Қылмыс сатыларының түсiнiгi және жалпы сипаттамасы
Кiрiспе
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... .. 5
II тарау. Қылмыс iстелу сатылары :
1. Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және
жауаптылықтың ерекшелiктерi ... ... 20
2. Аяқталмаған қылмыс жасау кезеңдерi :
а) Қылмысқа дайындалу ... ... . 27
б) Қылмыс iстеуге оқталу ... ... 39
в) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту ... ... 50
3. Аяқталмаған қылмыстар үшiн жауаптылықты белгiлеудiң негiзi және жаза тағайындаудың маңызы ...
Қорытынды ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... 65
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... .. 5
II тарау. Қылмыс iстелу сатылары :
1. Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және
жауаптылықтың ерекшелiктерi ... ... 20
2. Аяқталмаған қылмыс жасау кезеңдерi :
а) Қылмысқа дайындалу ... ... . 27
б) Қылмыс iстеуге оқталу ... ... 39
в) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту ... ... 50
3. Аяқталмаған қылмыстар үшiн жауаптылықты белгiлеудiң негiзi және жаза тағайындаудың маңызы ...
Қорытынды ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... 65
Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикалық қатынастарға көшуi, елiмiздiң экономикалық және әлеуметтiк жағдайының дамуы, оның iшiнде жеке меншiктiң қалыптасуы қылмыстылықтың көбеюiне, қылмыстардың жаңа түрлерiнiң пайда болуына әкелдi. Осыған орай, мемлекетiмiздiң алдыңғы орындағы мiндеттердiң бiрi - қылмыстылыққа қарсы күресу.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, "адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi, сонымен қатар заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең" - деп көрсетiлген. Осыған сәйкес, адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз етуде заңдылық принципiн сақтау - мемлекетiмiздiң басты мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында өзектi де әрi даулы сұрақтардың қатарына жататын мәселелердiң бiрi - аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, "адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi, сонымен қатар заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең" - деп көрсетiлген. Осыған сәйкес, адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз етуде заңдылық принципiн сақтау - мемлекетiмiздiң басты мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында өзектi де әрi даулы сұрақтардың қатарына жататын мәселелердiң бiрi - аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбы болып табылады.
Нормативтiк-құқықтық актiлер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2) ҚР Қылмыстық кодексi.
3) Тонау және шабуыл жасап тонау туралы iстер тәжiрибесi туралы ҚазКСР-нiң Жоғарғы Сот Пленумының 1961 ж. 7-желтоқсанындағы №5 қаулысы, Пленумның 1968 ж. 12-маусымындағы №5, 1989 ж. 22-желтоқсан, №13 және 1996 ж. 20-желтоқсан №11 қаулыларымен енгiзiлген өзгерiстермен бiрге.
Арнайы Әдебиеттер:
1) Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А-1998 ж.
2) Андреева Л. Не допускать ошибок при применении ст 16УК РСФСР// Соц. законность. №12, с.15-16.
3) Демидов Ю. Понятие оконченного преступления //Сов. Юстиция. 1966, №18. С.21-23.
4) Дьяков С. Довровольный отказ от совершения преступления// Соц.законность. 1973, №10. С.-51-52.
5) Дядько Д.Е. Довровольный отказ от совершения преступления по советскому уголовному праву. Автореф.канд.дисс. Харьков-1974 г.
6) Здравомыслов Б.В. Стадии совершения умышленного преступления. М-1960 г. Советское уголовное право. Общ.часть.
7) Иванов В.Д. Общее понятие и виды стадий совершения умышленного преступления по законодательству КазССР. Тр./Караганда. ВШ МВД СССР. 1972г. Вып:1.
8) Иванов В.Д. Значение статьи 16УК РСФСР для предупреждения преступлений. ВШ МВД МООП СССР. 1968г. Вып:21. С.82-85.
9) Галахова А. Определение момента окончание умышленного преступления судебной практике// Сов.юстиция. 1979г. №13 С.30-5.
10) Дж. Флетчер, А.В.Наумов. Основные концепции современного уголовного права. М-1998г.
11) Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права РК. (Сравнительный коментарий к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова "основные концепции современного соременного уголовного права) А-2001г.
12) Карпушин М., Дьяков С. Рец. Панько К.А. добровольный отказ от преступления по советскому уголовному праву// Соц.законность. 1977г. №1. С.92-93.
13) Коментарий к УК РК. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1999г.
14) Коментарий. УК РК. Общ.часть. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1998г.
15) Кузнецова Н.Ф. // Ответственность за приготовление к преступлению и покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1958г.
16) Кузнецова Н.Ф.// Соц.законность. 1956г. №11. Рец: Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву.
17) Ливщиц С. Неосуществленное преступное намерение// Сов.юст. 1937г. №15. С.30-31.
18) Лясс Н.В. Понятие и основани наказуемости проготовления и покушения. Учен.записки (Ленинигр.Гос. Ун-т), 202. Серия юрид.наук. Вып:8, 1956г. С.50-65.
19) Лясс. Н.В. Добровольный отказ от совершения преступления// Сов.юст. 1963г. 22. С.16-18.
20) Менгашин В.Д. Вышинская З.А. Советское уголовное право. М-1950г.
21) Наумов А.В. Уголовное право. Общ.часть. М-1996г.
22) Панько К.А. Добровольный отказ от совершения преступления по советскому уголовному праву. Автореф.канд.дисс. саратов-1972г.
23) Пионтковский А.а. Учение о преступлении. М-1961г.
24) Сахаров А. Отстветственность за пригтовление и покушение. Добровольный отказ//СЮ. 1961г. 21. С.10-12.
25) Советское уголовное право. Общ.часть. М-1952г.
26) Святохин Н., Панько К. О добровольном отказе от преступления при оконченном покушении. //СЮ. 1974г. 6. С.20.
27) Тишкевич И.С. Приготовление и покушение по советскому уголовномк праву. М-1958г.
28) Ткаченко В. Приготовление к преступлению и покушение на него.//СЮ. 1975г. 16. С.7-8.
29) Ткаченко В. Возможны ли пригтовление и покушение при совершении с внезапно возникшим умыслом ? //СЮ. 1976г. 21. С.9-10.
30) Ткаченко В. Понятие и виды покушении на преступление // СЗ. 1976г. 5. С.42-43.
31) Трайнин А.Н. Уголовная ответсвенность за приготовительные к преступлению действия. //СЗ. 1953г. 12. С.28-33.
32) Уголовное право РК. Общ.часть. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1998г.
33) Уголовное право. Общ.часть. Отв.ред. Козаченко И.Я., Незнамова З.А. М-1998г.
34) Уголовное право России. Общ.часть. Т.1. Отв.ред. Игнатов А.Н., Красиков Ю.А. М-1999г.
35) Устинова Т.Д. Назначение наказания за неоконченную преступную деятельность. Автореф.канд.дисс. М-1980г.
36) Церетели Т. Наказуемость приготовления к преступлению по советскому уголовному праву.// СЗ. 1954г.
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2) ҚР Қылмыстық кодексi.
3) Тонау және шабуыл жасап тонау туралы iстер тәжiрибесi туралы ҚазКСР-нiң Жоғарғы Сот Пленумының 1961 ж. 7-желтоқсанындағы №5 қаулысы, Пленумның 1968 ж. 12-маусымындағы №5, 1989 ж. 22-желтоқсан, №13 және 1996 ж. 20-желтоқсан №11 қаулыларымен енгiзiлген өзгерiстермен бiрге.
Арнайы Әдебиеттер:
1) Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А-1998 ж.
2) Андреева Л. Не допускать ошибок при применении ст 16УК РСФСР// Соц. законность. №12, с.15-16.
3) Демидов Ю. Понятие оконченного преступления //Сов. Юстиция. 1966, №18. С.21-23.
4) Дьяков С. Довровольный отказ от совершения преступления// Соц.законность. 1973, №10. С.-51-52.
5) Дядько Д.Е. Довровольный отказ от совершения преступления по советскому уголовному праву. Автореф.канд.дисс. Харьков-1974 г.
6) Здравомыслов Б.В. Стадии совершения умышленного преступления. М-1960 г. Советское уголовное право. Общ.часть.
7) Иванов В.Д. Общее понятие и виды стадий совершения умышленного преступления по законодательству КазССР. Тр./Караганда. ВШ МВД СССР. 1972г. Вып:1.
8) Иванов В.Д. Значение статьи 16УК РСФСР для предупреждения преступлений. ВШ МВД МООП СССР. 1968г. Вып:21. С.82-85.
9) Галахова А. Определение момента окончание умышленного преступления судебной практике// Сов.юстиция. 1979г. №13 С.30-5.
10) Дж. Флетчер, А.В.Наумов. Основные концепции современного уголовного права. М-1998г.
11) Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права РК. (Сравнительный коментарий к книге Дж.Флетчера и А.В.Наумова "основные концепции современного соременного уголовного права) А-2001г.
12) Карпушин М., Дьяков С. Рец. Панько К.А. добровольный отказ от преступления по советскому уголовному праву// Соц.законность. 1977г. №1. С.92-93.
13) Коментарий к УК РК. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1999г.
14) Коментарий. УК РК. Общ.часть. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1998г.
15) Кузнецова Н.Ф. // Ответственность за приготовление к преступлению и покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1958г.
16) Кузнецова Н.Ф.// Соц.законность. 1956г. №11. Рец: Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву.
17) Ливщиц С. Неосуществленное преступное намерение// Сов.юст. 1937г. №15. С.30-31.
18) Лясс Н.В. Понятие и основани наказуемости проготовления и покушения. Учен.записки (Ленинигр.Гос. Ун-т), 202. Серия юрид.наук. Вып:8, 1956г. С.50-65.
19) Лясс. Н.В. Добровольный отказ от совершения преступления// Сов.юст. 1963г. 22. С.16-18.
20) Менгашин В.Д. Вышинская З.А. Советское уголовное право. М-1950г.
21) Наумов А.В. Уголовное право. Общ.часть. М-1996г.
22) Панько К.А. Добровольный отказ от совершения преступления по советскому уголовному праву. Автореф.канд.дисс. саратов-1972г.
23) Пионтковский А.а. Учение о преступлении. М-1961г.
24) Сахаров А. Отстветственность за пригтовление и покушение. Добровольный отказ//СЮ. 1961г. 21. С.10-12.
25) Советское уголовное право. Общ.часть. М-1952г.
26) Святохин Н., Панько К. О добровольном отказе от преступления при оконченном покушении. //СЮ. 1974г. 6. С.20.
27) Тишкевич И.С. Приготовление и покушение по советскому уголовномк праву. М-1958г.
28) Ткаченко В. Приготовление к преступлению и покушение на него.//СЮ. 1975г. 16. С.7-8.
29) Ткаченко В. Возможны ли пригтовление и покушение при совершении с внезапно возникшим умыслом ? //СЮ. 1976г. 21. С.9-10.
30) Ткаченко В. Понятие и виды покушении на преступление // СЗ. 1976г. 5. С.42-43.
31) Трайнин А.Н. Уголовная ответсвенность за приготовительные к преступлению действия. //СЗ. 1953г. 12. С.28-33.
32) Уголовное право РК. Общ.часть. Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. А-1998г.
33) Уголовное право. Общ.часть. Отв.ред. Козаченко И.Я., Незнамова З.А. М-1998г.
34) Уголовное право России. Общ.часть. Т.1. Отв.ред. Игнатов А.Н., Красиков Ю.А. М-1999г.
35) Устинова Т.Д. Назначение наказания за неоконченную преступную деятельность. Автореф.канд.дисс. М-1980г.
36) Церетели Т. Наказуемость приготовления к преступлению по советскому уголовному праву.// СЗ. 1954г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . .
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
II тарау. Қылмыс iстелу сатылары :
1. Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және
жауаптылықтың ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2. Аяқталмаған қылмыс жасау кезеңдерi :
а) Қылмысқа дайындалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
б) Қылмыс iстеуге оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
в) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3. Аяқталмаған қылмыстар үшiн жауаптылықты белгiлеудiң
негiзi және жаза тағайындаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ..
57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Кiрiспе.
Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикалық қатынастарға көшуi,
елiмiздiң экономикалық және әлеуметтiк жағдайының дамуы, оның iшiнде жеке
меншiктiң қалыптасуы қылмыстылықтың көбеюiне, қылмыстардың жаңа түрлерiнiң
пайда болуына әкелдi. Осыған орай, мемлекетiмiздiң алдыңғы орындағы
мiндеттердiң бiрi - қылмыстылыққа қарсы күресу.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, "адам
құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi, сонымен
қатар заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең" - деп көрсетiлген. Осыған
сәйкес, адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерiн
қамтамасыз етуде заңдылық принципiн сақтау - мемлекетiмiздiң басты
мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында өзектi де әрi даулы сұрақтардың қатарына
жататын мәселелердiң бiрi - аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбы
болып табылады.
* Мен бiтiру жұмысымның алдына келесi мақсаттарды қойдым :
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстардың түсiнiгiн, құқықтық табиғатын
айқын бейнелеп түсiндiру;
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстардың iшкi мәнiн ашып, оның белгiлерiн
анықтай отырып, оларды осы белгiлерi арқылы ерекшелiктерiн көрсету;
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстар жөнiндегi қылмыстық құқық ғылымының,
қылмыстық заң жетiстiктерi мен кейбiр кемшiлiктерiн анықтай отырып, олар
жөнiндегi заңгер-ғалымдардың көзқарастар мен ұсыныстарын көрсету;
* қылмыс сатыларын дұрыс және дәл анықтау қылмыстық әрекеттi дұрыс саралау
сондай-ақ олар үшiн жауаптылық белгiлеудiң маңызын көрсету;
* осылайша, аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбының өзектiлiгiн
көрсете отырып, аталған тақырыптың кейбiр даулы мәселелерi бойынша - ой
салу.
Қасақана жасалатын қылмыстар өзiнiң дамуы барысында адамның
нақты мүдделерiне қол сұғады. Өмiрлiк құндылықтар, тәндiк қол сұқпаушылық,
меншiк және бостандық қылмыскердiң ниетiнiң iске асуынан зардап шеккенде
қылмыс жасалады деп саналады. Қасақана iстелетiн қылмыс тек бiр сатыдан
немесе ұзақ уақытты қамтитын бiрнеше сатыдан өтуi мүмкiн.
Қазақстан Республикасында қылмыстық құқық теориясы қылмыстық ой,
ниет пайда болған кейiнгi уақыттан бастап, қылмыстық iс-әрекеттiң дамуының
жүзеге асқанға дейiнгi кезеңдi- қылмыстың iстелу сатылары деп атайды. Олар
қылмысқа дайындалу, оқталу және аяқталған қылмысты қамтиды. Сондай-ақ,
қылмыстық заңда алдыңғы қылмыстық әрекеттi - аяқталмаған қылмыстар деп те
көрсетедi. Аяқталмаған қылмыс мәселелерiн зерттегенде, бiздiң көзқарасымыз
бойынша, ғылыми талдау жасау үшiн негiзгi бастау ретiнде - аяқталған қылмыс
болу керек. Өйткенi, қылмысқа дайындалу, қылмыс iстеуге оқталу және
қылмыстан өз еркiмен бас тарту сияқты түсiнiктер аяқталған қылмыстың
түсiнiгiнен шығып отыр және аталған түсiнiктердiң белгiлерiн дұрыс түсiну
үшiн аяқталған қылмыстың белгiлерi бiзге белгiлi болғандықтан, содан
бастауымыз керек. Сондықтан, менiң бiтiру жұмысымда қарастырылатын
қылмыстың жасалу сатылары төмендегiдей тiзбектелiп қарастырылады :
1) Аяқталған қылмыс;
2) Қылмысқа дайындалу;
3) Қылмыс iстеуге оқталу;
4) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту.
Бiтiру жұмысын жазу барысында әр түрлi заңнамалар, нормативтiк-құқықтық
актiлер, ғылыми еңбектер, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық
басылымдар, мерзiмдiлiк басылымдар және басқа әдебиеттер қолданылды.
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және жалпы сипаттамасы.
Өмiрдегi әр түрлi объективтi құбылыстар сияқты қылмыс та
мүмкiншiлiктен шын мәнiне дейiн дамиды. Белгiлi бiр әрекет жасағанға
дейiн әр адам, соның iшiнде қылмыскер де өз санасында оны ойластырып
алады.
Қасақана қылмыс жасағанға дейiн субъект өзiнiң қылмыстық
ниеттерiн ойластырып, барлық дәйектердi өлшеп, саралап, сонан кейiн
қылмыс жасауға шешiм қабылдайды. Мұндай адамда осы қылмыстың мәнiнiң
негiзгi детальдары мен оны жасау құралдарын көз алдына елестетiп, алдын ала
болжап, қылмыстық мақсатына жетуге деген психикалық көзқарасы пайда
болады. Адамның санасында өтетiн мұндай процестердi ой, ниеттiң қалып-
тасуы деп атауға болады.
Мґндай ой, ниеттi" ?алыптасуы таза психикалы? процесс
Бол?анды?тан , ол 34шiн адам жазалану?а жатпайды.
Ой, ниеттiң қалыптасуы iс-әрекет болып табылмайды, сондықтан да
қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға әкеп соқтыра алмайды. РСФСР-дiң Жоғарға
Сотының РСФСР Қылмыстық кодексiн қолдану жөнiндегi 1926 жылғы
директивтi хатының редакциясында : "қылмыс жасауға деген жалғыз ғана
жалаң ой, жалаң mниет нақты iс-әрекет түрiнде көрiнбесе, қылмыс болып
табылмайды және не үшiн әлеуметтiк қорғау шарасы қолданылмайды" - деп
көрсетiлген.
Қоғамға қайшы жат ойлары бар адамдар ықпал ету қылмыстық- құқылы
сипатындағы шара қолданумен емес, саяси тәрбие жүзеге
асырылады.
Ой, ниеттiң, iшкi сезiмнiң тiптi қоғамға жат сипатта болға-
нымен де ол нақты қылмыстық iс-әрекетпен көрiнбейiнше жазаланбаушылық
-заңдылық қағидаларының бiрi болып табылады. Қылмыстық ой, ниеттiң
қалыптасуы адамның қылмыс жасауға деген ойын бiлдiредi, бiрақ ол нақты
бiр қылмыстық әрекетке айналмайынша (дайындалу, оқталу, қылмысқа қатысу,
аяқталған қылмыс) қылмыстық құқық бойынша жазаланбайды. Жоғарыда
айтылЈандарға сай , Н.Ф. Кузнецова қылмыс жасауға деген ой, ниеттiң
пайда болуы қылмыстың дамуының бiрiншi сатысы ретiн- де қарастыру
керек және қылмыстық ой, ниеттiң қалыптасуы қылмыстық құқық бойынша
кейбiр шектеулерге байланысты (егер ол ерекше жағдайларға байланысты
жеке қылмыс құрамын құрай- тын болса) жазаланады деген пiкiрлердi
ұстанатын кейбiр авторлардың көзқарастарын қате деп көрсетедi1
Ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстың дамуының сатысы болып
табылмайды және бола алмайды. Қылмыстың даму сатысы
дегенiмiз, ол қылмыстық нәтижеге жеткiзетiн баспалдақ, ол аз болсын,
көп болсын, бiра? қылмыстың объектiсiне зардап келтiруге ықпал
етедi, субъектiнi алдына қойған мақсатына жетуге жақындатады -
дейдi, Н.Ф. Кузнецова өзiнiң жоғарыда аталған еңбегiнде. Ал, ой,
ниеттiң пайда болуы қылмыстың даму сатысының аталған
белгiлерiнiң бiреуiне де жатпайды.
1 Н.Ф. Кузнецова. Отвенственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1985 г. .28-29
Қылмыс жасайтындығы жөнiнде айтумен, қылмыс жасауға деген ойының
болуымен субъект қылмыс жасауға ешқандай қолайлы жағдай туғыза алмайды.
Қылмыстың дамуының сатысы болмайтын ой, ниеттiң пайда болуы қоғамға қауiптi
iс-әрекет болып табылмайды. Шын мәнiнде, қалмыс жасалмай тұрып, бiр адамның
өзiнiң қылмыс жасауға деген ойының болғанынан қандай қоғамдық қатынасқа
зиян келедi? Ешқандай. Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы құқықпен
қорғалатын объектiлерге қауiп төндiрмейдi, сондай-ақ қылмыстық қол
сұғушылықты жүзеге асырушылық бола алмайды.
Қылмысқа дайындалу ма, әлде тек қылмыстық ой пайда болды ма деген мәселенi
соттың дұрыс анықтауы қылмыстық жауапкершiлiкке тарту мәселесiн шешкенде
үлкен маңызға ие.
Кеңестiк қылмыстық құқық оқулықтарында ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстық
заңда көрсетiлген кей реттерде аяқталған қылмысты құрайды деген пiкiрлер
бар. Олардың қатарына олар жеке адамдарға қатысты жасалатын қорқыту (ҚР ҚК-
112-бап), сол сияқты мемлекеттiк билiктi күштеп құлату туралы үгiт насихат
жүргiзу (немесе ҚР ҚК 170-бабындағы ҚР-ң Конституциялық құрылысын күштеп
құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен құлатуға
шақыру қылмысы) қылмыстарын жатқызады. Олардың пiкiрiнше, аталған
жағдайларда мұндай қылмыстық ой, ниет қылмыстық құқықпен жазаланады2.
Басқаша айтқанда бұл оқулықтардың авторлары жоғарыда аталған жағдайларда
қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде танылады дейдi. Мұндай ойларды қате
пiкiр деп есептеймiз.
Аталған мәселеге қатысты Қазақстандық, профессор А.Н. Ағыбаев:
"қылмыстық ой, ниеттi табуды қорқыту арқылы жасалатын ауыр қылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды" - деп дұрыс көрсеткен3.
Жоғарыда сөз болған ой, ниеттiң пайда болуы өзiнiң нәтижесiне сай,
осы субъектiнiң қылмыс жасауға деген ниетiнiң бар екендiгi жөнiнде үшiншi
тұлғаға жеткiзуiмен ғана сипатталады, - тек қана. Ал қорқыту болса,
жәбiрленушiге оның мiнез-құлқын қорқытушының мүддесiне сай өзгертуге
психикалық мәжбүрлеу болып табылады. Әрi қарай, ой, ниеттiң пайда болуы
заңмен қорғалатын объектiлерге ешқандай да зиян.
келтiрмейдi. Ал қорқыту болса, қоғамға қауiптi iс-әрекет, өйткенi адам
өзiне Конституциямен кепiлденген ?12?u?тары мен бостандықтарын жүзеге
асыра алмайды.
Денеге жарақат келтiруге немесе адамды өлтiруге ой, ниет
пайда болғанда, субъект бiр адамды өлтiрудi немесе оның денсау- лығына
қандай да бiр жарақат келтiрудi тiлейдi, оның ойы соған бағытталады. Ал
қорқытуда мәселе басқаша болады. Мұнда ой, ниеттiң мазмұны басқаша :
тұлғаның мiнез-құлқын қорқытушыға керек, тиiмдi басқа жаққа қарай өзгерту.
Тiптi егер қорқытушы өзiнiң қорқыту әрекетiн орындап, жүзеге асырған
жағдайда да қорқыту адам өлтiру немесе күш қолдану қылмысының сатысы
болмайды. Мұндай жағдайда қорқыту мен адам өлтiру қылмыстардың реалды
(нақты) жиынтығын құрайды (әрине, егер бұл жағдайда террорлық акт белгiлерi
болмаса). Егер заңмен қорғалатын объектiге қандай да бiр зиян келтiру
арқылы тiлегi қорқыту түрiнде көрiнсе, онда мұндай мiнезқұлық жеке
қоғамға қауiптiлiк сипатына ие болады, ал мұндағы қорқыту қылмыстық
ойға жетудiң құралы болып табы- лады, сондықтан оны заң қылмыс
деп таниды.4
Осы аталғандарға сәйкес, келесiдей тұжырым жасауға болады:
қорқыту қылмысын жасаған кезде шын мәнiнде адамның ой, ниетi үшiн
___________________________________ __
2 Меншагин В.Д., Вышинская З.А. Советское уголовное право. М-1950.С.135.;
Советское уголовное право. Часть общая. М-1952 г. С277-278
емес, қоғамға қауiптi iс-әрекет - қорқыту , тiптi, егер қорқы-
тушының әрi қарай оны орындауға деген ниетi болмаса да. Адам- ды
өлтiремiн немесе оған дене жарақатын келтiремiн деген ой, ниетiнiң
пайда болуы қорқыту болып табылмайды. Қорқыту сол сияқты жеке тұлғаға
қарсы қылмыстардың даму сатысы бола алмайды. Егер қате оймен
қорқытуды ой, ниеттiң пайда болуы ретiнде, осыған сәйкес жеке тұлғаға
қарсы қылмыстардың даму сатысы ретiнде қарастырсақ, онда қорқытудың
объектiсiн адамның өмiрi мен денсаулығы деп тануымыз керек
болады.
Қорқыту болашақта жеке тұлғаға қарсы қылмысты жасау үшiн жағдай
туғызатындығындай болып көрiнетiнiмен емес, ол өзiне тән зиянды
қасиеттерiмен өз алдына қоғам үшiн қауiптi болып табылады.
Сондықтан, ҚР ҚК-ң 112-бабында көрсетiлген қорқыту -оның адам өлтiру
қылмысының даму сатысы екендi- гiнен емес (олай бола да алмайды) ,
ол өз алдында қорқытуды iске anu?o сатындығына қауiптенудiң
жеткiлiктi негiздерiнiң бар екендi -гiне байланысты , өз алдына
қоғамға едәуiр қауiп төндiретiн -дiктен, ол үшiн қылмыстық
жауаптылық белгiленiп отыр. Қорқытуды жеке тұлғаға қарсы
қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде қате тану тәжирибеде дұрыс
сараламауға әкеп соғады. Оған төмендегi жағдай мысал бола алады.
А өзiнiң танысы К-мен мас күйiнде жанжалдасып, "менен жақсылық
күтпе" -деп қорқытады. Мас адаммен айқайласудың бос әуре екендiгiн
түсiн - ген К ас үйден шығып , басқа бөлмеге кiрiп кетедi.
Осы кезде А қолына балтаны алып, "өлтiремiн" - деп , К
отырған бөлмеге қарай жүгiредi. К бөлменiң есiгiн жауып
үлгередi. А есiктi
3А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А 1998 ж. 132 - бет.
4Коментарий к Уголовному Кодексу РК. А-1999 г. С65.
қағып, бiраз уақыттан кейiн аулаға шығып , балтаны өз ор -
нына қояды. Бұл iс бойынша , сот А-ның әрекеттерiн адам
өлтiруге оқталу деп саралаған. Бұл жағдайда iс бойынша ,
қорқыту белгiлi бiр әрекетпен - қылмыстың қаруын iздеумен ұштасып
отыр. Соттың мiндетi - қылмыстың қаруын iздеу өлтiру үшiн бе , немесе
жеке тұлғаға қарсы басқа қылмыс iстеу үшiн бе, әлде қорқыту
әрекетiне шын мәнiндегi сипат беру үшiн қа - ру iзделдi ме
екендiгiн дұрыс анықтау болып табылады. Осы мәселелердi дұрыс шешуге
байланысты А-ның әрекетi дұрыс сараланады. Ал , сот болса , А балтаны
адамды өлтiру үшiн алған деп қате жiберiп отыр. Ал, шын мәнiнде
iс материалдары бойын - ша бұл жерде балта К-нi қорқыту үшiн
алынған болатын. Қорқыту жеке тұлғаға қарсы қылмыс жасаудың сатысы
бола алмайтынды -ғының тағы да бiр дәлелi ретiнде келесi фактiнi
көрсетуге болады. Басқа да аяқталған қылмыстар сияқты қорқыту
қылмысына дайындалу және оқталу болады , сондай-ақ оған бiрге қатысу
болады5.
Осындай мәселер сияқты , ҚР-ның конституциялық құрылы - сын
күшпен құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтасты -ғының бiрлiгiн
күштеп бұзуға жария түрде үндеу , сондай-ақ осындай мазмұндағы
материалдарды осы мақсатқа тарату (ҚР КК-нiң 170- бабы) - қылмыстық
ой, ниеттiң пайда болуы болып табылмай- ды, сондай-ақ басқа
јылмысты жасау сатысына да жатпайды. Мұндай қылмысты жасау туралы
айтқан адам қылмы қорқыту стық жауаптылыққа тартылатын себебi , ол
заңда жазалау қатерiмен тиым салынған қоғамға қауiптi , кiнәлi
„рекеттi жасайды. Бұл жағдайда
5Кузнецова. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1985 г. С.35.
адамды осы қылмысы үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға, мемлекеттiң
конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстардың басқа да
түрiн жасауға ниет болғанын дәлелдеудiң қажетi жоқ. Ал , егер
мемлекеттiң конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы
сипаттағы қылмыс жасауға азғырғандығы дәлелденсе , оның ҚР ҚК , 170-
бабында көзделген "ҚР конституция - лық құрылысын күшпен құлатуға немесе
өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру" қылмысымен
емес, онда ҚР-тiң 168-бабында көрсетiлген "Өкiметтi күшпен басып алу немесе
өкiметтi күшпен ұстап тұру қылмысына" немесе ҚР-тiң 169-бабына сай,
"Қарулы бүлiк" және т.б. мемлекеттiң конституциялық құрылысына немесе
қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстарды жасауға азғыру ретiнде сараланады.
Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуын кей кезде айдап салушылықпен
шатастырады (азғыру). Мысалы, бiр әскери қызмет өткерушi екiншiсiне "ӨБП
-де танысың бар емес пе, мен сенiң орныңда болсам , бөлiмдi өз
бетiммен тастап кетушi едiм" - дейдi. Осы жерде сырттай қарағанда
бөлiмдi тастап кетуге деген ой, ниет пайда болған сияқты, бiрақ бұл жерде
осы қылмысты жасауға азғыру болып тұр. Себебi, субъект өзiне бiр қатысушы
iздей отырып, басқа тұлғаға ой салу мақсатында, оған өзiнiң сырласушысының
қалай қарайтынын бiлу үшiн айта отырып, бұл уақытта қылмыс жасауға айдап
салып отыр. Егер аталған тұлғалар қылмыс жасауға келiсiп, олардың еркiнен
тыс жағдайларға байланысты қылмыс аяғына дейiн жеткiзiлмесе, олардың
әрекеттерi қылмыстың қай сатысында үзiлгенiне байланысты, қылмысқа бiрге
қатысқандары үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Жоғарыда аталғандар,
бiзге, төмендегiдей қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi. Қылмыстық ой,
ниеттiң пайда болуы ешқашан қылмыс жасаудың сатысы бола алмайды және
ешқашан мұндай жалаң ой, ниет үшiн қылмыстық жазаға тартылмайды деп толық
айта аламыз. Қылмыстық жауапкершiлiк қылмыстық заңда көрсетiлген қоғамға
қауiптi iс-әрекеттi жасаған кезде ғана орын алады. Қылмыстың және қылмыс
құрамының елгiлерiн қарағанда, бiз қоғамға қауiптi iс-әрекет
заңда көрсетiлген қажеттi белгiлердiң барлығы болғандығы жөнiнде, яғни
аяқталған, бiткен қылмыс жөнiнде айтамыз. Дегенмен, кей
кездерде тек аяқталмаған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен қатар әлi
бiтпеген, қоғамға қауiптi iс-әрекет аяқталмаған қылмыс үшiн жауаптылық
белгiлеудiң қажеттiлiгi туады. Осыған сәйкес, қылмыстық құқық қылмыстың
жасалу сатыларын ажыратады. Сатылар деп - қасақана жасалатын қылмысқа
дайындалу, оқталудан бiткенге дейiнгi өтетiн кезеңдерiн айтамыз6.
Осыған ұқсас, неғұрлым толық түрдегi анықтаманы Б.В. Здравомыслов
та бердi. Оның пiкiрi бойынша : "Кiнәлiнiң қылмыстық ойларын жүзеге асыру
дәрежесiн көрсететiн, жасалған қоғамдық қауiптi әрекеттiң сипатына сәйкес
ажыратылатын қасақана қылмыс жасау үшiн дайындалу, оны тiкелей орындаудың
арасында өтетiн әртүрлi кезеңдердi - қылмыс жасаудың сатылары" - деп
атайды.
Қылмыстық ой, ниеттi жүзеге асыру барысында оның қай кезеңде,
қай баспалдақта үзiлгенiне байланысты, бiз қылмыстың жасалу сатыларының қай
түрiне жататыны жөнiнде айта аламыз. Жоғарыда көрсетiлген қылмысты жасау
сатыларының анықтамаларына сәйкес, олар тек қасақана қылмыстарды жасағанда
ғана болады және кiнәлiнiң қылмыстық ой, ниетiн жүзеге асыруының дәрежесiн
көрсетедi деп айтуға болады. Қылмыстық ойын жүзеге асырушы адам, өзiнiң iс-
әрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн және оның салдарын саналы түрде
6А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А 1998 ж. 131 - бет.
түсiнедi, өзiнiң қылмыстық ой, ниетiн ж34зеге асыруды тiлейдi. Б12дан
шы?атын ?орытынды, кез келген ?аса?ана жасалатын қылмыс сатылары тек
тiкелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың жасалу сатылары қоғамға қауiптi iс-әрекеттiң қаншалықты жүзеге
асқанымен өзара ажыратылады. Адамның қылмыс жасауға қалай дайындалғаны мен
оны жүзеге асыруға байланысты, қандай нақты әрекеттер орындалды және оның
қылмыстық әрекетi қай сатыда үзiлгенiне байланысты бiз сол немесе басқа
саты жөнiнде айта аламыз. Осыған сәйкес, қылмыстың жасалу сатылары өзара
объективтi белгi - қылмыстық әрекеттердiң үзiлуi, аяқталғанына байланысты
ажыратылады.
Қылмыстық әрекеттердiң аяқталу сәтiне және жасалған iс - әрекеттiң сипатына
байланысты бiр топ авторлардың ойлары бойынша қылмыстық құқықта қылмыстың
жасалу сатыларының келесi түрлерi бар :
1. Қылмыстық ойдың пайда болуы;
2. Қылмысқа дайындалу;
3. Қылмыс жасауға оқталу;
4. Аяқталған қылмыс;
Ал, екiншiсi бiр топ авторларының көзқарастары бойынша қылмыстың жасалу
сатыларының келесi түрлерi бар :
1. Қылмысқа дайындалу;
2. Қылмыс жасауға оқталу;
3. Аяқталған қылмыстар;
Бiрiншi көзқарасты жақтаушылардың ойларына келсек, онда келесiлердi айтуға
болады : қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы ең басты белгi - қоғамға
қауiптiлiк белгiсiнен айырылған. Қылмыстық құқылық мәнi болмағандықтан ол
қылмыстың жасалу сатысы ретiнде таныла алмайды. Қылмыстық ой , ниеттiң
жазаланатын кездерi бар деп дәлелдеп отырғандары, ол жоғарыда айтып
кеткенiмдей, қылмыс -тың жасалу сатысы емес, заңмен көзделген барлық
белгiлерi бар iс - әрекет - жеке қылмысты құрайды.
Шынымен де ой, ниеттiң пайда болуын қылмыстың жасалу сатысы ретiнде тануға
болмайды, өйткенi, оның қоғамға қауiптiлiк белгiсi жоқ. Қандай да бiр iс -
әрекетпен көрiнбейдi, қылмыстың жасалуына қандай да бiр қолайлы жағдай
туғызбайды және оны жүзеге асыру болып табылмайды, қандай да бiр
қоғамдық қатынас -тарға қауiп төндiрмейдi. ҚР ҚК-нiң ешбiр баптарына тек
жалаң ой, ниет, iшкi сезiм үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылатынын
көре алмаймыз. Керiсiнше, Конституция бойынша, сөз бен шығармаш - ылық
принципi жарияланған. Сондықтан жоғарыда аталғандарға сай, қылмыстық
кодекстiң баптарына, сондай-ақ көптеген Ресей және Қазақстан заңгер-
ғалымдарының көзқарастарына сүйене отырып, бiздiң ойымызша , ой, ниеттiң
пайда болуын жеке саты ретiнде бөлiп қарастыруға негiз жоқ деп
есептеймiз .
Алған рет жалпыланған нысанда қылмысқа дайындалу мен қылмыс жасауға оқталу
сатылары 1919 ж. "РСФСР-дың қылмыстық құқық жөнiндегi басшылық
негiздерiнде" берiлген болатын. "Қылмыстың жүзеге асырылу сатылары" деген 4-
бөлiмiнде аяқталған қылмыс , қылмысқа дайындалу , оқталу түсiнiгi
анықталды . РСФСР -дың бiрiншi ҚК-де (1922 ж.) қылмысқа дайындалу мен
оқталудың түсiнiгi берiлдi және оқталу жасалған қылмыс ретiнде
жазаланады, бiрақ сот зардаптың елеулi маңызы болмағандығын және оның
болмауын ескеруге құқылы деп көрсетiлген болатын. Ал қылмысқа дайындалу,
егер ол өз алдына жазалануға жататын iс - әрекет болғанда ғана жазаланатыны
көрсетiледi. Осы кодекспен, сондай - ақ қылмыс жасаудан өз еркiмен бас
тартудың түсiнiгi және қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тартқан адамды
қылмыстық жауапкершiлiктен босату жөнiндегi ереже бекiтiлдi.
1924 ж. КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негiзгi
бастамаларында қылмысқа дайындалу мен оқталуды "басталған қылмыс" деген
жалпы түсiнiкке бiрiктiрдi және жаза тағайындау барысында сот аяқталған
қылмыс үшiн көрсетiлген баптың санкциясы шегiнде, қылмыскердiң қауiптiлiк
дәрежесi мен қылмыстық ой, ниеттiң жүзеге асырылу дәрежесi ескерiлуi керек
екендiгiн атап көрсетедi (11-бап).
1924 ж. "негiзгi бастамалардың" ережелерi кейiнiрек одақтас
республикалардың қылмыстық кодекстерiнде өзiнiң дамуы мен нақтылануын
тапты. Айталық, РСФСР ҚК (1926 ж.) қылмысқа дайындалу және оқталу жасалған
қылмыс ретiнде қудаланды және сот жаза тағайындай отырып, кiнәлi адамның
қауiптiлiк дәрежесiн, қылмысқа дайындалудың дәрежесi мен қылмыстық
зардаптың жақындылығын, сондай-ақ қылмыстың аяғына дейiн жеткiзiлмеуiнiң
себебiн басшылыққа алуы керек екендiгiн мiндеттедi. (19-бап). Қылмыстың iс-
әрекеттiң алдыңғы кезеңдерi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк белгiлеу мәселесi
әрi қарай өзiнiң дамуы мен нақтылануын "КСРО және одақтас республикалардың
1958 жылғы қылмыстық заңдарының негiзiнде" көрiнiс тапты. "Негiздер"
қылмысқа дайындалу мен қылмыс жасауға оқталу сатыларының түсiнiгiн кеңiрек
берiп, қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңi үшiн жауаптылықты анықтайды (15-
бап). "Негiздерде" қылмыстан өз еркiмен бас тарту жеке институт ретiнде
қарастырылады (16-бап).
Қылмыс жасауға деген ақырғы шешiмiн қабылдағаннан кейiн субъект өзiнiң
қылмыстық ойын жүзеге асыру үшiн оны орындауға әрекет ете бастайды. Егер
кiнәлiнiң ырқына салса бұл әрекеттер аяғына дейiн жеткiзiлер едi, бiрақ
оның бiтпей қалуы кiнәлiнiң еркiнен тыс жағдайда болатын әртүрлi бөгеттерге
байланысты болады. Сондықтан да, қылмыстық заң қылмысқа дайындалуды,
оқталуды қылмыстық iс-әрекеттiң бастапқы сатысы деп қарайды және бұл екi
әрекеттi аяқталмаған қылмыстар деп айтуға болады. Қылмыс iстеудiң бiрiншi
сатысы - қылмысқа дайындалу болып табылады. Бұл сатыда, яғни қылмысқа
дайындалу кезiнде субъект қылмыс iстеу үшiн құралдар немесе қаруларын
iздестiрген, әзiрлеген немесе бейiмдеп жасаған, қылмысқа қатысушыларды
iздестiру, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасау үшiн өзге де
қасақана жағдай туғызған реттерде туындайды. Мысалы, кiсiнi өлтiру үшiн у
дайындайды, жоспар жасап, қылмыс жасайтын жердi, жағдайды анықтайды,
қылмысқа қатысушыларды iздестiредi, жәбiрленушiнiң келiп-кету жолдарын
анықтап iзiне түседi және т.б. әрекеттер жасайды. Осындай жағдайларды
жасағаннан кейiн қылмыстың субъектiсiне өзiнiң қылмыстық ойын жүзеге асыру
қалады. Осыдан кейiн қылмыс жасауға, яғни қылмыс құрамын орындауға тiкелей
бағыталған ҚК-тiң Ерекше бөлiмiндегi жеке құрамда көрсетiлген iс-
әрекеттердi iстейдi. Қылмыстық ойын жүзеге асыру барысында, ол белгiлi бiр
объектiге зиян келтiргiсi келедi. Бұл сатыда субъект тiкелей қасақана
қылмысты iс-әрекеттi жасауға кiрiседi, бiрақ оның ырқынан тыс себептерге
байланысты қылмыс ақырына дейiн жеткiзiлмей қалады. Мысалы, бiреудi
өлтiремiн деп оған жанды жерiнен пышақ салады, бiрақ дәрiгердiң дер кезiнде
көмек көрсетуi нәтижесiнде жәбiрленушi тiрi қалады.
Н.Ф. Кузнецова қылмыстың даму сатыларын: қылмысқа дайындалу, қылмысты
орындау және кылмыстық зардаптың орын алуы деп бөледi7.
"Аталған автордың қылмыстың жасалу сатылары жөнiндегi бұл ұсынысымен
келiсуге болмайды" - дейдi Б.В.Здравомыслов8. Б.В.Здравомысловтың айтуы
бойынша, қылмысқа дайындалу сатысын дұрыс көрсете отырып, Н.Ф. Кузнецова
дәлелденбеген, негiзсiз түрде қылмыс сатыларына қылмысты орындау және
қылмыстық зардаптың орын алуын жатқызады. Қылмысты орындау өзiнiң мәнiне
сай қылмыс жасаудың бөлек-бөлек екi сатысы : қылмыс жасауға оқталу және
аяқталған қылмыс кiрiп тұратын, өте кең, ауқымды түсiнiк болып табылады.
Сонымен қатар, мұндай сатының бар екендiгi қылмыстық заңның мазмұнынан
көрiнбейдi және заңда жеке саты ретiнде "қылмысты орындау" емес, "қылмыс
жасауға оқталу" деп көрсетiлген. Ерекше саты ретiнде, қылмыстық зардаптың
орын алуы деп бөлiп көрсетуi де негiзсiз. Бұлай бөлу негiзсiз түрде
аяқталған қылмыстардың түсiнiгiн тарылады. Көптеген жағдайларда, қылмыстың
аяқталуы үшiн заң барлық уақытта бiрдей қылмыстық зардаптың болуын талап
етпейдi,-деген пiкiр айтады.Аталған қарсылық пiкiрмен келiсуге болады.
Өйткенi, қылмыс жасау сатыларын бұлайша бөлудiң негiзсiздiгi : 1)
Бұрыңғы Кеңестiк кездегi және қазiргi ҚР ҚК-ның мазмұнына сүйенсек,
осылайша бөлуге еш негiз жоқ. 2) Қылмыстың жасалу сатыларын осылайшы атап
қарастырудың теориялық және тәжiрибелiк маңызын көре алмаймыз және заңда
берiлген түсiнiктен ауытқып кетер едiк. 3) Н.Ф. Кузнецованың келтiрiп
отырғанындай, қылмыстың жасалу сатыларын қылмысқа дайындалу және қылмыс
жасауға оқталу деп атау қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңдерiнiң (қылмысқа
дайындалу мен оқталу) барлық қажеттi белгiлерiн анық ашып көрсетуге қалайша
кедергi келтiретiндiгiн нақты көрсетпейдi. Ал бұл жерде кедергi келтiретiн
еш нәрсе жоқ деп есептеймiз. Жоғарыда қылмысқа дайындалу және оқталғандық
- қылмыс жасаудың алдыңғы, бастапқы сатысы болып табылады дедiк. Осы екi
сатыға да тән ортақ белгiлер : қылмысты әрекеттiң кiнәлiнiң ырқынан тыс
себептермен аяғына дейiн жеткiзiлмеуi, субъективтiк жағынан осы екi
сатыдағы қылмыстардың тiкелей қасақаналықпен iстелуi. Бұл екi саты да
абайсызда жасалатын қылмыстарда, сондай-ақ жанама қасақаналықпен жасалатын
қылмыстарда орын алуы мүмкiн емес.
Кейбiр қылмыстар қылмыстық әрекеттiң аяқталу сатысын құрайтын бiр сатыдан
(дайындық немесе оқталу) ғана өтедi.
Қылмыстық әрекеттiң бастапқы кезеңi мен аяқталған қылмыстың негiзгi
айырмашылығы - объективтi белгiлерiне байланысты болады, яғни қылмыстың
объективтi жағын құрайтын iс-әрекеттiң толық еместiгiмен, аяқталмағанымен
сипатталады.
Егер кiнәлi алам қылмыстық заңның Ерекше бөлiмiнде көрсетiлген жеке
қылмыс құрамының барлық белгiлерiн iстесе, онда оның әрекетi бiткен,
аяқталған қылмыс деп бағаланады. Мұндай жағдайда субъектiнiң iс-әрекеттерi
мен нақты қылмыс құрамының объективтi жағында көрсетiлген белгi - қылмыстың
зардабы нақты туады. Қылмыстан болған зардаптың мәнi мен көлемi нақты
қылмыс құрамы арқылы белгiленедi. Қылмыстың аяқталу уақыты әрбiр қылмыс
құрамының ерекшелiктерiне байланысты әртүрлi болады. Қылмыстық әрекеттiң
алдыңғы сатыларына жататын қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу
көбiне материалдық құрамды қылмыстарда кездеседi. Формальды құрамды
қылмыстарда қылмыс жасауға оқталу сирек кездеседi.
Қылмысқа дайындалу сатысы формальды да, материалды құрамды
қылмыстарда да бола бередi.
Қылмыстың аяқталу кезеңi қылмыс жасаудың дайындық сатысында-ақ аяқталатын -
келте құрамды қылмыстарда қылмыстық әрекеттiң алдыңғы сатылары болмайды.
Мысалы, бандалық топ құру қылмысында және т.б.
Аяқталмаған қылмыстарды дұрыс саралау үшiн тiкелей
қасақаналықтың қай түрiне жататындығын дұрыс анықтауға да
7 Н.Ф. Кузнецова. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1958 г.
8Здравомыслов Б.В. Советское уголовное право. М-1960 г. С.5.
байланысты болады, яғни ниеттiң нақтыланған, балама немесе нақтыланбағанына
байланысты болады.
Нақтыланған ниетi болған кезде тұлға алдына дәл мақсат қояды, оны жүзеге
асыру үшiн өзiнiң әрекеттерiн тiкелей бағыттайды (адамды өлтiруге, iрi
мөлшерде ұрлауға т.б.). Егер кiнәлiнiң еркiнен тыс жағдайларға байланысты
ол ойлаған қылмыстық зардап келмей, одан неғұрлым аз зардап келсе және өз
алдына жеке аяқталған қылмыс ретiнде заңда көрiнiс тапқан болса, онда осы
ауырлығы аз зардапты аяқталған қылмыс бойынша емес, кiнәлiнiң ниетiнiң
бағыттылығына сәйкес, оның iс-әрекетi өзi жасағысы келген ауыр зардапты
қылмысқа оқталу деп саралануы керек.
Кiнәлiге қандай зардап келсе де бәрi бiр болатын нақтыланбаған ниеттi
болса, онда оның iс-әрекетi қандай зардап келдi соған байланысты аяқталған
қылмыс ретiнде сараланады. Балама ниетте де осыған ұқсас шешiледi : бiрнеше
баламалы қылмыстық зардаптардың iшiндегi кiнәлi тiлеген, алдын ала
болжаған қылмыстық зардап үшiн жауапкершiлiкке тартылады.
Сонымен, қасақана жасалатын қылмыстардың даму сатылары қолданыстағы ҚР ҚК-
не сәйкес, төмендегiдей : қылмысқа дайындалу, қылмыс жасауға оқталу,
аяқталған қылмыстар.
Қылмыс жасау сатыларын анықтаудың жасалған қылмыстық iс-әрекеттi дұрыс
саралау, оның қоғамға қауiптiлiк дәрежесiн анықтау, сондай-ақ кiнәлiге әдiл
жаза тағайындау үшiн маңызы өте зор.
II тарау. Қылмыстың жасалу сатылары:
1.Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және жауаптылықтың ерекшелiктерi.
Бұрынғы қылмыстық заңдарда аяқталған қылмыстың түсiнi - гi
берiлмеген болатын. Оның түсiнiгi қылмыстық құқық теориясын және сот
тәжiрибесiнде қалыптасқан едi. Қазiргi Қазақстан Республикасында 1998ж. 1-
қаңтарынан бастап әрекет етушi ҚК-тiң 25-бабында алғаш рет
аяқталған қылмыстың анықтамасы берiлiп отыр. Аталған бапқа сәйкес,
"Егер адам жасаған әрекетте осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгiлерi болса, қылмыс аяқталған деп танылады". Басқаша айтқанда, әр
қылмыс - тың аяқталу сәтi заңда осы қылмыстың құрамы қалай
көрсетiлге - нiне байланысты болады.
Қандай да болсын қылмыстың аяқталған сәтiн анықтауды шешуге көмектесетiн
критерийдi анықтау үшiн бiз аяқталған қылмыс түсiнiгiнiң жалпы мазмұнын
ашып алуымыз керек. Яғни, заң шығарушы қылмыстың аяқталуын , оны жасаудың
қандай да бiр сәтiмен байланыстыруының негiзiн анықтауымыз керек9.
Қылмыстық құқық қылмыстық заңда көрсетiлген қылмыс құрамының ерекше
-лiктерiне байланысты аяқталған қылмыс тек бiр түрi ғана емес, әр түрлi
болуы мүмкiн. Оның әр түрлi болуы қылмыс құрамының құрылысының түрлiше
болуына тiкелей байланысты болады. Осы - ған байланысты қайсыбiр
қылмыстың аяқталуы қылмыстың объектi сiне зиян келтiруге байланысты болып ,
ал "басқа бiр қылмыстың аяқталуы сол қылмыстың объектiсiне зиян
келтiру қаупiн туғызған
9Демидов Ю. Понятие оконченного преступленияСЮ. 1966г.№18.
С21-23
жағдайда-ақ жүзеге асады. Қылмыстық заң осы аталған жағдай -лардың
орын алған уақытынан бастап қылмыс құрамының аяқтал -ғанын бiлдiредi
Сол себептi де қылмыстың аяқталуы барлық уақытта да белгiлi бiр
қылмыс құрамының ерекшелiгiмен тығыз байланысты болады. Қылмыстық заңда
бегiленген материалдық қылмыс құрамының аяқталы үшiн осы құрамда
көрсетiлген қылмыстың зардабының болуы қажет. Мысалы , 316-баптағы
лауазымды салақтықты айтуға болады. Осы қылмыс аяқталды деу
үшiн субъектiнiң әрекетiмен мемлекеттiк мүддеге немесе азаматтардың
заңды құқықтары мен мүддесiн елеулi түрдегi бұзу орын алу керек. Сондай-
ақ осындағы iстелген iс-әрекет пен келтiрiлген зиянның
арасында себептi байланыстың болуы шарт.
Кейбiр қылмыстардың диспозициясында қылмыстың мүмкiн бола -тын
бiрнеше зардаптарының түрiн көрсетедi. (Мысалы ҚК - тiң 103 бабы) Мұндай
қылмысты аяқталды деу үшiн осы бапта көрсетiлген бiр зардаптың болуы
жеткiлiктi.
ҚК- те зардабы болмайтын формальды қылмыс құрамдары
бар. Мұндай қылмыстардың аяқталуы кiнәлiнiң заңда көрсетiлген iс әре
-кеттi жасауымен тұжырымдалады. Мысалы 314-бап, 320-бап т.б. Кейбiр
жағдайларда қылмыс iстеудiң даярлық сатысында - ақ аяқталған қылмыс
құрамдарына жол берiледi. Мысалы , кiнәлi адам кiсiнi атып өлтiру
үшiн, заңсыз атылытын қаруды сатып алады. Мұндай ретте оның
әрекетiнде кiсi өлтiруге дайындық - 96 - бап және ҚК - тiң 251 -
бабында көрсетiлмеген қаруды , оқ дәрiнi және жарылғыш заттарды
заңсыз алып жүру, сақтау, алу, жасау және өткiзу сияқты аяқталған қылмыстың
құрамы бар.
Аяқталған қылмыстың қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңiнен негiзгi
айырмашылығы болып - осы қылмыстың қылмыстық заңда көрсетiлген барлық
белгiлерi мен оның бар болуы табылады. Сондық - тан аяқталған
қылмыстың ең елеулi белгiсi ретiнде-қылмыстың объективтi қасиетiнiң толық
дамуын есептеу керек, әйтпесе, қылмыстың объектiсi, субъектiсi, субъективтi
жағы қылмыстық әрекеттiңалдыңғы кезеңiнде де, сондай-ақ аяқталған
қылмыста да бiрдей болып келедi.
Қылмыс пен келтiрiлген зиян әртүрлi болуы мүмкiн: материалдық,
дене жарақаты, саяси, моральдық және т.б.
Қылмыспен келтiрiлген зиян, зардап жөнiнде айтқанда, әдетте,
материалдық және дене жарақаты салдары жөнiнде әңгiме болады.
Бiрақ, сондай-ақ қоғамдық қатынастарды көрсететiн тағы да басқа
құндылықтардың да аса маңызы бар. Сондықтан да моральдық, саяси
құндылықтарды қылмыстық-құқылық қорғау материалдық және басқа да
құндылықтардан кем қорғалмайды. Көптеген қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгi
әр уақытта да тек материалдық және дене жарақаты зардабына әкелiп
тiрелмейдi. Осыған сәйкес, зиян келтiрiлген сәттен бастап қылмыс
аяқталды деп танылады. Сонымен, заң қылмыстың аяқталуын қандай объектiге
қандай зиян келтiрумен байланыстыра - тынын анықтауымыз қажет.
Жоғарыда айтылғандай , әдетте, қандай қылмыс болса да зиян келтiредi
дедiк. Айталық, адам өлтiру едәуiр моральдық кейде көп адамдарға үлкен
материалдық зиян келтiредi. Ал адам өлтiру қылмысының аяқталуы-
жәбiрленушiнiң өлуiмен байланысты - рылған. Себебi, нақ осы зиян
аталған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiн анықтаудың негiзi болып табылады.
Күш қолдану арқылы зорлау қылмыс бойынша, қылмыстың аяқталуы-
жыныстық қатынасқа түсу болып табылады. Жыныстық қатынасқа түсу
мақсатымен жәбiрлену - шiнiң еркiне қарсы күш қолдану қылмыстың
аяқталуы болып табылмайды, өйткенi, заң шығарушы бұл қылмыстың
негiзгi мазмұнын күш қолданып жыныстық қатынасқа түсу деп ашып
көрсетедi. Сондықтан да сот-тергеу органдары әйел зорлау қылмыстары бойынша
жыныстық қатынас күш қолданып жасалды ма деген мәселенi мұ-
қият анықтаулары қажет. Заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезе -
ңiн анықтаған кезде қоғамға қауiптi әрекеттiң нәтижесiнде бiр
уақытта немесе бiрiнен соң бiрi пайда болатын қылмыстық зардап
тардың iшiнен осы қылмыс үшiн шешушi және негiзгi болып табылатын қылмыстық
зардапты таңдап алып, сол зардап пен қылмыстың аяқта - луын
байланыстырады. Заң қалай және нақты қандай қылмыстық зардаппен
байланыстыратынын-қарақшылық, iрi мөлшерде талан-таражға салу және тонау
қылмыстарын мысалға келтiру арқылы көрсетуге болады. ҚК-тiң 179-
бабында көрсетiлген қарақшылық қылмысы құрамын орындаған кезде екi
объектiге қылмыстық қол сұғылады: меншiкке және тұлғаға.
Қарақшылық бiреудiң мүлкiн иемденуге бағыттағанмен де , тұлғаға
қылмыстық қол сұғу оның қоғамға қауiптiлiгiн анықтайтын ең негiзгi
болып табылады. Сондыыықтан ҚК-тiң 179-бабында көздел - ген
қылмыс, яғни шабуыл жасап тонау-жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығы үшiн
қауiптi саналатын күш көрсетудi тiкелей қолданамын деп қорқытумен
байланысты бөтеннiң мүлкiн иемдену мақсатындағы шабуыл жасаған кезден
бастап аяқталған болып табылады. Iрi мөл - шерде ұрлау қылмысын
жасаған кезде жағдай өзгередi. 175-бап 3-бөлiмi - нiң б-тармағында
көрсетiлген қылмыстың қауiптiлiгi - меншiкке келтiрiлген зиянның
көлемiмен анықталады. Қарақшылықтан күш қолдану арқылы жасалатын
тонаудың айырмашылығы - тонау мүлiктi иемдену мақсатында күш қолданған
кезден бастап аяқталмайды. Тонау кезiндегi күш қолдану
адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi емес болып танылады,
қарақшылықтағы сияқты қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн шешу үшiн елеулi
мәнге ие болмайды. Күш қолдану тонау -дың қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесiн жоғарлатады, бiрақ бұл қылмыстың негiзгi мазмұны - күш
қолдану емес бөтеннiң мүлкiн ашықтан ашық ұрлау. Сондықтан да тонаудың
аяқталу кезiн заң шығарушы, мүлiктi иемденген кезбен байланыстырады.
Заңмен қорғалатын объектiге зиян келтiрген аяқталған қылмысты
қоғамға қауiптi iс-әрекет ретiнде түсiну және осындай зиян
келтiргенге
10 Тонау және шабуыл жасап тонау туралы iстер тәжiрибесi туралы ҚазКСР-нiң
Жоғарғы Сот Пленумының 1961 ж. 7-желтоқсанындағы №5 қаулысы, Пленумның 1968
ж. 12-маусымындағы №5, 1989 ж. 22-желтоқсан, №13 және 1996 ж. 20-желтоқсан
№11 қаулыларымен енгiзiлген өзгерiстермен бiрге.
Байланысты қылмыстың аяқталу сәтiн дұрыс анықтау теорияда және
сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн сұрақтарды шешу мәселесiне келгенде
өте маңызды болып табылады. Осыған сәйкес, үлкен тәжiрибелi мәнге ие және
даулы мәселелердiң бiрi болып - ұрлық қылмысының аяқталу сәтiн
дұрыс ажырату керек.
Кiнәлi ұрланған затты өзiнiң қалауы бойынша билiк етуiне
мүмкiншiлiгi болған кезден бастап ұрлық аяқталды деп есептелiнедi. Мысалы,
кiнәлi цехтан спирттi ұрлап, сол зауыттың территориясында iшiп
қойса, онда қылмыс аяқталған болып есептеледi. Ал, егер сол ұрланған
спирттi зауыттың территориясынан шығаруға әрекет жасап, өткiзу
пунктiсiнде ұсталса, ұрлауға оқталу деп саралануға жатады. Келесi бiр
мысал ретiнде, Шаруа қожалығында жұмыс iстейтiн К. деген адам шошқаны
ұрлау мақсатында оны сойып, қораға үстiн шөппен жауып, тығып кетедi.
Қора күзетiлмейтiн едi. К. шошқаны қалдырып , тығып кеткен себебi, ол
жалғыз өзi алып кете алмаған. Келесi күнi шошқаның етi тығулы жатқан
жерiнен шаруа қожалығы жұмысшыларымен та- уып алынды.
Аудандық сот К-нiң әрекеттерiн шошқаны ұрлауға оқталу деп саралап,
үкiмде "ұрланған затты өзiнiң ырқынан тыс жағдайларға байланысты иемдене
алмады", -деп көрсеткен. Бұл жерде ұрлық аяқтал -ған деп саралану
керек. Себебi, К. Шошқаны аруа қожалығының иелiгiнен шығарғаннан кейiн
шошқа кейiн қайта қайтарылды. Сот ескермегенi, бұл жерде меншiк
кiнәлiмен ұрланып бiткенiн, ал кiнәлi оны алып кете алмауы
(көтере алмауына байланысты) қылмыстың аяқталу сәтiн анықтау
мәселесiн шешкен кезде мәнiнiң болмайтындығы.
Кейбiр тәжiрибелiк сұрақтарды шешу үшiн қылмыстың аяқта
-луы әрқашан да оның бiткендiгiн бiлдiрмейтiнiн есте сақтаған жөн.
Қылмыстық заң бойынша қылмыстың аяқталуы, әдетте, оның бiтуiнен ерте
болады. Сондықтан, қылмыс қылмыс жасау сатысының аяқталу кезiнен әрi
қарай ол бiткенше жалғаса беруi мүмкiн. Қылмыс аяқтал - ған
болса да, кiнәлi барлық әрекеттерiн жүзеге асырған және қылмыстық
зардап орын алған кезде бiтедi. Мысалы, ?ара?шалы?-шабуыл жасаған
сәттен бастап аяқталды деп есептелгенiмен , ол әрi қарай жәбiрлену
- шiден мүлiктi алғанға дейiн жалғаса беруi мүмкiн.
Қылмыстың жалғаса беру процесiнде қылмыстың сипатын өзгер -тетiн
әрекеттер де жасауы мүмкiн, осы арқылы, ол оның саралануын
да өзгертедi. Айталық, Н гардеробқа жасырын кiрiп, пальтоны жасырын
ұрлап, кетiп бара жатқан кезiнде, оны көрiп қалған А оның жолын
бөгеуге әрекеттенедi. Н. оны күшпен итерiп жiберiп, пальтоны
алып, көшеге қарай қаша жөнеледi. Бұл жерде Н. қылмысты жасау
барысында алғашқы жасырын (ұрлық) әрекет етсе, А-ның көрiп қалып, бөгет
жасауға ұмтылғанда, оған күш қолданып, қашып кетуiнiң нәтижесiнде,
жасырын түрде ұрлау - "ашыққа" айналып кетiп отыр.
Қылмыстың бiтуi түсiнiгi қылмысқа қатысушылық пен қылмыс -
қа жанасушылықты ажырыту үшiн маңызды болып табылады. Қылмысқа
бiрге қатысушылық тек қылмыс бiткенге дейiн ғана мүмкiн болады,
ал қылмысқа жанасушылық қылмыс бiткеннен кейiн болады. А.,
И. және Ч. Б-ға шабуыл жасап, өлтiремiн деп қорқытып, оның
қолдарын байлап, ақша талап етедi. Ал қатысушылар Л. және М. Үйдегi
заттарды машинаға тией бастайды. Алынған заттар М-ның үйiне
апарылып түсiрi- ледi. Бұл жерде қылмыс (қарақшылық) - А,И және Ч
жәбiрлеушiге шабуыл жасаған кезден бастап аяқталған болып есептелiнедi. Л
және М-ның әрекеттерi қылмыс аяқталғаннан кейiн, бiрақ бiтпей тұрып
жасалды. Сондықтан, аталған әрекетке барлық қатысушылар - бiрге
орындаушылар болып есептеледi. Ал, қылмысқа жанасушылыққа мысал
келтiрсек, А және К көршiсiнiң үйiнен қой ұрлап алып, оны сату
үшiн базарға келген кезде, олардың танысы Т кездесiп,
ол А мен К-ге "ұрланған қойды өткiзiп бере аламын" дейдi. Бұл жерде
Т-ның әрекетi қылмысқа жанасушылық болады. Өйткенi ол, оған
кездескенге дейiн аяқталған және бiткен қылмысқа емес, ұрлан -ған
затты жасыруға қатысты.
Қолданылып жүрген Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтың
бiрден-бiр негiзi болып Қылмыстық Кодексте көздел - ген қылмыс
құрамының барлық белгiлерi бар iс-әрекеттi жасау болып табылады. (ҚҚ, 3-
бабы). Бұл қағида аяқталған қылмыс пен қатар аяқтал - маған қылмыстарға
да бiрдей қатысты. Аталған әрекеттер орын алған жағдайда аяқталған қылмыс
үшiн қылмыстық жауаптылық ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптары
бойынша сараланады. Аяқталған қыл -мыстар үшiн жаза тағайындағанда сот
Қылмыстық заңның ережелерiн басшылыққа алады.
Осы аталғандарға сәйкес, жасалған қылмыстың аяқталған кезеңiн
дұрыс анықтау, кiнәлiлердiң әрекеттерiн заңды түрде бағалағанда және
әдiл жаза тағайындағанда өте маңызды болып табылады.
2. Ая?тал?ан ?ылмыс жасау кезе"дерi.
А) Қылмысқа дайындалу.
Қылмыстық заңда көрсетiлген адамдардың iс-әрекетi қылмысқа
дайындалу сатысында-ақ қоғамға қауiптi сипатқа ие болады.
Егер осындай iс-әрекет қылмыс жасалғанға дейiн жолы кесiлген жағдайда-
қылмыс жасауға дайындалу болады. Қылмыстық жазала- натын iс-әрекет болып
табылатын қылмысқа дайындалуға - ең алдымен дайындық әрекеттерi керек.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 24-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, "тiкелей
ниетпен қылмыс құралда - рын немесе қаруларын iздестiру, әзiрлеу немесе
биiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз
байласу не өылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады."
Қылмысқа дайындық әрекеттерiнiң барлығына тән белгi -
олар қылмыс жасауға жағдай жасайды, осыған сәйкес қылмыс- тық
зардаптың тууына нақты мүмкiндiктi туғызады.
Қылмыс жасауға әр түрлi дайындықтың болуы, оның нақты жүзеге
асырылуына әр түрлi дәрежеде сипат бередi. Заңда дайындық
әрекеттерiнiң негiзгiлерi ғана берiлген. Мұнда қасақана қылмыс жасауға
туғызылатын жағдайлардың жалпы көрiнiстерi орын алған. Кiнәлi адам
күнi бұрын ауыр қылмыстарды жасау үшiн өзiне өте қажеттi жағдайларды
жасайды. Дайындық әрекеттерi көп жағдайларда қылмыс құрамының объективтi
жағының белгiлерiн қамтамасыз етумен байланысты болады. Өзiнiң
объективтiк белгiлерiне сәйкес, қылмысқа дайындалу адамның мынадай үш
түрлi әрекеттерi арқылы жүзеге асырылады: қылмыс iстеу үшiн құралдар немесе
қарулар iздестiру я лайықтау (бейiмдеу) немесе қасақана бiр жағдайлар
туғызу.
Қылмыс iстеу үшiн құралдар мен қару-аспаптар iздестiру дегенiмiз
- кез келген тәсiлмен, заңды немесе заңсыз жолмен осы заттарды алуды
айтамыз.
Қылмыс iстеудiң қару-аспаптары болып, қылмыс iстеуге қолданылатын
кез келген заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың
барлық түрлерi, қолдан жасалған финн пышағы, сондай-ақ әр түрлi тесiп-
кесетiн нәрселер жатады. Қылмыс құрал -дарына қылмыс iстеуге әдейi
бейiмделiп, пайдаланылатын таяқ, үшкiр тас, балта, балға, бiз сияқты
заттар да жатады. Қылмыс iстеу құралына қылмысты iстеуге жеңiлдiк
туғызатын заттар жатады. Олар, мысалы, ұрланған заттарды, қылмыстық
топтың мүшелерiн тасуға пайдаланылатын көлiк құралдары жатады. Егер,
автокөлiк, трактор, басқа да техникалар қоймаларды бұзуға,
кедергiлердi таптап өтуге пайдаланылса, онда ол қылмыс iстеудiң құралы
емес, қылмыс iстеудiң қаруы ретiнде есептеледi.
Құралдар мен қару-аспаптарды бейiмдеу деп - қылмыс
iстеуге пайдаланылатын заттарды қайта өңдеу, түрiн өзгертудi айтамыз,
мысалы, бөтеннiң мүлкiн ұрлауға пайдалану үшiн бiрнеше кiлттi қолдан қайта
өңдеу,оны қылмыс iстеуге, қылмыстың iзiн жасыруға пайдалануға әзiрлеу
және т.б. әрекеттер.
Жасау - бұл жартылай фабрикаттардан немесе шикiзаттардан қылмыстың
қаруы мен құралдарын зауыттық немесе қолдан жасау тәсiлмен
құрастыру.
Қылмысқа қатысушыларды iздестiру деп әр түрлi
тәсiлдер-
мен уәде берiп, қорқыту, бопсалау жолымен болашақта iстелетiн қылмысқа
бiрге қатысушыларды табу, алу болып табылады.
Қылмыс жасауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . .
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және
жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
II тарау. Қылмыс iстелу сатылары :
1. Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және
жауаптылықтың ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
2. Аяқталмаған қылмыс жасау кезеңдерi :
а) Қылмысқа дайындалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
27
б) Қылмыс iстеуге оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
в) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3. Аяқталмаған қылмыстар үшiн жауаптылықты белгiлеудiң
негiзi және жаза тағайындаудың маңызы ... ... ... ... ... ... ..
57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Кiрiспе.
Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикалық қатынастарға көшуi,
елiмiздiң экономикалық және әлеуметтiк жағдайының дамуы, оның iшiнде жеке
меншiктiң қалыптасуы қылмыстылықтың көбеюiне, қылмыстардың жаңа түрлерiнiң
пайда болуына әкелдi. Осыған орай, мемлекетiмiздiң алдыңғы орындағы
мiндеттердiң бiрi - қылмыстылыққа қарсы күресу.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, "адам
құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi, сонымен
қатар заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең" - деп көрсетiлген. Осыған
сәйкес, адам және азаматтардың конституциялық құқықтары мен мүдделерiн
қамтамасыз етуде заңдылық принципiн сақтау - мемлекетiмiздiң басты
мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында өзектi де әрi даулы сұрақтардың қатарына
жататын мәселелердiң бiрi - аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбы
болып табылады.
* Мен бiтiру жұмысымның алдына келесi мақсаттарды қойдым :
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстардың түсiнiгiн, құқықтық табиғатын
айқын бейнелеп түсiндiру;
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстардың iшкi мәнiн ашып, оның белгiлерiн
анықтай отырып, оларды осы белгiлерi арқылы ерекшелiктерiн көрсету;
* аяқталған және аяқталмаған қылмыстар жөнiндегi қылмыстық құқық ғылымының,
қылмыстық заң жетiстiктерi мен кейбiр кемшiлiктерiн анықтай отырып, олар
жөнiндегi заңгер-ғалымдардың көзқарастар мен ұсыныстарын көрсету;
* қылмыс сатыларын дұрыс және дәл анықтау қылмыстық әрекеттi дұрыс саралау
сондай-ақ олар үшiн жауаптылық белгiлеудiң маңызын көрсету;
* осылайша, аяқталған және аяқталмаған қылмыстар тақырыбының өзектiлiгiн
көрсете отырып, аталған тақырыптың кейбiр даулы мәселелерi бойынша - ой
салу.
Қасақана жасалатын қылмыстар өзiнiң дамуы барысында адамның
нақты мүдделерiне қол сұғады. Өмiрлiк құндылықтар, тәндiк қол сұқпаушылық,
меншiк және бостандық қылмыскердiң ниетiнiң iске асуынан зардап шеккенде
қылмыс жасалады деп саналады. Қасақана iстелетiн қылмыс тек бiр сатыдан
немесе ұзақ уақытты қамтитын бiрнеше сатыдан өтуi мүмкiн.
Қазақстан Республикасында қылмыстық құқық теориясы қылмыстық ой,
ниет пайда болған кейiнгi уақыттан бастап, қылмыстық iс-әрекеттiң дамуының
жүзеге асқанға дейiнгi кезеңдi- қылмыстың iстелу сатылары деп атайды. Олар
қылмысқа дайындалу, оқталу және аяқталған қылмысты қамтиды. Сондай-ақ,
қылмыстық заңда алдыңғы қылмыстық әрекеттi - аяқталмаған қылмыстар деп те
көрсетедi. Аяқталмаған қылмыс мәселелерiн зерттегенде, бiздiң көзқарасымыз
бойынша, ғылыми талдау жасау үшiн негiзгi бастау ретiнде - аяқталған қылмыс
болу керек. Өйткенi, қылмысқа дайындалу, қылмыс iстеуге оқталу және
қылмыстан өз еркiмен бас тарту сияқты түсiнiктер аяқталған қылмыстың
түсiнiгiнен шығып отыр және аталған түсiнiктердiң белгiлерiн дұрыс түсiну
үшiн аяқталған қылмыстың белгiлерi бiзге белгiлi болғандықтан, содан
бастауымыз керек. Сондықтан, менiң бiтiру жұмысымда қарастырылатын
қылмыстың жасалу сатылары төмендегiдей тiзбектелiп қарастырылады :
1) Аяқталған қылмыс;
2) Қылмысқа дайындалу;
3) Қылмыс iстеуге оқталу;
4) Қылмыс iстеуден өз еркiмен бас тарту.
Бiтiру жұмысын жазу барысында әр түрлi заңнамалар, нормативтiк-құқықтық
актiлер, ғылыми еңбектер, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық
басылымдар, мерзiмдiлiк басылымдар және басқа әдебиеттер қолданылды.
I тарау. Қылмыс сатыларының түсiнiгi және жалпы сипаттамасы.
Өмiрдегi әр түрлi объективтi құбылыстар сияқты қылмыс та
мүмкiншiлiктен шын мәнiне дейiн дамиды. Белгiлi бiр әрекет жасағанға
дейiн әр адам, соның iшiнде қылмыскер де өз санасында оны ойластырып
алады.
Қасақана қылмыс жасағанға дейiн субъект өзiнiң қылмыстық
ниеттерiн ойластырып, барлық дәйектердi өлшеп, саралап, сонан кейiн
қылмыс жасауға шешiм қабылдайды. Мұндай адамда осы қылмыстың мәнiнiң
негiзгi детальдары мен оны жасау құралдарын көз алдына елестетiп, алдын ала
болжап, қылмыстық мақсатына жетуге деген психикалық көзқарасы пайда
болады. Адамның санасында өтетiн мұндай процестердi ой, ниеттiң қалып-
тасуы деп атауға болады.
Мґндай ой, ниеттi" ?алыптасуы таза психикалы? процесс
Бол?анды?тан , ол 34шiн адам жазалану?а жатпайды.
Ой, ниеттiң қалыптасуы iс-әрекет болып табылмайды, сондықтан да
қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға әкеп соқтыра алмайды. РСФСР-дiң Жоғарға
Сотының РСФСР Қылмыстық кодексiн қолдану жөнiндегi 1926 жылғы
директивтi хатының редакциясында : "қылмыс жасауға деген жалғыз ғана
жалаң ой, жалаң mниет нақты iс-әрекет түрiнде көрiнбесе, қылмыс болып
табылмайды және не үшiн әлеуметтiк қорғау шарасы қолданылмайды" - деп
көрсетiлген.
Қоғамға қайшы жат ойлары бар адамдар ықпал ету қылмыстық- құқылы
сипатындағы шара қолданумен емес, саяси тәрбие жүзеге
асырылады.
Ой, ниеттiң, iшкi сезiмнiң тiптi қоғамға жат сипатта болға-
нымен де ол нақты қылмыстық iс-әрекетпен көрiнбейiнше жазаланбаушылық
-заңдылық қағидаларының бiрi болып табылады. Қылмыстық ой, ниеттiң
қалыптасуы адамның қылмыс жасауға деген ойын бiлдiредi, бiрақ ол нақты
бiр қылмыстық әрекетке айналмайынша (дайындалу, оқталу, қылмысқа қатысу,
аяқталған қылмыс) қылмыстық құқық бойынша жазаланбайды. Жоғарыда
айтылЈандарға сай , Н.Ф. Кузнецова қылмыс жасауға деген ой, ниеттiң
пайда болуы қылмыстың дамуының бiрiншi сатысы ретiн- де қарастыру
керек және қылмыстық ой, ниеттiң қалыптасуы қылмыстық құқық бойынша
кейбiр шектеулерге байланысты (егер ол ерекше жағдайларға байланысты
жеке қылмыс құрамын құрай- тын болса) жазаланады деген пiкiрлердi
ұстанатын кейбiр авторлардың көзқарастарын қате деп көрсетедi1
Ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстың дамуының сатысы болып
табылмайды және бола алмайды. Қылмыстың даму сатысы
дегенiмiз, ол қылмыстық нәтижеге жеткiзетiн баспалдақ, ол аз болсын,
көп болсын, бiра? қылмыстың объектiсiне зардап келтiруге ықпал
етедi, субъектiнi алдына қойған мақсатына жетуге жақындатады -
дейдi, Н.Ф. Кузнецова өзiнiң жоғарыда аталған еңбегiнде. Ал, ой,
ниеттiң пайда болуы қылмыстың даму сатысының аталған
белгiлерiнiң бiреуiне де жатпайды.
1 Н.Ф. Кузнецова. Отвенственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1985 г. .28-29
Қылмыс жасайтындығы жөнiнде айтумен, қылмыс жасауға деген ойының
болуымен субъект қылмыс жасауға ешқандай қолайлы жағдай туғыза алмайды.
Қылмыстың дамуының сатысы болмайтын ой, ниеттiң пайда болуы қоғамға қауiптi
iс-әрекет болып табылмайды. Шын мәнiнде, қалмыс жасалмай тұрып, бiр адамның
өзiнiң қылмыс жасауға деген ойының болғанынан қандай қоғамдық қатынасқа
зиян келедi? Ешқандай. Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы құқықпен
қорғалатын объектiлерге қауiп төндiрмейдi, сондай-ақ қылмыстық қол
сұғушылықты жүзеге асырушылық бола алмайды.
Қылмысқа дайындалу ма, әлде тек қылмыстық ой пайда болды ма деген мәселенi
соттың дұрыс анықтауы қылмыстық жауапкершiлiкке тарту мәселесiн шешкенде
үлкен маңызға ие.
Кеңестiк қылмыстық құқық оқулықтарында ой, ниеттiң пайда болуы қылмыстық
заңда көрсетiлген кей реттерде аяқталған қылмысты құрайды деген пiкiрлер
бар. Олардың қатарына олар жеке адамдарға қатысты жасалатын қорқыту (ҚР ҚК-
112-бап), сол сияқты мемлекеттiк билiктi күштеп құлату туралы үгiт насихат
жүргiзу (немесе ҚР ҚК 170-бабындағы ҚР-ң Конституциялық құрылысын күштеп
құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен құлатуға
шақыру қылмысы) қылмыстарын жатқызады. Олардың пiкiрiнше, аталған
жағдайларда мұндай қылмыстық ой, ниет қылмыстық құқықпен жазаланады2.
Басқаша айтқанда бұл оқулықтардың авторлары жоғарыда аталған жағдайларда
қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде танылады дейдi. Мұндай ойларды қате
пiкiр деп есептеймiз.
Аталған мәселеге қатысты Қазақстандық, профессор А.Н. Ағыбаев:
"қылмыстық ой, ниеттi табуды қорқыту арқылы жасалатын ауыр қылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды" - деп дұрыс көрсеткен3.
Жоғарыда сөз болған ой, ниеттiң пайда болуы өзiнiң нәтижесiне сай,
осы субъектiнiң қылмыс жасауға деген ниетiнiң бар екендiгi жөнiнде үшiншi
тұлғаға жеткiзуiмен ғана сипатталады, - тек қана. Ал қорқыту болса,
жәбiрленушiге оның мiнез-құлқын қорқытушының мүддесiне сай өзгертуге
психикалық мәжбүрлеу болып табылады. Әрi қарай, ой, ниеттiң пайда болуы
заңмен қорғалатын объектiлерге ешқандай да зиян.
келтiрмейдi. Ал қорқыту болса, қоғамға қауiптi iс-әрекет, өйткенi адам
өзiне Конституциямен кепiлденген ?12?u?тары мен бостандықтарын жүзеге
асыра алмайды.
Денеге жарақат келтiруге немесе адамды өлтiруге ой, ниет
пайда болғанда, субъект бiр адамды өлтiрудi немесе оның денсау- лығына
қандай да бiр жарақат келтiрудi тiлейдi, оның ойы соған бағытталады. Ал
қорқытуда мәселе басқаша болады. Мұнда ой, ниеттiң мазмұны басқаша :
тұлғаның мiнез-құлқын қорқытушыға керек, тиiмдi басқа жаққа қарай өзгерту.
Тiптi егер қорқытушы өзiнiң қорқыту әрекетiн орындап, жүзеге асырған
жағдайда да қорқыту адам өлтiру немесе күш қолдану қылмысының сатысы
болмайды. Мұндай жағдайда қорқыту мен адам өлтiру қылмыстардың реалды
(нақты) жиынтығын құрайды (әрине, егер бұл жағдайда террорлық акт белгiлерi
болмаса). Егер заңмен қорғалатын объектiге қандай да бiр зиян келтiру
арқылы тiлегi қорқыту түрiнде көрiнсе, онда мұндай мiнезқұлық жеке
қоғамға қауiптiлiк сипатына ие болады, ал мұндағы қорқыту қылмыстық
ойға жетудiң құралы болып табы- лады, сондықтан оны заң қылмыс
деп таниды.4
Осы аталғандарға сәйкес, келесiдей тұжырым жасауға болады:
қорқыту қылмысын жасаған кезде шын мәнiнде адамның ой, ниетi үшiн
___________________________________ __
2 Меншагин В.Д., Вышинская З.А. Советское уголовное право. М-1950.С.135.;
Советское уголовное право. Часть общая. М-1952 г. С277-278
емес, қоғамға қауiптi iс-әрекет - қорқыту , тiптi, егер қорқы-
тушының әрi қарай оны орындауға деген ниетi болмаса да. Адам- ды
өлтiремiн немесе оған дене жарақатын келтiремiн деген ой, ниетiнiң
пайда болуы қорқыту болып табылмайды. Қорқыту сол сияқты жеке тұлғаға
қарсы қылмыстардың даму сатысы бола алмайды. Егер қате оймен
қорқытуды ой, ниеттiң пайда болуы ретiнде, осыған сәйкес жеке тұлғаға
қарсы қылмыстардың даму сатысы ретiнде қарастырсақ, онда қорқытудың
объектiсiн адамның өмiрi мен денсаулығы деп тануымыз керек
болады.
Қорқыту болашақта жеке тұлғаға қарсы қылмысты жасау үшiн жағдай
туғызатындығындай болып көрiнетiнiмен емес, ол өзiне тән зиянды
қасиеттерiмен өз алдына қоғам үшiн қауiптi болып табылады.
Сондықтан, ҚР ҚК-ң 112-бабында көрсетiлген қорқыту -оның адам өлтiру
қылмысының даму сатысы екендi- гiнен емес (олай бола да алмайды) ,
ол өз алдында қорқытуды iске anu?o сатындығына қауiптенудiң
жеткiлiктi негiздерiнiң бар екендi -гiне байланысты , өз алдына
қоғамға едәуiр қауiп төндiретiн -дiктен, ол үшiн қылмыстық
жауаптылық белгiленiп отыр. Қорқытуды жеке тұлғаға қарсы
қылмыстардың жасалу сатысы ретiнде қате тану тәжирибеде дұрыс
сараламауға әкеп соғады. Оған төмендегi жағдай мысал бола алады.
А өзiнiң танысы К-мен мас күйiнде жанжалдасып, "менен жақсылық
күтпе" -деп қорқытады. Мас адаммен айқайласудың бос әуре екендiгiн
түсiн - ген К ас үйден шығып , басқа бөлмеге кiрiп кетедi.
Осы кезде А қолына балтаны алып, "өлтiремiн" - деп , К
отырған бөлмеге қарай жүгiредi. К бөлменiң есiгiн жауып
үлгередi. А есiктi
3А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А 1998 ж. 132 - бет.
4Коментарий к Уголовному Кодексу РК. А-1999 г. С65.
қағып, бiраз уақыттан кейiн аулаға шығып , балтаны өз ор -
нына қояды. Бұл iс бойынша , сот А-ның әрекеттерiн адам
өлтiруге оқталу деп саралаған. Бұл жағдайда iс бойынша ,
қорқыту белгiлi бiр әрекетпен - қылмыстың қаруын iздеумен ұштасып
отыр. Соттың мiндетi - қылмыстың қаруын iздеу өлтiру үшiн бе , немесе
жеке тұлғаға қарсы басқа қылмыс iстеу үшiн бе, әлде қорқыту
әрекетiне шын мәнiндегi сипат беру үшiн қа - ру iзделдi ме
екендiгiн дұрыс анықтау болып табылады. Осы мәселелердi дұрыс шешуге
байланысты А-ның әрекетi дұрыс сараланады. Ал , сот болса , А балтаны
адамды өлтiру үшiн алған деп қате жiберiп отыр. Ал, шын мәнiнде
iс материалдары бойын - ша бұл жерде балта К-нi қорқыту үшiн
алынған болатын. Қорқыту жеке тұлғаға қарсы қылмыс жасаудың сатысы
бола алмайтынды -ғының тағы да бiр дәлелi ретiнде келесi фактiнi
көрсетуге болады. Басқа да аяқталған қылмыстар сияқты қорқыту
қылмысына дайындалу және оқталу болады , сондай-ақ оған бiрге қатысу
болады5.
Осындай мәселер сияқты , ҚР-ның конституциялық құрылы - сын
күшпен құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтасты -ғының бiрлiгiн
күштеп бұзуға жария түрде үндеу , сондай-ақ осындай мазмұндағы
материалдарды осы мақсатқа тарату (ҚР КК-нiң 170- бабы) - қылмыстық
ой, ниеттiң пайда болуы болып табылмай- ды, сондай-ақ басқа
јылмысты жасау сатысына да жатпайды. Мұндай қылмысты жасау туралы
айтқан адам қылмы қорқыту стық жауаптылыққа тартылатын себебi , ол
заңда жазалау қатерiмен тиым салынған қоғамға қауiптi , кiнәлi
„рекеттi жасайды. Бұл жағдайда
5Кузнецова. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1985 г. С.35.
адамды осы қылмысы үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға, мемлекеттiң
конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстардың басқа да
түрiн жасауға ниет болғанын дәлелдеудiң қажетi жоқ. Ал , егер
мемлекеттiң конституциялық құрылысына және қауiпсiздiгiне қарсы
сипаттағы қылмыс жасауға азғырғандығы дәлелденсе , оның ҚР ҚК , 170-
бабында көзделген "ҚР конституция - лық құрылысын күшпен құлатуға немесе
өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға шақыру" қылмысымен
емес, онда ҚР-тiң 168-бабында көрсетiлген "Өкiметтi күшпен басып алу немесе
өкiметтi күшпен ұстап тұру қылмысына" немесе ҚР-тiң 169-бабына сай,
"Қарулы бүлiк" және т.б. мемлекеттiң конституциялық құрылысына немесе
қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстарды жасауға азғыру ретiнде сараланады.
Қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуын кей кезде айдап салушылықпен
шатастырады (азғыру). Мысалы, бiр әскери қызмет өткерушi екiншiсiне "ӨБП
-де танысың бар емес пе, мен сенiң орныңда болсам , бөлiмдi өз
бетiммен тастап кетушi едiм" - дейдi. Осы жерде сырттай қарағанда
бөлiмдi тастап кетуге деген ой, ниет пайда болған сияқты, бiрақ бұл жерде
осы қылмысты жасауға азғыру болып тұр. Себебi, субъект өзiне бiр қатысушы
iздей отырып, басқа тұлғаға ой салу мақсатында, оған өзiнiң сырласушысының
қалай қарайтынын бiлу үшiн айта отырып, бұл уақытта қылмыс жасауға айдап
салып отыр. Егер аталған тұлғалар қылмыс жасауға келiсiп, олардың еркiнен
тыс жағдайларға байланысты қылмыс аяғына дейiн жеткiзiлмесе, олардың
әрекеттерi қылмыстың қай сатысында үзiлгенiне байланысты, қылмысқа бiрге
қатысқандары үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады. Жоғарыда аталғандар,
бiзге, төмендегiдей қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi. Қылмыстық ой,
ниеттiң пайда болуы ешқашан қылмыс жасаудың сатысы бола алмайды және
ешқашан мұндай жалаң ой, ниет үшiн қылмыстық жазаға тартылмайды деп толық
айта аламыз. Қылмыстық жауапкершiлiк қылмыстық заңда көрсетiлген қоғамға
қауiптi iс-әрекеттi жасаған кезде ғана орын алады. Қылмыстың және қылмыс
құрамының елгiлерiн қарағанда, бiз қоғамға қауiптi iс-әрекет
заңда көрсетiлген қажеттi белгiлердiң барлығы болғандығы жөнiнде, яғни
аяқталған, бiткен қылмыс жөнiнде айтамыз. Дегенмен, кей
кездерде тек аяқталмаған қылмыстар үшiн ғана емес, сонымен қатар әлi
бiтпеген, қоғамға қауiптi iс-әрекет аяқталмаған қылмыс үшiн жауаптылық
белгiлеудiң қажеттiлiгi туады. Осыған сәйкес, қылмыстық құқық қылмыстың
жасалу сатыларын ажыратады. Сатылар деп - қасақана жасалатын қылмысқа
дайындалу, оқталудан бiткенге дейiнгi өтетiн кезеңдерiн айтамыз6.
Осыған ұқсас, неғұрлым толық түрдегi анықтаманы Б.В. Здравомыслов
та бердi. Оның пiкiрi бойынша : "Кiнәлiнiң қылмыстық ойларын жүзеге асыру
дәрежесiн көрсететiн, жасалған қоғамдық қауiптi әрекеттiң сипатына сәйкес
ажыратылатын қасақана қылмыс жасау үшiн дайындалу, оны тiкелей орындаудың
арасында өтетiн әртүрлi кезеңдердi - қылмыс жасаудың сатылары" - деп
атайды.
Қылмыстық ой, ниеттi жүзеге асыру барысында оның қай кезеңде,
қай баспалдақта үзiлгенiне байланысты, бiз қылмыстың жасалу сатыларының қай
түрiне жататыны жөнiнде айта аламыз. Жоғарыда көрсетiлген қылмысты жасау
сатыларының анықтамаларына сәйкес, олар тек қасақана қылмыстарды жасағанда
ғана болады және кiнәлiнiң қылмыстық ой, ниетiн жүзеге асыруының дәрежесiн
көрсетедi деп айтуға болады. Қылмыстық ойын жүзеге асырушы адам, өзiнiң iс-
әрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiн және оның салдарын саналы түрде
6А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. А 1998 ж. 131 - бет.
түсiнедi, өзiнiң қылмыстық ой, ниетiн ж34зеге асыруды тiлейдi. Б12дан
шы?атын ?орытынды, кез келген ?аса?ана жасалатын қылмыс сатылары тек
тiкелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың жасалу сатылары қоғамға қауiптi iс-әрекеттiң қаншалықты жүзеге
асқанымен өзара ажыратылады. Адамның қылмыс жасауға қалай дайындалғаны мен
оны жүзеге асыруға байланысты, қандай нақты әрекеттер орындалды және оның
қылмыстық әрекетi қай сатыда үзiлгенiне байланысты бiз сол немесе басқа
саты жөнiнде айта аламыз. Осыған сәйкес, қылмыстың жасалу сатылары өзара
объективтi белгi - қылмыстық әрекеттердiң үзiлуi, аяқталғанына байланысты
ажыратылады.
Қылмыстық әрекеттердiң аяқталу сәтiне және жасалған iс - әрекеттiң сипатына
байланысты бiр топ авторлардың ойлары бойынша қылмыстық құқықта қылмыстың
жасалу сатыларының келесi түрлерi бар :
1. Қылмыстық ойдың пайда болуы;
2. Қылмысқа дайындалу;
3. Қылмыс жасауға оқталу;
4. Аяқталған қылмыс;
Ал, екiншiсi бiр топ авторларының көзқарастары бойынша қылмыстың жасалу
сатыларының келесi түрлерi бар :
1. Қылмысқа дайындалу;
2. Қылмыс жасауға оқталу;
3. Аяқталған қылмыстар;
Бiрiншi көзқарасты жақтаушылардың ойларына келсек, онда келесiлердi айтуға
болады : қылмыстық ой, ниеттiң пайда болуы ең басты белгi - қоғамға
қауiптiлiк белгiсiнен айырылған. Қылмыстық құқылық мәнi болмағандықтан ол
қылмыстың жасалу сатысы ретiнде таныла алмайды. Қылмыстық ой , ниеттiң
жазаланатын кездерi бар деп дәлелдеп отырғандары, ол жоғарыда айтып
кеткенiмдей, қылмыс -тың жасалу сатысы емес, заңмен көзделген барлық
белгiлерi бар iс - әрекет - жеке қылмысты құрайды.
Шынымен де ой, ниеттiң пайда болуын қылмыстың жасалу сатысы ретiнде тануға
болмайды, өйткенi, оның қоғамға қауiптiлiк белгiсi жоқ. Қандай да бiр iс -
әрекетпен көрiнбейдi, қылмыстың жасалуына қандай да бiр қолайлы жағдай
туғызбайды және оны жүзеге асыру болып табылмайды, қандай да бiр
қоғамдық қатынас -тарға қауiп төндiрмейдi. ҚР ҚК-нiң ешбiр баптарына тек
жалаң ой, ниет, iшкi сезiм үшiн қылмыстық жауапкершiлiкке тартылатынын
көре алмаймыз. Керiсiнше, Конституция бойынша, сөз бен шығармаш - ылық
принципi жарияланған. Сондықтан жоғарыда аталғандарға сай, қылмыстық
кодекстiң баптарына, сондай-ақ көптеген Ресей және Қазақстан заңгер-
ғалымдарының көзқарастарына сүйене отырып, бiздiң ойымызша , ой, ниеттiң
пайда болуын жеке саты ретiнде бөлiп қарастыруға негiз жоқ деп
есептеймiз .
Алған рет жалпыланған нысанда қылмысқа дайындалу мен қылмыс жасауға оқталу
сатылары 1919 ж. "РСФСР-дың қылмыстық құқық жөнiндегi басшылық
негiздерiнде" берiлген болатын. "Қылмыстың жүзеге асырылу сатылары" деген 4-
бөлiмiнде аяқталған қылмыс , қылмысқа дайындалу , оқталу түсiнiгi
анықталды . РСФСР -дың бiрiншi ҚК-де (1922 ж.) қылмысқа дайындалу мен
оқталудың түсiнiгi берiлдi және оқталу жасалған қылмыс ретiнде
жазаланады, бiрақ сот зардаптың елеулi маңызы болмағандығын және оның
болмауын ескеруге құқылы деп көрсетiлген болатын. Ал қылмысқа дайындалу,
егер ол өз алдына жазалануға жататын iс - әрекет болғанда ғана жазаланатыны
көрсетiледi. Осы кодекспен, сондай - ақ қылмыс жасаудан өз еркiмен бас
тартудың түсiнiгi және қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тартқан адамды
қылмыстық жауапкершiлiктен босату жөнiндегi ереже бекiтiлдi.
1924 ж. КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негiзгi
бастамаларында қылмысқа дайындалу мен оқталуды "басталған қылмыс" деген
жалпы түсiнiкке бiрiктiрдi және жаза тағайындау барысында сот аяқталған
қылмыс үшiн көрсетiлген баптың санкциясы шегiнде, қылмыскердiң қауiптiлiк
дәрежесi мен қылмыстық ой, ниеттiң жүзеге асырылу дәрежесi ескерiлуi керек
екендiгiн атап көрсетедi (11-бап).
1924 ж. "негiзгi бастамалардың" ережелерi кейiнiрек одақтас
республикалардың қылмыстық кодекстерiнде өзiнiң дамуы мен нақтылануын
тапты. Айталық, РСФСР ҚК (1926 ж.) қылмысқа дайындалу және оқталу жасалған
қылмыс ретiнде қудаланды және сот жаза тағайындай отырып, кiнәлi адамның
қауiптiлiк дәрежесiн, қылмысқа дайындалудың дәрежесi мен қылмыстық
зардаптың жақындылығын, сондай-ақ қылмыстың аяғына дейiн жеткiзiлмеуiнiң
себебiн басшылыққа алуы керек екендiгiн мiндеттедi. (19-бап). Қылмыстың iс-
әрекеттiң алдыңғы кезеңдерi үшiн қылмыстық жауапкершiлiк белгiлеу мәселесi
әрi қарай өзiнiң дамуы мен нақтылануын "КСРО және одақтас республикалардың
1958 жылғы қылмыстық заңдарының негiзiнде" көрiнiс тапты. "Негiздер"
қылмысқа дайындалу мен қылмыс жасауға оқталу сатыларының түсiнiгiн кеңiрек
берiп, қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңi үшiн жауаптылықты анықтайды (15-
бап). "Негiздерде" қылмыстан өз еркiмен бас тарту жеке институт ретiнде
қарастырылады (16-бап).
Қылмыс жасауға деген ақырғы шешiмiн қабылдағаннан кейiн субъект өзiнiң
қылмыстық ойын жүзеге асыру үшiн оны орындауға әрекет ете бастайды. Егер
кiнәлiнiң ырқына салса бұл әрекеттер аяғына дейiн жеткiзiлер едi, бiрақ
оның бiтпей қалуы кiнәлiнiң еркiнен тыс жағдайда болатын әртүрлi бөгеттерге
байланысты болады. Сондықтан да, қылмыстық заң қылмысқа дайындалуды,
оқталуды қылмыстық iс-әрекеттiң бастапқы сатысы деп қарайды және бұл екi
әрекеттi аяқталмаған қылмыстар деп айтуға болады. Қылмыс iстеудiң бiрiншi
сатысы - қылмысқа дайындалу болып табылады. Бұл сатыда, яғни қылмысқа
дайындалу кезiнде субъект қылмыс iстеу үшiн құралдар немесе қаруларын
iздестiрген, әзiрлеген немесе бейiмдеп жасаған, қылмысқа қатысушыларды
iздестiру, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасау үшiн өзге де
қасақана жағдай туғызған реттерде туындайды. Мысалы, кiсiнi өлтiру үшiн у
дайындайды, жоспар жасап, қылмыс жасайтын жердi, жағдайды анықтайды,
қылмысқа қатысушыларды iздестiредi, жәбiрленушiнiң келiп-кету жолдарын
анықтап iзiне түседi және т.б. әрекеттер жасайды. Осындай жағдайларды
жасағаннан кейiн қылмыстың субъектiсiне өзiнiң қылмыстық ойын жүзеге асыру
қалады. Осыдан кейiн қылмыс жасауға, яғни қылмыс құрамын орындауға тiкелей
бағыталған ҚК-тiң Ерекше бөлiмiндегi жеке құрамда көрсетiлген iс-
әрекеттердi iстейдi. Қылмыстық ойын жүзеге асыру барысында, ол белгiлi бiр
объектiге зиян келтiргiсi келедi. Бұл сатыда субъект тiкелей қасақана
қылмысты iс-әрекеттi жасауға кiрiседi, бiрақ оның ырқынан тыс себептерге
байланысты қылмыс ақырына дейiн жеткiзiлмей қалады. Мысалы, бiреудi
өлтiремiн деп оған жанды жерiнен пышақ салады, бiрақ дәрiгердiң дер кезiнде
көмек көрсетуi нәтижесiнде жәбiрленушi тiрi қалады.
Н.Ф. Кузнецова қылмыстың даму сатыларын: қылмысқа дайындалу, қылмысты
орындау және кылмыстық зардаптың орын алуы деп бөледi7.
"Аталған автордың қылмыстың жасалу сатылары жөнiндегi бұл ұсынысымен
келiсуге болмайды" - дейдi Б.В.Здравомыслов8. Б.В.Здравомысловтың айтуы
бойынша, қылмысқа дайындалу сатысын дұрыс көрсете отырып, Н.Ф. Кузнецова
дәлелденбеген, негiзсiз түрде қылмыс сатыларына қылмысты орындау және
қылмыстық зардаптың орын алуын жатқызады. Қылмысты орындау өзiнiң мәнiне
сай қылмыс жасаудың бөлек-бөлек екi сатысы : қылмыс жасауға оқталу және
аяқталған қылмыс кiрiп тұратын, өте кең, ауқымды түсiнiк болып табылады.
Сонымен қатар, мұндай сатының бар екендiгi қылмыстық заңның мазмұнынан
көрiнбейдi және заңда жеке саты ретiнде "қылмысты орындау" емес, "қылмыс
жасауға оқталу" деп көрсетiлген. Ерекше саты ретiнде, қылмыстық зардаптың
орын алуы деп бөлiп көрсетуi де негiзсiз. Бұлай бөлу негiзсiз түрде
аяқталған қылмыстардың түсiнiгiн тарылады. Көптеген жағдайларда, қылмыстың
аяқталуы үшiн заң барлық уақытта бiрдей қылмыстық зардаптың болуын талап
етпейдi,-деген пiкiр айтады.Аталған қарсылық пiкiрмен келiсуге болады.
Өйткенi, қылмыс жасау сатыларын бұлайша бөлудiң негiзсiздiгi : 1)
Бұрыңғы Кеңестiк кездегi және қазiргi ҚР ҚК-ның мазмұнына сүйенсек,
осылайша бөлуге еш негiз жоқ. 2) Қылмыстың жасалу сатыларын осылайшы атап
қарастырудың теориялық және тәжiрибелiк маңызын көре алмаймыз және заңда
берiлген түсiнiктен ауытқып кетер едiк. 3) Н.Ф. Кузнецованың келтiрiп
отырғанындай, қылмыстың жасалу сатыларын қылмысқа дайындалу және қылмыс
жасауға оқталу деп атау қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңдерiнiң (қылмысқа
дайындалу мен оқталу) барлық қажеттi белгiлерiн анық ашып көрсетуге қалайша
кедергi келтiретiндiгiн нақты көрсетпейдi. Ал бұл жерде кедергi келтiретiн
еш нәрсе жоқ деп есептеймiз. Жоғарыда қылмысқа дайындалу және оқталғандық
- қылмыс жасаудың алдыңғы, бастапқы сатысы болып табылады дедiк. Осы екi
сатыға да тән ортақ белгiлер : қылмысты әрекеттiң кiнәлiнiң ырқынан тыс
себептермен аяғына дейiн жеткiзiлмеуi, субъективтiк жағынан осы екi
сатыдағы қылмыстардың тiкелей қасақаналықпен iстелуi. Бұл екi саты да
абайсызда жасалатын қылмыстарда, сондай-ақ жанама қасақаналықпен жасалатын
қылмыстарда орын алуы мүмкiн емес.
Кейбiр қылмыстар қылмыстық әрекеттiң аяқталу сатысын құрайтын бiр сатыдан
(дайындық немесе оқталу) ғана өтедi.
Қылмыстық әрекеттiң бастапқы кезеңi мен аяқталған қылмыстың негiзгi
айырмашылығы - объективтi белгiлерiне байланысты болады, яғни қылмыстың
объективтi жағын құрайтын iс-әрекеттiң толық еместiгiмен, аяқталмағанымен
сипатталады.
Егер кiнәлi алам қылмыстық заңның Ерекше бөлiмiнде көрсетiлген жеке
қылмыс құрамының барлық белгiлерiн iстесе, онда оның әрекетi бiткен,
аяқталған қылмыс деп бағаланады. Мұндай жағдайда субъектiнiң iс-әрекеттерi
мен нақты қылмыс құрамының объективтi жағында көрсетiлген белгi - қылмыстың
зардабы нақты туады. Қылмыстан болған зардаптың мәнi мен көлемi нақты
қылмыс құрамы арқылы белгiленедi. Қылмыстың аяқталу уақыты әрбiр қылмыс
құрамының ерекшелiктерiне байланысты әртүрлi болады. Қылмыстық әрекеттiң
алдыңғы сатыларына жататын қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу
көбiне материалдық құрамды қылмыстарда кездеседi. Формальды құрамды
қылмыстарда қылмыс жасауға оқталу сирек кездеседi.
Қылмысқа дайындалу сатысы формальды да, материалды құрамды
қылмыстарда да бола бередi.
Қылмыстың аяқталу кезеңi қылмыс жасаудың дайындық сатысында-ақ аяқталатын -
келте құрамды қылмыстарда қылмыстық әрекеттiң алдыңғы сатылары болмайды.
Мысалы, бандалық топ құру қылмысында және т.б.
Аяқталмаған қылмыстарды дұрыс саралау үшiн тiкелей
қасақаналықтың қай түрiне жататындығын дұрыс анықтауға да
7 Н.Ф. Кузнецова. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М-1958 г.
8Здравомыслов Б.В. Советское уголовное право. М-1960 г. С.5.
байланысты болады, яғни ниеттiң нақтыланған, балама немесе нақтыланбағанына
байланысты болады.
Нақтыланған ниетi болған кезде тұлға алдына дәл мақсат қояды, оны жүзеге
асыру үшiн өзiнiң әрекеттерiн тiкелей бағыттайды (адамды өлтiруге, iрi
мөлшерде ұрлауға т.б.). Егер кiнәлiнiң еркiнен тыс жағдайларға байланысты
ол ойлаған қылмыстық зардап келмей, одан неғұрлым аз зардап келсе және өз
алдына жеке аяқталған қылмыс ретiнде заңда көрiнiс тапқан болса, онда осы
ауырлығы аз зардапты аяқталған қылмыс бойынша емес, кiнәлiнiң ниетiнiң
бағыттылығына сәйкес, оның iс-әрекетi өзi жасағысы келген ауыр зардапты
қылмысқа оқталу деп саралануы керек.
Кiнәлiге қандай зардап келсе де бәрi бiр болатын нақтыланбаған ниеттi
болса, онда оның iс-әрекетi қандай зардап келдi соған байланысты аяқталған
қылмыс ретiнде сараланады. Балама ниетте де осыған ұқсас шешiледi : бiрнеше
баламалы қылмыстық зардаптардың iшiндегi кiнәлi тiлеген, алдын ала
болжаған қылмыстық зардап үшiн жауапкершiлiкке тартылады.
Сонымен, қасақана жасалатын қылмыстардың даму сатылары қолданыстағы ҚР ҚК-
не сәйкес, төмендегiдей : қылмысқа дайындалу, қылмыс жасауға оқталу,
аяқталған қылмыстар.
Қылмыс жасау сатыларын анықтаудың жасалған қылмыстық iс-әрекеттi дұрыс
саралау, оның қоғамға қауiптiлiк дәрежесiн анықтау, сондай-ақ кiнәлiге әдiл
жаза тағайындау үшiн маңызы өте зор.
II тарау. Қылмыстың жасалу сатылары:
1.Аяқталған қылмыстардың түсiнiгi және жауаптылықтың ерекшелiктерi.
Бұрынғы қылмыстық заңдарда аяқталған қылмыстың түсiнi - гi
берiлмеген болатын. Оның түсiнiгi қылмыстық құқық теориясын және сот
тәжiрибесiнде қалыптасқан едi. Қазiргi Қазақстан Республикасында 1998ж. 1-
қаңтарынан бастап әрекет етушi ҚК-тiң 25-бабында алғаш рет
аяқталған қылмыстың анықтамасы берiлiп отыр. Аталған бапқа сәйкес,
"Егер адам жасаған әрекетте осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгiлерi болса, қылмыс аяқталған деп танылады". Басқаша айтқанда, әр
қылмыс - тың аяқталу сәтi заңда осы қылмыстың құрамы қалай
көрсетiлге - нiне байланысты болады.
Қандай да болсын қылмыстың аяқталған сәтiн анықтауды шешуге көмектесетiн
критерийдi анықтау үшiн бiз аяқталған қылмыс түсiнiгiнiң жалпы мазмұнын
ашып алуымыз керек. Яғни, заң шығарушы қылмыстың аяқталуын , оны жасаудың
қандай да бiр сәтiмен байланыстыруының негiзiн анықтауымыз керек9.
Қылмыстық құқық қылмыстық заңда көрсетiлген қылмыс құрамының ерекше
-лiктерiне байланысты аяқталған қылмыс тек бiр түрi ғана емес, әр түрлi
болуы мүмкiн. Оның әр түрлi болуы қылмыс құрамының құрылысының түрлiше
болуына тiкелей байланысты болады. Осы - ған байланысты қайсыбiр
қылмыстың аяқталуы қылмыстың объектi сiне зиян келтiруге байланысты болып ,
ал "басқа бiр қылмыстың аяқталуы сол қылмыстың объектiсiне зиян
келтiру қаупiн туғызған
9Демидов Ю. Понятие оконченного преступленияСЮ. 1966г.№18.
С21-23
жағдайда-ақ жүзеге асады. Қылмыстық заң осы аталған жағдай -лардың
орын алған уақытынан бастап қылмыс құрамының аяқтал -ғанын бiлдiредi
Сол себептi де қылмыстың аяқталуы барлық уақытта да белгiлi бiр
қылмыс құрамының ерекшелiгiмен тығыз байланысты болады. Қылмыстық заңда
бегiленген материалдық қылмыс құрамының аяқталы үшiн осы құрамда
көрсетiлген қылмыстың зардабының болуы қажет. Мысалы , 316-баптағы
лауазымды салақтықты айтуға болады. Осы қылмыс аяқталды деу
үшiн субъектiнiң әрекетiмен мемлекеттiк мүддеге немесе азаматтардың
заңды құқықтары мен мүддесiн елеулi түрдегi бұзу орын алу керек. Сондай-
ақ осындағы iстелген iс-әрекет пен келтiрiлген зиянның
арасында себептi байланыстың болуы шарт.
Кейбiр қылмыстардың диспозициясында қылмыстың мүмкiн бола -тын
бiрнеше зардаптарының түрiн көрсетедi. (Мысалы ҚК - тiң 103 бабы) Мұндай
қылмысты аяқталды деу үшiн осы бапта көрсетiлген бiр зардаптың болуы
жеткiлiктi.
ҚК- те зардабы болмайтын формальды қылмыс құрамдары
бар. Мұндай қылмыстардың аяқталуы кiнәлiнiң заңда көрсетiлген iс әре
-кеттi жасауымен тұжырымдалады. Мысалы 314-бап, 320-бап т.б. Кейбiр
жағдайларда қылмыс iстеудiң даярлық сатысында - ақ аяқталған қылмыс
құрамдарына жол берiледi. Мысалы , кiнәлi адам кiсiнi атып өлтiру
үшiн, заңсыз атылытын қаруды сатып алады. Мұндай ретте оның
әрекетiнде кiсi өлтiруге дайындық - 96 - бап және ҚК - тiң 251 -
бабында көрсетiлмеген қаруды , оқ дәрiнi және жарылғыш заттарды
заңсыз алып жүру, сақтау, алу, жасау және өткiзу сияқты аяқталған қылмыстың
құрамы бар.
Аяқталған қылмыстың қылмыстық әрекеттiң алдыңғы кезеңiнен негiзгi
айырмашылығы болып - осы қылмыстың қылмыстық заңда көрсетiлген барлық
белгiлерi мен оның бар болуы табылады. Сондық - тан аяқталған
қылмыстың ең елеулi белгiсi ретiнде-қылмыстың объективтi қасиетiнiң толық
дамуын есептеу керек, әйтпесе, қылмыстың объектiсi, субъектiсi, субъективтi
жағы қылмыстық әрекеттiңалдыңғы кезеңiнде де, сондай-ақ аяқталған
қылмыста да бiрдей болып келедi.
Қылмыс пен келтiрiлген зиян әртүрлi болуы мүмкiн: материалдық,
дене жарақаты, саяси, моральдық және т.б.
Қылмыспен келтiрiлген зиян, зардап жөнiнде айтқанда, әдетте,
материалдық және дене жарақаты салдары жөнiнде әңгiме болады.
Бiрақ, сондай-ақ қоғамдық қатынастарды көрсететiн тағы да басқа
құндылықтардың да аса маңызы бар. Сондықтан да моральдық, саяси
құндылықтарды қылмыстық-құқылық қорғау материалдық және басқа да
құндылықтардан кем қорғалмайды. Көптеген қылмыстардың қоғамға қауiптiлiгi
әр уақытта да тек материалдық және дене жарақаты зардабына әкелiп
тiрелмейдi. Осыған сәйкес, зиян келтiрiлген сәттен бастап қылмыс
аяқталды деп танылады. Сонымен, заң қылмыстың аяқталуын қандай объектiге
қандай зиян келтiрумен байланыстыра - тынын анықтауымыз қажет.
Жоғарыда айтылғандай , әдетте, қандай қылмыс болса да зиян келтiредi
дедiк. Айталық, адам өлтiру едәуiр моральдық кейде көп адамдарға үлкен
материалдық зиян келтiредi. Ал адам өлтiру қылмысының аяқталуы-
жәбiрленушiнiң өлуiмен байланысты - рылған. Себебi, нақ осы зиян
аталған қылмыстың қоғамға қауiптiлiгiн анықтаудың негiзi болып табылады.
Күш қолдану арқылы зорлау қылмыс бойынша, қылмыстың аяқталуы-
жыныстық қатынасқа түсу болып табылады. Жыныстық қатынасқа түсу
мақсатымен жәбiрлену - шiнiң еркiне қарсы күш қолдану қылмыстың
аяқталуы болып табылмайды, өйткенi, заң шығарушы бұл қылмыстың
негiзгi мазмұнын күш қолданып жыныстық қатынасқа түсу деп ашып
көрсетедi. Сондықтан да сот-тергеу органдары әйел зорлау қылмыстары бойынша
жыныстық қатынас күш қолданып жасалды ма деген мәселенi мұ-
қият анықтаулары қажет. Заң шығарушы қылмыстың аяқталу кезе -
ңiн анықтаған кезде қоғамға қауiптi әрекеттiң нәтижесiнде бiр
уақытта немесе бiрiнен соң бiрi пайда болатын қылмыстық зардап
тардың iшiнен осы қылмыс үшiн шешушi және негiзгi болып табылатын қылмыстық
зардапты таңдап алып, сол зардап пен қылмыстың аяқта - луын
байланыстырады. Заң қалай және нақты қандай қылмыстық зардаппен
байланыстыратынын-қарақшылық, iрi мөлшерде талан-таражға салу және тонау
қылмыстарын мысалға келтiру арқылы көрсетуге болады. ҚК-тiң 179-
бабында көрсетiлген қарақшылық қылмысы құрамын орындаған кезде екi
объектiге қылмыстық қол сұғылады: меншiкке және тұлғаға.
Қарақшылық бiреудiң мүлкiн иемденуге бағыттағанмен де , тұлғаға
қылмыстық қол сұғу оның қоғамға қауiптiлiгiн анықтайтын ең негiзгi
болып табылады. Сондыыықтан ҚК-тiң 179-бабында көздел - ген
қылмыс, яғни шабуыл жасап тонау-жәбiрленушiнiң өмiрi мен денсаулығы үшiн
қауiптi саналатын күш көрсетудi тiкелей қолданамын деп қорқытумен
байланысты бөтеннiң мүлкiн иемдену мақсатындағы шабуыл жасаған кезден
бастап аяқталған болып табылады. Iрi мөл - шерде ұрлау қылмысын
жасаған кезде жағдай өзгередi. 175-бап 3-бөлiмi - нiң б-тармағында
көрсетiлген қылмыстың қауiптiлiгi - меншiкке келтiрiлген зиянның
көлемiмен анықталады. Қарақшылықтан күш қолдану арқылы жасалатын
тонаудың айырмашылығы - тонау мүлiктi иемдену мақсатында күш қолданған
кезден бастап аяқталмайды. Тонау кезiндегi күш қолдану
адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi емес болып танылады,
қарақшылықтағы сияқты қоғамдық қауiптiлiк дәрежесiн шешу үшiн елеулi
мәнге ие болмайды. Күш қолдану тонау -дың қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесiн жоғарлатады, бiрақ бұл қылмыстың негiзгi мазмұны - күш
қолдану емес бөтеннiң мүлкiн ашықтан ашық ұрлау. Сондықтан да тонаудың
аяқталу кезiн заң шығарушы, мүлiктi иемденген кезбен байланыстырады.
Заңмен қорғалатын объектiге зиян келтiрген аяқталған қылмысты
қоғамға қауiптi iс-әрекет ретiнде түсiну және осындай зиян
келтiргенге
10 Тонау және шабуыл жасап тонау туралы iстер тәжiрибесi туралы ҚазКСР-нiң
Жоғарғы Сот Пленумының 1961 ж. 7-желтоқсанындағы №5 қаулысы, Пленумның 1968
ж. 12-маусымындағы №5, 1989 ж. 22-желтоқсан, №13 және 1996 ж. 20-желтоқсан
№11 қаулыларымен енгiзiлген өзгерiстермен бiрге.
Байланысты қылмыстың аяқталу сәтiн дұрыс анықтау теорияда және
сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн сұрақтарды шешу мәселесiне келгенде
өте маңызды болып табылады. Осыған сәйкес, үлкен тәжiрибелi мәнге ие және
даулы мәселелердiң бiрi болып - ұрлық қылмысының аяқталу сәтiн
дұрыс ажырату керек.
Кiнәлi ұрланған затты өзiнiң қалауы бойынша билiк етуiне
мүмкiншiлiгi болған кезден бастап ұрлық аяқталды деп есептелiнедi. Мысалы,
кiнәлi цехтан спирттi ұрлап, сол зауыттың территориясында iшiп
қойса, онда қылмыс аяқталған болып есептеледi. Ал, егер сол ұрланған
спирттi зауыттың территориясынан шығаруға әрекет жасап, өткiзу
пунктiсiнде ұсталса, ұрлауға оқталу деп саралануға жатады. Келесi бiр
мысал ретiнде, Шаруа қожалығында жұмыс iстейтiн К. деген адам шошқаны
ұрлау мақсатында оны сойып, қораға үстiн шөппен жауып, тығып кетедi.
Қора күзетiлмейтiн едi. К. шошқаны қалдырып , тығып кеткен себебi, ол
жалғыз өзi алып кете алмаған. Келесi күнi шошқаның етi тығулы жатқан
жерiнен шаруа қожалығы жұмысшыларымен та- уып алынды.
Аудандық сот К-нiң әрекеттерiн шошқаны ұрлауға оқталу деп саралап,
үкiмде "ұрланған затты өзiнiң ырқынан тыс жағдайларға байланысты иемдене
алмады", -деп көрсеткен. Бұл жерде ұрлық аяқтал -ған деп саралану
керек. Себебi, К. Шошқаны аруа қожалығының иелiгiнен шығарғаннан кейiн
шошқа кейiн қайта қайтарылды. Сот ескермегенi, бұл жерде меншiк
кiнәлiмен ұрланып бiткенiн, ал кiнәлi оны алып кете алмауы
(көтере алмауына байланысты) қылмыстың аяқталу сәтiн анықтау
мәселесiн шешкен кезде мәнiнiң болмайтындығы.
Кейбiр тәжiрибелiк сұрақтарды шешу үшiн қылмыстың аяқта
-луы әрқашан да оның бiткендiгiн бiлдiрмейтiнiн есте сақтаған жөн.
Қылмыстық заң бойынша қылмыстың аяқталуы, әдетте, оның бiтуiнен ерте
болады. Сондықтан, қылмыс қылмыс жасау сатысының аяқталу кезiнен әрi
қарай ол бiткенше жалғаса беруi мүмкiн. Қылмыс аяқтал - ған
болса да, кiнәлi барлық әрекеттерiн жүзеге асырған және қылмыстық
зардап орын алған кезде бiтедi. Мысалы, ?ара?шалы?-шабуыл жасаған
сәттен бастап аяқталды деп есептелгенiмен , ол әрi қарай жәбiрлену
- шiден мүлiктi алғанға дейiн жалғаса беруi мүмкiн.
Қылмыстың жалғаса беру процесiнде қылмыстың сипатын өзгер -тетiн
әрекеттер де жасауы мүмкiн, осы арқылы, ол оның саралануын
да өзгертедi. Айталық, Н гардеробқа жасырын кiрiп, пальтоны жасырын
ұрлап, кетiп бара жатқан кезiнде, оны көрiп қалған А оның жолын
бөгеуге әрекеттенедi. Н. оны күшпен итерiп жiберiп, пальтоны
алып, көшеге қарай қаша жөнеледi. Бұл жерде Н. қылмысты жасау
барысында алғашқы жасырын (ұрлық) әрекет етсе, А-ның көрiп қалып, бөгет
жасауға ұмтылғанда, оған күш қолданып, қашып кетуiнiң нәтижесiнде,
жасырын түрде ұрлау - "ашыққа" айналып кетiп отыр.
Қылмыстың бiтуi түсiнiгi қылмысқа қатысушылық пен қылмыс -
қа жанасушылықты ажырыту үшiн маңызды болып табылады. Қылмысқа
бiрге қатысушылық тек қылмыс бiткенге дейiн ғана мүмкiн болады,
ал қылмысқа жанасушылық қылмыс бiткеннен кейiн болады. А.,
И. және Ч. Б-ға шабуыл жасап, өлтiремiн деп қорқытып, оның
қолдарын байлап, ақша талап етедi. Ал қатысушылар Л. және М. Үйдегi
заттарды машинаға тией бастайды. Алынған заттар М-ның үйiне
апарылып түсiрi- ледi. Бұл жерде қылмыс (қарақшылық) - А,И және Ч
жәбiрлеушiге шабуыл жасаған кезден бастап аяқталған болып есептелiнедi. Л
және М-ның әрекеттерi қылмыс аяқталғаннан кейiн, бiрақ бiтпей тұрып
жасалды. Сондықтан, аталған әрекетке барлық қатысушылар - бiрге
орындаушылар болып есептеледi. Ал, қылмысқа жанасушылыққа мысал
келтiрсек, А және К көршiсiнiң үйiнен қой ұрлап алып, оны сату
үшiн базарға келген кезде, олардың танысы Т кездесiп,
ол А мен К-ге "ұрланған қойды өткiзiп бере аламын" дейдi. Бұл жерде
Т-ның әрекетi қылмысқа жанасушылық болады. Өйткенi ол, оған
кездескенге дейiн аяқталған және бiткен қылмысқа емес, ұрлан -ған
затты жасыруға қатысты.
Қолданылып жүрген Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтың
бiрден-бiр негiзi болып Қылмыстық Кодексте көздел - ген қылмыс
құрамының барлық белгiлерi бар iс-әрекеттi жасау болып табылады. (ҚҚ, 3-
бабы). Бұл қағида аяқталған қылмыс пен қатар аяқтал - маған қылмыстарға
да бiрдей қатысты. Аталған әрекеттер орын алған жағдайда аяқталған қылмыс
үшiн қылмыстық жауаптылық ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптары
бойынша сараланады. Аяқталған қыл -мыстар үшiн жаза тағайындағанда сот
Қылмыстық заңның ережелерiн басшылыққа алады.
Осы аталғандарға сәйкес, жасалған қылмыстың аяқталған кезеңiн
дұрыс анықтау, кiнәлiлердiң әрекеттерiн заңды түрде бағалағанда және
әдiл жаза тағайындағанда өте маңызды болып табылады.
2. Ая?тал?ан ?ылмыс жасау кезе"дерi.
А) Қылмысқа дайындалу.
Қылмыстық заңда көрсетiлген адамдардың iс-әрекетi қылмысқа
дайындалу сатысында-ақ қоғамға қауiптi сипатқа ие болады.
Егер осындай iс-әрекет қылмыс жасалғанға дейiн жолы кесiлген жағдайда-
қылмыс жасауға дайындалу болады. Қылмыстық жазала- натын iс-әрекет болып
табылатын қылмысқа дайындалуға - ең алдымен дайындық әрекеттерi керек.
ҚР Қылмыстық кодексiнiң 24-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, "тiкелей
ниетпен қылмыс құралда - рын немесе қаруларын iздестiру, әзiрлеу немесе
биiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз
байласу не өылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады."
Қылмысқа дайындық әрекеттерiнiң барлығына тән белгi -
олар қылмыс жасауға жағдай жасайды, осыған сәйкес қылмыс- тық
зардаптың тууына нақты мүмкiндiктi туғызады.
Қылмыс жасауға әр түрлi дайындықтың болуы, оның нақты жүзеге
асырылуына әр түрлi дәрежеде сипат бередi. Заңда дайындық
әрекеттерiнiң негiзгiлерi ғана берiлген. Мұнда қасақана қылмыс жасауға
туғызылатын жағдайлардың жалпы көрiнiстерi орын алған. Кiнәлi адам
күнi бұрын ауыр қылмыстарды жасау үшiн өзiне өте қажеттi жағдайларды
жасайды. Дайындық әрекеттерi көп жағдайларда қылмыс құрамының объективтi
жағының белгiлерiн қамтамасыз етумен байланысты болады. Өзiнiң
объективтiк белгiлерiне сәйкес, қылмысқа дайындалу адамның мынадай үш
түрлi әрекеттерi арқылы жүзеге асырылады: қылмыс iстеу үшiн құралдар немесе
қарулар iздестiру я лайықтау (бейiмдеу) немесе қасақана бiр жағдайлар
туғызу.
Қылмыс iстеу үшiн құралдар мен қару-аспаптар iздестiру дегенiмiз
- кез келген тәсiлмен, заңды немесе заңсыз жолмен осы заттарды алуды
айтамыз.
Қылмыс iстеудiң қару-аспаптары болып, қылмыс iстеуге қолданылатын
кез келген заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың
барлық түрлерi, қолдан жасалған финн пышағы, сондай-ақ әр түрлi тесiп-
кесетiн нәрселер жатады. Қылмыс құрал -дарына қылмыс iстеуге әдейi
бейiмделiп, пайдаланылатын таяқ, үшкiр тас, балта, балға, бiз сияқты
заттар да жатады. Қылмыс iстеу құралына қылмысты iстеуге жеңiлдiк
туғызатын заттар жатады. Олар, мысалы, ұрланған заттарды, қылмыстық
топтың мүшелерiн тасуға пайдаланылатын көлiк құралдары жатады. Егер,
автокөлiк, трактор, басқа да техникалар қоймаларды бұзуға,
кедергiлердi таптап өтуге пайдаланылса, онда ол қылмыс iстеудiң құралы
емес, қылмыс iстеудiң қаруы ретiнде есептеледi.
Құралдар мен қару-аспаптарды бейiмдеу деп - қылмыс
iстеуге пайдаланылатын заттарды қайта өңдеу, түрiн өзгертудi айтамыз,
мысалы, бөтеннiң мүлкiн ұрлауға пайдалану үшiн бiрнеше кiлттi қолдан қайта
өңдеу,оны қылмыс iстеуге, қылмыстың iзiн жасыруға пайдалануға әзiрлеу
және т.б. әрекеттер.
Жасау - бұл жартылай фабрикаттардан немесе шикiзаттардан қылмыстың
қаруы мен құралдарын зауыттық немесе қолдан жасау тәсiлмен
құрастыру.
Қылмысқа қатысушыларды iздестiру деп әр түрлi
тәсiлдер-
мен уәде берiп, қорқыту, бопсалау жолымен болашақта iстелетiн қылмысқа
бiрге қатысушыларды табу, алу болып табылады.
Қылмыс жасауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz