Қылмыстық процесс принциптерінің ұғымы мен мәні
І. Кіріспе бөлім:
а) ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІ
ІІ. Негізгі бөлім:
а) ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН
МӘН
б) ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ
ЖҮЙЕСІ
в) ЗАҢДЫЛЫҚ ПРИНЦИПІ
с) АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН
БОСТАНДЫҚТАРЫН СОТ АРҚЫЛЫ ҚОРҒАУ
д) ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША 1С ЖҮРГІЗУ КЕЗІҢДЕ
АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ
ІІІ. Қарытынды бөлім:
а) ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
а) ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІ
ІІ. Негізгі бөлім:
а) ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН
МӘН
б) ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ
ЖҮЙЕСІ
в) ЗАҢДЫЛЫҚ ПРИНЦИПІ
с) АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН
БОСТАНДЫҚТАРЫН СОТ АРҚЫЛЫ ҚОРҒАУ
д) ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША 1С ЖҮРГІЗУ КЕЗІҢДЕ
АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫН
ҚОРҒАУ
ІІІ. Қарытынды бөлім:
а) ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
"Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық; затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері — ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері — ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
1.ҚР-ның Конституциясы-Алматы 1995ж.
2.ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі- Алматы баспа 1998ж.
3.ҚР-ның прокуратурасы туралы :ҚР-ның Президенттінің жарлығы
20.12.1995ж.
4.ҚР сот және судьялар мәртебесі туралы: ҚР-ның Президенттінің жарлығы
20.12.1995ж.
5.Сот приставы туралы:07.07.1997ж..қабылданған ҚР заңы
6.Адвокаттық қызмет турал:05.12.1997.. қабылданған ҚР заңы
2.ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі- Алматы баспа 1998ж.
3.ҚР-ның прокуратурасы туралы :ҚР-ның Президенттінің жарлығы
20.12.1995ж.
4.ҚР сот және судьялар мәртебесі туралы: ҚР-ның Президенттінің жарлығы
20.12.1995ж.
5.Сот приставы туралы:07.07.1997ж..қабылданған ҚР заңы
6.Адвокаттық қызмет турал:05.12.1997.. қабылданған ҚР заңы
Қорытынды.
"Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық;
затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-
жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне
алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория
жүзінде талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
"Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық;
затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-
жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне
алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория
жүзінде талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Принциптің теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің,
талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын
заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, "принцип" ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының
ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
-"принцип" ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін
категорияларға ғана қолданылады;
-"принцип" ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан
дерексіздендірілуі мүмкін;
- "принцип" ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық
талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден
қоярлық: "...Принциптер табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды,
солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат принциптерге
лайықталмайды, керісінше, принциптер табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес
келсе, соншалықты ғана дұрыс болады".
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тұжырымдау үшін оларға
қойылатын талаптарды білу маңызды. Қаңдай да болсын ережелерді қылмыстық іс
жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына
талаптарға сай келуге тиіс:
1)олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі,бастапқы сәттерді айқындап, олардан,
өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
2)принциптердің өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-
қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция)тұжырымдалуға тиіс емес;
3)негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені
олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен
объективті түрде байланысты;
4)принциптер категориясына жатқызылған ережелер объективті және
субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті,
заң сөзінің нысаны субъективті);
5)принцип ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер
сақталады);
6)өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7)қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері—қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастыры-луының мәнін және олардың қылмыстық
істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін
айқын-дайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ереже-лер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп та-нуға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сейтіп, принциптер мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1)қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде принциптер орталық, басты орын
алады;
2)олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы,негізгі нормалар
болып табылады;
3)принциптер құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті
сипатта болады;
4)олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін
түсінудің кілті болып табылады;
5)принциптер іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму
перспективаларын айқындайды;
6)олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7)принциптер құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар
функциясын атқарады;
8)принциптер іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне
жәрдемдеседі.
3.2. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖҮЙЕСІ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
1)принциптерді мақсаттар мен міндеттер ортақты-ғының байланыстыруы;
2)ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3)объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4)өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5)принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін
жетуге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенін шешіміжатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп
санайды. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты зерттеушілер принциптерді
конституциялық; және конституциялық емес деңгейлерге бөлу "принцип"
ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде
маңызды деп танылуы;
ә) субъективті негіздердің принциптерге түрліше ықпал етуіне
байланысты олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің
шешіміне байланысты.
"Принциптер" категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу принциптерін конституциялық және
конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік
сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тең шамалы және тең маңызды
деп тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1.Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек,принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың
(принциптердің) нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс:
егер принцип Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе
конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық принциптерге
жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен өзі
конституциялық емес принциптерге жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас
механистілік және құқық қисынына қайшы келеді.Мән-маңыз тұрғысынан алғанда
принциптердің конституциялық және конституциялық емес принциптерге бөлінуі
олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес)болып
саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т. Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты:
"Егер қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері бір-бірімен байланысты болып,
өзара әсер ететін болса, қылмыстық процестің демократиялық мәнін анықтау
мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты
нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде (КСРО
Конституциясында ма, әлде салалық заңда ма) орнық-тырылғанына қарамастан
оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық процесс принциптерін...
конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да,
практика тұрғысынан да дұрыс емес".
2.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы принциптердің маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен өзі әкеліп соғады. Принциптердің
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал.Сонымен қатар "принцип" ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөніңде былай деп жазды: "Бұл принциптер
жүйесін өзара байланысты және маңызы бірдей, бір қатарда тұрған ережелердің
біртұтас тізбегі деп тану" жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына
сай келеді және принциптерді институттық категория ретінде көрсетеді.
3.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлу
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында"конституциялық"
принциптердің бұзылуына жол бермеу және"конституциялық емес" принциптерді
елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдану
қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
4.Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және
салалық заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі
ережелері, соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері деп тура
аталғандары салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық
қатынастарына қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте
түседі. Бұл арақатынасты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесіне де
қолдануға болады.
5.ҚІЖК 9-бабында принциптердің кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға
әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерін маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі
болып табылады.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптерінің жүйесі қылмыстық іс жүргізу
құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең манызды, негізгі, түйіңді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде принциптер үш топқа бөлінуі мүмкін:
1)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер;
2)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
принциптер;
3)тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер.
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге принциптердің топтарға бөлінуі шартты сипатта болып
отыр. Гәп бірқатар принциптердің шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Әдебиетте өзге бөліністер бар (мысалы, принциптерді сот құрылысына және сот
ісін жүргізуге бөлу).
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің маңыздылығы олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады.
Мәселен, Конституцияның 77-бабының 3-тармағына сәйкес қылмыстық процесте
мына принциптер орын алады:
-кінәсіздік презумпциясы;
-нақ бір қылмыс үшін қайтадан жаза қолдануға тыйым салынады;
-әркімнің соттағы сөз бостандығы;
-дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға жүктеуге тыйым салынады;
-куә иммунитеті;
-адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдікті айыпталушының
пайдасына қарастыру;
-дәлелдер алудың заңдылығы;'
-қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 4-тармағында атап
керсетілгеніндей, Конституцияда белгіленген сот төрелігі принциптері
Республиканың барлық соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып
табылады.
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
принциптерімен шектелмейтінің мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында баянды етілген принциптер жүйесі қылмыстық
сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен
ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген:
-заңдылық;
-сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
-адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
-жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау;
-адамның жеке басына тиіспеушілік;
-қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау;
-адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың,телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
-меншікке қол сұқпаушылық;
-кінәсіздік презумпциясы;
-қайта соттауға және қылмыстық, ізге түсуге жол
берілмеуі;
-сот әділдігін заң мен сот алдындағы тендік
негіздерінде жүзеге асыру;
-судьялардың тәуелсіздігі;
-сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен
тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру;
-істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу;
-дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
-сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын
қамтамасыз ету;
-куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
-білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
-жариялылық;
-қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
-іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану
бостандығы.
ЗАҢДЫЛЫҚ ПРИНЦИПІ
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың
басқаша айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң
нұсқамаларын орындау ғана.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарыңда баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Конституцияда баянды етілген заңдылық принципі ҚІЖК 10-бабының
ережелерінде дамытылған. Осы нормаға сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудегі
заңдылық принципінің мәнін құрайтын мыналар:
— қылмыстық ізге түсу және сот органдарының міндеті:
а)Қазақстан Республикасы Конституциясының;
ә) Қылмыстық іс жүргізу кодексінің;
б) конституциялық заңдардың;
в) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттардағы және өзге
міндеттемелерінің;
г) Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының;
д)Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының;
ж) қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдар
ережелерінің талаптарын дәл сақтау;
- соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де құқықтық
актілерді қолдануына тыйым салынады;
-егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық
акт адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті;
-соттың, қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді;
-сот, қылмыстық ізге түсу органдары қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
барысында заңның бұзылуына жол берген жағдайларда кінәлілер заңмен
белгіленген жауаптылыққа тартылады;
-заңсыз актілерді жарамсыз деп тану және олардың күшін жою.
ҚІЖК 10-бабының мазмұны — қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық принципі
мәнінің шоғырланған көрінісі.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығына сәйкес
прокуратура қызметіндегі заңдылық принципі — ол заңдылықты бұзудың қандайын
болсын анықтау мен жою, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіру, сотта
мемлекет мүддесін білдіру жөнінде заңмен белгіленген шаралар қолдануға,
сондай-ақ берілген уәкілеттіктер шегінде қылмыстық ізге түсуді жүзеге
асыруға міндетті (2-бап). Прокуратура қызметінде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ететін кепілдік прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жүзеге
асырған кезде олардың қызметіне араласуға салынған тыйым (3-бап).
Прокуратура органдарының қылмыстық процесте заңдылықтың сақталуын қадағалау
саласына мыналар қамтылған:
-қылмыстық ізгетүсу органдарының қызметін қадағалау;
-жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау;
-сотта мемлекет мүддесін білдіру.
Қылмыстық процестегі заңдылық принципі мәнінің қажетті регламенті
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер
органдары туралы" Заң күші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер
органдарының қызметі заңдылық принципіне негізделеді деп атап көрсетілген
(3-бап), ол ішкі істер органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң
өкілеттік берген адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер
органдарының қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
"Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық;
затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-
жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне
алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория
жүзінде талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
"Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық;
затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-
жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне
алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория
жүзінде талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Принциптің теориялық-құқықтық маңызы тиісті құбылыс мәнінің,
талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын
заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, "принцип" ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының
ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
-"принцип" ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін
категорияларға ғана қолданылады;
-"принцип" ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан
дерексіздендірілуі мүмкін;
- "принцип" ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық
талдаумен байланысты.
Осы айтылғандарға байланысты Ф. Энгельстің мына бір пікірі ден
қоярлық: "...Принциптер табиғатқа және адамзат тарихына қолданылмайды,
солардан дерексіздендіріледі: табиғат пен адамзат принциптерге
лайықталмайды, керісінше, принциптер табиғат пен тарихқа қаншалықты сәйкес
келсе, соншалықты ғана дұрыс болады".
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тұжырымдау үшін оларға
қойылатын талаптарды білу маңызды. Қаңдай да болсын ережелерді қылмыстық іс
жүргізу құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына
талаптарға сай келуге тиіс:
1)олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі,бастапқы сәттерді айқындап, олардан,
өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туындайды;
2)принциптердің өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-
қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция)тұжырымдалуға тиіс емес;
3)негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені
олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен
объективті түрде байланысты;
4)принциптер категориясына жатқызылған ережелер объективті және
субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті,
заң сөзінің нысаны субъективті);
5)принцип ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер
сақталады);
6)өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7)қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері—қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастыры-луының мәнін және олардың қылмыстық
істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін
айқын-дайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ереже-лер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп та-нуға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сейтіп, принциптер мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1)қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде принциптер орталық, басты орын
алады;
2)олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы,негізгі нормалар
болып табылады;
3)принциптер құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті
сипатта болады;
4)олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін
түсінудің кілті болып табылады;
5)принциптер іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму
перспективаларын айқындайды;
6)олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
7)принциптер құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар
функциясын атқарады;
8)принциптер іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне
жәрдемдеседі.
3.2. ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІНІҢ ЖҮЙЕСІ
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердін мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
1)принциптерді мақсаттар мен міндеттер ортақты-ғының байланыстыруы;
2)ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
3)объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
4)өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал
жасау ерекшелігі;
5)принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін
жетуге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенін шешіміжатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп
санайды. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты зерттеушілер принциптерді
конституциялық; және конституциялық емес деңгейлерге бөлу "принцип"
ұғымының мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Мыналар:
а) қылмыстық іс жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде
маңызды деп танылуы;
ә) субъективті негіздердің принциптерге түрліше ықпал етуіне
байланысты олардың түрлі дәрежеде маңызды деп танылуы осы мәселенің
шешіміне байланысты.
"Принциптер" категориясының мәніне жасалған талдау қылмыстық іс
жүргізудің барлық принциптерінің бірдей дәрежеде маңызды деп танылуы
қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясының қазіргі жетістіктеріне неғұрлым
толық сай келеді деуге мүмкіндік береді.
Сөйтіп, қылмыстық іс жүргізу принциптерін конституциялық және
конституциялық емес деңгейлерге бөлудің өзі қате, сондай-ақ әдістемелік
сипаттағы бірқатар жалған қорытындылар жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тең шамалы және тең маңызды
деп тану керек екенінің мынадай дәлелдері бар.
1.Барлық заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына,
конституциялық заңдарға толық сәйкес әзірленеді. Демек,принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейге бөлу олардың
(принциптердің) нақты құқық көзінде орналастырылуы тұрғысынан ғана дұрыс:
егер принцип Қазақстан Республикасының Конституциясында немесе
конституциялық заңда орнықтырылған болса, ол конституциялық принциптерге
жатады; барлық өзге құқық көздерінде орнықтыру оны өзінен өзі
конституциялық емес принциптерге жатқызады. Бірақ мұндай көзқарас
механистілік және құқық қисынына қайшы келеді.Мән-маңыз тұрғысынан алғанда
принциптердің конституциялық және конституциялық емес принциптерге бөлінуі
олардың заңды (конституциялық) және заңсыз (конституциялық емес)болып
саралануын білдіреді.
Осыған байланысты Т. Н. Добровольскаяның пікірі өте орынды сияқты:
"Егер қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері бір-бірімен байланысты болып,
өзара әсер ететін болса, қылмыстық процестің демократиялық мәнін анықтау
мен қылмыстық істер бойынша сот ісін нақты жүзеге асыруда заңдылықты
нығайту үшін олардың бәрі бірдей маңызды, сондықтан қай заң актісінде (КСРО
Конституциясында ма, әлде салалық заңда ма) орнық-тырылғанына қарамастан
оларды категорияларға бөлуге болмайды. Қылмыстық процесс принциптерін...
конституциялық және конституциялық емес деп бөлу теория тұрғысынан да,
практика тұрғысынан да дұрыс емес".
2.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлудің
механистік жолы принциптердің маңыздылау және маңызы аздау, басты және
екінші дәрежелі деп бөлінуіне өзінен өзі әкеліп соғады. Принциптердің
маңыздылық дәрежесі бойынша саралануы оларды қамтамасыз ету құралдарының да
тиімділеу және тиімділігі кемдеу деп бөлінуіне әкеліп соғуы мүмкін, оның
қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылық талаптарын сақтауға байланысты елеулі
зардаптары болуы ықтимал.Сонымен қатар "принцип" ұғымының негіз қалаушы,
түйінді деген мәнінің өзі саралау кезінде құқықтық реттеу механизміндегі
міндетті элемент рөлін емес, жай ғана тілек рөлін атқарады.
Т.Н. Добровольская бұл жөніңде былай деп жазды: "Бұл принциптер
жүйесін өзара байланысты және маңызы бірдей, бір қатарда тұрған ережелердің
біртұтас тізбегі деп тану" жүйе құрайтын факторлардың барлық талаптарына
сай келеді және принциптерді институттық категория ретінде көрсетеді.
3.Принциптерді конституциялық және конституциялық емес деп бөлу
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарында"конституциялық"
принциптердің бұзылуына жол бермеу және"конституциялық емес" принциптерді
елемеуге болатыны туралы қате пікір қалыптастырып, олардың құқық қолдану
қызметінде тәртіп бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін.
4.Құқық көздерінің Қазақстан Республикасының Конституциясы және
салалық заңдар деңгейіндегі арақатынасы мынадай: Конституцияның негізгі
ережелері, соның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері деп тура
аталғандары салалық құқықта егжей-тегжейлі реттелген, сол арқылы құқық
қатынастарына қатысушылар құқықтары сақталуының кепілдіктерін күшейте
түседі. Бұл арақатынасты қылмыстық іс жүргізу принциптерінің жүйесіне де
қолдануға болады.
5.ҚІЖК 9-бабында принциптердің кез келгенін бұзу іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға
әкеліп соқтыратыны туралы ереженің орнықтырылуы Қылмыстық сот ісін жүргізу
принциптерін маңызы бірдей деп тану керек екенінің тағы да бір айқын дәлелі
болып табылады.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптерінің жүйесі қылмыстық іс жүргізу
құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең манызды, негізгі, түйіңді
ережелердің жіктелуі деп емес, ал олардың өзара байланыста, өзара қатынаста
болуы деп түсінілуге тиіс.
Іс жүргізу нысаны жөнінде принциптер үш топқа бөлінуі мүмкін:
1)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер;
2)сот ісін жүргізу тәртібіне, оның нысандарына қатысты талаптар мен
тікелей тергеу және сот қызметіне қатысты талаптарды ұштастыратын
принциптер;
3)тікелей тергеу және сот қызметіне, оның мазмұнына қатысты талаптарды
білдіруші принциптер.
Қандай да болсын топқа қатысты екеніне қарамастан оның қылмыстық іс
жүргізу құқығының кез келген көзінде орнықтырылуы мүмкін, оның өзі олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдарына сәйкес
келуі жөніндегі талапқа қайшы келмейді.
Сонымен бірге принциптердің топтарға бөлінуі шартты сипатта болып
отыр. Гәп бірқатар принциптердің шектес екі топқа бірдей қатысты екенінде.
Әдебиетте өзге бөліністер бар (мысалы, принциптерді сот құрылысына және сот
ісін жүргізуге бөлу).
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің маңыздылығы олардың
Қазақстан Республикасының Конституциясында орнықтырылуымен айқындалады.
Мәселен, Конституцияның 77-бабының 3-тармағына сәйкес қылмыстық процесте
мына принциптер орын алады:
-кінәсіздік презумпциясы;
-нақ бір қылмыс үшін қайтадан жаза қолдануға тыйым салынады;
-әркімнің соттағы сөз бостандығы;
-дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға жүктеуге тыйым салынады;
-куә иммунитеті;
-адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдікті айыпталушының
пайдасына қарастыру;
-дәлелдер алудың заңдылығы;'
-қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға тыйым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 4-тармағында атап
керсетілгеніндей, Конституцияда белгіленген сот төрелігі принциптері
Республиканың барлық соттары мен судьялары үшін ортақ және біртұтас болып
табылады.
Процесс негіздері қылмыстық сот ісін жүргізудің жоғарыда аталған
принциптерімен шектелмейтінің мойындау қажет. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің
кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында баянды етілген принциптер жүйесі қылмыстық
сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен
ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген:
-заңдылық;
-сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы;
-адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау;
-жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін қорғау;
-адамның жеке басына тиіспеушілік;
-қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау;
-адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық; хат жазысудың,телефон арқылы
сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясы;
-меншікке қол сұқпаушылық;
-кінәсіздік презумпциясы;
-қайта соттауға және қылмыстық, ізге түсуге жол
берілмеуі;
-сот әділдігін заң мен сот алдындағы тендік
негіздерінде жүзеге асыру;
-судьялардың тәуелсіздігі;
-сот ісін жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен
тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру;
-істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу;
-дәлелдемелерді ішкі сезім бойынша бағалау;
-сезіктінің, айыпталушының қорғануға құқығын
қамтамасыз ету;
-куәлік айғақтар беру міндетінен босату;
-білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету;
-жариялылық;
-қылмыстық сот ісін жүргізу тілі;
-іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану
бостандығы.
ЗАҢДЫЛЫҚ ПРИНЦИПІ
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі -қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс
жүргізу қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың
басқаша айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң
нұсқамаларын орындау ғана.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарыңда баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
Конституцияда баянды етілген заңдылық принципі ҚІЖК 10-бабының
ережелерінде дамытылған. Осы нормаға сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізудегі
заңдылық принципінің мәнін құрайтын мыналар:
— қылмыстық ізге түсу және сот органдарының міндеті:
а)Қазақстан Республикасы Конституциясының;
ә) Қылмыстық іс жүргізу кодексінің;
б) конституциялық заңдардың;
в) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттардағы және өзге
міндеттемелерінің;
г) Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының;
д)Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының;
ж) қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдар
ережелерінің талаптарын дәл сақтау;
- соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары
мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де құқықтық
актілерді қолдануына тыйым салынады;
-егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық
акт адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіреді деп ұйғарса, ол іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата тұруға және сол актіні конституциялық емес деп тану туралы
ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті;
-соттың, қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді;
-сот, қылмыстық ізге түсу органдары қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
барысында заңның бұзылуына жол берген жағдайларда кінәлілер заңмен
белгіленген жауаптылыққа тартылады;
-заңсыз актілерді жарамсыз деп тану және олардың күшін жою.
ҚІЖК 10-бабының мазмұны — қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бүкіл
жиынтығының мазмұнына, бағытына, рухына өзек болған заңдылық принципі
мәнінің шоғырланған көрінісі.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасының прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығына сәйкес
прокуратура қызметіндегі заңдылық принципі — ол заңдылықты бұзудың қандайын
болсын анықтау мен жою, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы
келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіру, сотта
мемлекет мүддесін білдіру жөнінде заңмен белгіленген шаралар қолдануға,
сондай-ақ берілген уәкілеттіктер шегінде қылмыстық ізге түсуді жүзеге
асыруға міндетті (2-бап). Прокуратура қызметінде заңдылықтың сақталуын
қамтамасыз ететін кепілдік прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жүзеге
асырған кезде олардың қызметіне араласуға салынған тыйым (3-бап).
Прокуратура органдарының қылмыстық процесте заңдылықтың сақталуын қадағалау
саласына мыналар қамтылған:
-қылмыстық ізгетүсу органдарының қызметін қадағалау;
-жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау;
-сотта мемлекет мүддесін білдіру.
Қылмыстық процестегі заңдылық принципі мәнінің қажетті регламенті
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер
органдары туралы" Заң күші бар Жарлығында берілген. Жарлықта ішкі істер
органдарының қызметі заңдылық принципіне негізделеді деп атап көрсетілген
(3-бап), ол ішкі істер органдары қызметкерлерінің қызметіне араласуға заң
өкілеттік берген адамдардан басқа ешкімнің құқығы жоқ екені жөніндегі
кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Қолданылып жүрген заңдармен ішкі істер
органдарының қызметкерлеріне тікелей жүктелмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz