Қылмыс обьектісі және қылмыстың объективтік жағы
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1.1. Қылмыстың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Қылмыстың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қылмыс санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II.ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыс обьектісі туралы түсінік және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қылмыс обьектісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3 Қылмыстың объективтік жағына байланысты түсінік және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I.тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1.1. Қылмыстың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Қылмыстың белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қылмыс санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II.ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыс обьектісі туралы түсінік және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қылмыс обьектісінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.3 Қылмыстың объективтік жағына байланысты түсінік және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық, бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ, өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар. Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе, кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де – бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да жоқ емес.[1]
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін, адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін, маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар жасайды.
Объект құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық занда қылмыс деп қарастырылған кез-келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір объектіге бағытталады.
Қылмыстық озбырлық жасалғанда сол объектіге елеулі нұқсан келеді немесе ондай қауіп төнеді.
Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және заңдық түп-тамырын, нысанын және жасалған қылмыс үшін қарастырылған қылмыстық жауаптылықтың мөлшерін айқындауға көмек етеді.
Сонымен қылмыстың объектісі дегеніміз не? Бұл ұғымның аясына не кіреді және қандай түрлері бар? Осындай негізгі сұрақтарға жауап беріп қана қоймай оны ұғыну, түсіну міндеттері менің курстық жұмысыма арқау болды.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ, өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар. Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе, кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де – бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да жоқ емес.[1]
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін, адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін, маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар жасайды.
Объект құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық занда қылмыс деп қарастырылған кез-келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір объектіге бағытталады.
Қылмыстық озбырлық жасалғанда сол объектіге елеулі нұқсан келеді немесе ондай қауіп төнеді.
Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және заңдық түп-тамырын, нысанын және жасалған қылмыс үшін қарастырылған қылмыстық жауаптылықтың мөлшерін айқындауға көмек етеді.
Сонымен қылмыстың объектісі дегеніміз не? Бұл ұғымның аясына не кіреді және қандай түрлері бар? Осындай негізгі сұрақтарға жауап беріп қана қоймай оны ұғыну, түсіну міндеттері менің курстық жұмысыма арқау болды.
Нормативтік құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар 1.06.2003 ж.) Алматы: Жеті-Жарғы, 1997.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген (31.05.2002 №327-11 және 9.08.2002 №327-11). Алматы
Арнайы әдебиеттер
1. Алауханов Е. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
2. Авторлар тобы.: Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2000
4. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы Жеті - Жарғы», 1999
5. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы, 1998
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар 1.06.2003 ж.) Алматы: Жеті-Жарғы, 1997.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген (31.05.2002 №327-11 және 9.08.2002 №327-11). Алматы
Арнайы әдебиеттер
1. Алауханов Е. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
2. Авторлар тобы.: Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2000
4. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы Жеті - Жарғы», 1999
5. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы, 1998
Ф-ОБ-001035
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1.1. Қылмыстың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4
1.2. Қылмыстың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13
1.3. Қылмыс
санаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22
II-ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыс обьектісі туралы түсінік және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қылмыс обьектісінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қылмыстың объективтік жағына байланысты түсінік және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
Ф-ОБ-001035
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық,
бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір
жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе,
кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан
не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де
– бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады.
Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп
тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да
жоқ емес.[1]
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде
кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін,
маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық
қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін
атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да
сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар
жасайды.
Объект құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан
да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық занда қылмыс деп қарастырылған кез-
келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір объектіге бағытталады.
Қылмыстық озбырлық жасалғанда сол объектіге елеулі нұқсан келеді
немесе ондай қауіп төнеді.
Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және заңдық түп-
тамырын, нысанын және жасалған қылмыс үшін қарастырылған қылмыстық
жауаптылықтың мөлшерін айқындауға көмек етеді.
Сонымен қылмыстың объектісі дегеніміз не? Бұл ұғымның аясына не кіреді
және қандай түрлері бар? Осындай негізгі сұрақтарға жауап беріп қана қоймай
оны ұғыну, түсіну міндеттері менің курстық жұмысыма арқау болды.
Ф-ОБ-001035
ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1. Қылмыстың ұғымы
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Батыс еуропа елдерінің көпшілігінің қылмыстық құқығында қылмыс ұғымына
формальды анықтама беру орын алса, отанымыздың қылмыстық құқығында қылмысқа
— қылмыстық заңда жазалау қатерімен тыйым салынған әрекет ретінде
материалдық-формальды анықтама беру дәстүрлі түрде қалыптасқан. [1]
Егер қылмыс ұғымын формальды анықтауда құқыққа қайшы әрекеттің
формальды белгілеріне баса назар аударылса, ал материалдық анықтамада
формальды белгілермен қатар міндетті түрде материалдық белгілер де
(әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігі) назарда болады.
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе
әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға
келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-
құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп
Ф-ОБ-001035
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды. Қылмыстық
құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым жасалған.[1]
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): “Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады” делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде “Қылмыс
дегеніміз кез келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік” деген
ұғыммен тұжырымдалады.[1]
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде “қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет” деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде “Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады”, - делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Біз осы баптың мәтінін
толық келтіре кетейік.
9-бап. қылмыс ұғымы
1. Осы Кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi.[1]
Ф-ОБ-001035
2. Осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнде көзделген қайсыбiр әрекеттiң белгiлерi
формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан қоғамдық қауiптi
емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және
зиян келтiру қаупiн туғызбаған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып
табылмайды[1].
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік
кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қоғамға қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтіруі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.[1]
Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
қол сұғушылықтың салдарын сипаттайтын белгілерді ҚК-тің Ерекше бөлімі
баптарының диспозициясында көрсеткен. Қоғамға қауіптілік зиянды әрекеттің
өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайларына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: рұқсат етілмеген
немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым салынған аңдарға қатысты аң
ауланса, оның заңсыз болып табылуы; ҚК-тің 296-бабының бірінші бөлігі
бойынша механикалық көлік құралдарын жүргізуші адамның жолда жүру немесе
көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы және оның абайсызда адамның
денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруі. Осы бапқа сәйкес
адамның денсаулығына келген зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда
жауаптылық әкімшілік тәртібімен қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. Қылмыстың міндетті
белгілерінің бірі құқыққа қайшылық — яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) жасау болып табылады. Қылмыстың
формальды және материалдық белгілері бір-бірімен тығыз байланыста. Адамның
қылмыстық құқықтық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуі құқыққа
қайшылық деп танылады. Құқыққа қайшылық — қылмыстың формальды
Ф-ОБ-001035
белгісі. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі қылмыстық
заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген
қылмыстық-құқықтық санкция белгілейтін белгілі бір жаза түрінің
тағайындалуы болып табылады. Тыйым, тек қылмыстық заңмен салынғанда ғана
қылмыс жөнінде сөз болуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы аумағында
шет ел валютасымен мәміле жасауға валюталық реттеу заңымен тыйым салынса да
бірақ мұндай әрекеттер Қылмыстық кодексте қарастырылмаған. Сондықтан, олар
қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы қазіргі кезеңде қылмыстың формальды
белгісінің артуына байланысты болса керек, ҚК-тің 9-бабының бірінші
бөлігіне қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі
туралы конституция нормасын енгізген (Конституцияның 77-бабының, 3-
тармағының 10) тармақшасы). Басқаша айтқанда — nullum crimen sine lege
(занда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс емес) қағидасы конституциялық
деңгейде белгіленген.[2]
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тыйым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті заңның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Мұндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттермен қылмыстық құқылық норма
арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен
күші
Ф-ОБ-001035
жойылған қылмыстық-құқылық норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-
әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы
қатарынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық
табысты жасыру, салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
көптеген жаңа нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктік сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.[2]
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жагдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің
Ф-ОБ-001035
көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып табылады. Кейбір іс-
әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген уақыттан бастап, өзінің
қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға қауіпті болады. Басқалары
қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған жағдайда ғана қоғамға
қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті және қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың сипаттамасын заң шығарушы әр
түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде қылмыстың зардабы қылмыстық
заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы, денеге жарақат салу,
материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, “б” тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).[2]
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын
Ф-ОБ-001035
қылмыстық, сапалық ал дәрежесін — сандық сипаттамасы деп түсінуді
білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік экономикалық және зорлық
қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар
болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша
анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-бабында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері
бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
жүйелері топтық объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан.
Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі
кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты
едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10
жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-
бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің нысандарын анықтау
қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде маңызды роль
атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сандық жағын анықтағанда
көптеген факторларды еске алу қажет.[2] Мұндай ретте келтірілген зардаптың
ауырлығын (аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде) қылмыстық істің
ерекшеліктеріне (аяқталған немесе аякталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе
бірлесіп қатысу арқылы істеу, қылмыс істегенде қандай тәсіл қолданылды,
кінәнің сипатын (ниет, мақсат) қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-
әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің (103-бап) денсаулыққа қасақана
орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян
келтіруден қоғамға қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179—2)
ұрлықтан (175-бап) дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені
шабуыл жасап, қарақшылық жасап
Ф-ОБ-001035
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылға
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.[3]
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Ф-ОБ-001035
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады.[3] Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық
заң жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық
актілерде емес, тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-
әрекет үшін қылмыстық, заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын
көрсетеді. Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен
қылмыстық құқық нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау
мүмкіндігі туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен
қорқытып тыйым салу қылмыстың, белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген
адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатып, оған қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті
қылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі
ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол
себепті қылмыстық заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым
салады. Нақты өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза
тағайындалмай қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда
белгіленген негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек,
қылмысты жазалау катерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау
немесе тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Ф-ОБ-001035
1.2 Қылмыстың белгілері
Қылмыс ұғымына 3 тарау берілген жалпы анықтама ол заңдық абстракция,
және де нақтылай жоқ нәрсе. Бүл ұғымда барлық қылмыстарға төн нышандар
болады. Бірақ жалпы қылмыс жасауға болмайды. Тек нақты қылмыс қана (кісі
өлтіру, ұрлау, тонау, т.б.) жасалынады, сол үшін жазаланады. Бүл
қылмыстардың әрқайсысына тән нышандар Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі
тиісті баптарда айтылған.[3]
Қандай да бір жасалған әрекетте қылмыс қүрамының бар-жоғы туралы
мәселені шешу үшін сол әрекетті жасаған адамды қылмыстық жауапқа тартуға
негіз болатын мән-жайлардың белгілі бір жиынтығын анықтау қажет. ҚК-тің 3
бабына сәйкес осы Кодексте көзделген қылмыс қүрамының барлық белгілері бар
әрекеті қылмыстық жауаптьыықтың бірден-бір негізі болып табылады.
Жасалған әрекетті қылмыс деп тану үшін оны қылмыстық зак нормаларында
бекітілген тиісті қылмыстық қүрамдарымен салыстыру қажет.
Нақты қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық
заңда белгілеген объективтік және субъективтік нышандардың жиынтығын
қылмыстық занда қылмыс қүрамы деп атау қабылданған.
Қылмыс пен қылмыс қүрамы өзара ұқсас, бірақ бірдей үғым емес. Қылмыс
нақты адамның іс жүзінде жасаған нақты әрекет немесе әрекетсіздігі, ол
көптеген өзіне тән нышандармен сипатталады. Ал қьшмыс қүрамы қандай да бір
қьшмыстық әрекеттп өзіне тән белгілерін ғана анықтайтын нормативтік санат.
Қылмыс қүрамының маңызына осы түрғыдан түсінік бере аламыз. Егер қылмысты
жасау қьшмыстық жауаптылыққа тартуға іc жүзінде негіздеме бола алса, қылмыс
қүрамы оның заң жүзіндегі негіздемесі. Бүл екі негіздеме өзара байланысты,
екеуі бір бүтінді қүрайды; қылмыс қүрамы заң бойынша анықталмаса қоғамға
қауіпті әрекет қылмыс болып саналмайды, қандай да бір қылмыс қүрамының
нышандарының болуы, егер жасалған әрекетте осы нышандар болмаса, қылмыстық
жауапқа тартуға негіз бола алмайды. Сондықтан да, жалпы ҚК-тің 3 бабына
сәйкес, заң шығарушы да теория да, практика да қылмыстық Занда
қарастырылған қылмыс қүрамының барлық нышандары
Ф-ОБ-001035
бар қоғамға қауіпті әрекетті ғана бірден бір қылмыстық жауаптылық деп
қарастырады. Бүл дегеніміз, қандай да бір басқа мән-жайлар (сол субъектінің
жеке басын сипаттайтын деректер, жасалған әрекеттің саяси маңызы т.б.)
қылмыстық жауаптылыққа негіздеме бола алмайды.
Мүндай негіздеме болмаса қылмыстық жауаптылық жайында сөз де болуға
тиіс емес, егер адам, өзінің жасаған әрекетінде қылмыс қүрамы болмаса да
қудалауға түссе, қылмыс қүрамының жоқ екендігі қай кезде анықталса, сол
уақыттан бастап қудалау мүлде тоқтатылуға тиіс.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмысты 11 ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттін (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстын әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұскаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы онын ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамнын ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.[3]
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстын мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Ф-ОБ-001035
Бұрыңғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 19191 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап); Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс дегеніміз
кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.[4]
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардын қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғым арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1 -бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға кауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқыіқ тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық кауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлык республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жана ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптаскан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды
Ф-ОБ-001035
қолдануға жол берілген еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде
бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының
1995 жылғы жаңа Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте
қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
онын мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда накты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылык санкция белгілеген жазаңын. белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқықка
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күш жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.[4]
Қылмыстық негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын, өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезенде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының
Ф-ОБ-001035
қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-6абында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамда
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайыма байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т.
б.[4]
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
белінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты
Ф-ОБ-001035
жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі. Қылмыстың қоғамға
қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның белгілеріне де
байланысты. Мысалы, қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I-тарау. ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1.1. Қылмыстың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4
1.2. Қылмыстың
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13
1.3. Қылмыс
санаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .22
II-ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
2.1. Қылмыс обьектісі туралы түсінік және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Қылмыс обьектісінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Қылмыстың объективтік жағына байланысты түсінік және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ 34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 35
Ф-ОБ-001035
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық,
бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір
жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе,
кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан
не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де
– бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады.
Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп
тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да
жоқ емес.[1]
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде
кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін,
маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық
қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін
атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да
сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар
жасайды.
Объект құрамның міндетті элементтерінің (жақтарының) бірі, сондықтан
да объектісіз қылмыс жоқ. Қылмыстық занда қылмыс деп қарастырылған кез-
келген қоғамға қауіпті әрекет белгілі бір объектіге бағытталады.
Қылмыстық озбырлық жасалғанда сол объектіге елеулі нұқсан келеді
немесе ондай қауіп төнеді.
Объектіні дұрыс анықтау қылмыстық әрекеттің әлеуметтік және заңдық түп-
тамырын, нысанын және жасалған қылмыс үшін қарастырылған қылмыстық
жауаптылықтың мөлшерін айқындауға көмек етеді.
Сонымен қылмыстың объектісі дегеніміз не? Бұл ұғымның аясына не кіреді
және қандай түрлері бар? Осындай негізгі сұрақтарға жауап беріп қана қоймай
оны ұғыну, түсіну міндеттері менің курстық жұмысыма арқау болды.
Ф-ОБ-001035
ҚЫЛМЫСТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
1. Қылмыстың ұғымы
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Батыс еуропа елдерінің көпшілігінің қылмыстық құқығында қылмыс ұғымына
формальды анықтама беру орын алса, отанымыздың қылмыстық құқығында қылмысқа
— қылмыстық заңда жазалау қатерімен тыйым салынған әрекет ретінде
материалдық-формальды анықтама беру дәстүрлі түрде қалыптасқан. [1]
Егер қылмыс ұғымын формальды анықтауда құқыққа қайшы әрекеттің
формальды белгілеріне баса назар аударылса, ал материалдық анықтамада
формальды белгілермен қатар міндетті түрде материалдық белгілер де
(әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігі) назарда болады.
Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе
әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға
келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-
құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп
Ф-ОБ-001035
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды. Қылмыстық
құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым жасалған.[1]
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Бұрынғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап): “Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады” делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде “Қылмыс
дегеніміз кез келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік” деген
ұғыммен тұжырымдалады.[1]
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде “қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет” деп көрсетіледі (1-бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде “Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады”, - делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Біз осы баптың мәтінін
толық келтіре кетейік.
9-бап. қылмыс ұғымы
1. Осы Кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi.[1]
Ф-ОБ-001035
2. Осы Кодекстiң Ерекше бөлiмiнде көзделген қайсыбiр әрекеттiң белгiлерi
формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан қоғамдық қауiптi
емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және
зиян келтiру қаупiн туғызбаған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып
табылмайды[1].
Осы анықтамадан қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік
кінәлілік, жазаланушылық қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қоғамға қауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтіруі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.[1]
Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
қол сұғушылықтың салдарын сипаттайтын белгілерді ҚК-тің Ерекше бөлімі
баптарының диспозициясында көрсеткен. Қоғамға қауіптілік зиянды әрекеттің
өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайларына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: рұқсат етілмеген
немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым салынған аңдарға қатысты аң
ауланса, оның заңсыз болып табылуы; ҚК-тің 296-бабының бірінші бөлігі
бойынша механикалық көлік құралдарын жүргізуші адамның жолда жүру немесе
көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы және оның абайсызда адамның
денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтіруі. Осы бапқа сәйкес
адамның денсаулығына келген зиян орташа ауырлықтан төмен болған жағдайда
жауаптылық әкімшілік тәртібімен қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. Қылмыстың міндетті
белгілерінің бірі құқыққа қайшылық — яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) жасау болып табылады. Қылмыстың
формальды және материалдық белгілері бір-бірімен тығыз байланыста. Адамның
қылмыстық құқықтық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуі құқыққа
қайшылық деп танылады. Құқыққа қайшылық — қылмыстың формальды
Ф-ОБ-001035
белгісі. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі қылмыстық
заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген
қылмыстық-құқықтық санкция белгілейтін белгілі бір жаза түрінің
тағайындалуы болып табылады. Тыйым, тек қылмыстық заңмен салынғанда ғана
қылмыс жөнінде сөз болуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы аумағында
шет ел валютасымен мәміле жасауға валюталық реттеу заңымен тыйым салынса да
бірақ мұндай әрекеттер Қылмыстық кодексте қарастырылмаған. Сондықтан, олар
қылмыс болып табылмайды. Заң шығарушы қазіргі кезеңде қылмыстың формальды
белгісінің артуына байланысты болса керек, ҚК-тің 9-бабының бірінші
бөлігіне қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі
туралы конституция нормасын енгізген (Конституцияның 77-бабының, 3-
тармағының 10) тармақшасы). Басқаша айтқанда — nullum crimen sine lege
(занда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс емес) қағидасы конституциялық
деңгейде белгіленген.[2]
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз. Адамның қылмыстық заң тыйым
салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына
жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін оның мәнді белгілерін анықтайды.
Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті белгісі болып осы заңда көрсетілген
іс-әрекетті істеген жағдайда нақты нормада көрсетілген қылмыстық құқылық
санкция белгілеген жазаның белгілі бір түрінің тағайындалуы болып табылады.
Іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа қайшылығын белгілеген тиісті заңның
жарияланған уақытынан бастап ондай іс-әрекеттер қылмыс қатарына жатады.
Мұндай ретте мемлекет осындай іс-әрекеттермен қылмыстық құқылық норма
арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен
күші
Ф-ОБ-001035
жойылған қылмыстық-құқылық норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-
әрекеттер қылмыс деп саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы
қатарынан алынып тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық
табысты жасыру, салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін
көптеген жаңа нормалар пайда болды.
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-бабында қоғамға қауіптіліктік сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та қоғамға
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.[2]
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жагдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің
Ф-ОБ-001035
көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып табылады. Кейбір іс-
әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген уақыттан бастап, өзінің
қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға қауіпті болады. Басқалары
қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған жағдайда ғана қоғамға
қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті және қылмыс
қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың сипаттамасын заң шығарушы әр
түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде қылмыстың зардабы қылмыстық
заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы, денеге жарақат салу,
материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, “б” тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның
белгілеріне де байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөнінен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, қудалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311-бап, 3-бөлігі).[2]
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын
Ф-ОБ-001035
қылмыстық, сапалық ал дәрежесін — сандық сипаттамасы деп түсінуді
білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік экономикалық және зорлық
қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға, меншікке қарсы қылмыстар
болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты қылмыстың объектісі бойынша
анықталады. Объектілердің тізбегі Қылмыстық кодекстің 2-бабында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық объектілері белгілері
бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
жүйелері топтық объектілерінің маңыздылығына қарай рет-ретімен орналасқан.
Қоғамға қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі
кінәнің нысандары арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың
абайсыздықпен істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты
едәуір ауыр. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10
жылдан 20 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін
тәркілеу арқылы немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өмір бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-
бөлігі), ал абайсызда кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Кінәнің нысандарын анықтау
қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде маңызды роль
атқарады. Қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сандық жағын анықтағанда
көптеген факторларды еске алу қажет.[2] Мұндай ретте келтірілген зардаптың
ауырлығын (аса көп мөлшерде, көп, едәуір мөлшерде) қылмыстық істің
ерекшеліктеріне (аяқталған немесе аякталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе
бірлесіп қатысу арқылы істеу, қылмыс істегенде қандай тәсіл қолданылды,
кінәнің сипатын (ниет, мақсат) қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-
әрекеттің істелу уақытына, жағдайына баса назар аудару керек. Мысалы,
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтірудің (103-бап) денсаулыққа қасақана
орташа ауырлықтағы (104-бап) немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян
келтіруден қоғамға қауіптілік дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179—2)
ұрлықтан (175-бап) дәрежесі жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені
шабуыл жасап, қарақшылық жасап
Ф-ОБ-001035
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылға
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық заңда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.[3]
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Ф-ОБ-001035
Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21-
бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнің белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды.
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады.[3] Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық
заң жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық
актілерде емес, тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-
әрекет үшін қылмыстық, заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын
көрсетеді. Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен
қылмыстық құқық нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау
мүмкіндігі туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен
қорқытып тыйым салу қылмыстың, белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген
адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатып, оған қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті
қылмыс қатарынан шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі
ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол
себепті қылмыстық заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым
салады. Нақты өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза
тағайындалмай қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сот ондай қылмысқа заңда
белгіленген негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек,
қылмысты жазалау катерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау
немесе тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады.
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Ф-ОБ-001035
1.2 Қылмыстың белгілері
Қылмыс ұғымына 3 тарау берілген жалпы анықтама ол заңдық абстракция,
және де нақтылай жоқ нәрсе. Бүл ұғымда барлық қылмыстарға төн нышандар
болады. Бірақ жалпы қылмыс жасауға болмайды. Тек нақты қылмыс қана (кісі
өлтіру, ұрлау, тонау, т.б.) жасалынады, сол үшін жазаланады. Бүл
қылмыстардың әрқайсысына тән нышандар Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі
тиісті баптарда айтылған.[3]
Қандай да бір жасалған әрекетте қылмыс қүрамының бар-жоғы туралы
мәселені шешу үшін сол әрекетті жасаған адамды қылмыстық жауапқа тартуға
негіз болатын мән-жайлардың белгілі бір жиынтығын анықтау қажет. ҚК-тің 3
бабына сәйкес осы Кодексте көзделген қылмыс қүрамының барлық белгілері бар
әрекеті қылмыстық жауаптьыықтың бірден-бір негізі болып табылады.
Жасалған әрекетті қылмыс деп тану үшін оны қылмыстық зак нормаларында
бекітілген тиісті қылмыстық қүрамдарымен салыстыру қажет.
Нақты қоғамға қауіпті әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық
заңда белгілеген объективтік және субъективтік нышандардың жиынтығын
қылмыстық занда қылмыс қүрамы деп атау қабылданған.
Қылмыс пен қылмыс қүрамы өзара ұқсас, бірақ бірдей үғым емес. Қылмыс
нақты адамның іс жүзінде жасаған нақты әрекет немесе әрекетсіздігі, ол
көптеген өзіне тән нышандармен сипатталады. Ал қьшмыс қүрамы қандай да бір
қьшмыстық әрекеттп өзіне тән белгілерін ғана анықтайтын нормативтік санат.
Қылмыс қүрамының маңызына осы түрғыдан түсінік бере аламыз. Егер қылмысты
жасау қьшмыстық жауаптылыққа тартуға іc жүзінде негіздеме бола алса, қылмыс
қүрамы оның заң жүзіндегі негіздемесі. Бүл екі негіздеме өзара байланысты,
екеуі бір бүтінді қүрайды; қылмыс қүрамы заң бойынша анықталмаса қоғамға
қауіпті әрекет қылмыс болып саналмайды, қандай да бір қылмыс қүрамының
нышандарының болуы, егер жасалған әрекетте осы нышандар болмаса, қылмыстық
жауапқа тартуға негіз бола алмайды. Сондықтан да, жалпы ҚК-тің 3 бабына
сәйкес, заң шығарушы да теория да, практика да қылмыстық Занда
қарастырылған қылмыс қүрамының барлық нышандары
Ф-ОБ-001035
бар қоғамға қауіпті әрекетті ғана бірден бір қылмыстық жауаптылық деп
қарастырады. Бүл дегеніміз, қандай да бір басқа мән-жайлар (сол субъектінің
жеке басын сипаттайтын деректер, жасалған әрекеттің саяси маңызы т.б.)
қылмыстық жауаптылыққа негіздеме бола алмайды.
Мүндай негіздеме болмаса қылмыстық жауаптылық жайында сөз де болуға
тиіс емес, егер адам, өзінің жасаған әрекетінде қылмыс қүрамы болмаса да
қудалауға түссе, қылмыс қүрамының жоқ екендігі қай кезде анықталса, сол
уақыттан бастап қудалау мүлде тоқтатылуға тиіс.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмысты 11 ұғымын
анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың
қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған
осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды
реттеу — қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс
әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттін (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстын әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұскаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы онын ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамнын ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.[3]
Қылмыс құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстын мәнді жақтарын
бейнелейтін белгілі бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.
Ф-ОБ-001035
Бұрыңғы кеңестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 19191 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде (5-бап); Қылмыстық
құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп
танылады делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыс кодексінде Қылмыс дегеніміз
кез-келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.[4]
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардын қылмыстық заңдарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғым арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі (1 -бап). Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға кауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқыіқ тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық кауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлык республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жана ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптаскан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды
Ф-ОБ-001035
қолдануға жол берілген еді. Мұның өзі заңды бұзуға және осы мәселеде
бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп соқтырды. Қазақстан Республикасының
1995 жылғы жаңа Конституциясында, осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте
қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
онын мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда накты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылык санкция белгілеген жазаңын. белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады. Іс-әрекеттің қылмыстық құқықка
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттер мен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше, белгіленген тәртіппен күш жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарылады. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды.[4]
Қылмыстық негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуынын, өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезенде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттің қайсысының
Ф-ОБ-001035
қылмыс қатарына жататыны туралы шешім қабылдау болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 2-6абында қоғамға қауіптіліктің сипаттамасы
қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың құқықтарына, бостандықтары мен
заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын
қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамда
қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана.
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайыма байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір белгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бастап, өзінің қандай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т.
б.[4]
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
белінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, б тармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты
Ф-ОБ-001035
жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі. Қылмыстың қоғамға
қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты оның белгілеріне де
байланысты. Мысалы, қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz