсуі өндіріс масштабымен, табиғат байлығың
игеру қарқынының артуымен, өндіріс күштерінің дамуымен байланысты. Сонымен
қатар өндіріс күштері қоғам мен табиғаттың қоғамдық-экономикалық
қатынастары негізінде қүрылады. "Адам жәнө табиғи орта" жүйесінде өндіріс
күштерінің, өндіріс қатынастарының даму процестерін терөңірек түсіну
қажеттігі жаңа экономикалық ғылым - табиғат пайдалану экономикасының
қалыптасуын туғызды. Бұл ғылымның пайда болуы мен дамуын ең алдымен
шаруашылық қажеттіліктен деп үғу керек. Ұзақ уақыт экономика және экология
ғылымдары жеке-жекө ғылым салалары ретінде дамып келді, олардың өзіне тән
ғылым негіздері, әдістері болды. Қазіргі кезде табиғат байлығын пайдалану
және табиғи ортаны қорғау мәселелері жүйелі, кешенді экономикалық-
экологиялық тұрғыдан қарастыруды қажет етіп отыр. Табиғат байлығын тиімді
пайдалану табиғи ортаны қорғай отырып, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттілігін табиғат байлығымен қамтамасыз етуді талап етеді.
Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану табиғаттың
және қоғамның даму заңдылықтарына сүйеніп жүргізіледі. Заңдылықтардың
үйлесімділігі және жүргізілген шаралардың осы заңдылықтарға сәйкес болуы
баеты міндет. Табиғат байлығын пайдалану және табиғи ортаны қорғау
жүйесінде негізгі екі заңдылық тобын атауға болады. Бірінші, жалпы заңдылық
- табиғат пен қоғамның қатынасындағы ең негізгі түрақты байланыстар
заңдылығы. Екінші, өндіріс қатынасымен шектелген арнайы заңдылықтар.
Табиғат қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану бір-бірімен тығыз
байланысты кешенді мәселе және олардың жиынтығын табиғат пайдалану деп
атаймыз. Табиғат пайдалану әкономикасы ғылымның жеке саласы ретінде өзге
ғылымдармен байланысты дамиды және көп мәселелерді қамтитын сипатта
болады. Табиғат қорғау мен пайдалануды үйлестіру қажеттігі күмән
тудырмайтын ақиқат. Былайша айтқанда, табиғат пайдалану міндетті түрде оны
қорғаумен ұштастыруды талап етеді. Оның үстіне ол бүкіл әлемдік мәсөле
болып табылады. Сондықтан табиғат пайдалану экономикасы экология
экономикалық байланыстарды қоғамдық өндірістің, табиғат қорғау, оның
байлығын үлғаймалы молайтудың экономикалық тиімділігін арттыру үщін саналы
түрде басқару деп қарастырамыз. Табиғат пайдалану түсінігі табиғат қорғауды
қамти отырып көп мағынада қолданылады.
Табиғат қорғау және пайдалану мәселелері табиғи кешендер бойынша, аймақ
бойынша және жеке табиғат жүйелерін, ресурстарын пайдалану бойынша, жалпы
кез келген жағдайда кешенді қарастырылуы керек. В.И. Вернадскийдің айтуы
бойынша биосфера біртұтас зертгелуі керек, өйткені жеке организмдердің
дамуы бүкіл биосфераның эволюциялық дамуымен байланысты.
Табиғатты қорғау жүйесін тиімді жүргізу экономиткалық механизмге
тікелей байланысты. Қазіргі жағдайда табиғат қорғау қызметіндегі
экономикалық құралдың жүйесі мыналарды қамтиды: салық; демеуқаржы және
жеңілдік несиені; табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін
амортизациялық қорларды; ластаушы құқықты сату; айыптарды; ластау және
қалдықтарды орналастыру үшін төлемдерді.
Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы
– табиғатты қорғауды іс жүзінде асыруда кәсіпорындардың тікелей
ынталылығын арттыру. Экономикалық ынталандырудың нақтылы шаралары
объект деңгейіндегі ықпалы, жеке қызметкерлер деңгейіндегі негізгі
ынталандыру:
• Еңбекақы;
• Сыйлықтар;
• Материалдық жауапкершілік шаралары;
• Кәсіпорындар деңгейінде – баға, табыс, материалдық ынталандыру
қоры;
Табиғи ортаны қорғауда экономикалық ынталандырудың қазіргі
ықпалдылығы элементтерін табудан бастау қажет.
Қоршаған ортаны қолрғаудағы ынталандырудың жүйесінде баға
құрылымы айрықша орын алады. Себебі, табиғатты қорғау қызметіне
кеткен шығындар неғұрлым көп болса, соғұрлым өнімдердің өзіндік
құны артады, кәсіпорындардың таза пайдасы да азаяды. Сондықтан
табиғатты қорғау жұмыстарына кететін шығындарды барынша азайтқан
жөн. Ол үшін қоршаған ортаны ластандыруды барынша азйту немесе
тіпті болдырмау, олардан алынатын төлемді қысқарту және т.б.
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны
қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау,
экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық,
экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын
қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи
жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан
кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және
экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп
қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп
басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару әдістерін екі
жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының,
ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде
жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану
шектеріне басым назар аударылады[1].
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі.
Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен
(ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің)
мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық
актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың
және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын
белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау.
Әкімшілік актілер орындалуға міндетті және тікелей әсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану
шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Сурет 1- Қоршаған ортаны қорғауды басқару негіздері
Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді
пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэәне олардың іске
асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен,
жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын
жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.
Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие,
т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф және төлемдер жүйесі:
- минералды және басқа ресурстарды тиімді және кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі және қорғау.
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау әдістерін
кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен
технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану
жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-әрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы,
шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін әсерлер міндетті түрде
мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді[2].
Табиғат қорғау және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін
мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды
басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады.
Мониторинг – бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері,
экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан
жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады.
Сондай-ақ мониторинг табиғат кешендерін, олардың құрамды бөліктерін
қамтиды. Мониторинг табиғат кешендерінің жай-күйі, ондағы тұрақты
өзгерістер туралы мәліметтер береді. Осындай мәліметтерге сүйеніп, табиғат
сыйымдылығына, ондағы өзгерістерге ғылыми болжамдар жасалады. Олад табиғат
қорғау және пайдалану болжамдары мен бағдарламаларының негізі болады.
Табиғат қорғауды, пайдалануды басқаруды Қазақстан Республикасының
заңдарына, президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес
ұйымдастырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында[3]:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы
заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы
осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян
келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы
шамасы белгіленеді.
Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп процестерінен
шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт
аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі
мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету
стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық
ластаушылар әсер ететін территорияда ластаушы заттардың жиынтық шоғырлануы
жол берілетін шамадан аспауы керек. Әрбір ластаушы көздерге ластаушы заттар
шығару шегін белгілегенде территорияның жалпы ластану деңгейі, ластаушы
заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа ластаушылармен
қосылатын жиынтық әсері ескеріледі[4].
Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде
өлшенеді. Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма
азайтылып, шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау
көрсеткіші төмен болса, норматив жоғарлатылуы мүмкін. Бұл процестерді
төмендегі сызбадан көруге болады:
Технологиялық және тағы басқа объективті себептармен ластаушы заттардың
шығарылу нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда,
аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив
белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.
Сурет 2- Ластаушы заттардың жол берілетін шығару нормасын белгілеу
Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы
қайталанылатын процесс және аймақтағы барлық ластаушы заттардың табиғи
ортаға жиынтық әсері, аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау
нүктелерінде ластаушы заттардың шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше
процесс қайталана береді.
Нарықтық экономика жағдайында неше табиғатты қорғау
қызметіндегі ең маңызды құралдардың бірі болып табылады. Қазіргі
кезде көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалуы, қаржының жетіспеуі
табиғат қорғау жұмыстарын жүргізуге көп кедергі жасауда. Осыған
орай, мемлекет тарапынан несие алып, оны орынды жұмсау және
мерзімді қайтару басты міндет.
Табиғи ортаны қорғау қоғамдық өндірістің табиғи ортаға қайшы
ықпалын қысқартуды алдын-ала ескерту үшін кешенді түрде шаралар
жүргізуді қажет етеді. Табиғат қорғау шараларын іске асру үшін
күрделі және кезектегі шығындар жұмсалу қажет. Экономикада күрделі
қаржының абсолюттік тиімділігін есептемегенде жалпы деңейін
анықтау мақсатында табиғи ресурстардың нашарлауын болдырмауға
арналған жеклеген шараларды іске асырған жөн.
Табиғатты қорғау шаралары – алғашқы тиімділік және соңғы
әлеуметтік – экономикалық тиімділік болып ажыратылады. Алғашқы
тиімділік – зиянды қалдықтарды щығаруды азайту, қоршаған ортаның
жағдайын жақсартудан, ал соңғы әлеуметтік – экономикалық тиімділік
халықтардың тұрмыстық дәрежесін арттыруда, қоғамдық өндіріс және
ұлттық байлықтың тиімділігінен тұрады
Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану басты
бағыттары: Кешенділік. Табиғат байлықтары адамзаттыңсан алуан қажеттігін
өтейді, оларды ұқсату, өндіру,өңдеу әдістері де сан қилы. Сондықтан кешенді
пайдалануды талап етеді. Көптеген материалдық шикізаттабиғатта таза түрінде
кездеспейді, қоспа түрінде болады. Сонымен қоса минералдық шикізатты
өндіргенде, одан әлдеқайда мол мелшерде тау жыныстары қазылады. Негізгі
өнімдермен қатар жанама өнімдері,ендіріс қалдықтарын пайдалану кешенділік
негізіндеана жүзеге асады[5].
Нарықтың заңдарына сәйкес барлық табиғат байлықтарын пайдалану
төлемді болуға тиіс.Төлемділік принципінің негізінде ғана табиғат байлығын
пайдалану, табиғи ортаны қорғау тиімділігін арттыруға болады.
Сонымен, табиғат қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану бір-
бірімен тығыз байланысты кешенді мәселе және олардың жиынтығын табиғат
пайдалану деп атаймыз. Табиғат пайдалану әкономикасы ғылымның жеке саласы
ретінде өзге ғылымдармен байланысты дамиды және көп мәселелерді қамтитын
сипатта болады. Табиғат қорғау мен пайдалануды үйлестіру қажеттігі
күмән тудырмайтын ақиқат. Былайша айтқанда, табиғат пайдалану міндетті
түрде оны қорғаумен ұштастыруды талап етеді. Оның үстіне ол бүкіл әлемдік
мәсөле болып табылады. Сондықтан табиғат пайдалану экономикасы экология
экономикалық байланыстарды қоғамдық өндірістің, табиғат қорғау, оның
байлығын үлғаймалы молайтудың экономикалық тиімділігін арттыру үщін саналы
түрде басқару деп қарастырамыз. Табиғат пайдалану түсінігі табиғат қорғауды
қамти отырып көп мағынада қолданылады.
Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеудің мақсаттары төлемдер
жүйесін қалыптастыру мен табиғи ресурстарды молайту және ұтымды
пайдаланудың тұрақты экономикалық негізін құру, сондай-ақ мемлекеттің
мүдделері мен табиғат пайдаланушылардың мүдделерін экономикалық жағынан
қорғау болып табылады.
Экономикалық әдістер мыналарға бағытталған: шаруашылық қызметінің
субъектілері материалдық шығынды анықтау арқылы өзінің шаруашылық
қызметінде қоршаған ортаның ластануын азайтуға мүдделі болуы керек. Сөйтіп,
экологиялық қатынастар субъектілеріне ықпал етудің экономикалық әдістерінің
жүйесі қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыруға
жәрдемдеседі[6].
Қоршаған ортаны экономикалық жағынан реттеу заңның экологиялық
талаптарын сақтауда экономикалық мүддені қалыптастыру мақсатында жүзеге
асырылады.
Табиғат қорғау қызметінің тиімділігі қаржы ынталылығын жасаумен
аныкталады, ал табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау шаралары мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалануды жүргізуге ынталандырудың өзі қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдаланудың көмегімен жүргізілуге тиіс.
Табиғат қорғаудың экономикалық тетігі дегенннен қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдаланудың занда көзделген экономикалық шараларды
камтамасыз етудің жиынтығы ұғынылады.
Сондай-ақ инновацияларды және табиғи ресурстарды ұтымды паидалануды
енгізу, неғұрлым тиімді аз калдықты технологияны дамытумен енгізу.
Экономикалық тетіктің құрамына тұрақты жұмыс істейтін институттар,
оларсыз калыпты қызмет атқара алмайды, сондай-ақ нарықтық қатынастарға
көшетін қатынастар негізінде пайда болған жаңа институттар жатады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологаялық қауіпсіздік Тұжырымдамасына сәйкес табиғат пайдаланудың жаңа
экономикалық тетіктері баға белгілеудің жүйесіне экологиялық
сипаттамаларды, табиғат пайдалануға ақы төлеу жүйесін жетілдіруді және
міндетті экологиялық сақтандыруды көздейді.
ҚР-ның ЭК-нің 95 бабында Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат
пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi көзделген:
1) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен
қаржыландыру;
2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн ақы төлеу;
3) табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеу;
4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;
5) нарықтық тетiктер және қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн квоталарды
сату;
6) экологиялық сақтандыру;
7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды экономикалық бағалау қоршаған
ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң
түрлерi болып табылады.
Экономикалық тетіктің рөлі ең алдымен мынамен анықталады: ол табиғатты
және қоршаған ортаны ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл
міндет осы тетікке жататын барлық экономикалық шараларды дәйекті түрде
жүзеге асыру арқылы іске асырылады.
Экономикалық шаралар мен оның әдістері салалық табиғи ресурстар
актілерінде де көзделген. Мысалы, ҚР-ның 2003 жылғы 8 шілдедегі Орман
кодексінің 104-бабына сәйкес орман қорын күзетудің, қорғаудың,
пайдаланудың, ормандарды молықтыру мен орман өсірудің экономикалық
принциптері мен әдістері:
1) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды күзету, қорғау,
молықтыру мен орман өсіру іс-шараларын жоспарлау;
2) мемлекеттік орман қорында Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
нормалар мен нормативтерге сәйкес орман шаруашылығын жүргізуді
қаржыландыру;
3) орман ресурстарын және ормандардың пайдалы қасиеттерін ақылы түрде
пайдалану;
4) ерекше қорғалатын орман аумақгарын ақылы түрде пайдалану;
5) Қазақстан Республикасының аумағында орманды өңірлерді үлғайтуды
ынталандыру;
6) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды жүзеге
асыратын мемлекеттік орман иеленушілердің және орман пайдаланушылардың
жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
ҚР-ның Су кодексінің 132-бабына сәйкес экономикалық реттеудің негізгі
түрлері:
1) су пайдаланушыдан Қазақстан Республикасының салық заңдарында
көзделген төлемдер мен алымдарды алу;
2) су объектілерін ұтымды пайдалану мен қорғаудың бекітілген
бағдарламаларын әзірлеу және қаржыландыру;
3) Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес жеке және занды
тұлғалардың ресурстар сақтауға қалдығы аз технологияларды және энергияның
дәстүрден тыс түрлерін енгізу және игеруі, су ресурстарын қорғау мен ұтымды
пайдалану жөніндегі басқа да тиімді шараларды жүзеге асыруы кезінде оларға
кредиттік және өзге де жеңілдіктер беру;
4) қоғамдық қорлар құру және оларды су объектілерін қалпына келтіру мен
қорғау үшін пайдалану болып табылады.
Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуде
экономикалық шаралар рөлін сипаттаған кезде мынаны атап көрсету керек:
табиғат қорғау қызметін басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістері бір-
біріне баламалы болып табылмайды. Керісінше, олар бір-бірін толықтырады
және табиғат қорғау қызметімен басқарудың әкімшілік және экономикалық
әдістерін қолдануды оларды оңтайлы ұштастыру бағытында реттеудің маңызы
зор[7].
Сондай-ақ былай деп пайымдайды: қазіргі кезеңде экологиялық
қатынастарды реттеудің негізгі белгісі экономикалық ынталандыру арқылы
қоршаған табиғи ортаны қорғауда әкімшілік-құқықтық құралдарды ұштастыра
жүргізуде болады.
Экономикалық тетіктің ынталандырушылық қызметі олардың атына қойылған
экономикалық заңның талаптарын табиғат пайдаланушылардың ынталылығы
жағдайын жасауда болып табылады.
ҚР-ның ЭК-нің 103-бабына сәйкес Табиғат пайдаланушылардың қоршаған
ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды тиiмдi жүзеге асыруын экономикалық
ынталандыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қоршаған ортаға
эмиссиялар үшiн төлемақының шектi ставкаларын бекiтуi мүмкiн.
Сонымен бірге экономикалық ынталандыру шаралары салалық нормативтік-
құқықтық актілерде де көзделуі мүмкін. Мысалы, ҚР-ның Орман кодексінің 106-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының орманды аумағын арттыруды
экономикалық жағынан ынталандыру мыналар арқылы[8]:
1) Казақстан Республикасының зандарына сәйкес босалқы жерлерден ауыл
шаруашылығында пайдалануға жарамсыз өзге де жер санаттарынан орман қорына
жер бөлу;
2) Қазақстан Республикасының салық зандарына сәйкес, орман өсіруді
ынталандыру және арнайы мақсаттағы плантациялар, агроорман мелиорациялық
және өзге де қораншылық екпелер жасау;
3) Республикасының сүрек ресурстарына мүқгажын қамтама-сыз ету
мақсатында өнімі жоғары плантациялық екпелер отырғы-зуға ынталандыру;
4) селекциялық-гендік негіздегі түқым қуалау сапасы жақсартылған орман
тұқымдарын және отырғызылатын материалдарды өндіру мен қолдануды
ынталандыру;
5) шаруашылығына инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау
жолымен жүзеге асырылады.
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Көптеген табиғи игіліктердің экономикалық құндылықтарын анықтаудың
күрделілігі олардың нарықта сатылмайтындығы (таза ауа, ландшафттар және
т.б.) фактісі болып табылады. Бұл игіліктердің көпшілігі нарықтық
құндылықты иеленбейді және қоғамдық тауарлар болып табылады. Бұл тауарлар
бірлескен тұтынушылығымен және шығара алмайтындығымен сипатталады. Бұл
қоғамдық тауарды бір адамның тұтынуы басқа жеке адамның осы тауарды тұтыну
мүмкіндігін азайтпайтындығын білдіреді. Мысалы, бір адамның таза ауаны
тұтынуы бұл осы ауаны басқаның да тұтынуын азайтпайды. Шығара алмайтындық
бір адам ресурсты тұтынудан басқа адамды шығарып жіберуін жүзеге асыра
алмайтындығын білдіреді.
Көптеген экологиялық тауарлар қоғамдық меншік жәненемесе ашық қол
жетімді ресурс болып табылады. Шамадан тыс пайдалануға (немесе толық ашық
қолжетімділік) қарсы қорғаудың әлсіз заңды құқықтарының бұл ресурстарды
еркіндікпен немесе арзан пайдаланумен бірге үйлесімділігі шамадан тыс
пайдалануға, кейде тіпті табиғат игілігінің толық азуына шейін алып келеді.
Тропикалық жаңбырлы орман, теңіздегі балықшылық және теңіз қалдықтарына
ассимилияцияландырушы қабілеттер осындай шамадын тыс пайдаланудың мысалы
бола алады[9]
Қоғам мүдделері тұрғысынан қоғамдық игілікке қарсы – ластаудың,
қалдықтардың әр түрлі тектері өндірістің экономикалық қызметінің теріс
экологиялық нәтижесі ретінде екендігін есте ұстаған дұрыс. Бұл игілікке
қарсылық пайдалы тауарларға қатынастар бойынша қарама-қайшылық болып
табылады.
Табиғат ресурстары мен игіліктерін пайдаланудың тұрақты деңгейін,
табиғатқа антропогендік ықпалдар мүмкіндіктері мен шекараларын анықтау үшін
қоршаған табиғат ортасының ассимицияланған әлеуетінің (сыйымдылығының)
көлемін және оның экономикалық бағасын білу қажет. Қоршаған орта белгілі
бір шекараларында экологиялық жүйе үшін шығынсыз ластану мен қалдықтарды
сіңіреді, ассимицияландырады. Егер экономикалық қызмет осы шекараларда
болса, онда экологиялық-экономикалық залалдар туындамайды. Интенсивті
экономикалық қызмет жағадйындағы ассимицияланған шекараларды арттыру
кезінде теріс экологиялық-экономикалық залалдар туындайды, экожүйенің тепе-
теңдігін бұзылады.
Табиғатты пайдалану үшін халықаралық аспекті өте маңызды. Бір жағынан,
көптеген экологиялық мәселелер әмбебап, ол көптеген елдер үшін тән. Екінші
жағынан, олардың шешімі көбінесе әлемдік қоғамдастықтың бірлескен,
үйлестірілген әрекеттеріне байланысты. Оқулықтың соңғы тарауында табиғатты
қорғаудағы халықаралық өзара ықпалдастық туралы айтылады.
Табиғатты пайдалану процестерін басқару сипатына байланысты оның типтері
мен олар әкелген табиғатты пайдаланудың жоспарлы және стихиялық, ұтымды
және ұтымды емес, пассивті және белсенді салдарлары және т.б. туралы айтуға
болады.
Табиғатты пайдалану астында қоршаған табиғи ортаның пайдалы –
экологиялық, мәдени және сауықтыру қасиеттерін пайдалану мүмкіндіктері
түсініледі. Осы жерден табиғатты пайдаланудың мазмұны оның үш: экономикалық
(жетекші), экологиялық және мәдени-сауықтыру формасын кіріктіреді.
Табиғатты пайдаланудың формалары табиғатты пайдаланудың жалпы және арнайы
екі түрі арқылы жүзеге асырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында[10]:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы
заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы
осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян
келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы
шамасы белгіленеді.
1.3 Табиғат пайдалану төлемдер жүйесі
Қазақстан Республикасының жоғарғы өкіметі -парламент табиғи ортаның
және оның құрамды бөліктерін қорғау, пайдалану туралы заңдар қабылдайды,
мемлекеттік экологиялық саясатты белгілейді, экологиялық бағдарламаларды
бекітеді, табиғат қорғау және пайдалану жөнінде халықаралық қарым-қатынас
жасайды, көлісімдер жүргізеді, табиғат қорғау заңдарының орындалуын
бақылайды. Парламент жанында табиғат қорғау комиссиялары қүрылады.
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті атқарушы орган ретінде
табиғат қорғау, пайдалану заңдарының орындалуын ұйымдастырып, министрлік-
тер мен комитеттер, әкімшіліктер жүмыстарын басқарады. Экологиялық
бағдарламалар әзірлеп, парламентке бекітуге үсынады, табиғат пайдалану
тәртіптерін, ережелерін белгілейді, табиғат ресурстарын есептеу әдісін,
қорын, аса қымбаттыларының тізімін бекітеді, табиғат пайдалану төлемдөрін
есептеу әдіс-темелерін, үлгілік шамасын белгілейді.
Экология және биоресурстар министрлігіне табиғат қорғау мәселелері
бойынша басқа министрліктер мен комитеттердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың
жұмыстарын бақылау құқығы берілген. Ол мемлекеттік сараптама ұйымдастырады,
қорықтар мен ерекше қорғауға алынған территорияларды басқарады, табиғат
қорғау ережелерін, нормаларын, стандарттарын бөкітеді.
Табиғат жеке жүйелерін (бөлшектерін) қорғау жұмыстарын басқару басқа
министрліктер мен комитеттерге де жүктелген. Мысалы, Ғылым академиясы
-Ғылым министрлігі - табиғат қорғау жөніндегі жаңа техника мен
технологияның өндірісте қолданылуын бақылайды, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізеді, әкологиялық бағдарламалар әзірлеуге қатысады. Отын-энөргия және
геология министрлігі - минералдық шикізат қорларын, жер асты суларын
сақтауды пайдалануды басқарады, оларды тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар
әзірлейді. Ауыл шаруашылығы министрлігі - жер кодексінің талаптарының
орындалуын бақылайды, химиялық заттарды, тыңайтқыштарды пайдалануды
ұйымдастырады (нормаларын бекітеді). Денеаулық сақтау министрлігі -
адамдардың денсаулығына зиян келмес үшін табиғи ортаның жай-күйін,
өнімдердің тазалығын бақылайды. Ішкі істер министрлігі көліктің, басқа да
өздігінен жүретін техниканың ауаны, суды, жер бетін ластамауын
бақылайды[12].
Тау және өндірістік жүмыстардың қауіпсіздігін бақылау мемлекеттік
комитеті - тау-кен ендірісінде және тағы баеқаларда жарылыс, қопарылыс
жұмыстарын қауіпсіз және экологиялық талаптарға сәйкес жүргізуді бақылайды.
Сәулет және құрылыс министрлігі құрылыс салу, елді мекендерді орналаетыру
жобаларында және оларды іске асырғанда экологиялық талаптардың сақталуын
басқарады. Су қорлары, орман шаруашылық, жерге орналастыру басқармалары
(комитеттері) табиғат ресурстарын қорғау, тиімді пай-далану мәселелерімен
айналысады, табиғат ресурстарын пайдалану шектерін, мөлшерлерін анықтайды.
Ауа райын бақылау комитеті зерттеулер жүргізіп, болжамдар дайындап халық
шаруашылығының әр түрлі саласын мәліметтермен қамтамасыз етіп отырады.
Барлық министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің, департаменттердің,
кәсіпорындар мен ұжымдардың, бақылаушы органдардың, лауазымды адамдардың
табиғат қорғау заңдарын орындауын Қазақстан Республикасының Бас прокуроры,
оған бағынышты жергілікті және табиғат қорғау прокурорлары бақылайды.
Прокуратуралар тарапынан табиғат пайдаланушылар, бақылаушы рұқсат беруші
органдар, заңды тұлғалар және жеке азаматтар табиғат қорғау заңдарын
орындалуы жөнінде бақылауға алынады[13].
Орталық басқару органдарының міндеттері - табиғат қорғауды және
пайдалануды кешенді басқару; ғылыми-техникалық саясат жүргізу; табиғат
қорғау жөнінде бағдарламалар, ұсыныстар әзірлеу; экологиялық сараптамалар
ұйымдастыру; ережелер, стандарттар бекіту; шаруашылық тетіктерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар әзірлеу; қалдықтарды орналастыру тәртібін белгілеу, оған
рұқсат беру; табиғат ресурстарын арнайы пайдалану тәртіптерін белгілеу;
геологиялық барлауға рұқсат беру, барланған ресурстар қорын бекіту, ағаш
кесу, су пайдалану мөлшерлерін белгілеу; аң, құс ату, балық аулау шамасын
белгілеп рұқсат беру; қорықтар және арнайы қорғауға алынған
территорияларды, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жұмыстарын
басқару; табиғат қорғау және пайдалану жөнінде шетелдермен және халықаралық
ұйымдармен жүмыс істеу, т.б.
Басқару органдарының қүқықтары табиғат қорғау заңдарын бүзушыларға
тыйым салу, өндірісті тоқтату, лицензияларды қайтарып алу, айып төлету,
құқықтық, әкімшілік, экономикалық жолдарымен жазалау және т.б. арқылы
жүзеге асырылады.
Табиғат пайдалануды нақты жағдайларға сәйкес басқару үшін табиғат
ресурстарының мемлекеттік кадастрларының маңызы зор. Онда табиғат
ресурстарының саны, сапасы, орналасқан ортасы, пайдалану бағыты, жылдық
пайдалану шамасы, пайдаланушылар туралы мәліметтер жинақталады. Мысалы,
минералдық шикізат түрлері бойынша ашылған кен орындарының аты, орналасқан
орны А, В, С, және С2 категориялары бойынша, сондай-ақ болжамдық кен қоры
және оның құрамы, транспорт магистральдарынан қашықтығы, игерілген кен
орындары бойынша кеніштің жылдық қуаты ашылған жылы, оны пайдаланылатын
кәсіпорындар туралы мәліметтер келтіріледі. Ауыл шаруашылық жерлер
кадастрларында орналасқан орны, ауданы, топырақ бонитеті, ондағы
шаруашылықтың негізгі бағыты, сумен қамтамасыз етілгені жөнінде мәліметтер
жинақталады. Орман кадастріндө - орман түрі, орналасқан орны, ормандылығы,
орман жерінің ауданы, қай топ орманына жататыны, жылдық кесім шамасы, ағаш
тасымалдау жолдары туралы мәліметтер болады. Су кадастрінде - судың сапасы,
жалпы қоры, жылдық шығыны, пайдаланылатын ба-ғыттары, жылдық су алу шамасы
туралы мәліметтер келтірілөді. Қазіргі кезде қалдықтар кадастрларының да
маңызы артып келеді. Онда қалдықтардың түрлері бойынша жинақталған шамасы,
сапасы, жылдық шамасы, қалдық шығарушы кәсіпорын (технология), қайта
пайдалану бағыттары, оның жылдық шамасы, т.б. мәлімөттер жинақталады.
Кадастрлардың ерекше түрлері ретінде өсімдіктердің, жануарлардың
(аңдардың, құстардың) есептерін, сирек кездесетіндерінің тізімін, Қазақстан
Рес-публикасының "Қызыл кітабын" атауға болады.
Табиғат қорғау шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін оның жай-күйі,
өзгерістері туралы тұрақты мәліметтер керек болады. Мұндай мәлімөттерді
табиғи ортаның мониторинг жүйесі береді. Мәліметтер неғұрлым толық болуы
үшін мониторинг жүйесі табиғат кешендерін, зерзаттарын қамтиды және
жөргілікті, аймақтық, республикалық, әлемдік деңгейде жүргізіледі.
Мәліметтердің толықтығын, дәлдігін арттыру үшін түрақты және жылжымалы
бақылаулар, ұшақтармен және ғарыштан бақылаулар жүргізіліп нәтижелері
электронды есептеу машиналарымен өңделеді, ғылыми талдау, жүйелеу, индукция
және дедукция әдістері қолданылады.
Экономикалық мағынасына, атқаратын қызметіне қарай төлемдерді[14]:
1. табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;
2. табиғат ресурстарын пайдалану;
3. табиғат ресурстарын ќорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру;
4. табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;
5. табиғи ортаны қорғау;
6. табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға
болады.
Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны
ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін
орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық
салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде
едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген.
Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың
экономикалық механизмдері жылдам дамуда.
Экологиялық салықты жасыл деп атайды. Салық мына қызметті орындайды:
экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім
бағасын белгілейді, ластаушы төлейді принципін іске асырады.
Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп
көрсетуге болады.
Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға
келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін
анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің
экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.
Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын
қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған.
Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті
әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және
қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.
Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады – салықтың өзі және салық
жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін
жанама ынталандырады. Барлық шаруашылық процесс апатты болады: әр
кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе
несие саясаты, не кәсіпорынның не оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Пахраддинов Сейитджан
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ӘДІСТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050600 – Экономика мамандығы
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен
механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару 16
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 Табиғатты пайдалану төлемдері 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан Республикасының негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға
әсерін 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2.2 ҚР қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.3 ҚР су ресурстары және олардың ластану 41
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
... ... ... ...
3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын жақсарту
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.3 Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі 59
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР − Қазақстан Республикасы
ОҚО − Оңтүстік Қазақстан облысы
ТМД − Тәуелсіз мемлекеттер достығы
АҚШ − Америка Құрама Штаттары
ҒТП − ғылыми-техникалық прогресс
ТПЭ табиғатты пайдалану экономикасы
ТР табиғат ресурстары
ЖІӨ − жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ − жалпы ұлттық өнім
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ӨК − өндірістік кооператив
АҚ − акционерлік қоғам
ААҚ − ашық акционерлік қоғам
ЖШС − жеке шаруа серіктестігі
ЖШҚ − жеке шаруа қожалығы
ГЭС − Гидро электро станциясы
ЖЭӨ − Жылу энергиялық орталық
ОЭСР − экономикалық қарымқатынасты және дамуды
ұйымдастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды
рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз
өндірісті басқару маңызды болып табылады. Бұл үшін өндірістердің барлық
түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет
ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.
Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі.
Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану
экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.
Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты – нормалар мен талаптардың
орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс
процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды
пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету. Табиғатты
пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және
ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және
ұйымдармен жүзеге асырылады.
Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз
етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды
тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-
шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.
Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды
тиімді пайдаланудың басты міндеті – табиғатты қорғау және тиімді пайдалану
табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады.
Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың
молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған.
Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті
және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына
қоршаған ортаның зиянсыздығы, қоргаған ортаны қорғау тікелей әсерін
нарықтық экономиканың талабына негізделген. Соған байланысты соңғы жылдары
табиғи ортаны қорғау, табиғатты пайдалануды мемлекеттік басқару жүйесін
жетілдіру бағытында көптеген ғылыми ізденістер жарық көруде
Табиғи ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың экономикалық
мәселелерді С. Мұқаұлы, Г.С.Оспанов, А.К.Мейірбеков, Н.С.Мамыров, Е.М.
Упушев, М.С. Тонкопий, П.М. Нестеров, А.П. Нестеров, В.Н. Герасимова, А.А.
Голуб және басқалар өз үлестерін қосты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстанның қоршаған ортасының жай-күйін жан-жақты бағалау мен зерттеу
негізінде қоршаған ортаны қорғаудың жетілдіру бойынша теориялық
негіздемелер және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып
табылады.
Зерттеуге қойылған мақсатты жүзеге асыру мынандай міндеттерді шешуді
көздейді:
қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдерін
айқындау;
табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері мен төлемдерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының қоршаған ортасын жан-жақты талдау жасау;
табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыруды
қарастыру.
Зерттеу пәні болып Қазақстан және оның ішінде Оңтүстік Қазақстан
облысының табиғи орта аспектілері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. болып Қазақстан және оның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысының табиғи орта мен табиғи ресурстары зерттеу нысаны болып
табылады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негіздері. болып
Қазақстанның табиғи ортасын қорғаудың маңыздылығын терең зерттелуіне үлкен
үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми
конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының заңнамалық
және нормативтік актілері, экономикалық дамудың бағыттары бойынша
мемлекеттік бағдарламалар, отандық және шет елдік ақпарат көздері
пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан
Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Оңтүстік
Қазақстан облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері,
интернет ресурстары құрады.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің салыстырмалы, экономикалық-
статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні. Жұмыстың негізгі түйіндері, ұсыныстары
және нәтижелері ұзақ мерзімді басымдықтарға мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен басымдықтарын анықтауда
қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе бөлімнен, үш тараудан
және қортынды бөлімнен тұрады
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың экономикалық мәні мен механизмдері
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру, соның нәтижесінде халықтың
тұрмысын, әл-ауқатын жақсарту өндірістің еңбек, материапдық және табиғи
қорларын тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде және
болашақта өндіріс қорларының барлық түрін кешенді, үнемді пайдалану
мәселесін шешкенде ғана экономиканың даму қарқынын арттыруға болады.
Бұл мәселенің шешімі ең алдымен табиғаттың қалыпты жағдайын сақтап,
оның ресурстарын тиімді пайдаланумен тығыз байланысты. Өйткені табиғат
өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыру ортасы ретінде өндірістің
барлық саласына қатысты. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын табиғат
байлығын пайдалану мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты әсіресе қалпына
келмейтін табиғат байлығының тиімді қорының азаюы немесе сапасының
төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етудө.
Өндірісте қолданылатын табиғат қоры сапасының төмендеуінен туындайтын
өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми-техникалық жетістіктер нәтижесі де
жоя алмай отыр. Екінші жағынан, өндірістің кері әсеріне табиғи ортаны
қорғау ісі де күрделене түсті. Сондықтан да табиғат байлығын кешөнді,
үнемді пайдалану кезек күттірмей шөшімін табуға тиіс мәселеге айналып отыр.
Оған табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтары негізінде, олардың
үйлесімділігін арттыру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Табиғатты тиімді пайдалануда әкономика ғылымының маңызы өте зор.
Табиғатты қорғау, тиімді пайдалануды басқару, жоспарлау, оған экономикалық
ынталандыру, табиғат байлығын игеруге, табиғи ортаны қорғауға жүмсалған
шығындардың тиімділігін
Хапық санының өсуіне байланысты, халық тұтынатын өнімдерді арттыруға,
оған шикізат ретінде табиғат байлығын пайдалану мөлшерін кеңейтуге тура
келеді. Сонымен қатар табиғат байлығы қорының шексіз еместігін де ескерген
жөн. Әсіресе қалпына келмейтін табиғат байлықтарының, оның ішінде отын-
энергия қорының тапшылығы сезілуде. Түсті металдардың көпшілігі - мыс,
қорғасын, мырыш, қымбат бағалы металдар тапшы бола бастады. Олардың әр
тоннасын өндіруге бұрынғыға қарағанда анағүрлым көп еңбек жүмсауға тура
келеді.
Осындай жағдайда экономикалық даму факторларының: еңбек және табиғат
қорының, өндіріс қүралдарының даму себеп-салдарын айқындай білу қажет. Бүл
факторлар бір-бірімен диалектикалық байланыста және қарама-қайшылықта
болады. Қоғамның экономикалық өсуі өндіріс масштабымен, табиғат байлығың
игеру қарқынының артуымен, өндіріс күштерінің дамуымен байланысты. Сонымен
қатар өндіріс күштері қоғам мен табиғаттың қоғамдық-экономикалық
қатынастары негізінде қүрылады. "Адам жәнө табиғи орта" жүйесінде өндіріс
күштерінің, өндіріс қатынастарының даму процестерін терөңірек түсіну
қажеттігі жаңа экономикалық ғылым - табиғат пайдалану экономикасының
қалыптасуын туғызды. Бұл ғылымның пайда болуы мен дамуын ең алдымен
шаруашылық қажеттіліктен деп үғу керек. Ұзақ уақыт экономика және экология
ғылымдары жеке-жекө ғылым салалары ретінде дамып келді, олардың өзіне тән
ғылым негіздері, әдістері болды. Қазіргі кезде табиғат байлығын пайдалану
және табиғи ортаны қорғау мәселелері жүйелі, кешенді экономикалық-
экологиялық тұрғыдан қарастыруды қажет етіп отыр. Табиғат байлығын тиімді
пайдалану табиғи ортаны қорғай отырып, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
қажеттілігін табиғат байлығымен қамтамасыз етуді талап етеді.
Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану табиғаттың
және қоғамның даму заңдылықтарына сүйеніп жүргізіледі. Заңдылықтардың
үйлесімділігі және жүргізілген шаралардың осы заңдылықтарға сәйкес болуы
баеты міндет. Табиғат байлығын пайдалану және табиғи ортаны қорғау
жүйесінде негізгі екі заңдылық тобын атауға болады. Бірінші, жалпы заңдылық
- табиғат пен қоғамның қатынасындағы ең негізгі түрақты байланыстар
заңдылығы. Екінші, өндіріс қатынасымен шектелген арнайы заңдылықтар.
Табиғат қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану бір-бірімен тығыз
байланысты кешенді мәселе және олардың жиынтығын табиғат пайдалану деп
атаймыз. Табиғат пайдалану әкономикасы ғылымның жеке саласы ретінде өзге
ғылымдармен байланысты дамиды және көп мәселелерді қамтитын сипатта
болады. Табиғат қорғау мен пайдалануды үйлестіру қажеттігі күмән
тудырмайтын ақиқат. Былайша айтқанда, табиғат пайдалану міндетті түрде оны
қорғаумен ұштастыруды талап етеді. Оның үстіне ол бүкіл әлемдік мәсөле
болып табылады. Сондықтан табиғат пайдалану экономикасы экология
экономикалық байланыстарды қоғамдық өндірістің, табиғат қорғау, оның
байлығын үлғаймалы молайтудың экономикалық тиімділігін арттыру үщін саналы
түрде басқару деп қарастырамыз. Табиғат пайдалану түсінігі табиғат қорғауды
қамти отырып көп мағынада қолданылады.
Табиғат қорғау және пайдалану мәселелері табиғи кешендер бойынша, аймақ
бойынша және жеке табиғат жүйелерін, ресурстарын пайдалану бойынша, жалпы
кез келген жағдайда кешенді қарастырылуы керек. В.И. Вернадскийдің айтуы
бойынша биосфера біртұтас зертгелуі керек, өйткені жеке организмдердің
дамуы бүкіл биосфераның эволюциялық дамуымен байланысты.
Табиғатты қорғау жүйесін тиімді жүргізу экономиткалық механизмге
тікелей байланысты. Қазіргі жағдайда табиғат қорғау қызметіндегі
экономикалық құралдың жүйесі мыналарды қамтиды: салық; демеуқаржы және
жеңілдік несиені; табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін
амортизациялық қорларды; ластаушы құқықты сату; айыптарды; ластау және
қалдықтарды орналастыру үшін төлемдерді.
Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы
– табиғатты қорғауды іс жүзінде асыруда кәсіпорындардың тікелей
ынталылығын арттыру. Экономикалық ынталандырудың нақтылы шаралары
объект деңгейіндегі ықпалы, жеке қызметкерлер деңгейіндегі негізгі
ынталандыру:
• Еңбекақы;
• Сыйлықтар;
• Материалдық жауапкершілік шаралары;
• Кәсіпорындар деңгейінде – баға, табыс, материалдық ынталандыру
қоры;
Табиғи ортаны қорғауда экономикалық ынталандырудың қазіргі
ықпалдылығы элементтерін табудан бастау қажет.
Қоршаған ортаны қолрғаудағы ынталандырудың жүйесінде баға
құрылымы айрықша орын алады. Себебі, табиғатты қорғау қызметіне
кеткен шығындар неғұрлым көп болса, соғұрлым өнімдердің өзіндік
құны артады, кәсіпорындардың таза пайдасы да азаяды. Сондықтан
табиғатты қорғау жұмыстарына кететін шығындарды барынша азайтқан
жөн. Ол үшін қоршаған ортаны ластандыруды барынша азйту немесе
тіпті болдырмау, олардан алынатын төлемді қысқарту және т.б.
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны
қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау,
экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық,
экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын
қадағалау арқылы жүргізіледі.
Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи
жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан
кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.
Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және
экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп
қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп
басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару әдістерін екі
жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Әкімшілік басқару жүйесі – табиғат қорғау, пайдалану заңдарының,
ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде
жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану
шектеріне басым назар аударылады[1].
Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі.
Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен
(ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.
Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің)
мынандай түрлерін айтуға болады:
Құқықтық – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық
актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың
және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын
белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау.
Әкімшілік актілер орындалуға міндетті және тікелей әсер етеді.
Техникалық ұйымдастырушылық – табиғат қорғау және тиімді пайдалану
шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.
Сурет 1- Қоршаған ортаны қорғауды басқару негіздері
Ұйымдастырушылық – табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді
пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэәне олардың іске
асырылуын ұйымдастыру.
Әлеуметтік-психологиялық – жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен,
жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын
жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.
Экономикалық әдіс – баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие,
т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.
Баға, тариф және төлемдер жүйесі:
- минералды және басқа ресурстарды тиімді және кешенді қолдануды
қамтамасыз етеді;
- қоршаған орта ұдайы өндірісі және қорғау.
Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау әдістерін
кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен
технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану
жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-әрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы,
шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін әсерлер міндетті түрде
мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді[2].
Табиғат қорғау және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін
мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды
басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады.
Мониторинг – бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері,
экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан
жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады.
Сондай-ақ мониторинг табиғат кешендерін, олардың құрамды бөліктерін
қамтиды. Мониторинг табиғат кешендерінің жай-күйі, ондағы тұрақты
өзгерістер туралы мәліметтер береді. Осындай мәліметтерге сүйеніп, табиғат
сыйымдылығына, ондағы өзгерістерге ғылыми болжамдар жасалады. Олад табиғат
қорғау және пайдалану болжамдары мен бағдарламаларының негізі болады.
Табиғат қорғауды, пайдалануды басқаруды Қазақстан Республикасының
заңдарына, президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес
ұйымдастырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында[3]:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы
заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы
осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян
келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы
шамасы белгіленеді.
Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп процестерінен
шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт
аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі
мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету
стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық
ластаушылар әсер ететін территорияда ластаушы заттардың жиынтық шоғырлануы
жол берілетін шамадан аспауы керек. Әрбір ластаушы көздерге ластаушы заттар
шығару шегін белгілегенде территорияның жалпы ластану деңгейі, ластаушы
заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа ластаушылармен
қосылатын жиынтық әсері ескеріледі[4].
Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде
өлшенеді. Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма
азайтылып, шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау
көрсеткіші төмен болса, норматив жоғарлатылуы мүмкін. Бұл процестерді
төмендегі сызбадан көруге болады:
Технологиялық және тағы басқа объективті себептармен ластаушы заттардың
шығарылу нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда,
аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив
белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.
Сурет 2- Ластаушы заттардың жол берілетін шығару нормасын белгілеу
Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы
қайталанылатын процесс және аймақтағы барлық ластаушы заттардың табиғи
ортаға жиынтық әсері, аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау
нүктелерінде ластаушы заттардың шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше
процесс қайталана береді.
Нарықтық экономика жағдайында неше табиғатты қорғау
қызметіндегі ең маңызды құралдардың бірі болып табылады. Қазіргі
кезде көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалуы, қаржының жетіспеуі
табиғат қорғау жұмыстарын жүргізуге көп кедергі жасауда. Осыған
орай, мемлекет тарапынан несие алып, оны орынды жұмсау және
мерзімді қайтару басты міндет.
Табиғи ортаны қорғау қоғамдық өндірістің табиғи ортаға қайшы
ықпалын қысқартуды алдын-ала ескерту үшін кешенді түрде шаралар
жүргізуді қажет етеді. Табиғат қорғау шараларын іске асру үшін
күрделі және кезектегі шығындар жұмсалу қажет. Экономикада күрделі
қаржының абсолюттік тиімділігін есептемегенде жалпы деңейін
анықтау мақсатында табиғи ресурстардың нашарлауын болдырмауға
арналған жеклеген шараларды іске асырған жөн.
Табиғатты қорғау шаралары – алғашқы тиімділік және соңғы
әлеуметтік – экономикалық тиімділік болып ажыратылады. Алғашқы
тиімділік – зиянды қалдықтарды щығаруды азайту, қоршаған ортаның
жағдайын жақсартудан, ал соңғы әлеуметтік – экономикалық тиімділік
халықтардың тұрмыстық дәрежесін арттыруда, қоғамдық өндіріс және
ұлттық байлықтың тиімділігінен тұрады
Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану басты
бағыттары: Кешенділік. Табиғат байлықтары адамзаттыңсан алуан қажеттігін
өтейді, оларды ұқсату, өндіру,өңдеу әдістері де сан қилы. Сондықтан кешенді
пайдалануды талап етеді. Көптеген материалдық шикізаттабиғатта таза түрінде
кездеспейді, қоспа түрінде болады. Сонымен қоса минералдық шикізатты
өндіргенде, одан әлдеқайда мол мелшерде тау жыныстары қазылады. Негізгі
өнімдермен қатар жанама өнімдері,ендіріс қалдықтарын пайдалану кешенділік
негізіндеана жүзеге асады[5].
Нарықтың заңдарына сәйкес барлық табиғат байлықтарын пайдалану
төлемді болуға тиіс.Төлемділік принципінің негізінде ғана табиғат байлығын
пайдалану, табиғи ортаны қорғау тиімділігін арттыруға болады.
Сонымен, табиғат қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану бір-
бірімен тығыз байланысты кешенді мәселе және олардың жиынтығын табиғат
пайдалану деп атаймыз. Табиғат пайдалану әкономикасы ғылымның жеке саласы
ретінде өзге ғылымдармен байланысты дамиды және көп мәселелерді қамтитын
сипатта болады. Табиғат қорғау мен пайдалануды үйлестіру қажеттігі
күмән тудырмайтын ақиқат. Былайша айтқанда, табиғат пайдалану міндетті
түрде оны қорғаумен ұштастыруды талап етеді. Оның үстіне ол бүкіл әлемдік
мәсөле болып табылады. Сондықтан табиғат пайдалану экономикасы экология
экономикалық байланыстарды қоғамдық өндірістің, табиғат қорғау, оның
байлығын үлғаймалы молайтудың экономикалық тиімділігін арттыру үщін саналы
түрде басқару деп қарастырамыз. Табиғат пайдалану түсінігі табиғат қорғауды
қамти отырып көп мағынада қолданылады.
Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық реттеудің мақсаттары төлемдер
жүйесін қалыптастыру мен табиғи ресурстарды молайту және ұтымды
пайдаланудың тұрақты экономикалық негізін құру, сондай-ақ мемлекеттің
мүдделері мен табиғат пайдаланушылардың мүдделерін экономикалық жағынан
қорғау болып табылады.
Экономикалық әдістер мыналарға бағытталған: шаруашылық қызметінің
субъектілері материалдық шығынды анықтау арқылы өзінің шаруашылық
қызметінде қоршаған ортаның ластануын азайтуға мүдделі болуы керек. Сөйтіп,
экологиялық қатынастар субъектілеріне ықпал етудің экономикалық әдістерінің
жүйесі қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыруға
жәрдемдеседі[6].
Қоршаған ортаны экономикалық жағынан реттеу заңның экологиялық
талаптарын сақтауда экономикалық мүддені қалыптастыру мақсатында жүзеге
асырылады.
Табиғат қорғау қызметінің тиімділігі қаржы ынталылығын жасаумен
аныкталады, ал табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау шаралары мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалануды жүргізуге ынталандырудың өзі қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдаланудың көмегімен жүргізілуге тиіс.
Табиғат қорғаудың экономикалық тетігі дегенннен қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдаланудың занда көзделген экономикалық шараларды
камтамасыз етудің жиынтығы ұғынылады.
Сондай-ақ инновацияларды және табиғи ресурстарды ұтымды паидалануды
енгізу, неғұрлым тиімді аз калдықты технологияны дамытумен енгізу.
Экономикалық тетіктің құрамына тұрақты жұмыс істейтін институттар,
оларсыз калыпты қызмет атқара алмайды, сондай-ақ нарықтық қатынастарға
көшетін қатынастар негізінде пайда болған жаңа институттар жатады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологаялық қауіпсіздік Тұжырымдамасына сәйкес табиғат пайдаланудың жаңа
экономикалық тетіктері баға белгілеудің жүйесіне экологиялық
сипаттамаларды, табиғат пайдалануға ақы төлеу жүйесін жетілдіруді және
міндетті экологиялық сақтандыруды көздейді.
ҚР-ның ЭК-нің 95 бабында Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат
пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi көзделген:
1) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен
қаржыландыру;
2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн ақы төлеу;
3) табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеу;
4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;
5) нарықтық тетiктер және қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн квоталарды
сату;
6) экологиялық сақтандыру;
7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды экономикалық бағалау қоршаған
ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң
түрлерi болып табылады.
Экономикалық тетіктің рөлі ең алдымен мынамен анықталады: ол табиғатты
және қоршаған ортаны ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл
міндет осы тетікке жататын барлық экономикалық шараларды дәйекті түрде
жүзеге асыру арқылы іске асырылады.
Экономикалық шаралар мен оның әдістері салалық табиғи ресурстар
актілерінде де көзделген. Мысалы, ҚР-ның 2003 жылғы 8 шілдедегі Орман
кодексінің 104-бабына сәйкес орман қорын күзетудің, қорғаудың,
пайдаланудың, ормандарды молықтыру мен орман өсірудің экономикалық
принциптері мен әдістері:
1) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды күзету, қорғау,
молықтыру мен орман өсіру іс-шараларын жоспарлау;
2) мемлекеттік орман қорында Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
нормалар мен нормативтерге сәйкес орман шаруашылығын жүргізуді
қаржыландыру;
3) орман ресурстарын және ормандардың пайдалы қасиеттерін ақылы түрде
пайдалану;
4) ерекше қорғалатын орман аумақгарын ақылы түрде пайдалану;
5) Қазақстан Республикасының аумағында орманды өңірлерді үлғайтуды
ынталандыру;
6) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды жүзеге
асыратын мемлекеттік орман иеленушілердің және орман пайдаланушылардың
жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
ҚР-ның Су кодексінің 132-бабына сәйкес экономикалық реттеудің негізгі
түрлері:
1) су пайдаланушыдан Қазақстан Республикасының салық заңдарында
көзделген төлемдер мен алымдарды алу;
2) су объектілерін ұтымды пайдалану мен қорғаудың бекітілген
бағдарламаларын әзірлеу және қаржыландыру;
3) Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес жеке және занды
тұлғалардың ресурстар сақтауға қалдығы аз технологияларды және энергияның
дәстүрден тыс түрлерін енгізу және игеруі, су ресурстарын қорғау мен ұтымды
пайдалану жөніндегі басқа да тиімді шараларды жүзеге асыруы кезінде оларға
кредиттік және өзге де жеңілдіктер беру;
4) қоғамдық қорлар құру және оларды су объектілерін қалпына келтіру мен
қорғау үшін пайдалану болып табылады.
Табиғат пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуде
экономикалық шаралар рөлін сипаттаған кезде мынаны атап көрсету керек:
табиғат қорғау қызметін басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістері бір-
біріне баламалы болып табылмайды. Керісінше, олар бір-бірін толықтырады
және табиғат қорғау қызметімен басқарудың әкімшілік және экономикалық
әдістерін қолдануды оларды оңтайлы ұштастыру бағытында реттеудің маңызы
зор[7].
Сондай-ақ былай деп пайымдайды: қазіргі кезеңде экологиялық
қатынастарды реттеудің негізгі белгісі экономикалық ынталандыру арқылы
қоршаған табиғи ортаны қорғауда әкімшілік-құқықтық құралдарды ұштастыра
жүргізуде болады.
Экономикалық тетіктің ынталандырушылық қызметі олардың атына қойылған
экономикалық заңның талаптарын табиғат пайдаланушылардың ынталылығы
жағдайын жасауда болып табылады.
ҚР-ның ЭК-нің 103-бабына сәйкес Табиғат пайдаланушылардың қоршаған
ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды тиiмдi жүзеге асыруын экономикалық
ынталандыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қоршаған ортаға
эмиссиялар үшiн төлемақының шектi ставкаларын бекiтуi мүмкiн.
Сонымен бірге экономикалық ынталандыру шаралары салалық нормативтік-
құқықтық актілерде де көзделуі мүмкін. Мысалы, ҚР-ның Орман кодексінің 106-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының орманды аумағын арттыруды
экономикалық жағынан ынталандыру мыналар арқылы[8]:
1) Казақстан Республикасының зандарына сәйкес босалқы жерлерден ауыл
шаруашылығында пайдалануға жарамсыз өзге де жер санаттарынан орман қорына
жер бөлу;
2) Қазақстан Республикасының салық зандарына сәйкес, орман өсіруді
ынталандыру және арнайы мақсаттағы плантациялар, агроорман мелиорациялық
және өзге де қораншылық екпелер жасау;
3) Республикасының сүрек ресурстарына мүқгажын қамтама-сыз ету
мақсатында өнімі жоғары плантациялық екпелер отырғы-зуға ынталандыру;
4) селекциялық-гендік негіздегі түқым қуалау сапасы жақсартылған орман
тұқымдарын және отырғызылатын материалдарды өндіру мен қолдануды
ынталандыру;
5) шаруашылығына инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау
жолымен жүзеге асырылады.
1.2 Табиғатты пайдалану және қорғаудың басқару әдістері
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық
механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:
• табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық
құралдарының жүйесі;
• табиғат пайдаланудың ақылығы;
• экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші
қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;
• экологиялық сақтандыру;
• мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін
жасау.
Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне
себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты
пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі
параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б)
мемлекет белгілейді.
Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар
жүйесін мыналар қамтиды:
• салық саясаты;
• субсидия және жеңілдік несиесі;
• табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық
қорлар;
• ластаушы құқықты сату;
• қайтару кепілі көзқарасын пайдалану;
• айыптар;
• ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.
Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері
табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде
кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы
ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып)
тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық
ынталандырудың маңызы – табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне
асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.
Көптеген табиғи игіліктердің экономикалық құндылықтарын анықтаудың
күрделілігі олардың нарықта сатылмайтындығы (таза ауа, ландшафттар және
т.б.) фактісі болып табылады. Бұл игіліктердің көпшілігі нарықтық
құндылықты иеленбейді және қоғамдық тауарлар болып табылады. Бұл тауарлар
бірлескен тұтынушылығымен және шығара алмайтындығымен сипатталады. Бұл
қоғамдық тауарды бір адамның тұтынуы басқа жеке адамның осы тауарды тұтыну
мүмкіндігін азайтпайтындығын білдіреді. Мысалы, бір адамның таза ауаны
тұтынуы бұл осы ауаны басқаның да тұтынуын азайтпайды. Шығара алмайтындық
бір адам ресурсты тұтынудан басқа адамды шығарып жіберуін жүзеге асыра
алмайтындығын білдіреді.
Көптеген экологиялық тауарлар қоғамдық меншік жәненемесе ашық қол
жетімді ресурс болып табылады. Шамадан тыс пайдалануға (немесе толық ашық
қолжетімділік) қарсы қорғаудың әлсіз заңды құқықтарының бұл ресурстарды
еркіндікпен немесе арзан пайдаланумен бірге үйлесімділігі шамадан тыс
пайдалануға, кейде тіпті табиғат игілігінің толық азуына шейін алып келеді.
Тропикалық жаңбырлы орман, теңіздегі балықшылық және теңіз қалдықтарына
ассимилияцияландырушы қабілеттер осындай шамадын тыс пайдаланудың мысалы
бола алады[9]
Қоғам мүдделері тұрғысынан қоғамдық игілікке қарсы – ластаудың,
қалдықтардың әр түрлі тектері өндірістің экономикалық қызметінің теріс
экологиялық нәтижесі ретінде екендігін есте ұстаған дұрыс. Бұл игілікке
қарсылық пайдалы тауарларға қатынастар бойынша қарама-қайшылық болып
табылады.
Табиғат ресурстары мен игіліктерін пайдаланудың тұрақты деңгейін,
табиғатқа антропогендік ықпалдар мүмкіндіктері мен шекараларын анықтау үшін
қоршаған табиғат ортасының ассимицияланған әлеуетінің (сыйымдылығының)
көлемін және оның экономикалық бағасын білу қажет. Қоршаған орта белгілі
бір шекараларында экологиялық жүйе үшін шығынсыз ластану мен қалдықтарды
сіңіреді, ассимицияландырады. Егер экономикалық қызмет осы шекараларда
болса, онда экологиялық-экономикалық залалдар туындамайды. Интенсивті
экономикалық қызмет жағадйындағы ассимицияланған шекараларды арттыру
кезінде теріс экологиялық-экономикалық залалдар туындайды, экожүйенің тепе-
теңдігін бұзылады.
Табиғатты пайдалану үшін халықаралық аспекті өте маңызды. Бір жағынан,
көптеген экологиялық мәселелер әмбебап, ол көптеген елдер үшін тән. Екінші
жағынан, олардың шешімі көбінесе әлемдік қоғамдастықтың бірлескен,
үйлестірілген әрекеттеріне байланысты. Оқулықтың соңғы тарауында табиғатты
қорғаудағы халықаралық өзара ықпалдастық туралы айтылады.
Табиғатты пайдалану процестерін басқару сипатына байланысты оның типтері
мен олар әкелген табиғатты пайдаланудың жоспарлы және стихиялық, ұтымды
және ұтымды емес, пассивті және белсенді салдарлары және т.б. туралы айтуға
болады.
Табиғатты пайдалану астында қоршаған табиғи ортаның пайдалы –
экологиялық, мәдени және сауықтыру қасиеттерін пайдалану мүмкіндіктері
түсініледі. Осы жерден табиғатты пайдаланудың мазмұны оның үш: экономикалық
(жетекші), экологиялық және мәдени-сауықтыру формасын кіріктіреді.
Табиғатты пайдаланудың формалары табиғатты пайдаланудың жалпы және арнайы
екі түрі арқылы жүзеге асырылады.
Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі
қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені
табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда
тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар,
жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар,
бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік
жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар,
тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.
Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты
стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында[10]:
- денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың
әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;
- бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды,
сарқылтпай пайдалану;
- табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;
- жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық
теңдестіктерді сақтау;
- табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;
Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:
- табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат
ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау,
өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға
көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат
ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;
- бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен
стандарттар жүйесін жетілдіру;
- өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын
молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;
- табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және
механизмдерін жетілдіру;
- табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;
- экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық
ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;
- халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен,
ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті
жүргізу.
Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты –
табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін,
молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде
нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.
Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың
және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.
Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы
заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы
осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян
келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы
шамасы белгіленеді.
1.3 Табиғат пайдалану төлемдер жүйесі
Қазақстан Республикасының жоғарғы өкіметі -парламент табиғи ортаның
және оның құрамды бөліктерін қорғау, пайдалану туралы заңдар қабылдайды,
мемлекеттік экологиялық саясатты белгілейді, экологиялық бағдарламаларды
бекітеді, табиғат қорғау және пайдалану жөнінде халықаралық қарым-қатынас
жасайды, көлісімдер жүргізеді, табиғат қорғау заңдарының орындалуын
бақылайды. Парламент жанында табиғат қорғау комиссиялары қүрылады.
Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті атқарушы орган ретінде
табиғат қорғау, пайдалану заңдарының орындалуын ұйымдастырып, министрлік-
тер мен комитеттер, әкімшіліктер жүмыстарын басқарады. Экологиялық
бағдарламалар әзірлеп, парламентке бекітуге үсынады, табиғат пайдалану
тәртіптерін, ережелерін белгілейді, табиғат ресурстарын есептеу әдісін,
қорын, аса қымбаттыларының тізімін бекітеді, табиғат пайдалану төлемдөрін
есептеу әдіс-темелерін, үлгілік шамасын белгілейді.
Экология және биоресурстар министрлігіне табиғат қорғау мәселелері
бойынша басқа министрліктер мен комитеттердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың
жұмыстарын бақылау құқығы берілген. Ол мемлекеттік сараптама ұйымдастырады,
қорықтар мен ерекше қорғауға алынған территорияларды басқарады, табиғат
қорғау ережелерін, нормаларын, стандарттарын бөкітеді.
Табиғат жеке жүйелерін (бөлшектерін) қорғау жұмыстарын басқару басқа
министрліктер мен комитеттерге де жүктелген. Мысалы, Ғылым академиясы
-Ғылым министрлігі - табиғат қорғау жөніндегі жаңа техника мен
технологияның өндірісте қолданылуын бақылайды, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізеді, әкологиялық бағдарламалар әзірлеуге қатысады. Отын-энөргия және
геология министрлігі - минералдық шикізат қорларын, жер асты суларын
сақтауды пайдалануды басқарады, оларды тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар
әзірлейді. Ауыл шаруашылығы министрлігі - жер кодексінің талаптарының
орындалуын бақылайды, химиялық заттарды, тыңайтқыштарды пайдалануды
ұйымдастырады (нормаларын бекітеді). Денеаулық сақтау министрлігі -
адамдардың денсаулығына зиян келмес үшін табиғи ортаның жай-күйін,
өнімдердің тазалығын бақылайды. Ішкі істер министрлігі көліктің, басқа да
өздігінен жүретін техниканың ауаны, суды, жер бетін ластамауын
бақылайды[12].
Тау және өндірістік жүмыстардың қауіпсіздігін бақылау мемлекеттік
комитеті - тау-кен ендірісінде және тағы баеқаларда жарылыс, қопарылыс
жұмыстарын қауіпсіз және экологиялық талаптарға сәйкес жүргізуді бақылайды.
Сәулет және құрылыс министрлігі құрылыс салу, елді мекендерді орналаетыру
жобаларында және оларды іске асырғанда экологиялық талаптардың сақталуын
басқарады. Су қорлары, орман шаруашылық, жерге орналастыру басқармалары
(комитеттері) табиғат ресурстарын қорғау, тиімді пай-далану мәселелерімен
айналысады, табиғат ресурстарын пайдалану шектерін, мөлшерлерін анықтайды.
Ауа райын бақылау комитеті зерттеулер жүргізіп, болжамдар дайындап халық
шаруашылығының әр түрлі саласын мәліметтермен қамтамасыз етіп отырады.
Барлық министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің, департаменттердің,
кәсіпорындар мен ұжымдардың, бақылаушы органдардың, лауазымды адамдардың
табиғат қорғау заңдарын орындауын Қазақстан Республикасының Бас прокуроры,
оған бағынышты жергілікті және табиғат қорғау прокурорлары бақылайды.
Прокуратуралар тарапынан табиғат пайдаланушылар, бақылаушы рұқсат беруші
органдар, заңды тұлғалар және жеке азаматтар табиғат қорғау заңдарын
орындалуы жөнінде бақылауға алынады[13].
Орталық басқару органдарының міндеттері - табиғат қорғауды және
пайдалануды кешенді басқару; ғылыми-техникалық саясат жүргізу; табиғат
қорғау жөнінде бағдарламалар, ұсыныстар әзірлеу; экологиялық сараптамалар
ұйымдастыру; ережелер, стандарттар бекіту; шаруашылық тетіктерін жетілдіру
жөнінде ұсыныстар әзірлеу; қалдықтарды орналастыру тәртібін белгілеу, оған
рұқсат беру; табиғат ресурстарын арнайы пайдалану тәртіптерін белгілеу;
геологиялық барлауға рұқсат беру, барланған ресурстар қорын бекіту, ағаш
кесу, су пайдалану мөлшерлерін белгілеу; аң, құс ату, балық аулау шамасын
белгілеп рұқсат беру; қорықтар және арнайы қорғауға алынған
территорияларды, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жұмыстарын
басқару; табиғат қорғау және пайдалану жөнінде шетелдермен және халықаралық
ұйымдармен жүмыс істеу, т.б.
Басқару органдарының қүқықтары табиғат қорғау заңдарын бүзушыларға
тыйым салу, өндірісті тоқтату, лицензияларды қайтарып алу, айып төлету,
құқықтық, әкімшілік, экономикалық жолдарымен жазалау және т.б. арқылы
жүзеге асырылады.
Табиғат пайдалануды нақты жағдайларға сәйкес басқару үшін табиғат
ресурстарының мемлекеттік кадастрларының маңызы зор. Онда табиғат
ресурстарының саны, сапасы, орналасқан ортасы, пайдалану бағыты, жылдық
пайдалану шамасы, пайдаланушылар туралы мәліметтер жинақталады. Мысалы,
минералдық шикізат түрлері бойынша ашылған кен орындарының аты, орналасқан
орны А, В, С, және С2 категориялары бойынша, сондай-ақ болжамдық кен қоры
және оның құрамы, транспорт магистральдарынан қашықтығы, игерілген кен
орындары бойынша кеніштің жылдық қуаты ашылған жылы, оны пайдаланылатын
кәсіпорындар туралы мәліметтер келтіріледі. Ауыл шаруашылық жерлер
кадастрларында орналасқан орны, ауданы, топырақ бонитеті, ондағы
шаруашылықтың негізгі бағыты, сумен қамтамасыз етілгені жөнінде мәліметтер
жинақталады. Орман кадастріндө - орман түрі, орналасқан орны, ормандылығы,
орман жерінің ауданы, қай топ орманына жататыны, жылдық кесім шамасы, ағаш
тасымалдау жолдары туралы мәліметтер болады. Су кадастрінде - судың сапасы,
жалпы қоры, жылдық шығыны, пайдаланылатын ба-ғыттары, жылдық су алу шамасы
туралы мәліметтер келтірілөді. Қазіргі кезде қалдықтар кадастрларының да
маңызы артып келеді. Онда қалдықтардың түрлері бойынша жинақталған шамасы,
сапасы, жылдық шамасы, қалдық шығарушы кәсіпорын (технология), қайта
пайдалану бағыттары, оның жылдық шамасы, т.б. мәлімөттер жинақталады.
Кадастрлардың ерекше түрлері ретінде өсімдіктердің, жануарлардың
(аңдардың, құстардың) есептерін, сирек кездесетіндерінің тізімін, Қазақстан
Рес-публикасының "Қызыл кітабын" атауға болады.
Табиғат қорғау шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін оның жай-күйі,
өзгерістері туралы тұрақты мәліметтер керек болады. Мұндай мәлімөттерді
табиғи ортаның мониторинг жүйесі береді. Мәліметтер неғұрлым толық болуы
үшін мониторинг жүйесі табиғат кешендерін, зерзаттарын қамтиды және
жөргілікті, аймақтық, республикалық, әлемдік деңгейде жүргізіледі.
Мәліметтердің толықтығын, дәлдігін арттыру үшін түрақты және жылжымалы
бақылаулар, ұшақтармен және ғарыштан бақылаулар жүргізіліп нәтижелері
электронды есептеу машиналарымен өңделеді, ғылыми талдау, жүйелеу, индукция
және дедукция әдістері қолданылады.
Экономикалық мағынасына, атқаратын қызметіне қарай төлемдерді[14]:
1. табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;
2. табиғат ресурстарын пайдалану;
3. табиғат ресурстарын ќорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру;
4. табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;
5. табиғи ортаны қорғау;
6. табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға
болады.
Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны
ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін
орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық
салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде
едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген.
Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың
экономикалық механизмдері жылдам дамуда.
Экологиялық салықты жасыл деп атайды. Салық мына қызметті орындайды:
экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім
бағасын белгілейді, ластаушы төлейді принципін іске асырады.
Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп
көрсетуге болады.
Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға
келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін
анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің
экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.
Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын
қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған.
Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті
әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және
қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.
Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады – салықтың өзі және салық
жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін
жанама ынталандырады. Барлық шаруашылық процесс апатты болады: әр
кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе
несие саясаты, не кәсіпорынның не оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz