ҚР сот билігінің басқа да мемлекет өкілдерімен өзара байланыс жасау мәселелері
КІРІСПЕ
3
1 Демократиялық мемлекеттердегі және Қазақстан Республикасындағы сот билігі
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу негіздері 6
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның құрылымы 10
2 Қазақстан Республикасы сот билігінің тәуелсіздігі және оның басқа мемлекеттік билік тармақтарымен өзара қатынастарының конституциялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің қызметі бойынша өзара қатынастары 19
2.2 Қазақстан Республикасының сот және заң шығару биліктерінің қызметі бойынша өзара қатынастары 31
2.3 Қазақстан Республикасында сот және атқару биліктері қызметінің өзара қатынастарының негізгі мәселелері 43
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
3
1 Демократиялық мемлекеттердегі және Қазақстан Республикасындағы сот билігі
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу негіздері 6
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның құрылымы 10
2 Қазақстан Республикасы сот билігінің тәуелсіздігі және оның басқа мемлекеттік билік тармақтарымен өзара қатынастарының конституциялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің қызметі бойынша өзара қатынастары 19
2.2 Қазақстан Республикасының сот және заң шығару биліктерінің қызметі бойынша өзара қатынастары 31
2.3 Қазақстан Республикасында сот және атқару биліктері қызметінің өзара қатынастарының негізгі мәселелері 43
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен ерекшеленуі тиіс [1].
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында тарихта және саясатта елеулі өзгерістер болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы 25 қазанда қабылданды. Артынша бір жылдан кейін, 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы қабылданып, Қазақстан мемлекеті өз тәуелсіздігін жария етті. Онда: «Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі аумақта бүкіл өкімет билігіне ие болатындығын және де өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес аяқтап, өзі жүзеге асыратындығы белгіленді. Дербес мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы халықаралық көлемге шығарылды, өзінің басқа мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрды. Бұрынғы Қазақ ССР-ның аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды. Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жарияланды. Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркін білдіреді. Мемлекеттің өкімет билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну қағидасы тұңғыш рет танылады», – делінді [2].
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басуды мақсат етуде. Міне сондықтан да, қоғамды экономикалық жағынан Қазақстан Республикасы түбірлі қайта құруды және оны құқықтық реттеуді негізгі мәселелердің бірі деп таныды. Нарықтық жүйеге сәйкестендіру үшін де біз мемлекетіміздің құқық жүйесін қайта құруға мәжбүр болдық. Талаптарға сәйкес құқық базасы мен механизмі құрылды. Қоғамдық меншік түрлері пайда болды. Мемлекетпен танылған «заң мен сот алдында барлық меншік иелері теңдігі қағидасы» жарияланды. Ал оның түпкі мақсаты өркениетті 50 елдің қатарына кіру және азаматтық қоғам құру болып табылды. Ал азаматтық қоғам құруда соттың рөлі өте маңызды.
Халықаралық стандарттарда белгіленген адам мен азаматтардың құқықтарын негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолында жаңа заңдар қабылдауда. Осының негізінде республикамызда әлі күнге дейін реформалар жасалуда. Ал реформаның негізгі мәні – сот арқылы адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, республикамызда белгіленген сот жүйесінің негізгі орнын анықтау, мемлекеттік механизмінде көрсетілген заң шығарушы, атқарушы биліктерден тәуелсіз сот жүйесінің күшін жетілдіру болып табылады.
Сот билігін жетілдіру туралы мәселелер қазіргі күні біздің Президентімізден, Парламентімізден, Үкіметімізден қолдау көріп отыр. Еліміздің Президенті айтқандай: «Азаматты Президент емес, әкім де емес немесе министр де емес сот қорғауы тиіс» [3] – деген болатын. Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабының 1-бөлімінде көрсетілгендей: «Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырады және оның мақсаты мен міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын ... қорғау...», – деп көрсетілген. Демек бұдан былай сот әрбір азаматтың құқығын қорғайтын билік деп көрсетудің түпкі мәні терең де, ақиқат. Заң тілімен айтқанда, азаматтық кодекстің 9-бабында: «Азаматтық құқықтарды қорғауды сот... жүзеге асырады» [4] делінген.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында тарихта және саясатта елеулі өзгерістер болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы 25 қазанда қабылданды. Артынша бір жылдан кейін, 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы қабылданып, Қазақстан мемлекеті өз тәуелсіздігін жария етті. Онда: «Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі аумақта бүкіл өкімет билігіне ие болатындығын және де өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес аяқтап, өзі жүзеге асыратындығы белгіленді. Дербес мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы халықаралық көлемге шығарылды, өзінің басқа мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрды. Бұрынғы Қазақ ССР-ның аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды. Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жарияланды. Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркін білдіреді. Мемлекеттің өкімет билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну қағидасы тұңғыш рет танылады», – делінді [2].
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басуды мақсат етуде. Міне сондықтан да, қоғамды экономикалық жағынан Қазақстан Республикасы түбірлі қайта құруды және оны құқықтық реттеуді негізгі мәселелердің бірі деп таныды. Нарықтық жүйеге сәйкестендіру үшін де біз мемлекетіміздің құқық жүйесін қайта құруға мәжбүр болдық. Талаптарға сәйкес құқық базасы мен механизмі құрылды. Қоғамдық меншік түрлері пайда болды. Мемлекетпен танылған «заң мен сот алдында барлық меншік иелері теңдігі қағидасы» жарияланды. Ал оның түпкі мақсаты өркениетті 50 елдің қатарына кіру және азаматтық қоғам құру болып табылды. Ал азаматтық қоғам құруда соттың рөлі өте маңызды.
Халықаралық стандарттарда белгіленген адам мен азаматтардың құқықтарын негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолында жаңа заңдар қабылдауда. Осының негізінде республикамызда әлі күнге дейін реформалар жасалуда. Ал реформаның негізгі мәні – сот арқылы адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, республикамызда белгіленген сот жүйесінің негізгі орнын анықтау, мемлекеттік механизмінде көрсетілген заң шығарушы, атқарушы биліктерден тәуелсіз сот жүйесінің күшін жетілдіру болып табылады.
Сот билігін жетілдіру туралы мәселелер қазіргі күні біздің Президентімізден, Парламентімізден, Үкіметімізден қолдау көріп отыр. Еліміздің Президенті айтқандай: «Азаматты Президент емес, әкім де емес немесе министр де емес сот қорғауы тиіс» [3] – деген болатын. Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабының 1-бөлімінде көрсетілгендей: «Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырады және оның мақсаты мен міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын ... қорғау...», – деп көрсетілген. Демек бұдан былай сот әрбір азаматтың құқығын қорғайтын билік деп көрсетудің түпкі мәні терең де, ақиқат. Заң тілімен айтқанда, азаматтық кодекстің 9-бабында: «Азаматтық құқықтарды қорғауды сот... жүзеге асырады» [4] делінген.
1 . Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050:
2 Қазақстан Республикасының жаңа заңдары / Құрастырған Ф.Т. Бейсенбина. – Алматы: Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің редакциялық – баспа бөлімі, 1992. – 264 б.
3 Президент Казахстана выступает за усиление судебно - правовой реформы // Панорама – 1999. - 19 марта.
4 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы. – Алматы, 1995. – 218 б.
5 Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан – 2002. - 3 қазан.
6 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Жетісу – 2007. - 3 наурыз.
7 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқының әл–ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы - Астана. – 2008. - 9 ақпан.
8 Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы Алқабилер туралы заңы // Справочная правовая система ЮРИСТ
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
10 Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 64 б.
11 Халиков Х.К. Проблемы судебной власти РК (теоретические и уголовно-процессуальные исследования): дисс… д-ра юрид. наук. – Алматы, 1998. – 319 с.
12 Мами Кайрат. Становление и развитие судебной власти Республики Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 352 с.
13 Конституция Республики Казахстан. Комментарий / Под ред. Г. Сапаргалиев. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 432 б.
14 Правоохранительные органы Российской Федераций: Учебник / Под ред. Орлова Ю.К., Швецова С. – М., 2002. – 231 с.
15 Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі Жарлығы // Егеменді Қазақстан. 2000. – 2 қыркүйек. Республике Казахстан: состояние и проблемы. – Алматы, 1997. – 624 с.
16 Терехин В. Судебная власть должна быть сильной и авторитетной // Российская юстиция. – 1999. – № 2. – С. 9-15.
17 Алешина И. Уголовное дело в отношении судьи должно возбуждаться на общих основаниях // Российская юстиция. – 1999. – № 1. – С.36-47.
18 Алматы қаласында мамандандырылған қаржылық сот құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 16 тамыздағы № 158 Жарлығы // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
19 Указ Президента РК от 9 февраля 2002 года Об образовании специализированных межрайонных экономических и административных судов // Казахстансая правда. - 2002. – 13 февраля.
20 «Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 23 тамыздағы № 385 Жарлығы // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
21 Боботов С. В. Правосудие во Франции: Учебное пособие. – М.: Изд-во "ЕАВ", 1994. – 198 с.
22 Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Заң газеті. - 2008. – 29 тамыз.
23 Окуньков А.А. Президент Российский Федерации. Конституция и политическая практика. – М.: Издательская группа ИНФРА – М – НОРМА, 1998. – 240 с.
24 Лесаж М. Президент: власть и законы // Известия. 1990. – 22 февраля.
25 Баглай М.В., Габричидзе Б.Н. Конституционное право Российской Федерации: Учебник для вузов. - М.: Издательская группа ИНФРА – М – КОДЕКС, 1996. – 512 с.
26 Мигранян А. Пять лет новой России // Независимая газета. - 1996. – 7 декабря.
27 Уголовный кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Жері жарғы, 2011. – 560 б.
28 Казанцева О. По принципу неотвратимости // Казахстанская правда. 2006. – 19 октябрь.
29 Указ Президента Республики Казахстан от 17 декабря 2003 года №1251 «О введении в Республике Казахстан моратория на смертную казнь» // Справочная правовая система Юрист.
30 Егоров С.А. Конституциолизм в США: политико-правовые аспекты. –М.: Наука, 1993. – 195 с.
31 Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. – М.: Юрид. лит., 1994. – 175 с.
32 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республики Казахстан (Теоретические и уголовно-процессуальное исследования). - Автореф.. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2001. – 50 с.
33 Радутная Н.В. Суд присяжных (Исторические, социальные и правовые аспекты). Учебное пособие – М.: Типограф. МЮ СССР 1991. – 79 с.
34 Жалмуханбетов К. Настоящий суд – независимый суд // Казахстанская правда. - 2000 – 22 сентября.
35 Туякбай Ж. Законодательная и судебная ветви власти в РК: вопросы взаимодействия // Материалы международной научно-практической конференции посвященной 10 летию независимости РК, на тему: «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». – Астана, 2001 г. - С.3-5
36 Қазақ КСР інің Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің кейбір баптарының Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшылығы туралы соттардың ұсыныстары // Вестник Конституционного Совета РК. - 2000 – №3. – С.112-113.
37 Тасболатов А. Конституциялық нормаға қайшы деп табылды // Егемен Қазақстан. - 2008 – 29 ақпан.
38 Ким Ю.А. Конституционные права человека и их реализация // Материалы международной конференции: Права и свобода человека в Казахстане. – Астана, 1998. - С.34-39
39 Нарикбаев М.С. Судебная система Казахстана. Опыт и перспективы // Материалы научно-практической конференции: Судебно-правовая реформа: проблемы и перспективы законодательного обеспечения – Астана, 2000. - С.5-12.
40 Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 6 марта 1997 года № 3 Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан // Справочная правовая система юрист.
41 Сисинбаев Т. Осужденные тоже граждане // Юридическая газета. - 2000. – 22 ноября.
42 Амнистия: от 16 февраля 1991 года № 492-Х11, от 5 октября 1994 года № 174-Х111, от 15 июля 1996 года № 27-1, от 8 января 1997 года № 66-1, от 13 июля 1999 г. № 415-1, от 29 декабря 2000 г. № 134-11, от 19 февраля 2002 г. № 294-11, от 9 января 2006 г. № 113-111 // Справочная правовая система юрист.
43 Жумабаев Е. Амнистия - акт гуманизма // Юридическая газета. - 2002. – 6 марта.
44 Конституционный закон Республики Казахстан от 16 октября 1995 года № 2529 О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов // Справочная правовая система Юрист.
45 Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы Қазақстан Республикасының заңы 17 қараша 2008 ж.№ 79-ІV ҚРЗ // Юрист анықтама құқық жүйесі.
46 Указ Президента РК, имеющий силу закона, «О порядке рассмотрения обращений граждан» от 19 июня 1995 г. // Ведомости Верховного Совета РК. 1995. № 9-10.
47 «Мемлекеттік қызмет туралы» 1999 жылғы 23 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңы // Юрист анықтама құқық жүйесі
48 Тлеухан Р. Контроль всегда себя окупит // Казахстанская правда. - 2006. – 24 января.
49 Советский энциклопедический словарь / Под ред. А.М. Прохорова - М.,1981. – 1600 с.
50 Омигов В.И. Коррупционная преступность: содержание и тенденции // Юридический мир. – 2005. –№1. – С.233-235
51 Укрепляя безопасность (собственный корреспондент Каз. правды) //Казахстанская правда. 2006. – 2 июня.
52 Ахметов К. Чтоб Невозможно было наживаться // Казахстанская правда. - 2007. – 5 мая.
53 Ахметова С. Арест через суд: актуальные вопросы // Юридическая газета. - 2008. – 26 августа.
54 Муратова Н. Новая компетенция суда // Юридическая газета. - 2008. – 26 августа.
2 Қазақстан Республикасының жаңа заңдары / Құрастырған Ф.Т. Бейсенбина. – Алматы: Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің редакциялық – баспа бөлімі, 1992. – 264 б.
3 Президент Казахстана выступает за усиление судебно - правовой реформы // Панорама – 1999. - 19 марта.
4 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы. – Алматы, 1995. – 218 б.
5 Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан – 2002. - 3 қазан.
6 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Жетісу – 2007. - 3 наурыз.
7 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқының әл–ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы - Астана. – 2008. - 9 ақпан.
8 Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы Алқабилер туралы заңы // Справочная правовая система ЮРИСТ
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
10 Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 64 б.
11 Халиков Х.К. Проблемы судебной власти РК (теоретические и уголовно-процессуальные исследования): дисс… д-ра юрид. наук. – Алматы, 1998. – 319 с.
12 Мами Кайрат. Становление и развитие судебной власти Республики Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 352 с.
13 Конституция Республики Казахстан. Комментарий / Под ред. Г. Сапаргалиев. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 432 б.
14 Правоохранительные органы Российской Федераций: Учебник / Под ред. Орлова Ю.К., Швецова С. – М., 2002. – 231 с.
15 Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі Жарлығы // Егеменді Қазақстан. 2000. – 2 қыркүйек. Республике Казахстан: состояние и проблемы. – Алматы, 1997. – 624 с.
16 Терехин В. Судебная власть должна быть сильной и авторитетной // Российская юстиция. – 1999. – № 2. – С. 9-15.
17 Алешина И. Уголовное дело в отношении судьи должно возбуждаться на общих основаниях // Российская юстиция. – 1999. – № 1. – С.36-47.
18 Алматы қаласында мамандандырылған қаржылық сот құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 16 тамыздағы № 158 Жарлығы // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
19 Указ Президента РК от 9 февраля 2002 года Об образовании специализированных межрайонных экономических и административных судов // Казахстансая правда. - 2002. – 13 февраля.
20 «Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 23 тамыздағы № 385 Жарлығы // «ЗАҢ» базасы - Қазақстан Республикасының электрондық жүйеленген нормативтік құқықтық актілерінің жиынтығы.
21 Боботов С. В. Правосудие во Франции: Учебное пособие. – М.: Изд-во "ЕАВ", 1994. – 198 с.
22 Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Заң газеті. - 2008. – 29 тамыз.
23 Окуньков А.А. Президент Российский Федерации. Конституция и политическая практика. – М.: Издательская группа ИНФРА – М – НОРМА, 1998. – 240 с.
24 Лесаж М. Президент: власть и законы // Известия. 1990. – 22 февраля.
25 Баглай М.В., Габричидзе Б.Н. Конституционное право Российской Федерации: Учебник для вузов. - М.: Издательская группа ИНФРА – М – КОДЕКС, 1996. – 512 с.
26 Мигранян А. Пять лет новой России // Независимая газета. - 1996. – 7 декабря.
27 Уголовный кодекс Республики Казахстан. – Алматы: Жері жарғы, 2011. – 560 б.
28 Казанцева О. По принципу неотвратимости // Казахстанская правда. 2006. – 19 октябрь.
29 Указ Президента Республики Казахстан от 17 декабря 2003 года №1251 «О введении в Республике Казахстан моратория на смертную казнь» // Справочная правовая система Юрист.
30 Егоров С.А. Конституциолизм в США: политико-правовые аспекты. –М.: Наука, 1993. – 195 с.
31 Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. – М.: Юрид. лит., 1994. – 175 с.
32 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республики Казахстан (Теоретические и уголовно-процессуальное исследования). - Автореф.. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2001. – 50 с.
33 Радутная Н.В. Суд присяжных (Исторические, социальные и правовые аспекты). Учебное пособие – М.: Типограф. МЮ СССР 1991. – 79 с.
34 Жалмуханбетов К. Настоящий суд – независимый суд // Казахстанская правда. - 2000 – 22 сентября.
35 Туякбай Ж. Законодательная и судебная ветви власти в РК: вопросы взаимодействия // Материалы международной научно-практической конференции посвященной 10 летию независимости РК, на тему: «Суды и их роль в укреплении государственной независимости». – Астана, 2001 г. - С.3-5
36 Қазақ КСР інің Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің кейбір баптарының Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшылығы туралы соттардың ұсыныстары // Вестник Конституционного Совета РК. - 2000 – №3. – С.112-113.
37 Тасболатов А. Конституциялық нормаға қайшы деп табылды // Егемен Қазақстан. - 2008 – 29 ақпан.
38 Ким Ю.А. Конституционные права человека и их реализация // Материалы международной конференции: Права и свобода человека в Казахстане. – Астана, 1998. - С.34-39
39 Нарикбаев М.С. Судебная система Казахстана. Опыт и перспективы // Материалы научно-практической конференции: Судебно-правовая реформа: проблемы и перспективы законодательного обеспечения – Астана, 2000. - С.5-12.
40 Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 6 марта 1997 года № 3 Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан // Справочная правовая система юрист.
41 Сисинбаев Т. Осужденные тоже граждане // Юридическая газета. - 2000. – 22 ноября.
42 Амнистия: от 16 февраля 1991 года № 492-Х11, от 5 октября 1994 года № 174-Х111, от 15 июля 1996 года № 27-1, от 8 января 1997 года № 66-1, от 13 июля 1999 г. № 415-1, от 29 декабря 2000 г. № 134-11, от 19 февраля 2002 г. № 294-11, от 9 января 2006 г. № 113-111 // Справочная правовая система юрист.
43 Жумабаев Е. Амнистия - акт гуманизма // Юридическая газета. - 2002. – 6 марта.
44 Конституционный закон Республики Казахстан от 16 октября 1995 года № 2529 О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов // Справочная правовая система Юрист.
45 Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы Қазақстан Республикасының заңы 17 қараша 2008 ж.№ 79-ІV ҚРЗ // Юрист анықтама құқық жүйесі.
46 Указ Президента РК, имеющий силу закона, «О порядке рассмотрения обращений граждан» от 19 июня 1995 г. // Ведомости Верховного Совета РК. 1995. № 9-10.
47 «Мемлекеттік қызмет туралы» 1999 жылғы 23 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңы // Юрист анықтама құқық жүйесі
48 Тлеухан Р. Контроль всегда себя окупит // Казахстанская правда. - 2006. – 24 января.
49 Советский энциклопедический словарь / Под ред. А.М. Прохорова - М.,1981. – 1600 с.
50 Омигов В.И. Коррупционная преступность: содержание и тенденции // Юридический мир. – 2005. –№1. – С.233-235
51 Укрепляя безопасность (собственный корреспондент Каз. правды) //Казахстанская правда. 2006. – 2 июня.
52 Ахметов К. Чтоб Невозможно было наживаться // Казахстанская правда. - 2007. – 5 мая.
53 Ахметова С. Арест через суд: актуальные вопросы // Юридическая газета. - 2008. – 26 августа.
54 Муратова Н. Новая компетенция суда // Юридическая газета. - 2008. – 26 августа.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ө.Әбзейтов
ҚР сот билігінің басқа да мемлекет өкілдерімен өзара байланыс жасау
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._________ М.С. Молдалиев
10.03.2014ж. Хаттама № 9.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚР сот билігінің басқа да мемлекет өкілдерімен өзара
байланыс жасау мәселелері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған: Ө.Әбзейтов
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент м.а. М. C.Молдалиев
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Демократиялық мемлекеттердегі және Қазақстан Республикасындағы
сот билігі
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу 6
негіздері
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның 10
құрылымы
2 Қазақстан Республикасы сот билігінің тәуелсіздігі және
оның басқа мемлекеттік билік тармақтарымен өзара
қатынастарының конституциялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің 19
қызметі бойынша өзара қатынастары
2.2 Қазақстан Республикасының сот және заң шығару биліктерінің 31
қызметі бойынша өзара қатынастары
2.3 Қазақстан Республикасында сот және атқару биліктері 43
қызметінің өзара қатынастарының негізгі мәселелері
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық
құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен
құқық иеленген мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен
ерекшеленуі тиіс [1].
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында тарихта және саясатта елеулі
өзгерістер болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің
егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы 25 қазанда қабылданды. Артынша бір
жылдан кейін, 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заңы қабылданып, Қазақстан мемлекеті өз тәуелсіздігін жария
етті. Онда: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі аумақта
бүкіл өкімет билігіне ие болатындығын және де өзінің ішкі және сыртқы
саясатын дербес аяқтап, өзі жүзеге асыратындығы белгіленді. Дербес мемлекет
ретінде Қазақстан Республикасы халықаралық көлемге шығарылды, өзінің басқа
мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрды.
Бұрынғы Қазақ ССР-ның аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды.
Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жарияланды.
Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркін білдіреді. Мемлекеттің өкімет
билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну
қағидасы тұңғыш рет танылады, – делінді [2].
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басуды мақсат етуде. Міне
сондықтан да, қоғамды экономикалық жағынан Қазақстан Республикасы түбірлі
қайта құруды және оны құқықтық реттеуді негізгі мәселелердің бірі деп
таныды. Нарықтық жүйеге сәйкестендіру үшін де біз мемлекетіміздің құқық
жүйесін қайта құруға мәжбүр болдық. Талаптарға сәйкес құқық базасы мен
механизмі құрылды. Қоғамдық меншік түрлері пайда болды. Мемлекетпен
танылған заң мен сот алдында барлық меншік иелері теңдігі қағидасы
жарияланды. Ал оның түпкі мақсаты өркениетті 50 елдің қатарына кіру және
азаматтық қоғам құру болып табылды. Ал азаматтық қоғам құруда соттың рөлі
өте маңызды.
Халықаралық стандарттарда белгіленген адам мен азаматтардың құқықтарын
негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолында
жаңа заңдар қабылдауда. Осының негізінде республикамызда әлі күнге дейін
реформалар жасалуда. Ал реформаның негізгі мәні – сот арқылы адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, республикамызда
белгіленген сот жүйесінің негізгі орнын анықтау, мемлекеттік механизмінде
көрсетілген заң шығарушы, атқарушы биліктерден тәуелсіз сот жүйесінің күшін
жетілдіру болып табылады.
Сот билігін жетілдіру туралы мәселелер қазіргі күні біздің
Президентімізден, Парламентімізден, Үкіметімізден қолдау көріп отыр.
Еліміздің Президенті айтқандай: Азаматты Президент емес, әкім де емес
немесе министр де емес сот қорғауы тиіс [3] – деген болатын. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 76-бабының 1-бөлімінде көрсетілгендей: Сот
билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырады және оның мақсаты
мен міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын ...
қорғау..., – деп көрсетілген. Демек бұдан былай сот әрбір азаматтың
құқығын қорғайтын билік деп көрсетудің түпкі мәні терең де, ақиқат. Заң
тілімен айтқанда, азаматтық кодекстің 9-бабында: Азаматтық құқықтарды
қорғауды сот... жүзеге асырады [4] делінген.
Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасында Республиканың құқықтық саясатының түрлі бағыттары
қаралған. Демек онда: судьялардың тәуелсіздігін нығайту, судьяларды,
куәгерлерді және жәбірленушілерді қылмыстық қауымдастықтар тарапынан қауіп-
қатерден қорғау шаралары, сот шешімдерін атқаруда сот бақылауын қолдануды
заңдық тұрғыдан кеңейту, ювенальды соттар құру және т.б. мәселелері бойынша
салалық бағдарламалар әзірленіп, қабылданды [5].
2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: Реформалардың аса маңызды
бағыттарының бірі – сот құқығын жетілдіру және биылдан бастап біз алқа
билер сотын енгізуіміз қажет екенін айта келе, тұтқындауға құзырлылықты
соттарға беру туралы шешім қабылданғанын, біз біртіндеп осы заманғы және
ашық тұрпатты сот өндірісіне көшеміз [6], – деп көрсетті.
2008 жылы да бұл мәселе назардан тыс қалған жоқ. Яғни, Елбасы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына
Жолдауында: Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарының
әділ де тиімді қорғалуын ... қамтамасыз ету үшін сот жүйесін тереңдете
реформалау... қажет екенін көрсетті [7].
2007 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында Алқабилер
туралы Қазақстан Республикасының заңы [8] және Алқабилердің қатысуымен
қылмыстық сот ісін жүргізудің кейбір мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы заңы қолданысқа енгізілді. Бұл заңдар қабылданбас бұрын алқабилер
институтын құру және оның қызметінің құқықтық негізін дайындау үшін
идеологиялық базис жасау бойынша үлкен алдын ала жұмыс жүргізілді. Ең
алдыңғы кезекте бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 2-
тармағына [9] енгізілген алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін
жүргізудің мүмкін екені туралы конституциялық жаңалық болатын. Ол 2000
жылғы 25 желтоқсанда Қазақстан Республикасының сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңының 1-бабында бекітілді. Онда былай деп жазылған: Қазақстан
Республикасында сот билiгi тұрақты судьялардан, сондай-ақ заңда көзделген
жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған
алқабилері арқылы соттарға ғана тиесiлi [10].
Қазақстан Республикасында алқабилер сотының енгізілуі сот реформасының
бір бағыты болып табылады, ол сот ісін жүргізудің ашықтығы мен
демократиялылығын қамтамасыз етуге, азаматтардың сот билігіне сенімін
қалыптастыруы тиіс.
Бүгіндері алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге толық жеттік деп
айтуымызға негіз жоқ. Қазақстан Республикасында адам мен азаматтың
құқықтарын тиімді қамтамасыз ететін әрі қорғайтын, кемеліне жеткен мінсіз
сот органдары жүйесі құрылған деп айта алмаймыз.
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, сот билігін мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде оның мәнін ашуды және зерттеуді жөн көрдік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі сот жүйесінің қазіргі жағдайына
талдау жасай отырып, сот билігінің мемлекеттік билік тармақтарымен өзара
қарым-қатынасын қарастыру және Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін
жетілдіру жөнінде өзіміздің уәждерімізді келтіру.
Осы мақсатқа жету үшін бұл жұмыста мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы сот жүйесінің құқықтық
табиғатын зерттеу;
- Сот билігімен билік бөлу тармағындағы басқа биліктермен ара
қатынастарын анықтау;
- Алқабилер сотының Қазақстан топырағына енуі. Бұл саладағы тарихи және
бүгінгі үлгілер (модельдер).
1 ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ
БИЛІГІ
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу негіздері
Құқықтану ғылымында сот билігі деген ұғым салыстырмалы түрде алғанда
жаңа категория болып табылады және оны зерттеу жұмыстары да бертінде ғана,
80-ші жылдардың аяғында – 90-шы жылдардың басында қолға алына бастады. Мұны
түсіндірер болсақ, кеңестік мемлекетте теориялық тұжырымдама дәрежесіне
көтерілген мемлекеттік саясат бойынша, елде бөлінбейтін біртұтас
мемлекеттік билік болды. Сондықтан мемлекеттік биліктің дербес бір тармағы
ретіндегі сот билігі туралы мәселе мүлдем туындаған емес.
Алдын ала атап өтетіні, біздің зерттеу объектімізден алшақ жатқан және
сот жүйесі деген түсінікті еш дәрежеде қамтымайтын ұғымдар кейде сот
деген ұғыммен ұштастырып қарастырылады. Айталық, спорттағы судьялардың
өзіндік әлеуметтік орны және әдеттегі судьяларға ұқсас міндеті бар –
адамдардың жасаған әрекеттерін соттау, олардың арасындағы дауды шешу.
К. Халиков былай деп жазады: Сот билігінің органы ретінде сот мынадай
белгілерімен ерекшеленеді: 1) сот – бұл арнайы орган, құқық қолдану органы,
оның көмегімен қоғамдық қатынастар қорғалады және реттеліп отырады; 2) сот
– бұл қажетті жағдайларда елеулі мәжбүрлеу шараларын қолдануға мемлекет
тарапынан уәкілеттік берілген ерекше орган. Осыған орай заңда: а)
судьялардың мұқият іріктелуін, олардың қызметінің ерекше жағдайын және оған
(сот құрылымына) арнайы бақылау жасалуын қамтамасыз ететін оны
ұйымдастырудың ерекше тәртібі; б) мемлекеттік көзқарас тұрғысында құқықтың
және мәжбүрлеу шараларының дұрыс қолданылуын (сот ісін жүргізу) қамтамасыз
ететін оның қызметінің іс жүргізушілік тәртібі көзделген [11].
Осыны ескере отырып, К. Халиков мына төмендегідей анықтаманы тұжырымдап
берді: Сот – бұл ерекше, арнайы ұйымдастырылған билік органы, ол заң
бойынша өзінің құзырына жатқызылған істерді іс жүргізушілік тәртіппен
қарайды және нақты жағдайларда (қоғамдық дауларда) құқық нормаларын
қолданады және қажетті жағдайда мәжбүрлеу шараларын (зорлық) пайдаланады
[11].
Қайрат Мәми 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық
ережелеріне сүйене отырып, сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгісі – бұл билік біртұтас мемлекеттік биліктің Конституция
жүзінде бекітілген бір тармағы болып табылады. Осыған орай оны мемлекеттік
биліктің бір түрі ретінде айқындау онша дұрыс емес, өйткені көптеген
мемлекеттік органдар билік тармақтарының табиғатына сай келе бермейтін
қызметті жүзеге асырады (мысалы, Конституциялық кеңес, прокуратура).
Екінші белгісі – сот билігінің тек қана арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға жататыны.
Үшінші белгісі – сот билігінің тәуелсіздігі, ол бойынша сот билігі
ұйымдық, функционалдық және қаржылық жағынан дербес болуы көзделген, өз
кезегінде бұл конституциялық тәртіппен қалыптастырылатын арнайы мемлекеттік
органдардың құрылуы түрінде; соттардың алдына өзіндік міндеттер мен
мақсаттардың қойылуы және оларға өзіндік құзыреттің берілуі; сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттер жеке қаржыландыру жасалатыны түрінде көрініс береді.
Биліктің бұл тармағының тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға:
Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының
Парламентіне, Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтынын білдіреді.
Сонымен қатар соттар абсолютті, толығымен тәуелсіз деп айта алмаймыз,
өйткені олар Қазақстан Республикасы Конституциясының және басқа да заң
актілерінің талаптарына бағынуға тиіс. Соттың заңсыз шешімдерін тек қана
сот бұза алады, ал басқа құрылымдарға мұндай құқық берілмеген.
Төртінші белгісі – сот билігінің мемлекет атынан жүзеге асырылуы:
үкімдер және соттың басқа да шешімдері Қазақстан Республикасының атынан
жарияланады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабы 1-тармағы).
Бесінші белгісі – сот төрелігін, яғни құқықтық даулар мен істерді
қараумен байланысты қызметті атқаруы.
Алтыншы белгісі – бұл биліктің республика Конституциясының, заңдарының,
өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындаған істер мен дауларға ғана таралатыны. Сот мораль, дін, қызметтік
әдептілік нормаларын және т.с. бұзумен байланысты дауларды қарамайды және
шешпейді.
Жетінші белгісі – бұл билікке қызметтің ерекше тәртібінің, яғни іс
жүргізу тәртібінің (шағым бойынша іс жүргізу, процеске айыптау және қорғау
тараптарының қатысуы) тән болуы.
Сегізінші белгісі – бұл биліктің құқық қорғау сипатында болуы, осыған
орай оның қызметінде екі аспектіні атап көрсетуге болады: жалпы құқық пен
заңның үстемдігін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгісі – оның шығарған шешімдерінің мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етілуі [12].
Осы айтылғандарды ескере отырып, Қайрат Мәми мынадай тұжырым жасайды:
Сот билігін Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылатын, заң бойынша
құқықтық даулар мен істерді шешу және азаматтардың, мемлекеттің және
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында
оларға жүктелген басқа да міндеттерді орындау бойынша құзыры бар, ерекше іс
жүргізу нысанында әрекет ететін және мемлекеттің бүкіл аумағында міндетті
сипаты бар және мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілетін
шешімдерді шығару құқығын иеленетін соттар арнайы мемлекеттік органдар
ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын, Конституция жүзінде белгіленген
біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз бір тармағы ретінде айқындау қажет
[12].
Ғ. Сапарғалиев Қазақстан Республикасында сот билігі кімнің де еркінен
тәуелсіз және тек қана сот Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асыратын
мемлекеттік биліктің дербес бір тармағы ретінде қарастырылады [13], –
дейді.
Сот билігі ұғымын және оның қызметінің негізгі нысандарын сипаттайтын
жоғарыда келтірілген негізгі ереже құқық қорғау органдары курсы бойынша
кейін шығарылған көптеген басқа оқу құралдарында қандай да бір нұсқада
қайталанады [14].
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының Конституциясында
тұжырымдалған мемлекеттік биліктің бөліну қағидасын ескере отырып қана сот
билігінің ұғымы мен мәнін тұтас түсінуге болады. Яғни Конституцияның 3-бабы
4-бөлігі бойынша, Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөліну қағидасына сәйкес Конституция мен
заңдардың негізінде жүзеге асырылады... [9]. Бұл қағидаға қарап, тиісті
билік өкілеттіктерін жүзеге асыру өздерінің ерекше қызметтерін дербес
жүзеге асырып отырған мемлекеттік органдарды оқшаулауды қажет етеді деген
тұжырым жасауға болады. Мемлекеттік органдар жағдайында басқаруға басқаша
көзқарастың болуы бір органдардың басқа органдардан басым болуына және
түптің түбінде биліктің бір жерде шоғырлануына және монополия орнауына
әкеледі.
Мемлекеттік билік органдары жүйесінде соттың алатын орнын айқындау
оның функциясын анықтау проблемасымен тығыз байланысты. Осы орайда атап
өтетіні, бұл функциялар, бір жағынан, жалпы мемлекеттің негізгі
функцияларының іске асырылуын қамтамасыз етеді, ал екінші жағынан, олардың
іске асырылуы мемлекеттік билік органдары жүйесіне тепе-теңдік жағдайын
сақтай отырып, біртұтас және тұрақты болып қалуына мүмкіндік береді. Басқа
сөзбен айтсақ, сот органдарының рөлін, маңызы мен өкілеттіктерін зерттеу
кезінде жүйе қызметінің жалпы бағдарына сәйкес басқа субъектілермен өзара
қатынасы шеңберінде сот органдары жүзеге асыратын сыртқы функцияларды және
іске асырылуы нәтижесінде сот жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін және
мемлекеттік билік органдарының өзара қатынасында көрінетін ішкі
функцияларды да бөліп көрсету қажет.
Сот – мемлекеттік органдар жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады,
оның функциялары, жалпы алғанда, жүйенің функцияларымен үйлесуге тиіс. Сот
билігін әлеуметтік-құқықтық дауларды реттеу жөніндегі айрықша өкілеттік
ретінде қарастыра отырып, бұл өкілеттіктің әрқашан да сот жүйесінің өзіндік
ұйымдастыруға емес, қайта сыртқа – қоғамдағы әртүрлі субъектілер мен
мүдделердің арасындағы қайшылықтарды шешуге, қоғамдық қатынастарды тәртіпке
келтіруге, азаматтардың арасында бейбітшілік орнатуға және қоғамдық
мүдделердің үйлесімін табуға, мемлекеттік органдар жүйесінің тұрақтылығын
сақтауға бағытталатынын мойындамасқа болмайды.
Осы айтылғандарды талдай келе, Қазақстан Республикасының сот билігінің
мынадай белгілерін (заң жүзінде бекітілген) бөліп көрсетуге болады:
Бірінші белгісі – сот билігі мемлекеттік биліктің бір түрі, оның бір
тармағы болып табылады.
Екінші белгісі – Қазақстан Республикасында сот билігін судьялар және
заңда белгіленген тәртіппен сот төрелігін атқаруға тартылатын алқабилер
тұлғасындағы соттар ғана іске асырады. Басқа ешқандай органдар мен тұлғалар
сот төрелігін атқаруды өзіне алуға құқылы емес, Қазақстан Республикасында
сот төрелігін тек қана сот атқарады. Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен заңдарында көзделмеген төтенше соттарды құруға жол
берілмейді.
Үшінші белгісі – сот билігі дербес және ол заң шығарушы және атқарушы
биліктен тәуелсіз қызмет етеді. Соттар сот билігін дербес, кімнің болмасын
еркінен тәуелсіз іске асырады және Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарына ғана бағынады. Демек судьяларға және сот төрелігін атқаруға
қатысып отырған алқабилерге заңсыз ықпал етуге, сондай-ақ соттың қызметіне
өзгедей араласуға кінәлі адамдар Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасында көзделген жауапкершілікке тартылады.
Төртінші белгісі – Қазақстан Республикасының сот билігінің шығарылған
және заңды күшіне енген шешімдері мен үкімдері, сондай-ақ олардың заңды
өкімдері, талаптары, тапсырмалары, шақыртулары мен басқа да жүгінуі
мемлекеттік билік органдары, қоғамдық бірлестіктер, басқа да жеке және
заңды тұлғалардың барлығы үшін міндетті болып табылады және мүлтіксіз
орындалуға тиіс. Соттың қаулысын орындамау, сол сияқты сотқа басқадай
сыйламаушылық білдіру Қазақстан Республикасының заңында көзделген
жауапкершілікке әкеліп соғады.
Бесінші белгісі – бәрінің заң мен сот алдында тең болуы қағидасына орай
сот билігі қандай да бір органдарға, процеске қатысушы тұлғаларға,
тараптарға олардың мемлекеттік, әлеуметтік қасиетіне, жынысына, нәсіліне,
ұлтына немесе саяси көзқарасына, не тегіне, мүліктік және қызметтік
жағдайына, дінге көзқарасына, сол сияқты Республика заңдарында көзделмеген
басқа да негіздерге орай ешқандай артықшылық бермейді.
Алтыншы белгісі – сот билігі жыл сайын Қазақстан Республикасының жеке
көзделген мемлекеттік бюджетінен қаржыландырылады.
Осы айтылғандарды ескере отырып, мына төмендегідей анықтаманы
тұжырымдауға болады. Сот билігі дегеніміз – бұл мемлекеттік қызметі
негізінде құрылған, мемлекеттің атынан әрекет ететін, заңға сәйкес қоғам
өмірінің құқық саласында құқықты қолдануға өкілеттігі бар және осы
өкілеттіктерді іске асыру үшін іс жүргізу заңдарына сәйкес қылмыстық,
азаматтық, әкімшілік және тағы басқалай іс жүргізуді жүзеге асыратын арнайы
биліктің бір түрі (сот билігі дейміз) болып табылады деп көрсетілді. Бұл
органның негізгі мақсаты мен міндеті – адам мен азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін әртүрлі қолсұғушылықтан қорғау болып табылады.
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның құрылымы
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатынасы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі –
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
принципті кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады.
Осыған байланысты сот жүйесінің жаңа түрін қалыптастыру мен құру,
соттарға құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық көлемде беру, олардың
жоғары әрі жауапты әлеуметтік рөлін нығайту мемлекеттің негізгі саяси
бастамасы болып отыр.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасы конституциялық заңының 1-бабы (3-тармағы)
бойынша Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек
Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесi мен
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi, – делінген.
Тәуелсіздік – бұл судьяларға берілген артықшылық емес, бұл қоғам мен
азамат алдындағы оның жауапкершілігі.
Соттар мен судьялардың шынайы тәуелсіздігіне қол жеткізу жолындағы іс
жүзіндегі және ең салмақты шара 2000 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығын шығаруы болды,
соның нәтижесінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жанында Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды [67]. Осылайша, биліктің бөлінуі
жөніндегі конституциялық қағида неғұрлым толық іс жүзіне асырылды. Көптеген
жоғары дамыған елдердің тәжірибесі бойынша соттардың қызметін қамтамасыз
ету жөніндегі уәкілетті орган Жоғарғы соттың жанында жұмыс істейді. Осыған
орай жергілікті соттарды ұйымдық және өзге де қамтамасыз ету және сот
шешімдерін орындау жөніндегі функциялар Әділет министрлігінен алынып, бұл
органға және облыстардағы, республикалық маңызы бар қалалардағы сот
әкімшілеріне берілді.
Сонымен қатар соттардың қызметін қамтамасыз ету жүйесінің Әділет
министрлігінің құрылымынан шығарылып, бұл жүйенің Жоғарғы соттың қарамағына
берілуі бұдан былай материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз ету
мәселелерінде соттар Жоғарғы сотқа тәуелді болады деген сөз емес. Айталық
Жарлықта аталған Комитеттің Жоғарғы соттан оқшау болатыны көзделген.
Комитет төрағасын ҚР Президентінің тағайындайтыны және Комитеттің құрылымы
туралы ережені де мемлекет басшысының бекітетіні осыны айғақтайды. Ал
жергілікті соттар деңгейінде олардың қызметін қамтамасыз ету міндетін
Комитетке бағынатын әкімшіліктер атқарады.
Осылайша соттар әкімшілік-шаруашылық функцияларды жүзеге асыру
міндетінен құтылып, барлық назарын сот төрелігін атқару мәселелеріне
арнады.
2000 жылғы 25 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының сот
жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңында судьялар тәуелсіздігінің негізгі кепілдіктері
бекітілген. Айталық, заңның 26-бабы бойынша:
Судьяның тәуелсiздiгi:
- сот төрелiгiн жүзеге асырудың заңда көзделген рәсiмiмен;
- судьяның сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне араласқаны
үшiн, сондай-ақ сотты және судьяларды сыйламағандық үшiн заңда жауаптылық
белгiлеумен;
- судьяға ешкiмнiң тиiспеуiмен;
- Конституцияда және осы Конституциялық заңда белгiленген судьяны
қызметке сайлау, тағайындау, судьяның өкiлеттiгiн тоқтату және тоқтата тұру
тәртiбiмен, судьяның орнынан түсу құқығымен;
- судьяларға мемлекет есебiнен олардың мәртебесiне сәйкес материалдық
жағдай жасау және әлеуметтiк қамсыздандыру, сондай-ақ оны нашарлатуға тыйым
салу арқылы қамтамасыз етiледi [10].
Судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз етудің ең маңызды құралы болып
табылатын судьяға ешкімнің тиіспеуі оның жеке басына тиіспеу шегінен шығып,
барлығы заң мен соттың алдында бірдей деген конституциялық қағидадан ерекше
ереже болып көрінеді. Ол жоғары біліктілік пен тәуелсіздікті қажет ететін
судьяның өз жұмысын тиісті түрде жүзеге асыруын қамтамасыз ету қажеттігіне
байланысты туындаған. Судьялар мәртебесінің елеулі элементтерінің бірін
бекітетін ешкімнің тиіспеуі туралы ереже конституциялық құрылыстың
негіздерін, биліктің бөлінуін, сот билігінің дербестігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Демек судьяларға ешкімнің тиіспеуі судья лауазымындағы адамға
берілген жеке артықшылық емес, ол ең алдымен сот төрелігінің мүддесін
қорғаудың құралы болып табылады [16, 11 б.].
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы конституциялық заңның 27-бабында былай деп атап көрсетілген:
Судьяны, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайларды
қоспағанда, тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртiбiмен
белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға, Жоғарғы Сот Кеңесiнiң
қорытындысына негiзделген Қазақстан Республикасы Президентiнiң
келiсiмiнсiз, ал Конституцияның 55-бабының 3) тармақшасында белгiленген
жағдайда, Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының келiсiмiнсiз оны
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Судьяға қатысты қылмыстық iстi
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры ғана қозғай алады [10].
Демек Бас прокурор немесе оның міндетін атқарып отырған тұлға судьяны
ешкiмнiң тиiспеуi құқығынан айыруы туралы ұсыныстама енгізуге құқылы. Осы
орайда мазмұны жағынан прокурордың ұсыныстамасында судьяға қатысты
қылмыстық іс қозғаудың себебі мен негізі міндетті түрде көрсетілуге тиіс,
мәселені шешу кезінде олар тексеріліп, тиісті бағасын алады [17].
Қабылдаған шешімдерінің заңдылығы және антты бұзу мәселелері тұрғысынан
ғана емес, сондай-ақ мораль жағынан судьяларға бақылау жасауға мүмкіндік
беретін құқықтық тетіктер бүгін өте көп. Судьялардың теріс қылықтары
әрқашан анағұрлым қатал қаралады, жемқорлық немесе озбырлық жағдайлары
жазаланбай қалмайды. Көпшілікті құрайтын адал ниетті судьялардың ішінде
судьялардың тәуелсіздігі, ешкімнің тиіспеуі және ауыстырылмауы оларға
қызметтік борышын адал және әділ атқаруына жағдай жасау үшін ғана
берілгенін түсінгендер аз емес. Дербестік судьялар корпусының өзін-өзі
бекітуі немесе элитаға жататынын көрсету үшін емес, басқа мемлекеттік
органдардың озбырлығын болдырмау және азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау үшін іс жүзінде мүмкіндік жасау үшін керек.
Енді Қазақстан Республикасында сот жүйесін құрудың өзіндік
ерекшеліктерін қарастырар болсақ, мына жайттарды атап өтуге болады.
Заң бойынша басқа соттардың құзырына жатқызылған істерден басқа,
бірінші саты бойынша барлық істерді қарау аудандық соттың өкілеттігіне
жатқызылған.
Облыстық және оларға теңестірілген соттарды Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті құрады және осы уәкілетті органның ұсынысы
бойынша облыс соттары судьяларының жалпы санын ҚР Президентімен бекітіледі.
Облыстық және оған теңестірілген соттардың құрамында жалпы отырыс,
апелляциялық сот алқасы, кассациялық сот алқасы бар екенін айта кеткеніміз
жөн. Облыстық сотта сот алқалары құрылады және мамандандырылған құрамдар
құрылуы мүмкін.
Облыстық соттың өкілеттігіне келетін болсақ, олар: өзінің қарауына
жатқызылған сот істерін және материалдарын қарайды; сот тәжірибесін
зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша облыс соттарының сот
төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықты сақталу мәселелерін қарайды;
облыстық соттарының әкімшісі қызметін бақылауды жүзеге асырады.
Облыстық соттың жалпы отырысы (жалпы отырыс (пленум) отырысы жылына кем
дегенде екі рет өткізіледі):
- тиісті сот алқасының сандық және дербес құрамын белгілейді;
- облыстық сот төрағасы мен сот алқалары төрағаларының ақпаратын
тыңдайды;
- сот практикасын талқылайды және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша
облыс соттарының сот төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықтың
сақталу мәселелерін қарайды; облыс соттары әкімшісінің өз қызметі
туралы есебін тыңдайды;
- аудандық сот төрағасы қызметінің бос орнына кандидатураларды қарайды
және оның нәтижелері бойынша тиісті қорытындылар жасайды;
- уәкілетті органға облыс соттары әкімшісін қызметтен босату туралы
ұсыныс енгізеді;
- судья қызметіне кандидаттардың тағылымдамадын өту қорытындыларын
қарайды және тиісті қорытынды береді;
- сот төрелігін іске асыру бойынша төмен көрсеткіштері немесе сот
істерін қарау кезінде заңдылықты бұзғаны үшін екі және одан да көп
тәртіптік жазасы бар судьяға қатысты материалдарды Сот жюриіне беру
туралы мәселені талқылайды және талқылау қорытындылары бойынша тиісті
шешім шығарады.
Жалпы отырыс облыстық сот судьялары жалпы санының кем дегенде үштен
екісі қатысқан жағдайда заңды болып саналады.
Облыстық сот төрағасы:
1) судьялардың сот істерін қарауын ұйымдастырады;
2) сот алқаларында және мамандандырылған сот отырыстарында төрағалық
етуге құқық берілген;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жасау және судья әдебі
нормаларын сақтау жөніндегі жұмысты қамтамасыз етуге құқық берілген;
4) соттың жалпы отырысының қорытындысы негізінде Жоғарғы Сот Кеңесіне
судья қызметіне кандидаттың тағылымдамасының нәтижелері туралы
қорытынды жіберуге құқылы;
5) осы соттың жұмыс жоспарын бекітеді;
6) сот практикасын зерделеуді ұйымдастырады;
7) өкімдер шығарады; сот кеңесінде жалпы басшылықты жүзеге асырады;
8) азаматтарды жеке қабылдайды және сонымен қатар тағы басқа
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық сот жүйесінің осы буыны алқасының құзырына өз өкілеттігі
шегінде бірінші инстанция соты ретінде, сондай-ақ апелляциялық,
кассациялық тәртіппен және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істерді қарау
жатқызылған. Облыстық (және оған теңестірілген) сот төрағасының қажет
болған жағдайларда бір алқаның судьяларын басқа алқаның құрамында істерді
қарауға тарта алатыны да көзделген (соттың төрағасы азаматтық істер
жөніндегі алқада және қылмыстық істер жөніндегі алқада мамандандырылған
құрамдарды жүргізе алады).
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жергілікті және басқа да
соттардың қарауына жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша
жоғары сот органы болып табылады және заңда көзделген іс жүргізу
нысандарында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар бұл
орган сот практикасының мәселелері бойынша түсіндірмелер береді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты жалпы отырыстан, азаматтық және
әкімшілік істер жөніндегі қадағалау сот алқасынан және қылмыстық істер
жөніндегі қадағалау сот алқасынан тұрады.
Жоғарғы Соттың жалпы отырысы:
- Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша тиісті сот алқасының сандық
және дербес құрамын белгілейді;
- сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша
Республика соттарының сот төрелігін іске асыру кезіндегі заңдылықтың
сақталу мәселесін қарайды;
- сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірмелер береді, нормативтік
қаулылар қабылдайды және заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар
енгізеді;
- заңға сәйкес сот істерін қадағалау тәртібімен қарайды;
- Жоғарғы Соттың сот алқалары төрағаларының және уәкілетті орган
басшысының хабарламасын тыңдайды;
- Қазақстан Республикасының Парламенті Республика Президентін
мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағылған жағдайда тағылған
түпкілікті айыптың негізділігі туралы қорытынды береді;
- облыстық соттардың төрағалары, сот алқаларының төрағалары, Жоғарғы Сот
сот алқаларының төрағалары мен судьялары қызметінің бос орындарына
кандидатураларды талқылайды және тиісті қорытындылар шығарады;
- Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша жалпы отырыс Хатшысын және
ғылыми-консультациялық кеңестің құрамын бекітеді, сондай-ақ жасырын
дауыспен Сот жюриін сайлайды;
- сот төрелігін іске асыру бойынша төмен көрсеткіштері немесе сот
істерін қарау кезінде заңдылықты бұзғаны үшін екі немесе одан да көп
тәртіптік жазалары бар судьяға қатысты материалдарды Сот жюриіне беру
туралы мәселені талқылайды және талқылау қорытындылары бойынша тиісті
шешім шығарады.
Жалпы отырыс оған Жоғарғы Соттың судьялары жалпы санының кем дегенде
үштен екісі қатысқан жағдайда заңды болып табылады.
Жоғарғы Соттың Төрағасы өкілеттігіне келер болсақ, олар:
1) Қазақстан Республикасының Президентіне уәкілетті орган басшысының
кандидатурасын ұсынады;
2) жергілікті және басқа соттардың төрағалары мен сот алқалары төрағалары,
Жоғарғы Соттың сот алқаларының төрағалары мен судьялары қызметінің бос
орындарына кандидатураларды балама негізде соттардың тиісті жалпы
отырыстарының қарауына енгізеді;
3) жергілікті және басқа соттардың жалпы отырыстарының шешімі негізінде
аудандық соттардың төрағалары қызметінің бос орындарына кандидатураларды
Жоғарғы Сот Кеңесіне ұсынады;
4) Жоғарғы Соттың жалпы отырысының шешімі негізінде облыстық соттардың
төрағалары мен сот алқаларының төрағалары, Жоғарғы Соттың сот алқаларының
төрағалары мен судьялары қызметіне кандидатураларды Жоғарғы Сот Кеңесіне
ұсынады;
5) Қазақстан Республикасының Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде
ұсыныс енгізеді;
6) Жоғарғы Сот Кеңесіне Республика соттары төрағаларының, сот алқалары
төрағалары мен судьяларының өкілеттігін тоқтату мәселесі бойынша ұсыныс
пен материалдар енгізеді;
7) Қазақстан Республикасының Президентіне судьяларды мемлекеттік
наградалармен марапаттау және оларға құрметті атақтар беру туралы ұсыныс
енгізеді;
8) Республика судьяларына Құрметті судья атағын береді, осы атақты беру
туралы ережені бекітеді.
Жоғарғы Соттың Төрағасы Республиканың өзге де мемлекеттік билік
тармақтарымен және халықаралық ұйымдармен өзара қарым-қатынасы кезінде
Республика сот жүйесінің мүддесін білдіреді.
Жоғарғы Соттың жанында ғылыми-консультациялық кеңес пен басқа органы
құрылады.
1996 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында экономикалық
дауларды шешуге тиіс болған арнаулы сот органдары жүйесі жойылып,
мемлекеттегі төрелік соттар, соның ішінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы
төрелік соты таратылды. Осындай реформаның негізіне алынған құқықтық акті
1995 жылғы 30 тамыздағы Референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясынан басқа, 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңы болып табылады.
Осы Конституциялық заңға сәйкес, Қазақстан Республикасында сот билігі
тұрақты судьялар тұлғасындағы соттарға ғана, сондай-ақ қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатыстырылатын алқабилер соттарына тиесілі. Қазақстан
Республикасында сот жүйесін (соттар жүйесін) Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы
Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергілікті және басқа да соттары
құрайды.
Жергілікті соттарға жататындар: облыстық және оларға теңестірілген
соттар (Республика Астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар
қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот – Қазақстан
Республикасының Әскери (Войск) соты, мамандандырылған қаржылық сот және
тағы басқалары), аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық,
ауданаралық мамандандырылған сот – гарнизонның әскери соты және т.б.).
Конституциялық заңда тікелей жазып көрсетілгендей: Қандай да бір атаумен
арнайы және төтенше соттар құруға жол берілмейді.
Сонымен бірге Конституциялық заңның 3-бабының 3-бөлігінде Қазақстан
Республикасында әскери, қаржылық [18], экономикалық, әкімшілік [19],
кәмелетке толмағандардың істері [20] жөніндегі және басқа да
мамандандырылған соттардың құрылуы мүмкін деп белгіленген.
Сот жүйесін арнайы мамандандырылған негізіне көшу сот жүйесін
жетілдірудің маңызды бағыттары болып табылады.
Мамандандырылған соттар құру мақсатқа қаншалықты сай келеді деген
мәселеге келсек. Бұл орайда мамандандырылған соттар құрылуының бірқатар іс
жүргізушілік мәселелерді неғұрлым оңтайлы шешуге мүмкіндік беретінін
мойындауымыз керек.
Қазіргі кезеңде қоғамның дамуы оның өмірінің көптеген салаларының
күрделенуімен сипатталады. Мамандандырылған соттар құрылуының нәтижесінде
оларда қызмет ететін судьялардың тиісті істер қатарының қыр-сырларын
талдауға күшін салуға және осының арқасында білікті шешім шығаруға
мүмкіндігі туды. Мәселен, Францияның көптеген құқықтанушылары әкімшілік
соттар судьяларының басқару мәселелерін тереңінен білуін мақтап айтады,
өйткені осының өзі олардың әділ шешім қабылдауына көмектеседі [21, 107 б.].
Олай бола тұрғанымен, мұндай нәтиже ең алдымен судьялардың өздерінің
мамандануының салдары болып табылады және оған соттардың жеке жүйесін
құрмай-ақ жетуге болады.
Мамандандырылған (ювенальды) соттар қызметінің оң тәжірибесін тарату
мақсатында осындай соттарды еліміздің барлық аумағында құру мәселесі
пысықталуда.
Сонымен қатар мемлекет басшысы өз Жарлығымен Қазақстан Республикасында
ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 – 2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын мақұлдады [22].
Бұл тұжырымдамада Қазақстанда кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде оның тиімділігі мен сапасын
арттыруға мүмкіндік беретін ювенальды әділет элементтерін кезең - кезеңмен
енгізу және дамыту көзделген. Бұл әділет ішкі істер, білім беру және ғылым
органдарында, соттарда, прокуратуралар мен адвокатурада кәмелетке
толмағандармен жұмыс бойынша мамандырылған бөлімшелер құруды қамтиды.
Бұл орайда, ювенальды әділет жүйесінің маңызды буыны құқық қорғау
органдарындағы, кәмелетке толмағандардың қараусыз қалуы мен құқық
бұзушылықтарының алдын алу жүйелері мекемелеріндегі, адвокатура және құқық
қорғау ұйымдарындағы мамандандырылған құрылымдармен өзара тығыз әрекет
ететін мамандандырылған (ювенальды) сот болуы тиіс, бұл әрі жеткіншек сот
ісін жүргізу шеңберіне түспес бұрын да, сондай - ақ үкім шығарылғаннан
кейін де жүргізуі керек.
Кәмелетке толмағандар үшін сот төрелігінің мақсаты - баланы қоғамнан
айыру емес, оның жеке басының одан әрі қылмыс құрығында болуына жол
берместен әлеуметтік оңалуына жәрдемдесу.
Ювенальды әділет жобасының барлық қатысушыларын – судьяларды, полиция
қызметкерлерін, прокурорларды, адвокаттарды жасөспірімдермен жұмыс жасайтын
әлеуметтік және оқыту-тәрбиелеу қызметінің өкілдерін біріктіретін жобаның
басты міндеті – күнделікті қызметте баланың құқықтарын мүлтіксіз сақтау
болып табылады.
Тұжырымдамада прокуратура органдарында кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолданылуын қадағалауды ұйымдастыру бойынша мамандандырылған
бөлімшелер, кәмелетке толмағандарға мемлекет кепілдік беретін білікті заң
көмегін көрсететін мамандандырылған жаңа ювенальды заң консультацияларын
құру, сондай-ақ қылмыстық-атқару инспекцияларында кәмелетке толмағандардың
істері жөніндегі маман инспектор лауазымын енгізу көзделеді.
Ювенальды әділет жүйесін құру кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде оның сапасын арттыруға, әрбір
балаға жеке көзқарасты қамтамасыз етуге, сондай-ақ пенитенциарлық жүйе
мекемелеріндегі кәмелетке толмағандардың санын азайтуға ықпал етеді.
Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс бүкіл елдің экономикасына әсер етуде,
көп жылдан бері жұмыс жасап келе жатқан адамдардың көбісі өз жалақыларын
ала алмай немесе жұмысынан қысқартылып жатқандар көп кездесуде, міне,
сондықтан да қазіргі жағдайда жұмыссыздардың көбісі өз жалақыларын алу үшін
сотқа арыздануда, яғни, соттың осы саладағы істері көбеюде, сондықтан да
осы саладағы судьялардың істерін нақтылау үшін арнайы мамандандырылған
ауданаралық еңбек істері жөніндегі соттарын біз өз практикамызға енгізсек
дұрыс болар еді деген ойдамыз.
Сонымен бұл бөлімшені қорыта келе, біз мамандандырылған соттардың
қызметі азаматтардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейтуге, нарықтық
институттардың дамуына және республиканың инвестициялық жағынан
тартымдылығының артуына оң септігін тигізді дейміз. Азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудың неғұрлым жоғары деңгейін қамтамасыз етіп,
оларды лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерінен қорғай отырып, азаматтар
мен мемлекеттік органдар арасындағы дауларды шешетін мамандандырылған
ауданаралық соттарды құру және оның санын көбейту қазіргі жағдайда негізі
туып отыр деп тұжырымдаймыз.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСҚА
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ТАРМАҚТАРЫМЕН ӨЗАРА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің қызметі
бойынша өзара қатынастары
Бұл мәселенің мазмұнын ашып көрсетуге кіріспес бұрын, автор биліктің
дербес бір тарамағы ретінде Президенттің мемлекеттік билік жүйесіне
кіретіні туралы сауал бойынша өзінің көзқарасын негіздеуді қажет деп тапты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігінде
белгіленгендей, республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция
мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелек әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Осылайша, бұл бапта мемлекеттік биліктің үш тармағы бекітілді.
Еліміздің Конституциясы жүзінде биліктің бөлінуінің классикалық жүйесі
қабылданған сияқты.
Әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекет басышысының
болу қажеттігі мемлекеттік биліктің тұтастығын қамтамасыз ету, мемлекеттік
органдардың арасында туындайтын дағдарыстар мен дауларды конституциялық
жолмен шешу мұқтаждығына байланысты. Осындай жағдайда мемлекет басшысы
елдің ішінде, сол сияқты елден тысқары жерлерде де жоғары өкілдік ету
қызметін жүзеге асырады, мұның өзі оның белгілі бір билік өкілеттіктерімен
байланысты, мысалы, ел басшысына халықаралық шарттарға қол қоюға, елдің
аймақтарына өзінің өкілдерін тағайындауға және тағы да сондай өкілеттік
берілген. Мемлекет басшысының функциялары биліктің жеке салаларының айрықша
қызмет салаларына таралуы мүмкін, мысалы, оған заң шығару саласындағы вето
құқығы, судьяларды тағайындау және сот төрелігін атқару кезінде кешірім
беру құқығы және де тағы да сондай құқықтар берілген.
Демократиялық құқықтық мемлекетте әрқашанда биліктің бөліну қағидасы
жұмыс істейді, ол бойынша кез келген лауазымды тұлғаның билік өкілеттігі
биліктің үш тармағының біріне – заң шығарушы, атқарушы немесе сот билігіне
жатады. Мемлекет басшысының міндеттері биліктің барлық үш тармағымен
әрекеттестікте болады (айталық, заң шығару саласында оның вето құқығы бар,
сот билігіне қатысты алғанда мемлекет басшысы судьяларды тағайындауға
немесе қатаң жазаға жазаланғандарды кешірім беруге құқылы), дегенмен, оның
негізгі фукциялары мен өкілеттіктерін заң шығарушы немесе сот билігіне
жатқызуға болмайды. Ешқандай лауазымды тұлғаның қандай да бір биліктен тыс
функциялары мен билік өкілеттіктерінің болуы мүмкін емес. Сонымен бірге,
биліктің үш тармаққа бөліну қағидасын жоққа шығармайтын мұндай жағдайда
мемлекет басшысының жеке өкілеттіктерінен, Конституцияның кепілі болу және
жоғары өкілдік ету жөніндегі міндеттерінен туындайтын оның ерекше мәртебесі
пайда болады.
Президенттік үлгідегі республикалардағы президенттік билік – бұл
әрқашан да жеке-дара билік. Мемлекет басшысы өзінің билігін басқа
тұлғалармен бөліспейді әрі биліктің бөліну қағидасына орай заң шығарушы
және атқарушы биліктен тәуелсіз іс-қимыл жасайды. Президент өзінің мандатын
халықтан алады, сондықтан оған парламент бақылау жасай алмайды. Ол үкіметті
өзі жасақтауға (белгілі бір дәрежеде парламенттің қатысуымен) құқылы.
Демократиялық құқықтық мемлекетте кез келген лауазымды тұлғаның билік
өкілеттіктері билік тармақтарының біріне – заң шығарушы, атқарушы немесе
сот билігіне жатады. Ешбір лауазымды тұлғаның қандай да бір биліктен тыс
функциялар мен өкілеттіктерді иеленуіне болмайды.
Президенттің атқаратын функцияларының биліктің барлық тармақтарымен
өзара іс-қимыл жасауына қарамастан, оның функциялары мен өкілеттіктері
заң шығарушы билікке де, сот билігіне де жатпайды. Мемлекеттің кез келген
лауазымды тұлғасының, демек Президенттің де билік өкілеттіктері биліктің үш
тармағының біреуіне міндетті түрде жатқызылатын жағдайда, атқарушы билік
қана бос қалып отыр. Қағидатты түрде басқа ешқандай биліктің болуы мүмкін
емес.
Президенттің жеке өкілеттіктерінен келіп шығатын мемлекет басшысы деген
ерекше мәртебесі пайда болады. Біздің ойымызша, бұл мәртебенің атқарушы
билікке де, не биліктің ешқандай басқа тармағына да қатысы жоқ. Бұдан
мынадай екі тұжырымның біреуіне тоқтауға болады: Президенттің ерекше
мәртебесі билік қатынастары саласынан тыс тұрады және оған президенттік
билікті жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер кірмейді (бірақ бұл жағдайда
Конституция жүзінде бекітілген президенттік билікті қай салаға жатқызу
қажет?) немесе мемлекет басшысы ретіндегі Президенттің ерекше мәртебесі
қалай болғанда да – билік және де ол биліктің дербес бір тармағын құрайтын
өзіндік билік болып табылады. Биліктің үш тармағы ғана – заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктері болады деп үзілді-кесілді айтылған сөздің өзі
екінші тұжырымды жоққа шығарады. Толық билігі бар мемлекет басшысының
қызметі оның жекелеген конституциялық өкілеттіктері мен функцияларының
мемлекеттік биліктің әртүрлі салаларына, сәйкесінше, заң шығарушы, атқарушы
жән сот билігіне жатуы мүмкін екендігін көрсетеді. Біздің ойымызша, бұл
жағдай мына тұжырымдарға қайшы келмейді:
біріншіден, мемлекет басшысының құзыреті сапалық жағынан біртұтас және
айқын. Сондай-ақ бұл құзырет ешбір билікке жатпайтын өзінің өкілеттіктеріне
орай (мысалы, өкілдік ету) жеке биліктерге толық сіңіп кетпейді және ішкі
тұтастықтың жоқтығын, билік саласына жататын өкілеттіктердің және
биліктің ешбір саласына кірмейтін өкілеттіктердің арасындағы қайшылықтардың
бар екенін байқатпайды;
екіншіден, мемлекет басшысының конституциялық өкілеттіктерінің елеулі
әрі маңызды бөлігі биліктің бір саласының (конституциялық практикада бұл –
атқарушы билік) қызметіне жататын, тіпті, мемлекет басшысы биліктің бұл
саласына басшылық ететін, оның негізгі білдірушісі мен кепілі болатын
жағдайлар да жоқ емес;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ө.Әбзейтов
ҚР сот билігінің басқа да мемлекет өкілдерімен өзара байланыс жасау
мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._________ М.С. Молдалиев
10.03.2014ж. Хаттама № 9.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚР сот билігінің басқа да мемлекет өкілдерімен өзара
байланыс жасау мәселелері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған: Ө.Әбзейтов
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент м.а. М. C.Молдалиев
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Демократиялық мемлекеттердегі және Қазақстан Республикасындағы
сот билігі
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу 6
негіздері
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның 10
құрылымы
2 Қазақстан Республикасы сот билігінің тәуелсіздігі және
оның басқа мемлекеттік билік тармақтарымен өзара
қатынастарының конституциялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің 19
қызметі бойынша өзара қатынастары
2.2 Қазақстан Республикасының сот және заң шығару биліктерінің 31
қызметі бойынша өзара қатынастары
2.3 Қазақстан Республикасында сот және атқару биліктері 43
қызметінің өзара қатынастарының негізгі мәселелері
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір
мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық
құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен
құқық иеленген мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен
ерекшеленуі тиіс [1].
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында тарихта және саясатта елеулі
өзгерістер болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің
егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы 25 қазанда қабылданды. Артынша бір
жылдан кейін, 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заңы қабылданып, Қазақстан мемлекеті өз тәуелсіздігін жария
етті. Онда: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде күллі аумақта
бүкіл өкімет билігіне ие болатындығын және де өзінің ішкі және сыртқы
саясатын дербес аяқтап, өзі жүзеге асыратындығы белгіленді. Дербес мемлекет
ретінде Қазақстан Республикасы халықаралық көлемге шығарылды, өзінің басқа
мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде құрды.
Бұрынғы Қазақ ССР-ның аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы деп танылды.
Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол сұға алмайды деп жарияланды.
Мемлекеттік өкімет Қазақстан халқының еркін білдіреді. Мемлекеттің өкімет
билігінің заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөліну
қағидасы тұңғыш рет танылады, – делінді [2].
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басуды мақсат етуде. Міне
сондықтан да, қоғамды экономикалық жағынан Қазақстан Республикасы түбірлі
қайта құруды және оны құқықтық реттеуді негізгі мәселелердің бірі деп
таныды. Нарықтық жүйеге сәйкестендіру үшін де біз мемлекетіміздің құқық
жүйесін қайта құруға мәжбүр болдық. Талаптарға сәйкес құқық базасы мен
механизмі құрылды. Қоғамдық меншік түрлері пайда болды. Мемлекетпен
танылған заң мен сот алдында барлық меншік иелері теңдігі қағидасы
жарияланды. Ал оның түпкі мақсаты өркениетті 50 елдің қатарына кіру және
азаматтық қоғам құру болып табылды. Ал азаматтық қоғам құруда соттың рөлі
өте маңызды.
Халықаралық стандарттарда белгіленген адам мен азаматтардың құқықтарын
негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолында
жаңа заңдар қабылдауда. Осының негізінде республикамызда әлі күнге дейін
реформалар жасалуда. Ал реформаның негізгі мәні – сот арқылы адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, республикамызда
белгіленген сот жүйесінің негізгі орнын анықтау, мемлекеттік механизмінде
көрсетілген заң шығарушы, атқарушы биліктерден тәуелсіз сот жүйесінің күшін
жетілдіру болып табылады.
Сот билігін жетілдіру туралы мәселелер қазіргі күні біздің
Президентімізден, Парламентімізден, Үкіметімізден қолдау көріп отыр.
Еліміздің Президенті айтқандай: Азаматты Президент емес, әкім де емес
немесе министр де емес сот қорғауы тиіс [3] – деген болатын. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 76-бабының 1-бөлімінде көрсетілгендей: Сот
билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырады және оның мақсаты
мен міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын ...
қорғау..., – деп көрсетілген. Демек бұдан былай сот әрбір азаматтың
құқығын қорғайтын билік деп көрсетудің түпкі мәні терең де, ақиқат. Заң
тілімен айтқанда, азаматтық кодекстің 9-бабында: Азаматтық құқықтарды
қорғауды сот... жүзеге асырады [4] делінген.
Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасында Республиканың құқықтық саясатының түрлі бағыттары
қаралған. Демек онда: судьялардың тәуелсіздігін нығайту, судьяларды,
куәгерлерді және жәбірленушілерді қылмыстық қауымдастықтар тарапынан қауіп-
қатерден қорғау шаралары, сот шешімдерін атқаруда сот бақылауын қолдануды
заңдық тұрғыдан кеңейту, ювенальды соттар құру және т.б. мәселелері бойынша
салалық бағдарламалар әзірленіп, қабылданды [5].
2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: Реформалардың аса маңызды
бағыттарының бірі – сот құқығын жетілдіру және биылдан бастап біз алқа
билер сотын енгізуіміз қажет екенін айта келе, тұтқындауға құзырлылықты
соттарға беру туралы шешім қабылданғанын, біз біртіндеп осы заманғы және
ашық тұрпатты сот өндірісіне көшеміз [6], – деп көрсетті.
2008 жылы да бұл мәселе назардан тыс қалған жоқ. Яғни, Елбасы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына
Жолдауында: Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарының
әділ де тиімді қорғалуын ... қамтамасыз ету үшін сот жүйесін тереңдете
реформалау... қажет екенін көрсетті [7].
2007 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында Алқабилер
туралы Қазақстан Республикасының заңы [8] және Алқабилердің қатысуымен
қылмыстық сот ісін жүргізудің кейбір мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы заңы қолданысқа енгізілді. Бұл заңдар қабылданбас бұрын алқабилер
институтын құру және оның қызметінің құқықтық негізін дайындау үшін
идеологиялық базис жасау бойынша үлкен алдын ала жұмыс жүргізілді. Ең
алдыңғы кезекте бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 2-
тармағына [9] енгізілген алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін
жүргізудің мүмкін екені туралы конституциялық жаңалық болатын. Ол 2000
жылғы 25 желтоқсанда Қазақстан Республикасының сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңының 1-бабында бекітілді. Онда былай деп жазылған: Қазақстан
Республикасында сот билiгi тұрақты судьялардан, сондай-ақ заңда көзделген
жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған
алқабилері арқылы соттарға ғана тиесiлi [10].
Қазақстан Республикасында алқабилер сотының енгізілуі сот реформасының
бір бағыты болып табылады, ол сот ісін жүргізудің ашықтығы мен
демократиялылығын қамтамасыз етуге, азаматтардың сот билігіне сенімін
қалыптастыруы тиіс.
Бүгіндері алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге толық жеттік деп
айтуымызға негіз жоқ. Қазақстан Республикасында адам мен азаматтың
құқықтарын тиімді қамтамасыз ететін әрі қорғайтын, кемеліне жеткен мінсіз
сот органдары жүйесі құрылған деп айта алмаймыз.
Осы жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, сот билігін мемлекеттік
биліктің бір тармағы ретінде оның мәнін ашуды және зерттеуді жөн көрдік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі сот жүйесінің қазіргі жағдайына
талдау жасай отырып, сот билігінің мемлекеттік билік тармақтарымен өзара
қарым-қатынасын қарастыру және Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін
жетілдіру жөнінде өзіміздің уәждерімізді келтіру.
Осы мақсатқа жету үшін бұл жұмыста мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы сот жүйесінің құқықтық
табиғатын зерттеу;
- Сот билігімен билік бөлу тармағындағы басқа биліктермен ара
қатынастарын анықтау;
- Алқабилер сотының Қазақстан топырағына енуі. Бұл саладағы тарихи және
бүгінгі үлгілер (модельдер).
1 ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ
БИЛІГІ
1.1 Сот билігі: сот тәуелсіздігі ұғымдарының қалыптасу негіздері
Құқықтану ғылымында сот билігі деген ұғым салыстырмалы түрде алғанда
жаңа категория болып табылады және оны зерттеу жұмыстары да бертінде ғана,
80-ші жылдардың аяғында – 90-шы жылдардың басында қолға алына бастады. Мұны
түсіндірер болсақ, кеңестік мемлекетте теориялық тұжырымдама дәрежесіне
көтерілген мемлекеттік саясат бойынша, елде бөлінбейтін біртұтас
мемлекеттік билік болды. Сондықтан мемлекеттік биліктің дербес бір тармағы
ретіндегі сот билігі туралы мәселе мүлдем туындаған емес.
Алдын ала атап өтетіні, біздің зерттеу объектімізден алшақ жатқан және
сот жүйесі деген түсінікті еш дәрежеде қамтымайтын ұғымдар кейде сот
деген ұғыммен ұштастырып қарастырылады. Айталық, спорттағы судьялардың
өзіндік әлеуметтік орны және әдеттегі судьяларға ұқсас міндеті бар –
адамдардың жасаған әрекеттерін соттау, олардың арасындағы дауды шешу.
К. Халиков былай деп жазады: Сот билігінің органы ретінде сот мынадай
белгілерімен ерекшеленеді: 1) сот – бұл арнайы орган, құқық қолдану органы,
оның көмегімен қоғамдық қатынастар қорғалады және реттеліп отырады; 2) сот
– бұл қажетті жағдайларда елеулі мәжбүрлеу шараларын қолдануға мемлекет
тарапынан уәкілеттік берілген ерекше орган. Осыған орай заңда: а)
судьялардың мұқият іріктелуін, олардың қызметінің ерекше жағдайын және оған
(сот құрылымына) арнайы бақылау жасалуын қамтамасыз ететін оны
ұйымдастырудың ерекше тәртібі; б) мемлекеттік көзқарас тұрғысында құқықтың
және мәжбүрлеу шараларының дұрыс қолданылуын (сот ісін жүргізу) қамтамасыз
ететін оның қызметінің іс жүргізушілік тәртібі көзделген [11].
Осыны ескере отырып, К. Халиков мына төмендегідей анықтаманы тұжырымдап
берді: Сот – бұл ерекше, арнайы ұйымдастырылған билік органы, ол заң
бойынша өзінің құзырына жатқызылған істерді іс жүргізушілік тәртіппен
қарайды және нақты жағдайларда (қоғамдық дауларда) құқық нормаларын
қолданады және қажетті жағдайда мәжбүрлеу шараларын (зорлық) пайдаланады
[11].
Қайрат Мәми 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық
ережелеріне сүйене отырып, сот билігінің мынадай негізгі белгілерін бөліп
көрсетеді:
Бірінші белгісі – бұл билік біртұтас мемлекеттік биліктің Конституция
жүзінде бекітілген бір тармағы болып табылады. Осыған орай оны мемлекеттік
биліктің бір түрі ретінде айқындау онша дұрыс емес, өйткені көптеген
мемлекеттік органдар билік тармақтарының табиғатына сай келе бермейтін
қызметті жүзеге асырады (мысалы, Конституциялық кеңес, прокуратура).
Екінші белгісі – сот билігінің тек қана арнайы мемлекеттік органдарға –
Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға жататыны.
Үшінші белгісі – сот билігінің тәуелсіздігі, ол бойынша сот билігі
ұйымдық, функционалдық және қаржылық жағынан дербес болуы көзделген, өз
кезегінде бұл конституциялық тәртіппен қалыптастырылатын арнайы мемлекеттік
органдардың құрылуы түрінде; соттардың алдына өзіндік міндеттер мен
мақсаттардың қойылуы және оларға өзіндік құзыреттің берілуі; сондай-ақ
мемлекеттік бюджеттер жеке қаржыландыру жасалатыны түрінде көрініс береді.
Биліктің бұл тармағының тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға:
Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының
Парламентіне, Қазақстан Республикасының Үкіметіне бағынбайтынын білдіреді.
Сонымен қатар соттар абсолютті, толығымен тәуелсіз деп айта алмаймыз,
өйткені олар Қазақстан Республикасы Конституциясының және басқа да заң
актілерінің талаптарына бағынуға тиіс. Соттың заңсыз шешімдерін тек қана
сот бұза алады, ал басқа құрылымдарға мұндай құқық берілмеген.
Төртінші белгісі – сот билігінің мемлекет атынан жүзеге асырылуы:
үкімдер және соттың басқа да шешімдері Қазақстан Республикасының атынан
жарияланады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабы 1-тармағы).
Бесінші белгісі – сот төрелігін, яғни құқықтық даулар мен істерді
қараумен байланысты қызметті атқаруы.
Алтыншы белгісі – бұл биліктің республика Конституциясының, заңдарының,
өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде
туындаған істер мен дауларға ғана таралатыны. Сот мораль, дін, қызметтік
әдептілік нормаларын және т.с. бұзумен байланысты дауларды қарамайды және
шешпейді.
Жетінші белгісі – бұл билікке қызметтің ерекше тәртібінің, яғни іс
жүргізу тәртібінің (шағым бойынша іс жүргізу, процеске айыптау және қорғау
тараптарының қатысуы) тән болуы.
Сегізінші белгісі – бұл биліктің құқық қорғау сипатында болуы, осыған
орай оның қызметінде екі аспектіні атап көрсетуге болады: жалпы құқық пен
заңның үстемдігін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау.
Тоғызыншы белгісі – оның шығарған шешімдерінің мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етілуі [12].
Осы айтылғандарды ескере отырып, Қайрат Мәми мынадай тұжырым жасайды:
Сот билігін Конституцияда белгіленген тәртіппен құрылатын, заң бойынша
құқықтық даулар мен істерді шешу және азаматтардың, мемлекеттің және
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында
оларға жүктелген басқа да міндеттерді орындау бойынша құзыры бар, ерекше іс
жүргізу нысанында әрекет ететін және мемлекеттің бүкіл аумағында міндетті
сипаты бар және мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілетін
шешімдерді шығару құқығын иеленетін соттар арнайы мемлекеттік органдар
ретінде мемлекеттің атынан іске асыратын, Конституция жүзінде белгіленген
біртұтас мемлекеттік биліктің тәуелсіз бір тармағы ретінде айқындау қажет
[12].
Ғ. Сапарғалиев Қазақстан Республикасында сот билігі кімнің де еркінен
тәуелсіз және тек қана сот Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асыратын
мемлекеттік биліктің дербес бір тармағы ретінде қарастырылады [13], –
дейді.
Сот билігі ұғымын және оның қызметінің негізгі нысандарын сипаттайтын
жоғарыда келтірілген негізгі ереже құқық қорғау органдары курсы бойынша
кейін шығарылған көптеген басқа оқу құралдарында қандай да бір нұсқада
қайталанады [14].
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының Конституциясында
тұжырымдалған мемлекеттік биліктің бөліну қағидасын ескере отырып қана сот
билігінің ұғымы мен мәнін тұтас түсінуге болады. Яғни Конституцияның 3-бабы
4-бөлігі бойынша, Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөліну қағидасына сәйкес Конституция мен
заңдардың негізінде жүзеге асырылады... [9]. Бұл қағидаға қарап, тиісті
билік өкілеттіктерін жүзеге асыру өздерінің ерекше қызметтерін дербес
жүзеге асырып отырған мемлекеттік органдарды оқшаулауды қажет етеді деген
тұжырым жасауға болады. Мемлекеттік органдар жағдайында басқаруға басқаша
көзқарастың болуы бір органдардың басқа органдардан басым болуына және
түптің түбінде биліктің бір жерде шоғырлануына және монополия орнауына
әкеледі.
Мемлекеттік билік органдары жүйесінде соттың алатын орнын айқындау
оның функциясын анықтау проблемасымен тығыз байланысты. Осы орайда атап
өтетіні, бұл функциялар, бір жағынан, жалпы мемлекеттің негізгі
функцияларының іске асырылуын қамтамасыз етеді, ал екінші жағынан, олардың
іске асырылуы мемлекеттік билік органдары жүйесіне тепе-теңдік жағдайын
сақтай отырып, біртұтас және тұрақты болып қалуына мүмкіндік береді. Басқа
сөзбен айтсақ, сот органдарының рөлін, маңызы мен өкілеттіктерін зерттеу
кезінде жүйе қызметінің жалпы бағдарына сәйкес басқа субъектілермен өзара
қатынасы шеңберінде сот органдары жүзеге асыратын сыртқы функцияларды және
іске асырылуы нәтижесінде сот жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін және
мемлекеттік билік органдарының өзара қатынасында көрінетін ішкі
функцияларды да бөліп көрсету қажет.
Сот – мемлекеттік органдар жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады,
оның функциялары, жалпы алғанда, жүйенің функцияларымен үйлесуге тиіс. Сот
билігін әлеуметтік-құқықтық дауларды реттеу жөніндегі айрықша өкілеттік
ретінде қарастыра отырып, бұл өкілеттіктің әрқашан да сот жүйесінің өзіндік
ұйымдастыруға емес, қайта сыртқа – қоғамдағы әртүрлі субъектілер мен
мүдделердің арасындағы қайшылықтарды шешуге, қоғамдық қатынастарды тәртіпке
келтіруге, азаматтардың арасында бейбітшілік орнатуға және қоғамдық
мүдделердің үйлесімін табуға, мемлекеттік органдар жүйесінің тұрақтылығын
сақтауға бағытталатынын мойындамасқа болмайды.
Осы айтылғандарды талдай келе, Қазақстан Республикасының сот билігінің
мынадай белгілерін (заң жүзінде бекітілген) бөліп көрсетуге болады:
Бірінші белгісі – сот билігі мемлекеттік биліктің бір түрі, оның бір
тармағы болып табылады.
Екінші белгісі – Қазақстан Республикасында сот билігін судьялар және
заңда белгіленген тәртіппен сот төрелігін атқаруға тартылатын алқабилер
тұлғасындағы соттар ғана іске асырады. Басқа ешқандай органдар мен тұлғалар
сот төрелігін атқаруды өзіне алуға құқылы емес, Қазақстан Республикасында
сот төрелігін тек қана сот атқарады. Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен заңдарында көзделмеген төтенше соттарды құруға жол
берілмейді.
Үшінші белгісі – сот билігі дербес және ол заң шығарушы және атқарушы
биліктен тәуелсіз қызмет етеді. Соттар сот билігін дербес, кімнің болмасын
еркінен тәуелсіз іске асырады және Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен заңдарына ғана бағынады. Демек судьяларға және сот төрелігін атқаруға
қатысып отырған алқабилерге заңсыз ықпал етуге, сондай-ақ соттың қызметіне
өзгедей араласуға кінәлі адамдар Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасында көзделген жауапкершілікке тартылады.
Төртінші белгісі – Қазақстан Республикасының сот билігінің шығарылған
және заңды күшіне енген шешімдері мен үкімдері, сондай-ақ олардың заңды
өкімдері, талаптары, тапсырмалары, шақыртулары мен басқа да жүгінуі
мемлекеттік билік органдары, қоғамдық бірлестіктер, басқа да жеке және
заңды тұлғалардың барлығы үшін міндетті болып табылады және мүлтіксіз
орындалуға тиіс. Соттың қаулысын орындамау, сол сияқты сотқа басқадай
сыйламаушылық білдіру Қазақстан Республикасының заңында көзделген
жауапкершілікке әкеліп соғады.
Бесінші белгісі – бәрінің заң мен сот алдында тең болуы қағидасына орай
сот билігі қандай да бір органдарға, процеске қатысушы тұлғаларға,
тараптарға олардың мемлекеттік, әлеуметтік қасиетіне, жынысына, нәсіліне,
ұлтына немесе саяси көзқарасына, не тегіне, мүліктік және қызметтік
жағдайына, дінге көзқарасына, сол сияқты Республика заңдарында көзделмеген
басқа да негіздерге орай ешқандай артықшылық бермейді.
Алтыншы белгісі – сот билігі жыл сайын Қазақстан Республикасының жеке
көзделген мемлекеттік бюджетінен қаржыландырылады.
Осы айтылғандарды ескере отырып, мына төмендегідей анықтаманы
тұжырымдауға болады. Сот билігі дегеніміз – бұл мемлекеттік қызметі
негізінде құрылған, мемлекеттің атынан әрекет ететін, заңға сәйкес қоғам
өмірінің құқық саласында құқықты қолдануға өкілеттігі бар және осы
өкілеттіктерді іске асыру үшін іс жүргізу заңдарына сәйкес қылмыстық,
азаматтық, әкімшілік және тағы басқалай іс жүргізуді жүзеге асыратын арнайы
биліктің бір түрі (сот билігі дейміз) болып табылады деп көрсетілді. Бұл
органның негізгі мақсаты мен міндеті – адам мен азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін әртүрлі қолсұғушылықтан қорғау болып табылады.
1.2 Қазақстан Республикасының тәуелсіз сот жүйесі және оның құрылымы
Сот жүйесі – мемлекеттің негізін құрайтын, еліміздің әлеуметтік,
экономикалық және саяси жаңғыруы жолындағы демократиялық даму тетіктерінің
бірі болып табылады. Азаматтардың мемлекеттік құқықтық саясатқа қатынасы
және қоғам тарапынан билікке сенім білдіру деңгейі сот төрелігін тиімді
жүзеге асыруға тікелей байланысты. Пәрменді және тәуелсіз сот билігі –
мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы үйлесімді өзара байланыстың
принципті кепілінің бірі, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың
басты құралы болып табылады.
Осыған байланысты сот жүйесінің жаңа түрін қалыптастыру мен құру,
соттарға құқықтық мемлекетке тән өкілеттіктерді толық көлемде беру, олардың
жоғары әрі жауапты әлеуметтік рөлін нығайту мемлекеттің негізгі саяси
бастамасы болып отыр.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Қазақстан Республикасы конституциялық заңының 1-бабы (3-тармағы)
бойынша Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек
Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесi мен
тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi, – делінген.
Тәуелсіздік – бұл судьяларға берілген артықшылық емес, бұл қоғам мен
азамат алдындағы оның жауапкершілігі.
Соттар мен судьялардың шынайы тәуелсіздігіне қол жеткізу жолындағы іс
жүзіндегі және ең салмақты шара 2000 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің
тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы Жарлығын шығаруы болды,
соның нәтижесінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жанында Сот
әкімшілігі жөніндегі комитет құрылды [67]. Осылайша, биліктің бөлінуі
жөніндегі конституциялық қағида неғұрлым толық іс жүзіне асырылды. Көптеген
жоғары дамыған елдердің тәжірибесі бойынша соттардың қызметін қамтамасыз
ету жөніндегі уәкілетті орган Жоғарғы соттың жанында жұмыс істейді. Осыған
орай жергілікті соттарды ұйымдық және өзге де қамтамасыз ету және сот
шешімдерін орындау жөніндегі функциялар Әділет министрлігінен алынып, бұл
органға және облыстардағы, республикалық маңызы бар қалалардағы сот
әкімшілеріне берілді.
Сонымен қатар соттардың қызметін қамтамасыз ету жүйесінің Әділет
министрлігінің құрылымынан шығарылып, бұл жүйенің Жоғарғы соттың қарамағына
берілуі бұдан былай материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз ету
мәселелерінде соттар Жоғарғы сотқа тәуелді болады деген сөз емес. Айталық
Жарлықта аталған Комитеттің Жоғарғы соттан оқшау болатыны көзделген.
Комитет төрағасын ҚР Президентінің тағайындайтыны және Комитеттің құрылымы
туралы ережені де мемлекет басшысының бекітетіні осыны айғақтайды. Ал
жергілікті соттар деңгейінде олардың қызметін қамтамасыз ету міндетін
Комитетке бағынатын әкімшіліктер атқарады.
Осылайша соттар әкімшілік-шаруашылық функцияларды жүзеге асыру
міндетінен құтылып, барлық назарын сот төрелігін атқару мәселелеріне
арнады.
2000 жылғы 25 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының сот
жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының
конституциялық заңында судьялар тәуелсіздігінің негізгі кепілдіктері
бекітілген. Айталық, заңның 26-бабы бойынша:
Судьяның тәуелсiздiгi:
- сот төрелiгiн жүзеге асырудың заңда көзделген рәсiмiмен;
- судьяның сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне араласқаны
үшiн, сондай-ақ сотты және судьяларды сыйламағандық үшiн заңда жауаптылық
белгiлеумен;
- судьяға ешкiмнiң тиiспеуiмен;
- Конституцияда және осы Конституциялық заңда белгiленген судьяны
қызметке сайлау, тағайындау, судьяның өкiлеттiгiн тоқтату және тоқтата тұру
тәртiбiмен, судьяның орнынан түсу құқығымен;
- судьяларға мемлекет есебiнен олардың мәртебесiне сәйкес материалдық
жағдай жасау және әлеуметтiк қамсыздандыру, сондай-ақ оны нашарлатуға тыйым
салу арқылы қамтамасыз етiледi [10].
Судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз етудің ең маңызды құралы болып
табылатын судьяға ешкімнің тиіспеуі оның жеке басына тиіспеу шегінен шығып,
барлығы заң мен соттың алдында бірдей деген конституциялық қағидадан ерекше
ереже болып көрінеді. Ол жоғары біліктілік пен тәуелсіздікті қажет ететін
судьяның өз жұмысын тиісті түрде жүзеге асыруын қамтамасыз ету қажеттігіне
байланысты туындаған. Судьялар мәртебесінің елеулі элементтерінің бірін
бекітетін ешкімнің тиіспеуі туралы ереже конституциялық құрылыстың
негіздерін, биліктің бөлінуін, сот билігінің дербестігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Демек судьяларға ешкімнің тиіспеуі судья лауазымындағы адамға
берілген жеке артықшылық емес, ол ең алдымен сот төрелігінің мүддесін
қорғаудың құралы болып табылады [16, 11 б.].
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы конституциялық заңның 27-бабында былай деп атап көрсетілген:
Судьяны, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайларды
қоспағанда, тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртiбiмен
белгiленетiн әкiмшiлiк жазалау шараларын қолдануға, Жоғарғы Сот Кеңесiнiң
қорытындысына негiзделген Қазақстан Республикасы Президентiнiң
келiсiмiнсiз, ал Конституцияның 55-бабының 3) тармақшасында белгiленген
жағдайда, Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының келiсiмiнсiз оны
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Судьяға қатысты қылмыстық iстi
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры ғана қозғай алады [10].
Демек Бас прокурор немесе оның міндетін атқарып отырған тұлға судьяны
ешкiмнiң тиiспеуi құқығынан айыруы туралы ұсыныстама енгізуге құқылы. Осы
орайда мазмұны жағынан прокурордың ұсыныстамасында судьяға қатысты
қылмыстық іс қозғаудың себебі мен негізі міндетті түрде көрсетілуге тиіс,
мәселені шешу кезінде олар тексеріліп, тиісті бағасын алады [17].
Қабылдаған шешімдерінің заңдылығы және антты бұзу мәселелері тұрғысынан
ғана емес, сондай-ақ мораль жағынан судьяларға бақылау жасауға мүмкіндік
беретін құқықтық тетіктер бүгін өте көп. Судьялардың теріс қылықтары
әрқашан анағұрлым қатал қаралады, жемқорлық немесе озбырлық жағдайлары
жазаланбай қалмайды. Көпшілікті құрайтын адал ниетті судьялардың ішінде
судьялардың тәуелсіздігі, ешкімнің тиіспеуі және ауыстырылмауы оларға
қызметтік борышын адал және әділ атқаруына жағдай жасау үшін ғана
берілгенін түсінгендер аз емес. Дербестік судьялар корпусының өзін-өзі
бекітуі немесе элитаға жататынын көрсету үшін емес, басқа мемлекеттік
органдардың озбырлығын болдырмау және азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау үшін іс жүзінде мүмкіндік жасау үшін керек.
Енді Қазақстан Республикасында сот жүйесін құрудың өзіндік
ерекшеліктерін қарастырар болсақ, мына жайттарды атап өтуге болады.
Заң бойынша басқа соттардың құзырына жатқызылған істерден басқа,
бірінші саты бойынша барлық істерді қарау аудандық соттың өкілеттігіне
жатқызылған.
Облыстық және оларға теңестірілген соттарды Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан
Республикасының Президенті құрады және осы уәкілетті органның ұсынысы
бойынша облыс соттары судьяларының жалпы санын ҚР Президентімен бекітіледі.
Облыстық және оған теңестірілген соттардың құрамында жалпы отырыс,
апелляциялық сот алқасы, кассациялық сот алқасы бар екенін айта кеткеніміз
жөн. Облыстық сотта сот алқалары құрылады және мамандандырылған құрамдар
құрылуы мүмкін.
Облыстық соттың өкілеттігіне келетін болсақ, олар: өзінің қарауына
жатқызылған сот істерін және материалдарын қарайды; сот тәжірибесін
зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша облыс соттарының сот
төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықты сақталу мәселелерін қарайды;
облыстық соттарының әкімшісі қызметін бақылауды жүзеге асырады.
Облыстық соттың жалпы отырысы (жалпы отырыс (пленум) отырысы жылына кем
дегенде екі рет өткізіледі):
- тиісті сот алқасының сандық және дербес құрамын белгілейді;
- облыстық сот төрағасы мен сот алқалары төрағаларының ақпаратын
тыңдайды;
- сот практикасын талқылайды және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша
облыс соттарының сот төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықтың
сақталу мәселелерін қарайды; облыс соттары әкімшісінің өз қызметі
туралы есебін тыңдайды;
- аудандық сот төрағасы қызметінің бос орнына кандидатураларды қарайды
және оның нәтижелері бойынша тиісті қорытындылар жасайды;
- уәкілетті органға облыс соттары әкімшісін қызметтен босату туралы
ұсыныс енгізеді;
- судья қызметіне кандидаттардың тағылымдамадын өту қорытындыларын
қарайды және тиісті қорытынды береді;
- сот төрелігін іске асыру бойынша төмен көрсеткіштері немесе сот
істерін қарау кезінде заңдылықты бұзғаны үшін екі және одан да көп
тәртіптік жазасы бар судьяға қатысты материалдарды Сот жюриіне беру
туралы мәселені талқылайды және талқылау қорытындылары бойынша тиісті
шешім шығарады.
Жалпы отырыс облыстық сот судьялары жалпы санының кем дегенде үштен
екісі қатысқан жағдайда заңды болып саналады.
Облыстық сот төрағасы:
1) судьялардың сот істерін қарауын ұйымдастырады;
2) сот алқаларында және мамандандырылған сот отырыстарында төрағалық
етуге құқық берілген;
3) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жасау және судья әдебі
нормаларын сақтау жөніндегі жұмысты қамтамасыз етуге құқық берілген;
4) соттың жалпы отырысының қорытындысы негізінде Жоғарғы Сот Кеңесіне
судья қызметіне кандидаттың тағылымдамасының нәтижелері туралы
қорытынды жіберуге құқылы;
5) осы соттың жұмыс жоспарын бекітеді;
6) сот практикасын зерделеуді ұйымдастырады;
7) өкімдер шығарады; сот кеңесінде жалпы басшылықты жүзеге асырады;
8) азаматтарды жеке қабылдайды және сонымен қатар тағы басқа
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық сот жүйесінің осы буыны алқасының құзырына өз өкілеттігі
шегінде бірінші инстанция соты ретінде, сондай-ақ апелляциялық,
кассациялық тәртіппен және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша істерді қарау
жатқызылған. Облыстық (және оған теңестірілген) сот төрағасының қажет
болған жағдайларда бір алқаның судьяларын басқа алқаның құрамында істерді
қарауға тарта алатыны да көзделген (соттың төрағасы азаматтық істер
жөніндегі алқада және қылмыстық істер жөніндегі алқада мамандандырылған
құрамдарды жүргізе алады).
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жергілікті және басқа да
соттардың қарауына жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша
жоғары сот органы болып табылады және заңда көзделген іс жүргізу
нысандарында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар бұл
орган сот практикасының мәселелері бойынша түсіндірмелер береді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты жалпы отырыстан, азаматтық және
әкімшілік істер жөніндегі қадағалау сот алқасынан және қылмыстық істер
жөніндегі қадағалау сот алқасынан тұрады.
Жоғарғы Соттың жалпы отырысы:
- Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша тиісті сот алқасының сандық
және дербес құрамын белгілейді;
- сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша
Республика соттарының сот төрелігін іске асыру кезіндегі заңдылықтың
сақталу мәселесін қарайды;
- сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірмелер береді, нормативтік
қаулылар қабылдайды және заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар
енгізеді;
- заңға сәйкес сот істерін қадағалау тәртібімен қарайды;
- Жоғарғы Соттың сот алқалары төрағаларының және уәкілетті орган
басшысының хабарламасын тыңдайды;
- Қазақстан Республикасының Парламенті Республика Президентін
мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағылған жағдайда тағылған
түпкілікті айыптың негізділігі туралы қорытынды береді;
- облыстық соттардың төрағалары, сот алқаларының төрағалары, Жоғарғы Сот
сот алқаларының төрағалары мен судьялары қызметінің бос орындарына
кандидатураларды талқылайды және тиісті қорытындылар шығарады;
- Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша жалпы отырыс Хатшысын және
ғылыми-консультациялық кеңестің құрамын бекітеді, сондай-ақ жасырын
дауыспен Сот жюриін сайлайды;
- сот төрелігін іске асыру бойынша төмен көрсеткіштері немесе сот
істерін қарау кезінде заңдылықты бұзғаны үшін екі немесе одан да көп
тәртіптік жазалары бар судьяға қатысты материалдарды Сот жюриіне беру
туралы мәселені талқылайды және талқылау қорытындылары бойынша тиісті
шешім шығарады.
Жалпы отырыс оған Жоғарғы Соттың судьялары жалпы санының кем дегенде
үштен екісі қатысқан жағдайда заңды болып табылады.
Жоғарғы Соттың Төрағасы өкілеттігіне келер болсақ, олар:
1) Қазақстан Республикасының Президентіне уәкілетті орган басшысының
кандидатурасын ұсынады;
2) жергілікті және басқа соттардың төрағалары мен сот алқалары төрағалары,
Жоғарғы Соттың сот алқаларының төрағалары мен судьялары қызметінің бос
орындарына кандидатураларды балама негізде соттардың тиісті жалпы
отырыстарының қарауына енгізеді;
3) жергілікті және басқа соттардың жалпы отырыстарының шешімі негізінде
аудандық соттардың төрағалары қызметінің бос орындарына кандидатураларды
Жоғарғы Сот Кеңесіне ұсынады;
4) Жоғарғы Соттың жалпы отырысының шешімі негізінде облыстық соттардың
төрағалары мен сот алқаларының төрағалары, Жоғарғы Соттың сот алқаларының
төрағалары мен судьялары қызметіне кандидатураларды Жоғарғы Сот Кеңесіне
ұсынады;
5) Қазақстан Республикасының Президентіне заңдарды жетілдіру жөнінде
ұсыныс енгізеді;
6) Жоғарғы Сот Кеңесіне Республика соттары төрағаларының, сот алқалары
төрағалары мен судьяларының өкілеттігін тоқтату мәселесі бойынша ұсыныс
пен материалдар енгізеді;
7) Қазақстан Республикасының Президентіне судьяларды мемлекеттік
наградалармен марапаттау және оларға құрметті атақтар беру туралы ұсыныс
енгізеді;
8) Республика судьяларына Құрметті судья атағын береді, осы атақты беру
туралы ережені бекітеді.
Жоғарғы Соттың Төрағасы Республиканың өзге де мемлекеттік билік
тармақтарымен және халықаралық ұйымдармен өзара қарым-қатынасы кезінде
Республика сот жүйесінің мүддесін білдіреді.
Жоғарғы Соттың жанында ғылыми-консультациялық кеңес пен басқа органы
құрылады.
1996 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында экономикалық
дауларды шешуге тиіс болған арнаулы сот органдары жүйесі жойылып,
мемлекеттегі төрелік соттар, соның ішінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы
төрелік соты таратылды. Осындай реформаның негізіне алынған құқықтық акті
1995 жылғы 30 тамыздағы Референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясынан басқа, 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңы болып табылады.
Осы Конституциялық заңға сәйкес, Қазақстан Республикасында сот билігі
тұрақты судьялар тұлғасындағы соттарға ғана, сондай-ақ қылмыстық сот ісін
жүргізуге қатыстырылатын алқабилер соттарына тиесілі. Қазақстан
Республикасында сот жүйесін (соттар жүйесін) Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы
Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергілікті және басқа да соттары
құрайды.
Жергілікті соттарға жататындар: облыстық және оларға теңестірілген
соттар (Республика Астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар
қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот – Қазақстан
Республикасының Әскери (Войск) соты, мамандандырылған қаржылық сот және
тағы басқалары), аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық,
ауданаралық мамандандырылған сот – гарнизонның әскери соты және т.б.).
Конституциялық заңда тікелей жазып көрсетілгендей: Қандай да бір атаумен
арнайы және төтенше соттар құруға жол берілмейді.
Сонымен бірге Конституциялық заңның 3-бабының 3-бөлігінде Қазақстан
Республикасында әскери, қаржылық [18], экономикалық, әкімшілік [19],
кәмелетке толмағандардың істері [20] жөніндегі және басқа да
мамандандырылған соттардың құрылуы мүмкін деп белгіленген.
Сот жүйесін арнайы мамандандырылған негізіне көшу сот жүйесін
жетілдірудің маңызды бағыттары болып табылады.
Мамандандырылған соттар құру мақсатқа қаншалықты сай келеді деген
мәселеге келсек. Бұл орайда мамандандырылған соттар құрылуының бірқатар іс
жүргізушілік мәселелерді неғұрлым оңтайлы шешуге мүмкіндік беретінін
мойындауымыз керек.
Қазіргі кезеңде қоғамның дамуы оның өмірінің көптеген салаларының
күрделенуімен сипатталады. Мамандандырылған соттар құрылуының нәтижесінде
оларда қызмет ететін судьялардың тиісті істер қатарының қыр-сырларын
талдауға күшін салуға және осының арқасында білікті шешім шығаруға
мүмкіндігі туды. Мәселен, Францияның көптеген құқықтанушылары әкімшілік
соттар судьяларының басқару мәселелерін тереңінен білуін мақтап айтады,
өйткені осының өзі олардың әділ шешім қабылдауына көмектеседі [21, 107 б.].
Олай бола тұрғанымен, мұндай нәтиже ең алдымен судьялардың өздерінің
мамандануының салдары болып табылады және оған соттардың жеке жүйесін
құрмай-ақ жетуге болады.
Мамандандырылған (ювенальды) соттар қызметінің оң тәжірибесін тарату
мақсатында осындай соттарды еліміздің барлық аумағында құру мәселесі
пысықталуда.
Сонымен қатар мемлекет басшысы өз Жарлығымен Қазақстан Республикасында
ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 – 2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасын мақұлдады [22].
Бұл тұжырымдамада Қазақстанда кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде оның тиімділігі мен сапасын
арттыруға мүмкіндік беретін ювенальды әділет элементтерін кезең - кезеңмен
енгізу және дамыту көзделген. Бұл әділет ішкі істер, білім беру және ғылым
органдарында, соттарда, прокуратуралар мен адвокатурада кәмелетке
толмағандармен жұмыс бойынша мамандырылған бөлімшелер құруды қамтиды.
Бұл орайда, ювенальды әділет жүйесінің маңызды буыны құқық қорғау
органдарындағы, кәмелетке толмағандардың қараусыз қалуы мен құқық
бұзушылықтарының алдын алу жүйелері мекемелеріндегі, адвокатура және құқық
қорғау ұйымдарындағы мамандандырылған құрылымдармен өзара тығыз әрекет
ететін мамандандырылған (ювенальды) сот болуы тиіс, бұл әрі жеткіншек сот
ісін жүргізу шеңберіне түспес бұрын да, сондай - ақ үкім шығарылғаннан
кейін де жүргізуі керек.
Кәмелетке толмағандар үшін сот төрелігінің мақсаты - баланы қоғамнан
айыру емес, оның жеке басының одан әрі қылмыс құрығында болуына жол
берместен әлеуметтік оңалуына жәрдемдесу.
Ювенальды әділет жобасының барлық қатысушыларын – судьяларды, полиция
қызметкерлерін, прокурорларды, адвокаттарды жасөспірімдермен жұмыс жасайтын
әлеуметтік және оқыту-тәрбиелеу қызметінің өкілдерін біріктіретін жобаның
басты міндеті – күнделікті қызметте баланың құқықтарын мүлтіксіз сақтау
болып табылады.
Тұжырымдамада прокуратура органдарында кәмелетке толмағандар туралы
заңнаманың қолданылуын қадағалауды ұйымдастыру бойынша мамандандырылған
бөлімшелер, кәмелетке толмағандарға мемлекет кепілдік беретін білікті заң
көмегін көрсететін мамандандырылған жаңа ювенальды заң консультацияларын
құру, сондай-ақ қылмыстық-атқару инспекцияларында кәмелетке толмағандардың
істері жөніндегі маман инспектор лауазымын енгізу көзделеді.
Ювенальды әділет жүйесін құру кәмелетке толмағандарға қатысты сот
төрелігін жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде оның сапасын арттыруға, әрбір
балаға жеке көзқарасты қамтамасыз етуге, сондай-ақ пенитенциарлық жүйе
мекемелеріндегі кәмелетке толмағандардың санын азайтуға ықпал етеді.
Қазіргі кездегі әлемдік дағдарыс бүкіл елдің экономикасына әсер етуде,
көп жылдан бері жұмыс жасап келе жатқан адамдардың көбісі өз жалақыларын
ала алмай немесе жұмысынан қысқартылып жатқандар көп кездесуде, міне,
сондықтан да қазіргі жағдайда жұмыссыздардың көбісі өз жалақыларын алу үшін
сотқа арыздануда, яғни, соттың осы саладағы істері көбеюде, сондықтан да
осы саладағы судьялардың істерін нақтылау үшін арнайы мамандандырылған
ауданаралық еңбек істері жөніндегі соттарын біз өз практикамызға енгізсек
дұрыс болар еді деген ойдамыз.
Сонымен бұл бөлімшені қорыта келе, біз мамандандырылған соттардың
қызметі азаматтардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейтуге, нарықтық
институттардың дамуына және республиканың инвестициялық жағынан
тартымдылығының артуына оң септігін тигізді дейміз. Азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудың неғұрлым жоғары деңгейін қамтамасыз етіп,
оларды лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттерінен қорғай отырып, азаматтар
мен мемлекеттік органдар арасындағы дауларды шешетін мамандандырылған
ауданаралық соттарды құру және оның санын көбейту қазіргі жағдайда негізі
туып отыр деп тұжырымдаймыз.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СОТ БИЛІГІНІҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСҚА
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ТАРМАҚТАРЫМЕН ӨЗАРА ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында Президенттің және сот билігінің қызметі
бойынша өзара қатынастары
Бұл мәселенің мазмұнын ашып көрсетуге кіріспес бұрын, автор биліктің
дербес бір тарамағы ретінде Президенттің мемлекеттік билік жүйесіне
кіретіні туралы сауал бойынша өзінің көзқарасын негіздеуді қажет деп тапты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-бөлігінде
белгіленгендей, республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция
мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелек әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Осылайша, бұл бапта мемлекеттік биліктің үш тармағы бекітілді.
Еліміздің Конституциясы жүзінде биліктің бөлінуінің классикалық жүйесі
қабылданған сияқты.
Әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекет басышысының
болу қажеттігі мемлекеттік биліктің тұтастығын қамтамасыз ету, мемлекеттік
органдардың арасында туындайтын дағдарыстар мен дауларды конституциялық
жолмен шешу мұқтаждығына байланысты. Осындай жағдайда мемлекет басшысы
елдің ішінде, сол сияқты елден тысқары жерлерде де жоғары өкілдік ету
қызметін жүзеге асырады, мұның өзі оның белгілі бір билік өкілеттіктерімен
байланысты, мысалы, ел басшысына халықаралық шарттарға қол қоюға, елдің
аймақтарына өзінің өкілдерін тағайындауға және тағы да сондай өкілеттік
берілген. Мемлекет басшысының функциялары биліктің жеке салаларының айрықша
қызмет салаларына таралуы мүмкін, мысалы, оған заң шығару саласындағы вето
құқығы, судьяларды тағайындау және сот төрелігін атқару кезінде кешірім
беру құқығы және де тағы да сондай құқықтар берілген.
Демократиялық құқықтық мемлекетте әрқашанда биліктің бөліну қағидасы
жұмыс істейді, ол бойынша кез келген лауазымды тұлғаның билік өкілеттігі
биліктің үш тармағының біріне – заң шығарушы, атқарушы немесе сот билігіне
жатады. Мемлекет басшысының міндеттері биліктің барлық үш тармағымен
әрекеттестікте болады (айталық, заң шығару саласында оның вето құқығы бар,
сот билігіне қатысты алғанда мемлекет басшысы судьяларды тағайындауға
немесе қатаң жазаға жазаланғандарды кешірім беруге құқылы), дегенмен, оның
негізгі фукциялары мен өкілеттіктерін заң шығарушы немесе сот билігіне
жатқызуға болмайды. Ешқандай лауазымды тұлғаның қандай да бір биліктен тыс
функциялары мен билік өкілеттіктерінің болуы мүмкін емес. Сонымен бірге,
биліктің үш тармаққа бөліну қағидасын жоққа шығармайтын мұндай жағдайда
мемлекет басшысының жеке өкілеттіктерінен, Конституцияның кепілі болу және
жоғары өкілдік ету жөніндегі міндеттерінен туындайтын оның ерекше мәртебесі
пайда болады.
Президенттік үлгідегі республикалардағы президенттік билік – бұл
әрқашан да жеке-дара билік. Мемлекет басшысы өзінің билігін басқа
тұлғалармен бөліспейді әрі биліктің бөліну қағидасына орай заң шығарушы
және атқарушы биліктен тәуелсіз іс-қимыл жасайды. Президент өзінің мандатын
халықтан алады, сондықтан оған парламент бақылау жасай алмайды. Ол үкіметті
өзі жасақтауға (белгілі бір дәрежеде парламенттің қатысуымен) құқылы.
Демократиялық құқықтық мемлекетте кез келген лауазымды тұлғаның билік
өкілеттіктері билік тармақтарының біріне – заң шығарушы, атқарушы немесе
сот билігіне жатады. Ешбір лауазымды тұлғаның қандай да бір биліктен тыс
функциялар мен өкілеттіктерді иеленуіне болмайды.
Президенттің атқаратын функцияларының биліктің барлық тармақтарымен
өзара іс-қимыл жасауына қарамастан, оның функциялары мен өкілеттіктері
заң шығарушы билікке де, сот билігіне де жатпайды. Мемлекеттің кез келген
лауазымды тұлғасының, демек Президенттің де билік өкілеттіктері биліктің үш
тармағының біреуіне міндетті түрде жатқызылатын жағдайда, атқарушы билік
қана бос қалып отыр. Қағидатты түрде басқа ешқандай биліктің болуы мүмкін
емес.
Президенттің жеке өкілеттіктерінен келіп шығатын мемлекет басшысы деген
ерекше мәртебесі пайда болады. Біздің ойымызша, бұл мәртебенің атқарушы
билікке де, не биліктің ешқандай басқа тармағына да қатысы жоқ. Бұдан
мынадай екі тұжырымның біреуіне тоқтауға болады: Президенттің ерекше
мәртебесі билік қатынастары саласынан тыс тұрады және оған президенттік
билікті жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер кірмейді (бірақ бұл жағдайда
Конституция жүзінде бекітілген президенттік билікті қай салаға жатқызу
қажет?) немесе мемлекет басшысы ретіндегі Президенттің ерекше мәртебесі
қалай болғанда да – билік және де ол биліктің дербес бір тармағын құрайтын
өзіндік билік болып табылады. Биліктің үш тармағы ғана – заң шығарушы,
атқарушы және сот биліктері болады деп үзілді-кесілді айтылған сөздің өзі
екінші тұжырымды жоққа шығарады. Толық билігі бар мемлекет басшысының
қызметі оның жекелеген конституциялық өкілеттіктері мен функцияларының
мемлекеттік биліктің әртүрлі салаларына, сәйкесінше, заң шығарушы, атқарушы
жән сот билігіне жатуы мүмкін екендігін көрсетеді. Біздің ойымызша, бұл
жағдай мына тұжырымдарға қайшы келмейді:
біріншіден, мемлекет басшысының құзыреті сапалық жағынан біртұтас және
айқын. Сондай-ақ бұл құзырет ешбір билікке жатпайтын өзінің өкілеттіктеріне
орай (мысалы, өкілдік ету) жеке биліктерге толық сіңіп кетпейді және ішкі
тұтастықтың жоқтығын, билік саласына жататын өкілеттіктердің және
биліктің ешбір саласына кірмейтін өкілеттіктердің арасындағы қайшылықтардың
бар екенін байқатпайды;
екіншіден, мемлекет басшысының конституциялық өкілеттіктерінің елеулі
әрі маңызды бөлігі биліктің бір саласының (конституциялық практикада бұл –
атқарушы билік) қызметіне жататын, тіпті, мемлекет басшысы биліктің бұл
саласына басшылық ететін, оның негізгі білдірушісі мен кепілі болатын
жағдайлар да жоқ емес;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz