Тәрбиенің мақсаты, мазмұны

Жоспар
Кіріспе

1 Тәрбиенің мақсаты жайлы жалпы түсінік
2 Құлық тәрбиесінің міндеттері және мазмұны
3 Тәрбиесі қиын балалардың ерекшеліктері
4 Ақыл.ой тәрбиесі және оның міндеттері
5 Ақыл.ой тәрбиесінің құралдары
6 Еңбек тәрбиесі
7 Адам тұлғасы дамуында еңбектің рөлі
8 Еңбек тәрбиесінің мазмұны және жүйесі
9 Оқушыларға кәсіптік бағдар беру жүйесі
10 Мектепте кәсіптік бағдар беру жүйесі
11 Экономикалық тәрбие жайлы ұғым
12 Экономикалық тәрбиенің формалары мен әдістері
13 Экология және экологиялық тәрбие жайлы ұғым
14 Дене тәрбиесінің мазмұны, міндеттері
15 Құқықтық тәрбиенің мазмұны, міндеттері

Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, философиялық ой-пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің негізгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттерінің мазмұны анықталады, білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады .
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес.Сондықтан да В.И.Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсаты жеке адамды жан-жақты дамыту, әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен, өмірімен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды политехникалық, экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенің мәніне, міндеттері мен мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай, тәрбиенің негізгі мақсаттары:
- жастардың дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасын қалыптастыру;
- тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Тәрбиенің теориялық және әдістемелік негіздері

Тәрбиенің мақсаты, мазмұны

Тәрбиенің мақсаты жайлы жалпы түсінік

Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін
жетілдіру ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір
қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің
орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі
белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет
мүмкіндігінен туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау
болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны
әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі
организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет
субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, философиялық ой-
пікірлер пайда болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің
негізгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттерінің мазмұны анықталады,
білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады .
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес.Сондықтан да В.И.Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп
дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсаты жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен,
өмірімен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды
политехникалық, экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік
бағдар беруге тәрбиелеу. Олай болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы
бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер тәрбиенің мәніне, міндеттері мен
мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай, тәрбиенің негізгі мақсаттары:
- жастардың дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасын
қалыптастыру;
- тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты
дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезімдерін қоғамның
талаптарына сай тәрбиелеу.
Әрбір адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру – негізгі шарттардың
бірі. Дүниетаным дегеніміз – адамның табиғат пен әлеуметтік ортаны түсінуін
және онымен қарым-қатынасын, оның барлық іс-әрекеттерінің бағытын
бейнелейтін көзқарастарының жүйесі. Ал дүниеге көзқарас дегеніміз –
дүниенің даму заңдылықтарын ғылым негізінде ашатын көзқарас.
Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін
байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері:
- ақыл-ой тәрбиесі;
- құқық тәрбиесі;
- еңбек тәрбиесі;
- экономикалық және экологиялық тәрбие;
- эстетикалық тәрбие;
- дене тәрбиесі.
Тәрбиенің құрамды бөліктерінің бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі
болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне, жалпы дайындығына байланысты.
Сондықтан ол өзін-өзі дамытып, барлық іскерлігі мен білімін баланың бойына
қоғамда өмір сүру үшін және оның істерін басқару үшін қажетті адамгершілік
қасиеттерді тәрбиелеуге және қалыптастыруға әрқашан да дайын болуы қажет.
Міне, сонда ғана мектептегі тәрбие жұмысының жемісті болуы мүмкін.
Тәрбие процесінің мәні және заңдылықтары
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен, оның тәрбие
мақсатына бағытталған ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай
түсетін өте күрделі диалектикалық сипатының болуы.
Тәрбиенің мақсатқа бағытталған ықпалын қиындататын жағдайлар мыналар:
түрлі әсердің бала (мектеп, үйелмен, көше, ресми емес топтар т.с.с.)
табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі жинақталған көзқарасы
мен ынта-ықыласы, әдеті мен талғамдарының болуы. Сондықтан оқушының ішкі
рухани жан дүниесін ашудың қиындығы (оқушылар өздері тап болған жағдайдың
себептерін, әрине, біле бермейді) бір педагогикалық ықпал нәтижесінің әр
түрлілігінен, баланың қоғамдық мәнінен, өзіне тән әрекеті сипатынан келіп
туады.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының (объективті) ішкі
жағдайдың (субъективті) игілігіне айналатын адам санасының шеңберіне
өткізілуі.
Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды сапаларын
қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға, өзді-өзінің қатынастарын жасауға
және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады. Адамның қоғамдық мәнінің,
өмірдің түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым аумақты, кең болған
сайын, оның рухани жан-дүниесі соғұрлым жазиралы, бай болады. Тәрбиенің
мәні – адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтендіріп, оның ұжыммен және
қоғаммен практикалық қатынастарының жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан
тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін
шешуді қамтиды.
1. Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп, оқушылар
тәрбиелілігінің деңгейін анықтауды, оның қоғамдық мәні мен
ұжымның дамуын белгілеуді, нақты педагогикалық міндетті
бөлуді және қалыптастыруды, оны шешудің жолдарын анықтауды,
тәрбиенің құралдары мен әдістерін таңдай білуді т.б. қажет
етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге
және ықпалдарға бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне
педагогикалық басшылық етудің, оқушылар ұжымдары мен шағын
топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды бекітудің,
оқушылар тәртібінің әлеуметтік-психологиялық шарттары мен
себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас
жасау бірлігінің болуын талап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген
түзетулерді орынды жүзеге асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты
жағдайға өтуін немесе қабылданбауын қамтамасыз етеді,
қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды
таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты
реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке
шиеленістерді жоюды, оқушылар арасындағы достық пен жолдастық
қатынастарды нығайтуды, педагогикалық жағдайға байланысты
талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайларда тәрбиелік
ықпал жасаудың бағытын дұрыс анықтауды және тәсілдерді қайта
құруды т.б. талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепкі
берілгендермен салыстырып, қол жеткен нәтижені талдау,
қолданылған тәрбие әдістерінің тиімділік шеңберін анықтау,
балалардың дамуындағы және тәртібіндегі ойластырылмаған,
қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды
құралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз тәжірибесіне
енгізу мақсатында басқа мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу,
педагогикалық теория мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген
сөз.
Тәрбие – бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық
құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде
кейбір заңдылықтарды атауға болады.
1. Тәрбие қоғам мұқтаждығына және жағдайына байланысты. Неғұрлым
қоғамның әлеуметтік-экономикалық мүмкіншілігі өскелең өмір
талабына сәйкес дамып отырса, соғұрлым жастардың келешегіне,
адамгершілік қасиеттерінің дамып қалыптасуына игі әсер етеді.
2. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Оқушы тұлғасының
дамуы мен қалыптасуына белсенділіктің ролі зор. Іс-әрекет
барысында белсенділіктің бірнеше түрлерін байқауға болады.
Олар: қарым-қатынас белсенділігі, таным белсенділігі және
өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы бала жолдастарымен, кейбір
адамдармен қарым-қатынас жасайды, өзіне дос іздестіреді, тілектес дос
табуға тырысады. Қарым-қатынас белсенділігінің нәтижесінде тұлғаның
бойында мінез-құлық қасиеттері (қамқорлық, қайырымдылық, ілтипаттылық,
жауапкершілік сезімі т.б.) қалыптасады.
3. Тәрбие іс-әрекетінің және қарым-қатынастың шешуші рөлі.
Тәрбие, оқыту және білім беру іс-әрекетіне байланысты. Іс-
әрекетінің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу еңбек, спорт,
көркемдік, қоғамдық саяси іс-әрекеттері т.б. жатады. Осы іс-
әрекеттердің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды,
мінез-құлық және эстетикалық қасиеттері қалыптасады, еңбек етуде
жауапкершілік сезімі артады.
Іс-әрекетінің барысында қарым-қатынас іске асырылады. Қарым-
қатынас – бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әр түрлі коммуникациялық
құралдардың көмегімен бір-бірімен пікір алысуы. Қарым-қатынас
әлеуметтік өмір құбылысы, ол хабарламалық, нормативтік және таным
процесі ретінде сипатталады. Қарым-қатынас оқушыларды мінез-құлқы, іс-
әрекеттері, білім, әдебиет, өнер, қоршаған орта туралы мол
хабарламалармен байытып, ой-өрісін дамытады.
4. Тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін
есепке алу.
5. Педагогикалық процесте ұжым мен адамның өзара байланысы.
Оқушы тұлғасын қалыптастырудың негізгі көзі ұжым болады.
Көрнекті педагогтар Н.К.Крупская , А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский
ұжымдық қатынастарды қалыптастырудың теориялық негіздерін жасады.
Балалар мен тәрбиешілер арасындағы қарым-қатынас – ұжымның даму
процесі. Педагогикалық процесте ұжымның басты борышы - әрбір адамның
түлеп өсуіне қамқоршы болуы тиіс. Тәрбиенің ерекшелігі, оның ұжымдық
бағытта іске асырылуында, өйткені тәрбие екі жақты, бір текті процесі.
Тәрбие принциптері
Әдетте принцип дегеніміз адамның нақты іс-әрекетінде өзі басшылыққа алатын
алғы шарты, негізгі ережені бейнелейді. Тәрбие принциптері тәрбиеші
басшылыққа алуға тиісті тәрбие процесінің жалпы заңдылықтарын бейнелейтін
бастапқы ережелер. Тәрбиеші оларды таңдамайды, басшылыққа алады, солардың
талабы тұрғысынан күрделі, жалпы немесе дербес, нақты мәселелердің шешімін
іздейді. Мектеп өмірінде әр түрлі тәрбие принциптері қолданылады.
Тәрбиенің идеялылығы мен мақсаттылығы. Тәрбиенің алдына қоғам
болашағына берік сенімі бар азаматтарды қалыптастыру міндеті қойылады.
Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.
Кез келген тәрбие жұмысының құндылығы оқушылар ұжымының идеялық өмірін
байытумен, оқушылар санасын ғылыми білімінің дұрыстығына берік
сендірумен, қоғамдық саяси белсенділігін, жоғары моральдық және
азаматтық сапаларын қалыптастырудағы ықпалымен бағаланады.
Әрбір тәрбие жұмысына дайындалу үшін ең алдымен олардың
мақсаттары мен міндеттерін нақты ойластырып, анықтаған жөн. Мақсатсыз
тәрбие жақсы нәтиже бермейді. Өйткені тәрбие әдістері олардың
мақсаттарына байланысты. Осыған орай, әрбір баланың және ұжымның
ерекшеліктерін еске алып, мұғалім тәрбие жұмыстарының формаларын,
мазмұнын, әдістерін іріктеп алады.
Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғам құрылысының практикасымен
байланыс принциптері. Бұл принциптің мәні қоғамның экономикалық,
әлеуметтік және рухани қатынастарын, өмір шындығының моралі және
әсемділікке көзқарасын тәрбие ісінде қолдану болып табылады. Осы
принципті жүзеге асыру оқушыларды өмірге, еңбекке, мамандықты саналы
таңдауға толық дайындаудың шынайы алғы шартын жасайды. Кейде тәрбиенің
өмірмен байланысы тек оқушылардың тәрбие жұмысындағы өнімді еңбегімен
байланысын жүзеге асыру деп қараушылар да бар. Бұл жеткіліксіз пікір,
себебі қоғамдық өмір ұғымы өндірістік еңбек ұғымына қарағанда кеңірек
және мазмұндырақ. Оқушылардың еңбектік іс-әрекеттің түрлеріне
қатынастырып, ол әрекеттің қоғамның түпкі мүддесі үшін, материалдық
және рухани игіліктерді байыту үшін күресетін құрамды бөлігі екенін
қабылдайтындай жағдайға келтіруіміз керек.
Ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу. Бұл тәрбие жұмысының жетекші
принциптерінің бірі. Педагогика ғылымы балалар мен жас өспірімдердің
топтық және ұжымдық өмірін, олардың тұлғасының рухани байлығының,
әлеуметтік белсенділік пен жауапкершілік сезімі қалыптасуының міндетті
шарты деп қарайды. А.С.Макаренко ұжымды адамның біртұтас түрлі
сапалары жаттығып, қалыптасатын гимнастика залы, сондықтан тәрбие
жүйесі ұжым болып ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет процесін
басқаларынан жоғары қояды, - деп көрсетті.
Тәрбиеленушінің тұлғасына қойылатын талаптар мен көрсетілетін
құрметтің бірлігі. А.С.Макаренко кезінде Егер біреу-міреу
педагогикалық тәжірибенің мәнін қысқаша ғана формуламен қалай анықтар
едіңіз деп сұрай қалса, мен оған адамға мүмкіндігінше үлкен талап қою
және құрмет көрсету деп жауап берер едім, - деген екен. Мұғалім осы
принципті басшылыққа алып, оқушы күш-қуатына ерік беретін, орынды
әрекеттеріне және қылықтарына тербеліс туғызатын, өзінің құлқын
сезінуін және өз тәртібіне жауапкерлігін ұғындыратын өзіндік өрнегі
(стилі) мен сарыны (тоны) бар қатынастарды таңдап алады. Егер талап
ету ізденумен, қате түсінікпен, ұсақ-түйекпен байланыссыз болса, онда
ол адамға деген құрметтің ең жоғары өлшемі болып табылады.
Тәрбиелік ықпалдардың тізбектестігі, жүйелілігі, беріктігі және
үздіксіздігі. Бұл принципті ұстау әрбір бөліктері мен элементтері
түгел бір тұтастықты құрайтын педагогикалық жүйенің болуын талап
етеді. Тәрбие саласында жүргізілетін түрлі тәрбиелік шаралар бір-
бірімен сабақтас болуы тиіс. Жаңадан өткізілетін тәрбие жұмысының
мазмұны өткізілген тәрбиелік шаралардың логикалық жалғасы болуы қажет.
Демек, өткізілген тәрбие жұмысының мазмұны онан әрі қарай да дамып,
тиісті сатыға көтеріледі. Сонда ғана аталған принциптер жүзеге асады.
Тәрбие жұмысының барлығы білім мен сенімнің, сөз бен істің
үздіксіздігі негізінде құрылуы қажет.
Тәрбиенің оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне
сәйкестігі. Бұл принципті жүзеге асыру оқушылар іс-әрекетінің мазмұны
мен түрін олардың жасына, өмір тәжірибесіне, күш-қуаты мен
мүмкіндіктеріне сәйкес болуын талап етеді. Әрбір бала өзінше ерекше
бір бітім. Сондықтан олардың әрқайсысына тәрбие беру оқушы бойындағы
қажеттілік пен қызығушылыққа сүйеніп, оны қанағаттандыратын және
оқушының тәртібі мен іс-әрекетінің негізі болатын жаңа қажеттіліктер
мен қызығушылықтарды туғызатын түрлер мен тәсілдерді таба білгенде
ғана мүмкін болады. Осы принциптің жүзеге асуына мұғалімнің жас және
педагогикалық психологияны терең білуі көмектеседі.
Өзін - өзі тәрбиелеу және қайта тәрбиелеу
Қалыптасып келе жатқан оқушы тұлғасы тәрбие субъектісіне
айналады. Ол педагогикалық талаптарды орынды белсенді қабылдайды және
өзінің сапалық қасиеттерін өзі жетілдіруге тырысады. Өзінің тұлғалық
сапаларын өзі жетілдіру және кемшіліктерін жою мақсатындағы оқушының іс-
әрекеті өзін-өзі тәрбиелеу деп аталады. Бұл өзгерістер қоршаған ортамен шын
өзара қатынас барысында жүреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу оқушы тұлғасын жан-жақты тәрбиелеу мен
дамытуға ықпал етеді. Мысалы, оқушы дамуы мен қалыптасуына байланысты
өзінің тәртібі және мінез-құлқындағы кемшіліктері мен іс -әрекетіндегі
сәтсіздіктеріне сын көзбен қарап, оларды болдырмаудың тиімді жолдарын
іздестіреді.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін басқаруда олардың жас
ерекшеліктерін есепке алу керек. Өзін-өзі тәрбиелеу нышандары тіпті
кіші мектеп жасындағы оқушылар бойынан байқалады. Мысалы, бастауыш
сыныпта оқушылар күшті, батыл болғысы келеді немесе теріс қылықтарына
кешірім сұрап жақсы боламын дейді. Бұл олардың өзін өзгертуге, жақсы
болуға, түзелуге деген алғашқы ынтасы.
Қыздар мен бозбалалар өзін-өзі тәрбиелеуге саналы түрде
ұмтылады. Тәртібі мен мінез-құлқының пісіп жетілу шағында берік сенім
мен адамгершілік мұраттары қалыптасқан болады.
Оқушылардың өздерін өздері тәрбиелеуін ұйымдастыру мақсатында
мұғалім ең алдымен төмендегідей өзара байланысты міндеттерді жүзеге
асыруы керек:
1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын жандандыру;
2. Өзіне-өзі ықпал ету құралдарын (өзін-өзі талдау, өзіндік
міндеттеме, өзіндік бұйыру, өзіндік есеп беру және т.б.)
меңгеруге көмек беру;
3. Өзін-өзі тәрбиелеудегі қоғамдық құнды іс-әрекеттерді тудырып
отыру.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын қалыптастыру үшін оларды
адамдар өміріндегі өзін-өзі тәрбиелеудің мәні, өзінің тұлғалық сапаларын
дамытудағы өз жігерінің ролі жөнінде хабардар етіп отыру қажет. Оқушылар,
әсіресе жасөспірімдер өзін-өзі тәрбиелеу тәжірибесі, өз тұлғасында сапалық
қасиеттерді қалыптастыру жолдары мен тәсілдері туралы хабарларды қызыға
қабылдайды. Осылардың арқасында өмірдің күрделі міндеттерін іскерлікпен,
мақсатты, сырттан басқарусыз, дұрыс шешу білігіне ие болады, өз бетімен
өзіндік қажырлы еңбегімен ғана жетуге болатынын ұғынады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің тұлғаға бағытталған ережелері болуы керек.
Әрине, өзін-өзі тәрбиелеудің өзіндік ережелерінің болуы тұлғаның рухани жан
дүниесінің деңгейімен анықталады. Біз тек дарынды педагог К.Д.Ушинскийдің
өзін-өзі тәрбиелеу ережесімен танысайық:

1. Асқан сабырлылық, ең болмағанда сырт көзге.
2. Сөзде және қылықтардағы турашылық.
3. Әрекетті жан-жақты ойластыру.
4. Батылдылық.
5. Өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау.
6. Санасыз уақыт өткізбеу, ретсіз емес көңілдегі іспен айналысу.
7. Әуесқойлық, құмарлыққа емес қажеттікке немесе сүйсініске шығындану.
8. Әр кеште өз қылықтары жөнінде өзіне есеп беру.
9. Болғанды, бүгінгі болатынды айтып еш мақтанбау.

Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагогикалық басшылық оралымды,
икемді болу керек және олардың өзін-өзі тәрбиелеу құралдарын меңгеру
барысындағы түрі өзгеріп отыруы керек. Алғашқы кезде мұғалімдер арнайы
ұйымдастырылған іс-шараларына, өзін-өзі тәрбиелеудің ұйымдастырылған
ұжымдық іс-әрекеттерге сүйенеді. Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеудің құралдарын
меңгере түсу барысында бұл шаралар бәсеңси түседі. Әрине бұл оқушыларды
бетімен қоя беру емес. Онан әрі де ұжымда бірлескен іс-әрекет, қоғамдық
пікір ықпалы, бетпе-бет пікірлесу арқылы көмектесіп отырған жөн.
Дегенмен, тәжірибеде оқушы тәртібінде мінез-құлқында ауытқулар
кездесіп отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында қайта тәрбиелеу де орын
алады. Қайта тәрбиелеу оқушы жүріс-тұрысындағы ауытқулардың алдын алуға
және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу – тұлға құрылымын түгел қайта
құру, адамның барлық психологиялық сапаларын қайта жасау. Түзету деген ұғым
да бар. Оны оқушы сапасындағы және жүріс-тұрысындағы жеке кемшіліктерді
жеңу деп түсінуіміз керек.
Қайта тәрбиелеу – бұл тәрбиелік ықпалдар жүйесі, оның барысында
құлықтық даму мен жүріс-тұрысындағы ауытқулар түзетіледі және қоғамның
моральдық талаптарына сай тұлға сапалары қалыптасады.
Қайта тәрбиелеу – бұл қиын балалардың орынды сапаларын қалпына
келтіру.
Қайта тәрбиелеу – бұл педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған
балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және
басқа іс-әрекеттегі нәтижелермен толықтыру.
Қайта тәрбиелеу – бұл ынталандыру, жасөспірімнің орынды сапаларын
жасайтын іс-әрекеттерді жандандыру.
Қайта тәрбиелеу – бұл түзету, яғни балалардың теріс саналарының
шырмауынан босату.
Қайта тәрбиелеу барысындағы тұлғаның адамгершілікті дамуы бірқатар
кезеңдерден өтеді:
- дайындық қайта тәрбиелеудің мақсатын қалыптастыру;
- тәртіп пен мінез-құлықтың орынды тәжірибесін
қалыптастыру;
- өзін-өзі тәрбиелеуді басқару;
- тұлғаның онан әрі дамуына бақылау.
Қайта тәрбиелеуде қайта ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке жегу,
күрт өзгерту, еріксіз көндіру сияқты әдістер қолданылады.
Қайта ұғындыру – бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық тұрғыда
қараусыз қалған оқушылар бойындағы дұрыс емес сенімдерді қайта құру әдісі.
Қайта оқыту – бұл теріс қажеттіктер мен дағдыларды түзету әдісі.
Басқа іс-әрекетке жегу – бұл тәртібі мен мінез-құлқының дамуында
ауытқуы бар балалардың белсенділігін арттыру және қоғамдық пайдалы іс-
әрекетке ауыстыру әдісі.
Күрт өзгерту – бұл тұлғаның ұжым және қоғаммен қатынасының бұзылысын
шұғыл қалпына келтіру әдісі. Бұл қайта тәрбиелеудің А.С.Макаренко жасаған
арнайы әдісі.
Еріксіз көндіру – бұл басқа әдістердің мүмкіншілігі сарылғанда
педагогикалық және әлеуметтік тұрғыда өте қараусыз қалған жеткіншектер мен
жасөспірімдерге қолданылатын педагогикалық әсер ету әдісі. Педагогикалық
еріксіз көндіру мазмұнына тұлғаның теріс қылықтарын моральдық кінәлаудан
мектептен шығарып арнайы тәрбие мекемесіне жіберуге дейінгінің бәрі жатады.

Қайта тәрбиелеу нақты тұлға үшін мақсаты, міндеті, жүзеге асыру
әдістерін қамтитын бағдарлама жасаудан басталады. Оқушы өмір сүріп отырған
ортасының сырын ашу (үйелмен тұратын мөлтек ауданындағы жеткіншектер,
жасөспірімдер тобы) және қайта тәрбиелеуде жетекші күш болатын бастауыш
ұжымды (сынып, секция,үйірме) белгілеу керек.
Жалпы айтқанда, мінез-құлық және жүріс-тұрыс ауытқулары бірден пайда
болмайды. Кейбір теріс қылықтар қараусыз қалады. Міне, бұл соның нәтижесі.
Ең басты міндет – мінез-құлық және жүріс-тұрыс тәртібінің дамуындағы
ауытқулардың алдын алу.

Құлық тәрбиесінің міндеттері және мазмұны
Шәкірттердің саналы тәртібі, байымды мінезі туралы түсінігін қалыптастыру,
оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу тәрбиешінің мақсатқа бағытталған
іс-әрекетіне — құлық тәрбисіне байланысты.
Жас ұрпақтың құлық тәрбиесінде ұлттық тәртіп пен мінез
ерекшеліктерінің алатын орны зор. Ұлттық қадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, біздің заманымызға жетіп отыр. Тәртіп
пен мінез ерекшеліктері өзгеріп отырады. Олар халқымыздың өмір сүру
жағдайына, әлеуметтік - экономикалық және географиялық ортасының шарттарына
байланысты қалыптасады.
Өскелең ұрпақты өмірге және еңбекке даярлау ушін халқымыздың тарихи
тәжірибесіне сүйеніп, мұғалім оқушылардың іскерлігін, дағдысын, кұлықтық
қасиеттерін қалыптастыруға тырысады: ізгі ниеттілік, адалдық,
кішіпейілділік, ілтипаттылық, орындағыштық, жауапкершілік т.б.
Құлық тәрбиесінің міндеттері:
- оқушыларды қоғамның моральдық нормасын орындауда қатыстыру;
- оқушылардың тәртіп және мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру;
- балалардың санасына және мінезіне педагогикалық ықпал жасаудың бірлігін
қамтамасыз ету;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке балалардың
жауапкершілік сезімін тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру: біріншіден, тәрбие процесінің объективті
және субъективті жақтарының бірлігіне, яғни оқушыларға қойылатын
педагогикалық талаптарға — бұл объективті жағына; ал, жеке адамның қоғамдық
норманы меңгеруі — бұл тәртіп пен мінез-құлық тәрбиесінің субъективті
жағына байланысты; екіншіден, тәрбие шараларының мазмұнына, идеялық
деңгейіне байланысты.
Құлық тәрбиесінің мазмұны, оған қойылатын талаптар тәрбие
бағдарламасында көрсетілген. Осы бағдарламаға сәйкес мектептің, сынып
жетекшілерінің, қоғамдық балалар ұйымдарының іс жоспарларында оқу-тәрбие
жұмыстарының мақсаты, мазмұны, формасы анықталады, іс-жузіне асырылады.
Құлық тәрбиесі балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес
жүргізіледі.
Оқушылар әділеттік, борыш, ұят, адалдық, ерлік, намыс сияқты моральдық
категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкендермен қарым-қатынас жасауды,
өзін-өзі тәрбиелеуді қажет етеді.
Сонымен, жасөспірімдік шақтағы балалардың ерекшеліктерін еске алып,
олардың әр түрлі іс-әрекетіндегі еріктілігіне, бастамаларына мүмкіндік беру
керек.
Кейбір жағдайда жеткіліксіз тәрбиенің нәтижесінде балалардың мінез-
құлқында теріс әдеттер байқалады. Сондықтан ізеттілік, ұстамдылық сияқты
әдеттерді тәрбиелеуге аса көңіл бөлген жөн.
Демек, қорытып айтқанда, әдет баланың тәртібінің, мінез- құлқының
тәрбиелілік өлшеміне айналуы керек .
Адам тәртібінің ішкі өлшемі қазіргі кезде оның тек жеке еңбегінде ғана
емес, ұжымның, тұтасынан алғанда, қоғамның іс-әрекетіне елеулі ықпал
жасайды. Былай қарағанда, бір жағынан, белгіленген моральдық шамалар мен
ережелерді мұқият сақтау, екінші жағынан, ертеден қалыптасқан іс-әрекет
түрлерінен бас тарту, үйреншікті ырғақты бұзатын ұшқыр ой қарама-қайшылық,
саналы тәртіптің диалектикасы. Бұл жаңалыққа, бастамаға, жасампаздыққа,
адамның тұлғалық мәнінің еркін және жан-жақты дамуына кең жол ашады.
Бойында мұндай қасиеті бар адам өз өмірінің кез келген шеңберінде және іс-
әрекетінде жалпыға бірдей қабылданған тәртіп шамаларын орындауды рухани
қажет тұтады, ал оны бұзған уақытында, тіпті еріксіз болғанда да, ұялады,
кінәсін сезінеді, өз қатесін жөндеуге ұмтылады.
Ұжымда әрбір оқушы саналы тәртіп, қатынастар, байланыстар мен
тәуелділіктердің белгілі бір жуйесіне тартылады. Бұлар қоғамдағы жолдастық,
бірлесе еңбек ету және өзара көмек катынастарының үлгісі болып табылады.
Теріс құбылыстарды жеңуде ұжым мүшелерінде тәртіптің тұрақты әдеттері
жасалады, саналы тертіппен орынды мінез-құлықтыцң өнегелік тәжірибесі
жинакталады, ер адамньң тұлғалык мәніне қоғамдык пікір ыкпалы күшейе
түседі.
Гуманизм адамның құқылы бостандығын, абыройын, ар – намысын терең
құрметтеу мен мойындауға негізделеді. Оқушының әділеттілікке, қайырымдылық
салтанат құратынына сенімін оятып, мектеп пен үйелмен адамның тұлғалық
мәнін кемсіту мен қорлауға төзімсіздігін тәрбиелейді.
Гуманизм адамның моральдық бейнесінің көрінісі ретінде адамдарға көмек
етуге бағытталған іс - әрекеттерде, қарым – қатынастарда, өзара талапты
қайырымдылықта және жауапкершілікте, оқушылар арасындағы қара бастың қамын
ойлау көріністерімен белсенді күресте тәрбиелейді.
Сонымен құлық тәрбиесін тәрбиенің басқа түрлерінің қабыстыру тұлғаның
жан – жақты және үйлесімді дамуына шешуші үлес қосады.

Тәрбиесі қиын балалардың ерекшеліктері

Тәрбие процесін басқару өте қиын, ол еш уақытта бірқалыпты жағдайда
өтпейді. Белгіленген мақсаттың ауытқып кетушілік болады. Өйткені педагогтар
мен ата – аналар тарапынан баланың дамуында адамгершілік қасиеттерінің
қалыптасуында ағаттық, педагогикалық қателіктер жіберіледі.
Осының нәтижесінде тәрбиесі қиын балаларды байқауға болады.
Педагогикалық тәрбиесі қиын балалар – бұлар оқуға,еңбекке,қоғамдық өмірге
ықыласы жоқ балалар. Олар дөрекі, әдепсіз, барлық жарамсыз әдеттерге
еліктеуге бейім келеді. Мұндай тәрбиесі қиын балаларды тудыратын
себептердің бірі – үйелмен тәрбиесіндегі кемшілік, яғни балаларын оқытуда,
тәрбиелеуде ата – аналардың жауапкершілік сезімінің жоқтығы бала мінезінде
мейірімсіздікті, яғни қатыгездікті, дөрекілікті, өзімшілдікті туғызады.
Екінші себеп – бұл үйелмендегі сәтсіздік – маскүнемдік, ұрыс –
төбелес, ұрлық,ата- аналардың және басқа үйелмен мүшелерінің жеңілтек мінез
– құлқы, ал бәрінен жаманы ажырасу – неке бұзу.
Үйелмен тәрбиесінде ата – аналардың мінез – құлқы шешуші фактор.
Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесі бастамастан бұрын өзіңіздің мінез –
құлқыңызды тексеріңіз.. Сіздің жеке мінез – құлқыңыз нағыз шешуші нәрсе ...
Ата – аналардың өздеріне талап қоюы, олардың өз үйелменін қадірлей білуі,
өзінің әрбір қадамын қадағалап отыруы тәрбиенің ең бірінші және ең басты
әдісі, - деген болатын А.С. Макаренко. Оның сөзін жалғастыра келіп,
... егер сіз дөрекі және мақтаншақ немесе маскүнем болсаңыз... ал онда
сізге тәрбие туралы ойланудың қажеті жоқ.
Егер әке маскүнем болса, мектеп жасына дейінгі балалар жүйке ауруына
(невроз), жиі қояншық ұстамадан (эпилепсия) азап шегеді, олардың ақыл – ойы
баяу дамиды. Мұндай балалар енжар, тынышсыз, ашушаң келеді. Әрбір ата – ана
ішкілікке, азғындыққа түспеу үшін күш қабілетін пайдаланып, балаларға
мейірімді өнегемен әсер етуі керек.
Үшінші себеп – ұл балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударылады. Кейбір
үйелмен баланың ішкі дүниесін, тілектерін, ойларын,қайғысын, қоршаған
ортаға қатынасын жете біле бермейді.
Төртінші себеп – бұл сынып жетекшілерінің тәрбие жұмыстарындағы
олқылықтары мен кемшіліктері. Тәрбиесі қиын балалар жөнінде сынып
жетекшілерінің іс - әрекеті көпшілік жағдайда кейбір жұмыстармен ғана
шектеледі. Олар әңгіме, сынып және оқушылар жиналыстарында талқылау,
оқушылардың ата – аналарын мектепке шақыру, олардың ата – аналары істейтін
жеріне хабарлау т.б. Мұндай жалпы және қарапайым жұмыстар бойынша тәрбиесі
қиын балаларды жан – жақты білу мүмкін емес. Оларды жете білу үшін тәрбиесі
қиын балалардың диагноздық белгілерін анықтау керек. Демек, мұндай
балаларға кімдер жатады?
Ғылыми деректерге қарағанда ондай балаларда байқалатын белгілер:
біріншіден, аномальді қажеттілік (маскүнемдік, нашақорлық, ұрлық т.б.);
екіншіден, тұрақта жаман қасиеттер жиынтығы (мейірімсіздік, жалақорлық,
жалғандық, өзімшілдік); үшіншіден, ата – аналармен немесе мұғалімдермен
тұрақты егесу жағдайлары; төртіншіден, басқа адамның көмегінсіз өзін - өзі
түзетуге қабілетсіздігі.
Осы жағдайға байланысты сынып жетекшілері тәрбиесі қиын балалармен
жұмыс барысында мына мәселелерді еске алу қажет:
А) тәрбиесі қиын балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке
алу;
Ә) олардың кемшіліктерін терең зерттеу, психологиялық-педагогикалық
және медициналық мәліметтерін жете білу;
Б) мектептерде мақсатқа бағытталған жоспар бойынша нақты жұмыстарды
дұрыс ұйымдастыру, жетілдіру.
Тәрбиесі асқынған балалармен жүргізілген жұмыс өнегесін озат
мектептердің іс-тәжірибесінен көруге болады.
Біріншіден, педагогикалық ұжым және ата-аналар комитеті бірігіп,
балалардың жағымсыз мінездерінің себебін анықтайды, оны іске асыру үшін
шаралар белгілейді.
Екіншіден, мектептегі тәрбие жұмысындағы сабақтастықты іске асырады.
Сынып жетекшілері күнделік жүргізіп, онда оқу жылының бойында жүргізілген
жұмыстарды жазып отырады. Бұл күнделіктер сыныптан-сыныпқа беріліп, ондағы
мәліметтермен, яғни жүргізілген жұмыстың мазмұны және әдістерімен келесі
сынып жетекшісі танысады, өзінің істейтін жұмысының мақсатын, бағытын
анықтайды.
Үшіншіден, тәрбиесі қиын жеткіншек жастағы балаларды әр түрлі
жұмыстарға – жиналыстарға, түрлі жарыстарға, кештерге, өздігімен іс-
әрекетіне, бастауыш сынып балаларын шефке алуға т.б. белсенділікпен
қатыстырады.
Төртіншіден, мұғалімдерді педагогикалық-психологиялық біліммен
қаруландыру үшін кейбір мектептерде тұрақты семинарлар жұмыс істейді,
оларға тікелей көмектеседі.
Сонымен, әр түрлі жұмыстар тәрбиесі қиын балалардың бірігіп,
топтасуына және тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара қатынастың
жақсаруына мүмкіндік туғызады.

Ақыл-ой тәрбиесі және оның міндеттері

Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы
болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен
әрдайым орын алады. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары
бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты
игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере
алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды сатып
ала алмайсың, Ақыл - тозбас киім, білім – сарқылмас бұлақ деген халықтың
даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі
еңбек өнімділігін арттыруға, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең
бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуының қайнар бұлағы
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп
пен орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар,
тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене
күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру
мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі – адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл-ой күштері деп атайды. Ақыл-ой
күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге
асыруға, нақты зиялылық біліктерді меңгеруге қабілетті етеді.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыдан шығады. Олар:
- Ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинау;
- Негізгі ойлау операцияларын меңгерту;
- Зиялылық біліктерді қалыптастыру;
- Дүниетанымды қалыптастыру.
Білім қорын жинау. Оқушыға зиялы белсенді іс-әрекетке қажетті ақылдың
бірде-бір құнды сапасы жүйеге келтірілген білімдер қорынсыз дамуы мүмкін
емес. Көп жағдайда білімдер көлемін беру ұғымын қарастыра отырып қараймыз.
Білімдер көлемі қоғамның мәдени дамуының деңгейімен сипатталады. Олай
болса, білім көлемі ұғымы салыстырмалы ұғым.
Ақыл –ой дамуы және ойлау білігі негізгі ойлау операцияларын меңгеруді
қажет етеді. Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез,
салыстыру, классификация (топқа жіктеу) жатады.
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке
қасиеттерін ойша бөлу болып табылады.
Синтез – заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе
құбылыстардың жеке жақтарын, олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру.
Анализ бен синтез біріне-бірі қарама-қайшы ойлау операциялары болғанымен,
олар бір-бірімен үздіксіз байланыста болады.
Оқушылардың зиялылық іскерлікті меңгеруінің оқу және тәрбие
жұмысындағы алатын орны бөлек. Мысалы, оқу еңбегі нәтижелі жүоу үшін оқу іс-
әрекеті іскерліктерінің тобын оқушылардың меңгеруі өте қажет.
Ақыл-ой тәрбиесінің тағы да бір маңызды міндеті оқушылардың ғылыми
дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын
түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жинақты етіп айтсақ,
оқушылар барлық пәндерді оқу процесінде негізгі дүниетанымдық жұмыстарды
бекітеді, баянды етуге талаптанады.

Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары

Ақыл-ой тәрбиесінің ең басты құралы - оқыту. Ақыл-ой күштерін оқыту
барысында дамыту оқу материалының мазмұнын игеру, зиялылық біліктерді
қалыптастыруға көмектесетін ойлау операцияларына қатыстыратын, оқу
әрекеттерін орындататын танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы жүреді.
Теориялық тұрғыдан қарағанда оқушылардың ақыл-ойын дамытуға
бағытталған оқыту әдістемесі дамыта оқыту тұжырымдамасынан орын алады.
Бұл тұжырымдаманың мәні оқытуды шамалай отырып қиындықтың жоғары
деңгейінде құруға келеді. Бұл үшін оқушының білім қоры жинақталған
теориялық білімдерден, ғылымдағы жетекші қағидалардан тұруы қажет. Осының
негізінде қажырлы ақыл-ой еңбегіне қатыса отырып, оқушы жеке деректер мен
құбылыстар сырына ене алады. Сондықтан да дамыта оқыту әдістемесінің
негізгі оқытудың мазмұнын іріктеу мен әдістерін таңдап алудан басқа, оқушы
алатындай оқу қиындықтарының сипаты мен дәрежесін дәл анықтауға тіреледі.
Мазмұнды әдістемелік дұрыс ашып беру, дамыта оқытудың әдістері мен
тәсілдерін таңдап алу оқушылардың жалпы ақыл-ойының дамуын қамтамасыз
ететін сабақта белсенді ақыл-ой еңбегіне қол жеткізуге талаптанудағы
мұғалімнің шынайы шығармашылық еңбегінің ауқымы болып табылады. Зиялылық
іскерліктерді қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың түрлері де ақыл-ой
тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай оқу тапсырмалары көптен
саналады.
1. Зерттеу және бақылау ісіне қатысы бар тапсырмалар; бақылау,
эксперимент жүргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауыл
шаруашылық тәжірибелік жұмыстар т.б.
2. Шығармашылық жұмыстар: шығарма жазу, суретке қарап әңгіме
құру, өз бетінше әр түрлі пәндер бойынша есептер құрастыру,
сурет салу, белгілі тақырыптарға баяндамалар, рефераттар жазу
т.б.
3. Салыстыруға байланысты тапсырмалар: логикалық және жинақтай
ойлау.
4. Ойлау әрекеттерін реттеуге бағытталған тапсырмалар:
алгоритмдерді, алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз
бетімен құрастыру т.б.
5. Анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды,
құбылыстарды топқа бөлу.
Жалпы айтқанда, ақыл-ой тәрбиесін ақыл-ойдың дамуын қамтамасыз етуде
тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы
талап тұрғысынан оқушы тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан
жоғары болу тиіс.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін шешу мұғалімнің біліміне, жалпы және
әдістемелік мәдениетіне, оның өзінің танымдық күшінің дамуына байланысты
екендігі сөзсіз. Барлық оқушыларды белсенді танымдық іс-әрекетке тарту,
түрлі тапсырмаларда пайдалану, оқытуды дұрыс ұйымдастыру, олардың жалпы
дамуын және рухани қажеттіктерінің өсуін қамтамасыз етеді.

Оқу еңбегінің мәдениетіне тәрбиелеу

Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда ақыл-ой еңбегінің мәдениетін
қалыптастыру айрықша орын алады. Оқу еңбегінің мәдениеті оқушылардың ақыл-
ой іс-әрекетінің сапасын сипаттайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.