Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық.құқықтық талдау
1.1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объектісі ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы ... ... ..15
1.4 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъектісі ... ... ... ... ... ... .19
1.5 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағы ... ... 25
1.6 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың алдын алудың жалпы шаралары ... ... ... ... ... ... .31
2 Бұзақылықпен күресудің қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
2.1 Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.2 Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ... ... .53
2.3 Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік.психологиялық cипаттамасы ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..64
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық.құқықтық талдау
1.1 Пайдақорлық.зорлық қылмыстылықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объектісі ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы ... ... ..15
1.4 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъектісі ... ... ... ... ... ... .19
1.5 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағы ... ... 25
1.6 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың алдын алудың жалпы шаралары ... ... ... ... ... ... .31
2 Бұзақылықпен күресудің қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
2.1 Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.2 Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ... ... .53
2.3 Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік.психологиялық cипаттамасы ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..64
Қазақстан Республикасында 90-жылдардың орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың кесірінен, әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді. Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының өсіміне де өз үлесін қосады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады [1; 3б.]. Еліміздің өркендеуіне, мемелекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласын ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі. Кез келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтарға – адамның табиғи құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастылығына негізделген қылмыстық саясатты гуманизациялау стратегиясы қазақстандық қылмыстық құқықта рептессивтік бағытта емес бағытты дамытудың өзектілігін алға тартады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Жаңа мыңжылдық–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты халыққа Жолдауында «заңдарымызды гуманизациялау арқылы олардың сапасын арттыру қажет» деп дөп басып айтты [2; 3б.].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады [1; 3б.]. Еліміздің өркендеуіне, мемелекетіміздің нығаюына құқық нормаларын, құқық саласын ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі. Кез келген қоғамдық қатынастар жалпыға бірдей әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтарға – адамның табиғи құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастылығына негізделген қылмыстық саясатты гуманизациялау стратегиясы қазақстандық қылмыстық құқықта рептессивтік бағытта емес бағытты дамытудың өзектілігін алға тартады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Жаңа мыңжылдық–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты халыққа Жолдауында «заңдарымызды гуманизациялау арқылы олардың сапасын арттыру қажет» деп дөп басып айтты [2; 3б.].
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 жылғы 30 тамыз. (1998 жылғы 7 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасының Заңы). Алматы. Изд. «Юрист». 2009. 44 бет.
2 Н.Ә. Назарбаев. «Жаңа мыңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010жыл, 10 бет.
3 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -Москва, 1969. – 190 с.
4 Карбеков К.С. Об разграничении бандитизма от разбоя, совершенного организованной группой с применением оружия // ХХІ век: проблемы формирования правового демократического, светского и социального государства в Республике Казахстан: Материалы международной научно-теоритической конференции, 20 декабря 2002 года. -Алматы, 2002. – С.598-599.
5 Расследование бандитизма / Научные редакторы Дворкин А.И., Боголюбова Т.А. -Москва, 2000. - 251 с.
6 Дворкин А.И. , Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях: Научно-методическое пособие. -Москва: Экзамен, 2003. - 158 с.
7 Шишков С.Н. Понятие вменяемости и невменяемости в советском праве. - Москва, 1983. – 303 с.
8 Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. -№ 4. – С. 103-111.
9 Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право. - 1989.- № 4. – С. 65-72.
10 Гуров Л. Кому и чем угрожает мафия // Досье. –1995. - № 3. – С.3-12.
11 Сербский В. Судебная психопатология. -Москва, 1896. – 255 с.
12 Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом уголовной ответственности и субъектом отбывания наказания // Государство и право. –1994. -№ 2. – С. 82-90.
13 Якубов А.С. Правовая основа учения о преступлении: предпосылки, реальность, перспективы: Автореф. дис. д-ра юрид. наук. – Томск, 1996. - 236с.
14 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. -Москва, 1972. - 199 с.
15 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. –Томск, 1970. - 149 с.
16 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. –Томск, 1970. - 149 с.
17 Рарог А.И. Уголовно-правовое значение заранее обдуманного умысла // Советская юстиция. - 1986.-№ 11. – С.34-35.
18 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. -Москва, 1972. - 199 с.
19 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социльно-психологические исследования. – Казань, 1982. - 121 с.
20 Кучвальская И. Штраф в системе мер уголовного наказания // Судовы весник. - Минск, 1994. -№ 1. – С. 36-41.
21 Миренский Б.А. Теоретические основы совершенствования советского уголовного законодательства. - Ташкент, 1983. – 259 с.
22 Чезаре Бекария. О преступлениях и наказаниях. - Москва, 1926. – 251 с.
23 Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. - Москва, 1980. - 152 с.
24 Воробъев А.И. и др. Уголовно-правовая политика. – Москва, 1991. - 176 с.
25 Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного право. - Москва, 1988. - 185 с.
26 Портнов И.П. Профилактика преступлений в милицейской практике // Государство и право. –1995. - № 10. – С. 12-15.
27 Теоретические основы предупреждения преступности. –Москва, Юр. лит.,1977. - 206 с.
28 Бородин С.В. Контроль над преступностью в демократическом обществе // Государство и право. –1993. - № 10. - С. 59-68.
29 Шляпочников А.С. К вопросу о классификации мер предупреждения преступности // Вопросы борьбы с преступностью. Изд. 17. - Москва, 1972. - 199 с.
30 Жалинский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. - Львов, 1976. - 168 с.
31 Жаминский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. -Львов, 1976. - 168 с.
32 Веселова В.Н. Конфискация в уголовном праве. -Москва, 1990. - 225 с.
33 Назарбаев Н. – Жаңару жєне прогресс жолы // Егемен Қазақстан. - 1992. – 23 наурыз.
34 Совершенствование законодательства и практики его применения в Таджикской ССР. - Душанбе, 1989. - 114 с.
35 Актуальные проблемы юридического всеобуча в условиях формирования социалистического правового государства. –Москва: Знание, 1990.- 225 с.
36 Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. –Москва, 1967. - 266 с.
37 Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного права. - Москва, 1988. - 185 с.
38 Ляпунов Ю.И. Ответственность за вымогательство // Социалистическая законность. -1989. -№ 6. – С. 11-16.
39 Разумов А. Как судить рэкетиров// Известия. –1990. - 30 сентября.
40 Портнов И.П. Город и преступность // Государство и право. –1993. -№ 2. - С.71-80.
41 Миньковский Г.М. Задачи и возможности использования уголовно-правовых средств профилактики преступности. –Москва, 1988. - 185 с.
42 Результаты Всесоюзной переписи населения // Известия. – 1989. - 30 марта.
43 Становление рыночных отношений и преступности / Под ред. В.Н. Кузнецова. - Москва, 1992. - 194 с.
44 Шмаров И.В. Предупреждение преступлений среди освобождаемых от наказания. - Москва, 1974. - 198 с.
45 Островский А.И. Второгодничество, как фактор, обуславливающий правонарушения несовершеннолетних и меры борьбы с ним: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Ташкент, 1973. - 288 с.
46 Иванов А.Т. Смягчающие обстоятельства в советском уголовном праве: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Москва, 1976. - 168 с.
47 Каракетов Ю.М. Актуальные проблемы антиалкогольной и антинаркотической пропаганды // Партийная жизнь. – 1988. -№ 3. – С. 15-23.
48 Новый УК Франции / Под ред. Н.Ф. Кузнецовой и Э.Ф. Побегайло. -Москва, 1993. - 141 с.
49 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000
2 Н.Ә. Назарбаев. «Жаңа мыңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010жыл, 10 бет.
3 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. -Москва, 1969. – 190 с.
4 Карбеков К.С. Об разграничении бандитизма от разбоя, совершенного организованной группой с применением оружия // ХХІ век: проблемы формирования правового демократического, светского и социального государства в Республике Казахстан: Материалы международной научно-теоритической конференции, 20 декабря 2002 года. -Алматы, 2002. – С.598-599.
5 Расследование бандитизма / Научные редакторы Дворкин А.И., Боголюбова Т.А. -Москва, 2000. - 251 с.
6 Дворкин А.И. , Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойных нападениях: Научно-методическое пособие. -Москва: Экзамен, 2003. - 158 с.
7 Шишков С.Н. Понятие вменяемости и невменяемости в советском праве. - Москва, 1983. – 303 с.
8 Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. -№ 4. – С. 103-111.
9 Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право. - 1989.- № 4. – С. 65-72.
10 Гуров Л. Кому и чем угрожает мафия // Досье. –1995. - № 3. – С.3-12.
11 Сербский В. Судебная психопатология. -Москва, 1896. – 255 с.
12 Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом уголовной ответственности и субъектом отбывания наказания // Государство и право. –1994. -№ 2. – С. 82-90.
13 Якубов А.С. Правовая основа учения о преступлении: предпосылки, реальность, перспективы: Автореф. дис. д-ра юрид. наук. – Томск, 1996. - 236с.
14 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. -Москва, 1972. - 199 с.
15 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. –Томск, 1970. - 149 с.
16 Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. –Томск, 1970. - 149 с.
17 Рарог А.И. Уголовно-правовое значение заранее обдуманного умысла // Советская юстиция. - 1986.-№ 11. – С.34-35.
18 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. -Москва, 1972. - 199 с.
19 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социльно-психологические исследования. – Казань, 1982. - 121 с.
20 Кучвальская И. Штраф в системе мер уголовного наказания // Судовы весник. - Минск, 1994. -№ 1. – С. 36-41.
21 Миренский Б.А. Теоретические основы совершенствования советского уголовного законодательства. - Ташкент, 1983. – 259 с.
22 Чезаре Бекария. О преступлениях и наказаниях. - Москва, 1926. – 251 с.
23 Аванесов Г.А. Криминология и социальная профилактика. - Москва, 1980. - 152 с.
24 Воробъев А.И. и др. Уголовно-правовая политика. – Москва, 1991. - 176 с.
25 Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного право. - Москва, 1988. - 185 с.
26 Портнов И.П. Профилактика преступлений в милицейской практике // Государство и право. –1995. - № 10. – С. 12-15.
27 Теоретические основы предупреждения преступности. –Москва, Юр. лит.,1977. - 206 с.
28 Бородин С.В. Контроль над преступностью в демократическом обществе // Государство и право. –1993. - № 10. - С. 59-68.
29 Шляпочников А.С. К вопросу о классификации мер предупреждения преступности // Вопросы борьбы с преступностью. Изд. 17. - Москва, 1972. - 199 с.
30 Жалинский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. - Львов, 1976. - 168 с.
31 Жаминский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. -Львов, 1976. - 168 с.
32 Веселова В.Н. Конфискация в уголовном праве. -Москва, 1990. - 225 с.
33 Назарбаев Н. – Жаңару жєне прогресс жолы // Егемен Қазақстан. - 1992. – 23 наурыз.
34 Совершенствование законодательства и практики его применения в Таджикской ССР. - Душанбе, 1989. - 114 с.
35 Актуальные проблемы юридического всеобуча в условиях формирования социалистического правового государства. –Москва: Знание, 1990.- 225 с.
36 Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение. –Москва, 1967. - 266 с.
37 Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного права. - Москва, 1988. - 185 с.
38 Ляпунов Ю.И. Ответственность за вымогательство // Социалистическая законность. -1989. -№ 6. – С. 11-16.
39 Разумов А. Как судить рэкетиров// Известия. –1990. - 30 сентября.
40 Портнов И.П. Город и преступность // Государство и право. –1993. -№ 2. - С.71-80.
41 Миньковский Г.М. Задачи и возможности использования уголовно-правовых средств профилактики преступности. –Москва, 1988. - 185 с.
42 Результаты Всесоюзной переписи населения // Известия. – 1989. - 30 марта.
43 Становление рыночных отношений и преступности / Под ред. В.Н. Кузнецова. - Москва, 1992. - 194 с.
44 Шмаров И.В. Предупреждение преступлений среди освобождаемых от наказания. - Москва, 1974. - 198 с.
45 Островский А.И. Второгодничество, как фактор, обуславливающий правонарушения несовершеннолетних и меры борьбы с ним: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Ташкент, 1973. - 288 с.
46 Иванов А.Т. Смягчающие обстоятельства в советском уголовном праве: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Москва, 1976. - 168 с.
47 Каракетов Ю.М. Актуальные проблемы антиалкогольной и антинаркотической пропаганды // Партийная жизнь. – 1988. -№ 3. – С. 15-23.
48 Новый УК Франции / Под ред. Н.Ф. Кузнецовой и Э.Ф. Побегайло. -Москва, 1993. - 141 с.
49 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық қауіпсіздікке
қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық-құқықтық талдау
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. .11
3. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы ... ... ..15
4. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . 19
5. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағы ... ... 25
6. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың алдын алудың жалпы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2 Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі
... ... ... ... ... ... ... ..50
2.2 Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ... ... .53
2.3 Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік-психологиялық
cипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасында 90-жылдардың
орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың
кесірінен, әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының
ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын
азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті
республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық
зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай
өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде
жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-
ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі
де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де
пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді.
Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
өсіміне де өз үлесін қосады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады [1;
3б.]. Еліміздің өркендеуіне, мемелекетіміздің нығаюына құқық нормаларын,
құқық саласын ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық
қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі. Кез келген қоғамдық қатынастар
жалпыға бірдей әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтарға – адамның табиғи
құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастылығына негізделген
қылмыстық саясатты гуманизациялау стратегиясы қазақстандық қылмыстық
құқықта рептессивтік бағытта емес бағытты дамытудың өзектілігін алға
тартады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа мыңжылдық–жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауында
заңдарымызды гуманизациялау арқылы олардың сапасын арттыру қажет деп дөп
басып айтты [2; 3б.].
Соңғы жылдары елімізде ұйымдасқан қылмыстық топтар жасайтын қылмыстардың
саны өсе түсуде. Оған басты себеп экономикамыздың төмендеуі, халықгың
әлеуметтік жағдайының нашарлауы, жұмыссыздық.
Осы тараудағы көрсетілген қылмыстардың ішіндегі ең қауіптісі қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар болып табылады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен күресу, алдын алу, саралау мәселелері қазіргі кезде өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы орайда мемлекетіміздің президенті Н.Ә.
Назарбаев 19 сәуір 2000 жылы қылмысқа қарсы күресті күшейту мәселелері
жөнінде мемлекетіміздің бірқатар министрлері мен лауазымды адамдары
қатысуымен болған кеңесте сөйлеген сөзінде: Біз тұтастай алғанда базарлар
мен жайма базарлардағы қарадүрсін рэкеттің жолын қидық, онда тәртіп ұлғайып
келеді. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар кәсіпкерлер мен банкирлерден
ашық алым талап етпейтін болды. Бірақ бүл ұйымдасқан қылмысты түпкілікті
жеңе алдық дегенді тіпті де білдірмейді. Бұл жерде Елбасымыздың ұйымдасқан
қылмыстық топтармен күресуді тиісті органдардың басшылары мен
қызметкерлеріне міндеттеп тапсырып отыр. Бұл қылмысты, яғни қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ашылмай қалып отыруының басты себебі.
Елбасымыз айтқандай: құқық қорғау органдарында крышаларының болуы”.
Көп жылдар бойы мемлекетімізде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
жоқ және болуы мүмкін емес деп есептелінді. Бола қалғанның өзінде
социалистік қоғамның басқа қоғамдардың арасында беделін түсіреді деп
санады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар барлық мемлекеттерде өте
қауіпті қылмыстар ретінде қарастырылды. Осыған байланысты 2000 жылдың сәуір
айында 1999-2000 жыддар арасындағы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
жөнінде Алматы обылысы бойынша алынған статистикалық мәліметтерге қарап
көрейік. 1999 жылы және 2000 жылы бір-бірден қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар қылмысы тіркелген. Екі жылда да бұл қылмыс Талдықорған қаласында
орын алған. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар қылмысы тіркелгенімен
сол бойы аяқсыз қалдырылған. Бұл жерден біз құқыққорғау органдары
қызметкерлерінің өз қызметтеріне тиянақты қарамайтындығын көруімізге
болады.
Қазіргі танда, ұйымдасқан қылмыстылықпен белсенді күрес жүргізіп отырған
шақта, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын теория түрғысынан
талдап, жан-жақты сипаттама беру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу объектісі. Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін
бекіту, заңдылық пен қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күресу –
Қазақстан Республикасы бағыт алған құқықтық мемлекетті қалыптастыру
жолындағы негізгі жолдардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, құқық бұзушылықтардың алдын
алуды көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен
күресудің негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен
қоғамның бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты
қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы
материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану
мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында
болады.
Сот статистикаларының анализі, сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей
бұзақылық туралы істерді қарау кезінде құқық қорғау органдары негізінен
заңдарды дұрыс қолдануды қамтамасыз етеді.
Бірақ та сот-тергеу органдары барлық жағдайларда заңдардың талаптары мен
Пленумдардың қаулыларында берілетін заңдарды қолданудың түсініктемелерін
сақтамайды.
Берілген қоғамға қауіпті қылмыстық істерді қараған кезде құқық қолдану
органдары кейбір кездерде тағылған айыптың барлық эпизодтары мен бұзақылық
іс - әрекеттердің барлық қатысушыларын тануды зерттеуді толық және жан-
жақты қамтамасыз етпейді. Жай бұзақылықты қауіпті бұзақылықтан, бұзақылықты
ұрып-соғудан, денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіруден,
оскорблениеден және т.б. айыруда қателіктер жібереді.
Айта кететін жай, соңғы кезде бұзақылықпен және қоғамдық тәртіпті
бұзатын басқа да қылмыстармен күресу әлсіреп кетті.
Бұзақыларға жеңіл қарау – қоғам мен азаматтарға моральдық және
материалдық зиян келтіретін бұл қылмыспен күресуді бағаламаудың нәтижесі
екендігі даусыз. Бұзақылықтың тағы бір қауіптілігі, ол қасақана адам
өлтіру, ауыр дене жарақаттарын келтіру, зорлау сияқты және тағы да басқа
қылмыстармен ұштасуы мүмкін.
Бұзақылықпен күресуді қылмыстық-құқықтық ұйымдастыруда көптеген
қателіктер жіберіледі. Бұның бәрі заңды, өйткені менің ойымша Қазақстанда
бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Республикамызда әлі күнге дейін
бұзақылықпен күресудің криминологиялық аспектілеріне арналған бірде бір
арнайы жұмыс жазылмаған.
Бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресуде құқықтық шаралардың ішінде
тиімді шаралар болып әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар табылады.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың тиімділігінің маңызды талаптары болып: заңды
нақты және дұрыс қолдану, жауаптылықтан құтыла алмауды қамтамасыз ету,
қолданыстағы заңнаманы және құқыққолдану тәжірибесін жетілдіру табылады.
Қоғамдық тәртіптің көшелердегі және қоғамдық орындардағы жағдайына қарап
азаматтар аумақтағы жалпы криминогендік жағдайды қабылдайды және құқық
қорғау органдарның қызметінің нәтижесін бағалайды.
Еліміздің соттық-тергеу органдарының тәжірибесі бұзақылық пен осы
қылмыс құрамына ұқсас қылмыстарға нормаларды қолданған кезде қиындықтар
туындайтынын атап өтеді. Бұл қолданыстағы нормаларды құрастырғандағы
жетіспеушіліктер, маңызды мәселелерге байланысты ғылыми рекомендациялардың
біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Тек бұзақылықтың қылмыс құрамы бойынша
ғана заңгерлердің он бір түрлі көзқарастары бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан тұрады.
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық құқықтық талдау
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік
береді..
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ”. Қылмыстылық социалистік құрылыстың
болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді.
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды.
Пайдақорлық қылмыстылық – ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде “зорлық” сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі “Насильственная преступность”
терминінің түбірі “насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі – заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған “күш қолдану” (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л.Д. Гаухман).
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк “күш қолданудың” белгілерін
ажыратады да оған анықтама береді, яғни “күш қолдану – ол өзге тұлғалардың
тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына)
оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету”. Осы соңғы
анықтама күш қолданудың қырларын аша алатындықтан, біз де осы ұсынысты
қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар –
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін,
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі).
Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185-б.4-бөлігі, 196-б.3-бөлігі, 248-баптың 3-бөл.
а тармағы, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-
баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-
баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі
ретінде мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113,
120, 121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257,
270, 321, 341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде
төмендегідей картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-
баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі,
145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-
бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы, 185-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в
тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-бөлігінің г
тармағы, 275-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-
бөлігі, 354-баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса
сараланған қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-
баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 255-баптың 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың
3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159, 160, 163, 168,
169, 170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар.
Ал күш қолдану немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі
ретінде төмендегі баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 121-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-
баптың 3-бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы,
155-баптың 2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы,
185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-баптың 2-
бөл., 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі.
Көрсетілген әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде
мына баптарда көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде,
233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а
тармағында, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында,
260-баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-
бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Демек, зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс құрамында, ал аса
саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында кездеседі, барлығы – тоқсан
төрт қылмыс құрамы (қарапайым, сараланған және аса сараланған түрлерін қоса
алғанда).
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен
жерінен орын алады, өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен
жасалмайды, сол сияқты зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда
табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не
әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын
белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар – пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-баптың 2-бөлігі “а” тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылық
(179-бап), Қорқытып алушылық (181-бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
бөлігі “и” тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
“д” тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп қойдық.
• Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық
Қылмыстық заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза
тағайындауға байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз
қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде
қарастырылған Пайдақорлық қылмыстылық – құқыққа қарсы қайтарымсыз
пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану –
өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе
психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету
бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету.
• Зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс
құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында
кездеседі, барлығы – тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда).
• Кейбір қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен,
жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің
ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151,
153-баптар)
• Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185- баптың 4-бөлігі, 196- баптың 3-
бөлігі, 248- баптың 3-бөл. а тармағы, 255- баптың 3-бөл. в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260- баптың 3-бөл. в тармағы,
308- баптың 3-бөлігі, 341- баптың 3-бөлігі, 351- баптың 3 және 4-
бөліктері, 361- баптың 3-бөлігі.
• Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды
көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар
тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын
шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір
мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар –
пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз
психиатриялық стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі а”
тармағы), тонау (178-бап), қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық
(181-бап), адамды аманатқа алу (234-баптың 2-бөлігі и” тармағы),
ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі д” тармағы)
және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объектісі
Қол сұғушылық объектісі қылмыстың маңызды және қажетті элементтерінің
бірі болып табылады. Оның қызметтік ролі екі негізгі функциямен аныкталады.
1. Объект қылмысты бағалау, оның когамға қауіптілігін анықтау, қылмыстың
әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады;
2. Объект қылмысты ғылыми және зандық тұрғыдан топтарға саралауға
мүмкіндік береді.
Әрекет етіп отырған Қылмыстық Кодексте объектінің жалпы анықтамасы
берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер барысында, оның, яғни
объектінің көптеген сұрақтары дұрыс зерттелмеген. Қылмыстың объектісін
зерттеген авторлар бір пікірмен ғана келіседі: объект бұл қоғамдық
қатынастары.
Қаңдай қоғамдық қатынастарға тікелей және ең алдымен нұқсан келеді, бұл
жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы топтық және тікелей
объектісін бөліп шығару дәстүрге айналған. Жалпы объект бұл-қылмыстық құқық
нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Жалпы объект
барлық қылмыстарға бір, оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың
топтық табиғатын ашуға мүмкіндік береді. Топтық объект болса біртектес және
бір-бірімен тығыз байланысты қоғамдық байланыстар болып табылады. Топтық
объект қылмыстық әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін
анықтауда маңызы зор. Әдебиеттерде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың топтық объект ретінде Мемлекеттің басқару негіздері бір
болмаса қоғамның қауіпсіздігінің негіздері екі екенін анық көруге болады.
Бірақ, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық және тікелей
объектілері, оның құрылысы және мазмұны жоспарында сараланбаған.
Тікелей объект бұл- нақты қатынас немесе бір-бірімен тығыз байланысты
бірнеше қатынас. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік сипаттамасын дүрыс беруге
мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты бөліп шығару өте қиын, оның
элементі басқа қоғамдық қатынастікі болуы мүмкін.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісінің
қүрылымдық элементтерінің саралануына көңіл бөлейік.
Субъектілер. Кез-келген қоғамдық қатынастар да субъект болады,
субъектісіз қоғамдық қатынаста болмайтынын дәлелдеудің қажеті жоқ деп
ойлаймын. Қоғамдық қатынастардың қатысушылары болып занды және жеке
тұлғалар болып табылады. Нақты қандай қоғамдық қатынастарға құқық бұзушылық
бағытталғандығы субъектімен аныкталады. Мұндай қатынастар екі жеке түлға
арасында немесе занды түлға мен жеке тұлға арасында туындауы мүмкін. Бұндай
жағдайда субъектілердің қоғамдық қатынастардың тең қажетті элементтері
екендігін естен шығармағанымыз жөн.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың қылмыс ретіндегі ерекшелігі,
бұл қылмыстың объектісі зиян келтіруі әр түрлі жолдармен жүзеге асырылады.
Олардың біріне қылмыс субъектісіне ықпал ету жолын жатқызуға болады. Бұндай
жағдайда қатынасқа қатысушыны жәбірленуші деген атпен қарастырады.
Қылмыстық істер жүргізу заңында оған келесідей анықгама береді:
Жәбірленуші дегеніміз қылмыстың салдарынан материалдық және моральдық зиян
шеккен адам. Бір жәбірленуші қылмыстың дара элементі болып табьшмайды.
Жәбірленуші қылмыстық зандармен қорғалатын қоғамдық қатынастармен
байланысты болатын болса, онда ол қылмыс объектісіне жатқызылады.
Объектінің жүйесінде екінші құрылымдық элемент ретінде пән табылады.
Құқық бұзушылық пәні қылмыстың объектісін ауыстыра алмайды және ауыстырмауы
қажет. Ол тек қана объектінің бір құрылымдық элементі ғана болып табылады.
Біріншіден, ол тек объектінің тек күрамдас бір бөлігі және екіншіден,
пәнге ешқандай зиян келмеуі мүмкін, ал объектіге әрқашан зиян келтіріледі.
Егер де қатынас пәнінде идеологиялық және әлеуметтік бағалықтар болатын
болса, ол қылмыскердің тарапынан тікелей ыкдалын тигізбейді. Қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың пәні өзінің мазмұны бойынша күрделі
сипатта болады.
Әлеуметтік пайдалы қызмет: бұл субъектілердің арасындағы, қоғамдық
қатынастар арасындағы байланыс болып табылады. Субъектілердің арасындағы
байланыс екі формада көрініс табады.
Біріншіден: қатысушылардың белсенді қызметі арқылы.
Екіншіден: бір-біріне тәуелді түрінде жүзеге асырылады.
Біріншіге мысал ретінде құқық қорғау орғандарының қоғамдық тәртіпті
сақтауға бағытталған қызметін жатқызсақ, екіншіге меншікке байланысты
мысалдар келтіруімізге болады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың осы тікелей объектісін
мойындау, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағына
негізделеді. Тұрақты қаруланған банданың болуы, оның мүшелерінің бір
уақытта әртүрлі қоғамдық қатынастар сипатындағы құқыққа каайшы
әрекеттерінің болуы анықталады.
Банда өзінің қызметін әр түрлі әдістермен және формамен жүзеге асырады.
Бұндай формалар банданың мәнінен туындайды, яғни бірнеше түлғаның бандалық
қызметінен туындайды.
Аталғанның барлығы қылмыскерлерге жасалуы мүмкін, құқық бұзушылықтардың
арасындағы шекарасының ауқымын үлкейтіп бір түлға немесе қылмыстық ұйым
жасай алмайтын қылмыстар жасайды.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар іс бойынша бірнеше жай
қылмыстардың жасалуы (жеке басқа қарсы құқық бұзушылық, меншік, мекеме және
ұйымдардың қызметі) бұлардың әрқайсысында өзіне тән объектілері бар.
Бірақ бұл қол сүғушылықтар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Бұндай
қол сұғушылықтар топтың субъектілерімен және ерекше сипаттағы әдістермен
жасалынады.
Сондықтан бұл жай ғана бірнеше қол сұғушылықтардың біріктірілуі емес,
жаңа сапалы қылмыстар яғни қауіптілігі жеке алынған қылмыс элементерінен
анағұрлым жоғары болады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың зандық табиғаты, ол бірнеше
әрекеттерді біріктіреді. Олардың әрекеттері мен объектілері, бағыттары эр
түрлі болады. Соның салдарынан жаңа қылмыстар туындайды.
Осы жағдайларды ескеріп заң шығарушы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар белгілерін тізбектеп көрсеткен кезде, оны күрделі қылмыс құрамына
жатқызады.
Ол екі немесе одан да көп жәй құрамдардан құрылады, олардың әр қайсысы
күрделі құрамда мәнін жоғалтып, толық күрделі құрамның жүйесінде
болады[1,18б.]. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар объектісі шабуыл
жасау барысындағы нақты сипаттағы салдарын бағалауды міндеттейді. Бұндай
шешім міндетті болмаған жағдайда, бандалық шабуылдардың қоғамға
қауіптілігін дұрыс бағалауға, кінәлі тұлғаларды жауапқа тартуға мүмкіндік
бермейді.
Сот практикасын талдау, соттардың өз қызмет барысында, бұндай жағдайда
объектіні көрсетумен шектелмейді және шабуыл жасау нәтижесінде келтірілген
салдарды көрсетеді.
Бандалық шабуыл жасау барысында, әртүрлі қоғамдық қатынастарға нүқсан
келтірілген жағдайда келесі маңызды сұрақгы анықтауға міндеттейді: Мұндай
әрекеттер тек бір нормамен сараланады ма, немесе дәрежелігіне байланысты
саралануы қажет не деген сұрақтар. Қазіргі кездегі көзқарастар бойынша
банданың жасаған әрекеті қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп
есептелінеді және кісі өлтіру, зорлау, ұрлық сияқты қылмыстар бойынша
қосымша саралауды қажет етпейді.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың зияны неден тұрады, оның
жасалу механизмін анықтап алмасақ, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
мен оның объектісі толық болмайды. Кез-келген қылмыс қорытындысының мәні
қылмыскер өзінің жасаған әрекетінен белгілі қоғамдық қатынастар өзгеруіне
алып келеді. Бұл өзгерістердің көлемі мен деңгейі қылмыстық материалдық
мазмұны мен анықталатын әрекеттің қоғамдық қатынаста объективтік тұрғыда
көрініс табады. Объект бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады. Осы
элементтердің біреуіне ықпал ету барысында объектінің, жүйесінің өзгеруі
мен бұзылуына алып келеді. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
барысында, күш қолдану барысында, ең бірінші орында қоғамдық қатынас иелері
қауіпті жағдайда қалады.
Осындай жағдайда жеке басқа қол сұғушылық немесе жәбірленушілер құқығы
қоғамдық қатынастардың бұзылу формасы болып табылады. Оның қатысушылары
жәбірленуші болып табылады. Ал, жәбірленушіге зиян келтіру, объектіге зиян
келтіру құралы ретінде роль атқарады.
Жоғарыда аталып көрсетіліп кеткендей, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар сипаттамасы бойынша оның салдары әртүрлі. Ең алдымен оны бөлуге
болады: зиян келтіру қаупін туғызу және нақгы зиян келтіру.
Заң шығарушы қаруланған, түрақгы банданың қоғамдық дәрежелігін ескеріп,
қылмысты осындай банда құрған кезден бастап аякталған деп санайды. Ол
жаңадан қүрьшып ешқандай қол сүғушылық жасамағанымен заң шығарушылық банда
құруды аяқталган қылмыс деп есептейді.
Банданың өмір сүруі өмірімізде барлығы объективті факт, яғни оны тиісті
белгілерімен сипаттауға болады. Ол белгілерді Г.Л.Кригер былай сипаттайды:
тұрақты банданың болуы; арнайы мақсаттар үшін бірігуі; мүшелерінің
қаруланғандығы.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстаризм саддарынан келген накты зиян
әртүрлі жолдармен көрініс табуы мүмкін. Ол жеке зиян болуы мүмкін. Олардың
қатарына: жеке басқа әртүрлі дәрежедегі зиян келтіру, материалдық зиянға,
жеке меншікке зиян келтіру, ұйымдастырушылық зияндар, қоғамдық қайта құру,
мемлекеттік және жеке мекеме ұйымдардың қызметіне нұқсан келтіру, қоғамдық
тәртіпті және азаматтардың тыныштығын бұзу. Соңғы зиян келтіру қатарына
идеологиялық, оның қатарына: азаматтардың өз қауіпсіздігіне деген
сенімдерін бүзу, конституциялық құқыктары мен еркіндіктерін кедергісіз
жүзеге асыру және тағы басқа зияндарды атап көрсетсек болады.
3. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы
ҚР ҚК 237-бабы бойынша азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау
мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай топты
(банданы) басқару немесе ол топқа қатысу не ол жасаған шабуылға қатысу
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағын көрсетеді.
Банданы құру деп - банданы жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда
құрамына мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың
істейтін қылмыстарын жоспарлауды айтамыз.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен
сипатталуы тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адамның кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
Сонымен қоса, банда ұйымдасқан болуға тиісті. Ал тұрақтылық пен
ұйымдасқандықтың белгілері мыналар болып табылады:
- банда құрамының үнемі тұрақты болуы, яғни банда құрамынан шығудың
қиындығы, шыға қалғандар болса, олардың ізбасарларын алу. Мысалға,
Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысында әрекет еткен бір банда құрамынан
шығу үшін тек 10 000 АҚШ долларын төлеу не өмірімен қоштасу керек
еді. Немесе тағы бір іс бойынша қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен айыпталған Ф. мен М. өздері банда қатарында біраз
қылмыс жасаған соң, кісі өлтіру немесе қарақшылық жасаудан бас тарта
алмайтындығын, себебі өз өмірлері мен олардың жанұя мүшелерінің
өмірлері үшін қорқатындығын көрсеткен.
- Белгілі бір құрылымның (баспалдақтың), басшыға бағынатын қатаң
тәртіптің болуы. Мысалға, бір банданың басшысы өз қатарындағы мүшені
қарақшылық әрекеттерге қатысудан бас тартқаны үшін өлтірген.
- Қылмысты жасау кезінде ролдерді бөліп алу.
- Қылмыстық әрекеттерін толықтай алғанда және әрбір қылмыс бойынша да
жоспарлап отыру. Қол сұғушылықтың объектісі алдын ала таңдалады,
қылмыстың қаруы, көлік құралдары дайындалады, уақыты, орны және
неғұрлым қауіпсіз тәсілі тағайындалады.
- Қылмыстық нәтижеге жету үшін барлық банда мүшелерінің ұйымшыл
ұмтылысы, олардың негізінен өз пайдасынан гөрі топтық міндеттерді
орындаудың алғашқы орында тұратындығы.
- Әшкере болмаудың арнайы шараларын жасау (алиби дайындау, бет-әлпетті
өзгерту құралдары, оқиға болған жердегі іздерді жою, жәбірленушілер
мен куәгерлерге ықпал ету т.б. ).
- мақсаттардың, мүдделердің, мінез-құлық ережелерінің тұрақты бірлігі.
Банданың тағы бір міндетті белгісіне оның қарулануы жатады. Соңғысы
банда мүшелерінде атыс қаруының, суық қарудың, ұшатын, газ не пневматикалық
қарудың, сондай-ақ әр түрлі жарылғыш құрылғылардың болуын білдіреді.
А.Н. Красиковтың есептеуінше қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар -
қашанда қару қолдану, ал қарақшылық қарусыз-ақ жасалуы мүмкін; қарақшылық-
жалғыз-ақ тұлғамен жасалуы мүмкін болса, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар қашанда қарулы топпен жасалады; қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен қарақшылықтың тағы бір айырмашылығы - ол қарумен ғана емес,
қару ретінде пайдаланылатын заттармен де жасалады [4, 458б.].
ҚР Жоғарғы Сотының 2001ж. 21 маусымындағы Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар және өзге де қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық
қарастыратын заңдарды соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы
нормативтік Қаулысына сәйкес банда ұйымдасқан қылмыстық топтан
қарулануымен ажыратылады. Осы қаулыға сәйкес қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың өзі қарулануды қамтитын болғандықтан қоғамдық қауіпсіздікке
қарсы қылмыстарға қатысушы тұлғалардың қаруды заңсыз алуға байланысты
әрекеттерді қосымша саралауды қажет етпейді.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамына өте ұқсас келетін Ресей ҚК
қарастырылмаған тағы бір қылмыс құрамы бар. Ол - ұйымдасқан қылмыстық топты
немесе қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару,
қылмыстық қоғамдастыққа қатысу (235-бап). Құрамның объективтік жағы қанша
ұқсас келгенмен, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың өз ерекшеліктері
бар. Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тиым салған басқадай
әрекеттер: есіркі заттарды өндіру, тасымалдау, тарату, жалған ақша жасау,
жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-жарақтар,
жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезөкшелікпен айналысуға арналған
притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-әрекеттерді
істеумен байланысты болады. Ал банда болса, азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың міндеті
әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты қылмыстық
қоғамдастыққа кіретіндер де қарулануы мүмкін, бірақ қылмыстық
қоғамдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, олардың өзін, оған кіретін
бөлімшелерді басқа қылмыстық топтан, ұйымнан, қауымдастықтан қорғау үшін
ғана қажет болады. Егер қылмыстық қауымдастық қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар құрамындағы қылмыстық әрекеттерді істесе, онда іс әрекетте
Қылмыстық кодекстің екі бірдей бабында (235,237 - б.б.) көрсетілген
қылмыстардың жиынтығы бар.
Осы жерден қылмыс құрамындағы элементтердің бір-бірімен тығыз
байланыстылығы, яғни теориялық тұрғыдан ғана оқшаулауға болатындығы, анық
көрініс табады. Өйткені, жоғарыда көрсетілген белгілері бар топ тек қана
азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылған жағдайда ғана
банда бола алады. Шабуыл жасау дегеніміз-қылмыстық нәтижеге жету үшін
топтың жәбірленушіге күш қолдануы немесе оны дереу нақты қолдану қаупін
туғызуы. Бұл жерде олардың қару қолданғаны немесе қолданбағаны маңызды
емес. Бұдан шабуылдың дене күшін немесе психикалық күш арқылы да жасала
беретіндігін айтуға болады. Ал егер де ондай мақсат топ мүшелерінде
болмаса, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың де құрамы жоқ. Мысалға,
Қостанай облыстық соты жүргізушісіз тұрған ЗИЛ автомашинасын және бос,
адамсыз дүкенге өрт қойған және олардың ізіне түскен П.-ны АКСУ-74у
автоматымен атып түсірген Р., В., Л. және Т. деген азаматтардың
әрекеттерінде шабуыл жасау белгілері жоқ деп тапқан[5,13б.]. Мынандай да
мәселе туындауы мүмкін: қарулы топ ұрлық жасау үстінде оқыста пайда болған
куәгерге немесе жұрттың шақыруымен келген полиция қызметкерлеріне қарулы
қарсылық көрсеткенде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар болады ма?-
деген. Егер аталған топ осы қылмысты ғана жасап үлгіргенде онда бұл
мәселені шешу маңызды болып табылады. Мұндай кездерде істің мән-жайларын
толық зерттеу қажет болады: қылмысты жасау уақыты (күндізгі, түнгі), топ
мүшелерінің ғимаратта күзет қызметкерлерінің болуын, оқиға орнына полиция
қызметкерлерінің келіп қалу мүмкіндігін білуі, қаруды не мақсатпен
алғандығы, қысқаша айтқанда шабуыл жасау мақсаты болды ма жоқ па? Мысалға,
К. деген азамат басқаратын қылмыстық топ түнде дүкенге ұрлыққа түседі де
полиция қызметкерлерімен қақтығысқа түседі. Мәскеу қалалық соты топтық бұл
әрекетінде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар белгілері жоқ деп тапты,
өйткені ұсталып қалудан қорыққан оларға қару қолдану ішкі істер
қызметкерлерінің екпінін қайтару үшін немесе қорқытып жіберу үшін қажет
болған. Ұрлық түн ішінде ешқандай да күзет болмағанда жасалған.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамы болуы үшін жасалатын
шабуылдың саны маңызды емес. Банда тиянақты дайындалуды қажет ететін жалғыз
ақ шабуыл үшін де құрылуы мүмкін. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
құрамы формальдық құрамның ішінде келте қылмыс құрамы болғандықтан қылмыс
ойластырылған шабуылдарды жүзеге асырған-асырмағандығына қарамастан
қылмыстық қарулы топты құрған сәтте-ақ аяқталады.
Бандаға қатысу болса, тек қана банда жасаған шабуылдарға тікелей
қатысуды қана емес, сонымен қоса банданы қаржыландыруға, қарумен, көлікпен
қамтамасыз етуге, шабуыл объектісін іздестіруге т.б. байланысты белсенді
әрекеттерді де білдіреді. Кінәлілердің әрекеті тек қана ҚК 237-бабының 2-
бөлігімен ғана 28-бапқа сілтеме жасамай-ақ саралануға тиісті, өйткені банда
тек қана бірге орындаушылықты ғана емес, рольдерді бөліп алуды да
білдіреді. Ол үшін кінәлінің банда мүшелерінің барлығын немесе бірнешеуін
білу міндетті емес. Банданың бір ғана мүшесімен немесе оның басшысымен
байланысса жеткілікті.
Егер тұлға бандаға жүйелі түрде көмек көрсетсе немесе банда мүшелерін
шабуыл жасауға бірнеше рет азғыратын болса ол да банда мүшесі болып
табылады.
Талан-тараж нысандары бірі бірінен бірінші кезекте қылмыс жасау тәсіліне
байланысты ажыратылатыны анық. Соның ішінде, бөтен адамның мүлкін ашық
түрде талан-тараждау тонау болып танылады. Егер ол жәбірленушінің немесе
мүлікке иелік етуші немесе күзетушінің көзінше жасалса, не болмаса оның
әрекетінің заңға қайшы екендігін ұғынып тұрған өзге бөтен адамдардың
көзінше жасалса және кінәлі осы адамдардың өз әрекетінің заңға қайшы
екендігін ұғынып тұрғандығын біле тұра елемесе, онда талан-тараж ашық болып
табылады. Көріп тұрған адамдар кінәлі әрекетінің заңға қайшылығын ұғынбаса
немесе жақын туысқаны болып табылса, не кінәлінің сыбайласы болса, онда
талан-тараж жасырын күйінде қала береді де, әрекет тонау емес ұрлық болады.
Қарақшылық бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатында адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе осындай күш қолданамын деп
қорқыту арқылы шабуыл жасау болса, автор, мәселе қарақшылық кезінде жай
ғана күш қолдану емес, жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе орта не
жеңіл жарақат алып келген немесе алып келу қаупін туғызған күш қолдану орын
алатындығына тоқталып өткен. Талан-тараж болып табылмайтын қорқытып
алушылықтың объективтік жағы жәбірленушіге бөтеннің мүлкін немесе бөтеннің
мүлкіне құқықты беру, мүліктік пайда келтіру немесе мүліктік сипаттағы
әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш көрсетемін, мүлікті
қиратамын, жоямын, құпия деректерді жария етемін деп қорқыту,
жәбірленушінің мүлікті не мүлікке құқықты беруіне мәжбүр ететін жағдай
туғызу арқылы сипатталады.
Психикалық зорлық қорқытудың әрқалай түрлеріне және психикалық зорлықтың
басқа тәсілдеріне бөлінеді.
Қорқытып алушылықтың 71%-інде суық және атылатын қару қолданылады. Бұл
жағдай аталған қылмыстың қауіптілігін арттырады және ҚК 181-бабына суық
немесе атылатын қару қолдану сияқты саралаушы белгі қосу керек.
Жәбірленуші немесе оның жақындарын масқаралайтын деректерді жария етемін
деп қорқыту -қайткенде де масқаралайтын кез келген ақпаратты үшінші
адамдарға хабарлаймын деп қорқыту. Жария етемін деп қорқытқан деректердің
шындыққа жанасатын-жанаспайтындығы талданып отырған қылмыс құрамы үшін
ешқандай да маңызы жоқ.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың құрамы объективік жақтың
құрылысына қарай келте болып келеді, ал келте құрамды формальдық құрамның
өзінен бөлек қарастыруға болмайды. Формальдық құрамның өзін келте және
қауіптілік құрамдары деп қарастыру қажет. Сол себептен қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамы да формальдық құрамдардың бірі.
Банданы құру оны жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда құрамына
мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың істейтін
қылмыстарын жоспарлауды білдіреді.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен
сипатталуы тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адам кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
4. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъектісі
Күш көрсетіп және психикалық қысым жасап пайдақорлық қылмыс жасаған
адамның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы адамның жасы, жауаптылық қабілеті,
қылмыстық қызметінің бағыттылығы және ұзақтығы, рецидив, бір уақытта
бірнеше қылмыс жасағандығы, ол үшін нақты тәсілдер мен әдістерді
пайдаланғандығы, күш қолдану тетігі, оның формалары туралы заңдық мәні бар
деректердің жиынтығын құрайды.
Қылмыс субъектісі - өзекті мәселе. 60- жылдардың басынан КСРО тарағанға
дейін 35 миллиондай адам сотталған. Оның он миллионға жуығы қылмыстық
тірлікке бой алдырып қайтара сотталған
Қазақстан Республикасы ҚК 15-бабына сәйкес жауаптылық қабілеті бар,
қылмыс жасаған кезде 14 жасқа толған адам тек мүлікті талан-таражға
байланысты ұрлық, тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық үшін, сол сияқты
қорқытып алушылық саралаушы белгі ретінде кездесетін кісі өлтіру қылмысы
(ҚК 96-баптың 2-бөл. “з” тармағы) үшін, қару-жарақты, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттар мен қопарғыш құрылғыларды талан-тараждағаны немесе қорқытып
алғаны үшін (255-бап), есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды
талан-тараждағаны не қорқытып алғаны (ҚК 260-бап) үшін жауаптылыққа
тартылады, ал қалған жағдайларда (ҚК 231-б.4-бөл. “в” тармағы, 248-бап) 16
жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
14 жастан қылмыстық жауапкершілікті заң шығарушы белгілегенде мына
жағдайлар ескерілген:
1) әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі;
2) жасы толмағанның жасалған әрекеттің қоғамға қауіптілігі, өз әрекетін
бақылай алатын қабілеті.
Көрсетілген қылмыстар үшін 14 жасқа жеткен адамды қылмыстық жауапқа
тарту ғылыми дәлелді деп ойлаймыз, себебі заң шығарушы бұл жерде жасы
толмағанның қаншалықты өсіп-дамығандығын негізге алады. Адам бұл жаста
едәуәр дамып білім алады, жасаған әрекетіне есеп алады, оның қоғамға
қауіптілігін түсінеді.
Жеткіншек әлеуметтік процесс барысында қалыптасады, адамның мінез-
құлқына әсер ететін бойына оң не теріс қасиеттер жинақтайды. Жасы
толмағанның әлеуметтік дамуы оның санасында көрініс табады, өмірден
тәжірибе жинақтаған сайын ол ақ-қаранытүсіне бастайды, нендей әрекеттерді
жасауға болмайтындығын біледі. Сондықтан да, осы жастан қылмыстық қарастыру
сана-сезімінің белгілі бір деңгейге көтерілгендігіне білдіреді. Сонымен
қатар, жасы толмаған адам өзі істеген әрекеттің қоғамға қауіпті екендігін,
сондай-ақ оған заңда тыйым салынғандығын білуге, және де заңнан хабардар
болуға тиіс. Күш көресетілетін пайдақорлық қылмысты, әдетте, өзімшіл,
ашкөзді, басқаларды қадір тұтпайтын, бас пайдасын ғана ойлайтын, оңай
олжаға әуес адамдар жасайды. Бұл қасиеттердің әрқайсысы әртүрлі қылмыстарда
көрініс табады. 14 жасқа толған адам бұл факторлардың бәрін түсінеді,
себебі осы жаста адамның ақылға салып білу қабілеті тиісті деңгейге жетеді.
Жасы толмаған тиісті білім, өмірлік тәжирибе жинақтайды.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1995 жылы Қазақстанда бірнеше мың
жасы кәмелетке толмағандар сотталған. Бұл 16 жастан бастап жауапқа
тартқанның өзінде.
Қылмыстылықтың дәмін татқан жасы толмағандардың 80%-і күшейтілген
режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында отыр. Біздің мәліметтер бойынша
әрбір үшінші қылмысты қайталап жасаушы өзінің қылмыстық өмірбаянын
кәмелетке жасы толмаған кезде бас бостандығынан айырудан басталған.
Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық қауіпсіздікке
қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық-құқықтық талдау
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
объектісі ... ... ... ... ... ... .. .11
3. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы ... ... ..15
4. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . 19
5. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағы ... ... 25
6. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың алдын алудың жалпы
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2 Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі
... ... ... ... ... ... ... ..50
2.2 Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ... ... .53
2.3 Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік-психологиялық
cипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасында 90-жылдардың
орта шенінде мемлекеттің әлсіреуі тұсында жіберілген ақтаңдақтардың
кесірінен, әсіресе, жекешелендіру кезінде, сол сияқты Кеңестер Одағының
ыдырауы салдарынан жұмыс орындарының жаппай жабылуынан жұмысқа жарайтын
азаматтардың ауыл-селолардан жұмыс орындары бар қалаларға ағылуы себепті
республикада біршама тұрақсыз жағдай қалыптасты. Дәл осы кезең пайдақорлық
зорлық қылмыстарының шарықтау шегіне жеткен тұсы болатын. Мысалға, жаппай
өрістеген қорқытып алушылық қылмысы тек 1995 жылы республика көлемінде
жүргізілген ‘’Құқықтық тәртіп’’ атты шарадан соң ғана саябырсыды. Сондай-
ақ, Қазақстанда мемлекеттік институттарды реформалау аяқталды десек те, әлі
де халық ішіндегі өзгерістердің болып жатқаны айқын. Мұның өзі де
пайдақорлық-зорлық қылмыстары себептерінің өзгермелілігіне алып келеді.
Елімізде жұмыссыздар санының өсуі де пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
өсіміне де өз үлесін қосады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің мемлекетіміз
демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет болып табылады [1;
3б.]. Еліміздің өркендеуіне, мемелекетіміздің нығаюына құқық нормаларын,
құқық саласын ғылымын жетілдірудің маңызы ерекше. Құқық нормалары барлық
қоғамдық қатынастардың реттеуші тетігі. Кез келген қоғамдық қатынастар
жалпыға бірдей әділ заң нормалары арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Сол сияқты халық менталитетінің өзгеруіне байланысты виктимологиялық
аспектілерді зерттеу де бір төбе мәселе.
Заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік құндылықтарға – адамның табиғи
құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы мен ажырамастылығына негізделген
қылмыстық саясатты гуманизациялау стратегиясы қазақстандық қылмыстық
құқықта рептессивтік бағытта емес бағытты дамытудың өзектілігін алға
тартады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа мыңжылдық–жаңа экономикалық
өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа Жолдауында
заңдарымызды гуманизациялау арқылы олардың сапасын арттыру қажет деп дөп
басып айтты [2; 3б.].
Соңғы жылдары елімізде ұйымдасқан қылмыстық топтар жасайтын қылмыстардың
саны өсе түсуде. Оған басты себеп экономикамыздың төмендеуі, халықгың
әлеуметтік жағдайының нашарлауы, жұмыссыздық.
Осы тараудағы көрсетілген қылмыстардың ішіндегі ең қауіптісі қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар болып табылады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен күресу, алдын алу, саралау мәселелері қазіргі кезде өзекті
мәселелердің бірі болып отыр. Осы орайда мемлекетіміздің президенті Н.Ә.
Назарбаев 19 сәуір 2000 жылы қылмысқа қарсы күресті күшейту мәселелері
жөнінде мемлекетіміздің бірқатар министрлері мен лауазымды адамдары
қатысуымен болған кеңесте сөйлеген сөзінде: Біз тұтастай алғанда базарлар
мен жайма базарлардағы қарадүрсін рэкеттің жолын қидық, онда тәртіп ұлғайып
келеді. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар кәсіпкерлер мен банкирлерден
ашық алым талап етпейтін болды. Бірақ бүл ұйымдасқан қылмысты түпкілікті
жеңе алдық дегенді тіпті де білдірмейді. Бұл жерде Елбасымыздың ұйымдасқан
қылмыстық топтармен күресуді тиісті органдардың басшылары мен
қызметкерлеріне міндеттеп тапсырып отыр. Бұл қылмысты, яғни қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ашылмай қалып отыруының басты себебі.
Елбасымыз айтқандай: құқық қорғау органдарында крышаларының болуы”.
Көп жылдар бойы мемлекетімізде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
жоқ және болуы мүмкін емес деп есептелінді. Бола қалғанның өзінде
социалистік қоғамның басқа қоғамдардың арасында беделін түсіреді деп
санады. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар барлық мемлекеттерде өте
қауіпті қылмыстар ретінде қарастырылды. Осыған байланысты 2000 жылдың сәуір
айында 1999-2000 жыддар арасындағы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
жөнінде Алматы обылысы бойынша алынған статистикалық мәліметтерге қарап
көрейік. 1999 жылы және 2000 жылы бір-бірден қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар қылмысы тіркелген. Екі жылда да бұл қылмыс Талдықорған қаласында
орын алған. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар қылмысы тіркелгенімен
сол бойы аяқсыз қалдырылған. Бұл жерден біз құқыққорғау органдары
қызметкерлерінің өз қызметтеріне тиянақты қарамайтындығын көруімізге
болады.
Қазіргі танда, ұйымдасқан қылмыстылықпен белсенді күрес жүргізіп отырған
шақта, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын теория түрғысынан
талдап, жан-жақты сипаттама беру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу объектісі. Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін
бекіту, заңдылық пен қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күресу –
Қазақстан Республикасы бағыт алған құқықтық мемлекетті қалыптастыру
жолындағы негізгі жолдардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, құқық бұзушылықтардың алдын
алуды көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен
күресудің негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен
қоғамның бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты
қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы
материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану
мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында
болады.
Сот статистикаларының анализі, сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей
бұзақылық туралы істерді қарау кезінде құқық қорғау органдары негізінен
заңдарды дұрыс қолдануды қамтамасыз етеді.
Бірақ та сот-тергеу органдары барлық жағдайларда заңдардың талаптары мен
Пленумдардың қаулыларында берілетін заңдарды қолданудың түсініктемелерін
сақтамайды.
Берілген қоғамға қауіпті қылмыстық істерді қараған кезде құқық қолдану
органдары кейбір кездерде тағылған айыптың барлық эпизодтары мен бұзақылық
іс - әрекеттердің барлық қатысушыларын тануды зерттеуді толық және жан-
жақты қамтамасыз етпейді. Жай бұзақылықты қауіпті бұзақылықтан, бұзақылықты
ұрып-соғудан, денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіруден,
оскорблениеден және т.б. айыруда қателіктер жібереді.
Айта кететін жай, соңғы кезде бұзақылықпен және қоғамдық тәртіпті
бұзатын басқа да қылмыстармен күресу әлсіреп кетті.
Бұзақыларға жеңіл қарау – қоғам мен азаматтарға моральдық және
материалдық зиян келтіретін бұл қылмыспен күресуді бағаламаудың нәтижесі
екендігі даусыз. Бұзақылықтың тағы бір қауіптілігі, ол қасақана адам
өлтіру, ауыр дене жарақаттарын келтіру, зорлау сияқты және тағы да басқа
қылмыстармен ұштасуы мүмкін.
Бұзақылықпен күресуді қылмыстық-құқықтық ұйымдастыруда көптеген
қателіктер жіберіледі. Бұның бәрі заңды, өйткені менің ойымша Қазақстанда
бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Республикамызда әлі күнге дейін
бұзақылықпен күресудің криминологиялық аспектілеріне арналған бірде бір
арнайы жұмыс жазылмаған.
Бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресуде құқықтық шаралардың ішінде
тиімді шаралар болып әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар табылады.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың тиімділігінің маңызды талаптары болып: заңды
нақты және дұрыс қолдану, жауаптылықтан құтыла алмауды қамтамасыз ету,
қолданыстағы заңнаманы және құқыққолдану тәжірибесін жетілдіру табылады.
Қоғамдық тәртіптің көшелердегі және қоғамдық орындардағы жағдайына қарап
азаматтар аумақтағы жалпы криминогендік жағдайды қабылдайды және құқық
қорғау органдарның қызметінің нәтижесін бағалайды.
Еліміздің соттық-тергеу органдарының тәжірибесі бұзақылық пен осы
қылмыс құрамына ұқсас қылмыстарға нормаларды қолданған кезде қиындықтар
туындайтынын атап өтеді. Бұл қолданыстағы нормаларды құрастырғандағы
жетіспеушіліктер, маңызды мәселелерге байланысты ғылыми рекомендациялардың
біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Тек бұзақылықтың қылмыс құрамы бойынша
ғана заңгерлердің он бір түрлі көзқарастары бар.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан тұрады.
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар ұғымы, қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамын қылмыстық құқықтық талдау
1. Пайдақорлық-зорлық қылмыстылықтың түсінігі
Криминологиялық ғылым қылмыстылықтың нысаны және оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе қазіргі жағдайдағы, себептеріне түсініктеме беруге,
адамдардың әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге
қарай қылмыстардың алатын сипатына, өрбуіне көз жүгіртуге мүмкіндік
береді..
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық, іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ”. Қылмыстылық социалистік құрылыстың
болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді.
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтасқан тұсынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды.
Пайдақорлық қылмыстылық – ол құқыққа қарсы қайтарымсыз пайда табу
мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы.
Зорлық қылмыстылықтың түбірінде “зорлық” сөзі жатқанмен де қазіргі
ұғымымыздағы зорлық қылмыстылықтың негізін зорлық қана емес, күштеу, күш
қолдану да құрай алады. Ал орыс тіліндегі “Насильственная преступность”
терминінің түбірі “насилие” сөзінің өзін екі мағынада түсінуге болады. Оның
бірі – заттың аты ретінде (зат есім) және, екіншісі - әрекет ретінде. Осы
айтылған “күш қолдану” (насилие) ұғымының айналасында қылмыстық құқықта сан
түрлі пікірлер бар. Бірі оның белгілерін анықтау барысында тым көлемін
кеңейтіп жіберсе, келесілері тым тарылтып тастайды. Мысалға, соңғыларының
қатарына күш қолдану деп тек қана тәни күшті түсінетіндерді айтуға болады
(Л.Д. Гаухман).
Осындай олқылықтарды айта келіп, Л.В. Сердюк “күш қолданудың” белгілерін
ажыратады да оған анықтама береді, яғни “күш қолдану – ол өзге тұлғалардың
тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға (немесе адамдар тобына)
оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған
органикалық, физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік
білдіру не әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету”. Осы соңғы
анықтама күш қолданудың қырларын аша алатындықтан, біз де осы ұсынысты
қолдаймыз.
Зорлық қылмыстар санына жататын қылмыс құрамдарының шеңбері кең. Олар –
ҚК 96-100, 102-110, 112,113, 120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 156,
159, 160, 163, 168, 169, 170, 178,179, 181, 226, 230, 238, 240, 241, 257,
270, 321, 341, 361, 368, 369-баптар. Ал кейбір қылмыстар толықтай зорлық
қылмыстар қатарына жатпағанмен, жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың
жасалу тәсілдерінің ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді.
Мысалға, 151, 153-баптарда көрсетілген қылмыстар. Ал кей уақыттарда
сараланған қылмыс құрамдары зорлық қылмыстарының тізімін толықтыруы мүмкін,
яғни олардың қарапайым құрамында күш қолдану қарастырылмағанмен, сараланған
құрамдарында күш қолдану қарастырылған (125-баптың 2-бөлігінің в тармағы,
126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-
бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың
2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-
баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 358-баптың 2-
бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі).
Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185-б.4-бөлігі, 196-б.3-бөлігі, 248-баптың 3-бөл.
а тармағы, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260-
баптың 3-бөл. в тармағы, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-бөлігі, 351-
баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Ал қорқыту әрекеті (угроза) қылмыс құрамдарының қажетті белгісі
ретінде мынандай жиырма төрт қылмыс құрамында кездеседі: 102, 112, 113,
120, 121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257,
270, 321, 341, 347, 361, 368-баптар. Ал саралаушы белгі ретінде
төмендегідей картинаны көрсетеді: 120-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 121-
баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-баптың 3-бөлігі,
145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы, 155-баптың 2-
бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы, 185-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 239-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 255-баптың 3-бөлігінің в
тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-бөлігінің г
тармағы, 275-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-
бөлігі, 354-баптың 2- бөлігі, 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, ал аса
сараланған қылмыс құрамдардың белгісі ретінде 185-баптың 4-бөлігінде, 196-
баптың 3-бөлігінде, 233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-
бөлігінің а тармағында, 255-баптың 4-бөлігінің б тармағында, 260-баптың
3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігінде қарастырылған.
Демек, қорыта айтқанда, зорлық қылмыстар: 96-100, 102-110, 112,113,
120,121, 123, 125-127, 133, 137, 145, 151, 153, 156, 159, 160, 163, 168,
169, 170, 172, 178,179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 241, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368, 369-баптарда қарастырылған қылмыстар.
Ал күш қолдану немесе қорқыту тәсілі қылмыстардың саралаушы белгісі
ретінде төмендегі баптарда қарастырылған: 120-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 121-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 125-баптың 2-бөлігінің в
тармағы, 126-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 131-баптың 3-бөлігі, 132-
баптың 3-бөлігі, 145-баптың 2-бөлігі, 146-баптың 2-бөлігінің а тармағы,
155-баптың 2-бөлігі, 164-баптың 2-бөлігі, 178-баптың 2-бөл. а тармағы,
185-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 186-баптың 2- бөлігі, 209-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 226-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 234-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 238-баптың 2-бөлігінің в тармағы, 239-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 248-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 250-баптың 2-
бөлігінің в тармағы, 260-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 261-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 262-баптың 2-бөлігінің г тармағы, 275-баптың 2-
бөлігінің г тармағы, 327-б.2-бөлігі, 330-баптың 2-бөлігі, 354-баптың 2-
бөл., 358-баптың 2-бөлігінің б тармағы, 361-баптың 2-бөлігі.
Көрсетілген әдістер аса сараланған қылмыс құрамдарының белгісі ретінде
мына баптарда көрсетіледі: 185-баптың 4-бөлігінде, 196-баптың 3-бөлігінде,
233-баптың 3-бөлігінің а тармағында, 248-баптың 3-бөлігінің а
тармағында, 255-баптың 3-бөл. в тармағы және 4-бөлігінің б тармағында,
260-баптың 3-бөлігінің в тармағында, 308-баптың 3-бөлігі, 341-баптың 3-
бөлігі, 351-баптың 3 және 4-бөліктері, 361-баптың 3-бөлігі.
Демек, зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш қолданамын деп
қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс құрамында, ал аса
саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында кездеседі, барлығы – тоқсан
төрт қылмыс құрамы (қарапайым, сараланған және аса сараланған түрлерін қоса
алғанда).
Пайдақорлық-зорлық қылмыстылық осы екі түрлі қылмыстылықтың түйіскен
жерінен орын алады, өйткені барлық пайдақорлық қылмыстар зорлықпен
жасалмайды, сол сияқты зорлықпен жасалатын қылмыстардың барлығы пайда
табуды көздей бермейді.
Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды көздеп
қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар тобына) оның еркіне
қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге асырылатын және оған органикалық,
физиологиялық немесе психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не
әрекет ету бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын
белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар саны көп емес.
Олар – пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз бас бостандығынан
айыру (126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы), заңсыз психиатриялық стационарға
орналастыру (127-баптың 2-бөлігі “а” тармағы), Тонау (178-бап), Қарақшылық
(179-бап), Қорқытып алушылық (181-бап), Адамды аманатқа алу (234-баптың 2-
бөлігі “и” тармағы), Ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі
“д” тармағы) және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
Осындай он қылмыс түрі пайдақорлық-зорлық қылмыстарды құрағанмен, біз
олардың барлығын зерттеуді мақсат етіп қойған жоқпыз, олардың ішінде төрт
қылмыстың (тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық және бандитизм) алдын
алудың криминологиялық мәселелерін зерттеуді мақсат етіп қойдық.
• Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық
Қылмыстық заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза
тағайындауға байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз
қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі ретінде
қарастырылған Пайдақорлық қылмыстылық – құқыққа қарсы қайтарымсыз
пайда табу мақсатымен жасалған қылмыстардың жиынтығы. Күш қолдану –
өзге тұлғалардың тарапынан болатын қасақана және заңға қайшы адамға
(немесе адамдар тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде
жүзеге асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе
психикалық жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету
бостандығын шектеуге қабілетті ықпал ету.
• Зорлық қылмыстарының қатарына таза зорлық қылмыстары деп атауға
болатын елу үш қылмыс құрамы, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқыту саралаушы белгі ретінде жиырма тоғыз қылмыс
құрамында, ал аса саралаушы белгі ретінде он екі қылмыс құрамында
кездеседі, барлығы – тоқсан төрт қылмыс құрамы (қарапайым,
сараланған және аса сараланған түрлерін қоса алғанда).
• Кейбір қылмыстар толықтай зорлық қылмыстар қатарына жатпағанымен,
жартылай болуы мүмкін, яғни ол қылмыстардың жасалу тәсілдерінің
ішіне басқа тәсілдермен бірге күш қолдану да кіреді (мысалға, 151,
153-баптар)
• Күш қолдану әдісі кейбір қылмыстардың аса сараланған құрамдарының
белгісіне жатады. Олар – 185- баптың 4-бөлігі, 196- баптың 3-
бөлігі, 248- баптың 3-бөл. а тармағы, 255- баптың 3-бөл. в
тармағы және 4-бөл. б тармағы, 260- баптың 3-бөл. в тармағы,
308- баптың 3-бөлігі, 341- баптың 3-бөлігі, 351- баптың 3 және 4-
бөліктері, 361- баптың 3-бөлігі.
• Демек, пайдақорлық-зорлық қылмыстылық материалдық пайда табуды
көздеп қасақана және заңға қайшы түрде адамға (немесе адамдар
тобына) оның еркіне қарсы немесе еркінен тыс күйде жүзеге
асырылатын және оған органикалық, физиологиялық немесе психикалық
жарақат салуға және оның ерік білдіру не әрекет ету бостандығын
шектеуге қабілетті ықпал ету жолымен жасалатын белгілі бір
мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың
жиынтығынан тұрады. Аталған қылмыстылықты құрайтын қылмыстар –
пайдақорлық ниетпен кісі өлтіру (96-баптың 2-бөлігі з” тармағы),
адам ұрлау (125-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз бас
бостандығынан айыру (126-баптың 2-бөлігі з” тармағы), заңсыз
психиатриялық стационарға орналастыру (127-баптың 2-бөлігі а”
тармағы), тонау (178-бап), қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық
(181-бап), адамды аманатқа алу (234-баптың 2-бөлігі и” тармағы),
ғимараттарды, үйлерді басып алу (238-баптың 2-бөлігі д” тармағы)
және сол сияқты пайдақорлықпен жасалған бандитизм (237-бап).
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объектісі
Қол сұғушылық объектісі қылмыстың маңызды және қажетті элементтерінің
бірі болып табылады. Оның қызметтік ролі екі негізгі функциямен аныкталады.
1. Объект қылмысты бағалау, оның когамға қауіптілігін анықтау, қылмыстың
әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады;
2. Объект қылмысты ғылыми және зандық тұрғыдан топтарға саралауға
мүмкіндік береді.
Әрекет етіп отырған Қылмыстық Кодексте объектінің жалпы анықтамасы
берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер барысында, оның, яғни
объектінің көптеген сұрақтары дұрыс зерттелмеген. Қылмыстың объектісін
зерттеген авторлар бір пікірмен ғана келіседі: объект бұл қоғамдық
қатынастары.
Қаңдай қоғамдық қатынастарға тікелей және ең алдымен нұқсан келеді, бұл
жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы топтық және тікелей
объектісін бөліп шығару дәстүрге айналған. Жалпы объект бұл-қылмыстық құқық
нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Жалпы объект
барлық қылмыстарға бір, оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың
топтық табиғатын ашуға мүмкіндік береді. Топтық объект болса біртектес және
бір-бірімен тығыз байланысты қоғамдық байланыстар болып табылады. Топтық
объект қылмыстық әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін
анықтауда маңызы зор. Әдебиеттерде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың топтық объект ретінде Мемлекеттің басқару негіздері бір
болмаса қоғамның қауіпсіздігінің негіздері екі екенін анық көруге болады.
Бірақ, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық және тікелей
объектілері, оның құрылысы және мазмұны жоспарында сараланбаған.
Тікелей объект бұл- нақты қатынас немесе бір-бірімен тығыз байланысты
бірнеше қатынас. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік сипаттамасын дүрыс беруге
мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты бөліп шығару өте қиын, оның
элементі басқа қоғамдық қатынастікі болуы мүмкін.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісінің
қүрылымдық элементтерінің саралануына көңіл бөлейік.
Субъектілер. Кез-келген қоғамдық қатынастар да субъект болады,
субъектісіз қоғамдық қатынаста болмайтынын дәлелдеудің қажеті жоқ деп
ойлаймын. Қоғамдық қатынастардың қатысушылары болып занды және жеке
тұлғалар болып табылады. Нақты қандай қоғамдық қатынастарға құқық бұзушылық
бағытталғандығы субъектімен аныкталады. Мұндай қатынастар екі жеке түлға
арасында немесе занды түлға мен жеке тұлға арасында туындауы мүмкін. Бұндай
жағдайда субъектілердің қоғамдық қатынастардың тең қажетті элементтері
екендігін естен шығармағанымыз жөн.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың қылмыс ретіндегі ерекшелігі,
бұл қылмыстың объектісі зиян келтіруі әр түрлі жолдармен жүзеге асырылады.
Олардың біріне қылмыс субъектісіне ықпал ету жолын жатқызуға болады. Бұндай
жағдайда қатынасқа қатысушыны жәбірленуші деген атпен қарастырады.
Қылмыстық істер жүргізу заңында оған келесідей анықгама береді:
Жәбірленуші дегеніміз қылмыстың салдарынан материалдық және моральдық зиян
шеккен адам. Бір жәбірленуші қылмыстың дара элементі болып табьшмайды.
Жәбірленуші қылмыстық зандармен қорғалатын қоғамдық қатынастармен
байланысты болатын болса, онда ол қылмыс объектісіне жатқызылады.
Объектінің жүйесінде екінші құрылымдық элемент ретінде пән табылады.
Құқық бұзушылық пәні қылмыстың объектісін ауыстыра алмайды және ауыстырмауы
қажет. Ол тек қана объектінің бір құрылымдық элементі ғана болып табылады.
Біріншіден, ол тек объектінің тек күрамдас бір бөлігі және екіншіден,
пәнге ешқандай зиян келмеуі мүмкін, ал объектіге әрқашан зиян келтіріледі.
Егер де қатынас пәнінде идеологиялық және әлеуметтік бағалықтар болатын
болса, ол қылмыскердің тарапынан тікелей ыкдалын тигізбейді. Қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың пәні өзінің мазмұны бойынша күрделі
сипатта болады.
Әлеуметтік пайдалы қызмет: бұл субъектілердің арасындағы, қоғамдық
қатынастар арасындағы байланыс болып табылады. Субъектілердің арасындағы
байланыс екі формада көрініс табады.
Біріншіден: қатысушылардың белсенді қызметі арқылы.
Екіншіден: бір-біріне тәуелді түрінде жүзеге асырылады.
Біріншіге мысал ретінде құқық қорғау орғандарының қоғамдық тәртіпті
сақтауға бағытталған қызметін жатқызсақ, екіншіге меншікке байланысты
мысалдар келтіруімізге болады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың осы тікелей объектісін
мойындау, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағына
негізделеді. Тұрақты қаруланған банданың болуы, оның мүшелерінің бір
уақытта әртүрлі қоғамдық қатынастар сипатындағы құқыққа каайшы
әрекеттерінің болуы анықталады.
Банда өзінің қызметін әр түрлі әдістермен және формамен жүзеге асырады.
Бұндай формалар банданың мәнінен туындайды, яғни бірнеше түлғаның бандалық
қызметінен туындайды.
Аталғанның барлығы қылмыскерлерге жасалуы мүмкін, құқық бұзушылықтардың
арасындағы шекарасының ауқымын үлкейтіп бір түлға немесе қылмыстық ұйым
жасай алмайтын қылмыстар жасайды.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар іс бойынша бірнеше жай
қылмыстардың жасалуы (жеке басқа қарсы құқық бұзушылық, меншік, мекеме және
ұйымдардың қызметі) бұлардың әрқайсысында өзіне тән объектілері бар.
Бірақ бұл қол сүғушылықтар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Бұндай
қол сұғушылықтар топтың субъектілерімен және ерекше сипаттағы әдістермен
жасалынады.
Сондықтан бұл жай ғана бірнеше қол сұғушылықтардың біріктірілуі емес,
жаңа сапалы қылмыстар яғни қауіптілігі жеке алынған қылмыс элементерінен
анағұрлым жоғары болады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың зандық табиғаты, ол бірнеше
әрекеттерді біріктіреді. Олардың әрекеттері мен объектілері, бағыттары эр
түрлі болады. Соның салдарынан жаңа қылмыстар туындайды.
Осы жағдайларды ескеріп заң шығарушы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар белгілерін тізбектеп көрсеткен кезде, оны күрделі қылмыс құрамына
жатқызады.
Ол екі немесе одан да көп жәй құрамдардан құрылады, олардың әр қайсысы
күрделі құрамда мәнін жоғалтып, толық күрделі құрамның жүйесінде
болады[1,18б.]. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар объектісі шабуыл
жасау барысындағы нақты сипаттағы салдарын бағалауды міндеттейді. Бұндай
шешім міндетті болмаған жағдайда, бандалық шабуылдардың қоғамға
қауіптілігін дұрыс бағалауға, кінәлі тұлғаларды жауапқа тартуға мүмкіндік
бермейді.
Сот практикасын талдау, соттардың өз қызмет барысында, бұндай жағдайда
объектіні көрсетумен шектелмейді және шабуыл жасау нәтижесінде келтірілген
салдарды көрсетеді.
Бандалық шабуыл жасау барысында, әртүрлі қоғамдық қатынастарға нүқсан
келтірілген жағдайда келесі маңызды сұрақгы анықтауға міндеттейді: Мұндай
әрекеттер тек бір нормамен сараланады ма, немесе дәрежелігіне байланысты
саралануы қажет не деген сұрақтар. Қазіргі кездегі көзқарастар бойынша
банданың жасаған әрекеті қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп
есептелінеді және кісі өлтіру, зорлау, ұрлық сияқты қылмыстар бойынша
қосымша саралауды қажет етпейді.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың зияны неден тұрады, оның
жасалу механизмін анықтап алмасақ, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
мен оның объектісі толық болмайды. Кез-келген қылмыс қорытындысының мәні
қылмыскер өзінің жасаған әрекетінен белгілі қоғамдық қатынастар өзгеруіне
алып келеді. Бұл өзгерістердің көлемі мен деңгейі қылмыстық материалдық
мазмұны мен анықталатын әрекеттің қоғамдық қатынаста объективтік тұрғыда
көрініс табады. Объект бір-бірімен байланысты элементтерден тұрады. Осы
элементтердің біреуіне ықпал ету барысында объектінің, жүйесінің өзгеруі
мен бұзылуына алып келеді. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
барысында, күш қолдану барысында, ең бірінші орында қоғамдық қатынас иелері
қауіпті жағдайда қалады.
Осындай жағдайда жеке басқа қол сұғушылық немесе жәбірленушілер құқығы
қоғамдық қатынастардың бұзылу формасы болып табылады. Оның қатысушылары
жәбірленуші болып табылады. Ал, жәбірленушіге зиян келтіру, объектіге зиян
келтіру құралы ретінде роль атқарады.
Жоғарыда аталып көрсетіліп кеткендей, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар сипаттамасы бойынша оның салдары әртүрлі. Ең алдымен оны бөлуге
болады: зиян келтіру қаупін туғызу және нақгы зиян келтіру.
Заң шығарушы қаруланған, түрақгы банданың қоғамдық дәрежелігін ескеріп,
қылмысты осындай банда құрған кезден бастап аякталған деп санайды. Ол
жаңадан қүрьшып ешқандай қол сүғушылық жасамағанымен заң шығарушылық банда
құруды аяқталган қылмыс деп есептейді.
Банданың өмір сүруі өмірімізде барлығы объективті факт, яғни оны тиісті
белгілерімен сипаттауға болады. Ол белгілерді Г.Л.Кригер былай сипаттайды:
тұрақты банданың болуы; арнайы мақсаттар үшін бірігуі; мүшелерінің
қаруланғандығы.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстаризм саддарынан келген накты зиян
әртүрлі жолдармен көрініс табуы мүмкін. Ол жеке зиян болуы мүмкін. Олардың
қатарына: жеке басқа әртүрлі дәрежедегі зиян келтіру, материалдық зиянға,
жеке меншікке зиян келтіру, ұйымдастырушылық зияндар, қоғамдық қайта құру,
мемлекеттік және жеке мекеме ұйымдардың қызметіне нұқсан келтіру, қоғамдық
тәртіпті және азаматтардың тыныштығын бұзу. Соңғы зиян келтіру қатарына
идеологиялық, оның қатарына: азаматтардың өз қауіпсіздігіне деген
сенімдерін бүзу, конституциялық құқыктары мен еркіндіктерін кедергісіз
жүзеге асыру және тағы басқа зияндарды атап көрсетсек болады.
3. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы
ҚР ҚК 237-бабы бойынша азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау
мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай топты
(банданы) басқару немесе ол топқа қатысу не ол жасаған шабуылға қатысу
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың объективтік жағын көрсетеді.
Банданы құру деп - банданы жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда
құрамына мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың
істейтін қылмыстарын жоспарлауды айтамыз.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен
сипатталуы тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адамның кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
Сонымен қоса, банда ұйымдасқан болуға тиісті. Ал тұрақтылық пен
ұйымдасқандықтың белгілері мыналар болып табылады:
- банда құрамының үнемі тұрақты болуы, яғни банда құрамынан шығудың
қиындығы, шыға қалғандар болса, олардың ізбасарларын алу. Мысалға,
Мәскеу қаласы мен Мәскеу облысында әрекет еткен бір банда құрамынан
шығу үшін тек 10 000 АҚШ долларын төлеу не өмірімен қоштасу керек
еді. Немесе тағы бір іс бойынша қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен айыпталған Ф. мен М. өздері банда қатарында біраз
қылмыс жасаған соң, кісі өлтіру немесе қарақшылық жасаудан бас тарта
алмайтындығын, себебі өз өмірлері мен олардың жанұя мүшелерінің
өмірлері үшін қорқатындығын көрсеткен.
- Белгілі бір құрылымның (баспалдақтың), басшыға бағынатын қатаң
тәртіптің болуы. Мысалға, бір банданың басшысы өз қатарындағы мүшені
қарақшылық әрекеттерге қатысудан бас тартқаны үшін өлтірген.
- Қылмысты жасау кезінде ролдерді бөліп алу.
- Қылмыстық әрекеттерін толықтай алғанда және әрбір қылмыс бойынша да
жоспарлап отыру. Қол сұғушылықтың объектісі алдын ала таңдалады,
қылмыстың қаруы, көлік құралдары дайындалады, уақыты, орны және
неғұрлым қауіпсіз тәсілі тағайындалады.
- Қылмыстық нәтижеге жету үшін барлық банда мүшелерінің ұйымшыл
ұмтылысы, олардың негізінен өз пайдасынан гөрі топтық міндеттерді
орындаудың алғашқы орында тұратындығы.
- Әшкере болмаудың арнайы шараларын жасау (алиби дайындау, бет-әлпетті
өзгерту құралдары, оқиға болған жердегі іздерді жою, жәбірленушілер
мен куәгерлерге ықпал ету т.б. ).
- мақсаттардың, мүдделердің, мінез-құлық ережелерінің тұрақты бірлігі.
Банданың тағы бір міндетті белгісіне оның қарулануы жатады. Соңғысы
банда мүшелерінде атыс қаруының, суық қарудың, ұшатын, газ не пневматикалық
қарудың, сондай-ақ әр түрлі жарылғыш құрылғылардың болуын білдіреді.
А.Н. Красиковтың есептеуінше қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар -
қашанда қару қолдану, ал қарақшылық қарусыз-ақ жасалуы мүмкін; қарақшылық-
жалғыз-ақ тұлғамен жасалуы мүмкін болса, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар қашанда қарулы топпен жасалады; қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстармен қарақшылықтың тағы бір айырмашылығы - ол қарумен ғана емес,
қару ретінде пайдаланылатын заттармен де жасалады [4, 458б.].
ҚР Жоғарғы Сотының 2001ж. 21 маусымындағы Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар және өзге де қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық
қарастыратын заңдарды соттардың қолдануының кейбір мәселелері туралы
нормативтік Қаулысына сәйкес банда ұйымдасқан қылмыстық топтан
қарулануымен ажыратылады. Осы қаулыға сәйкес қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың өзі қарулануды қамтитын болғандықтан қоғамдық қауіпсіздікке
қарсы қылмыстарға қатысушы тұлғалардың қаруды заңсыз алуға байланысты
әрекеттерді қосымша саралауды қажет етпейді.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамына өте ұқсас келетін Ресей ҚК
қарастырылмаған тағы бір қылмыс құрамы бар. Ол - ұйымдасқан қылмыстық топты
немесе қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару,
қылмыстық қоғамдастыққа қатысу (235-бап). Құрамның объективтік жағы қанша
ұқсас келгенмен, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың өз ерекшеліктері
бар. Қылмыстық қоғамдастық көп жағдайларда заң тиым салған басқадай
әрекеттер: есіркі заттарды өндіру, тасымалдау, тарату, жалған ақша жасау,
жасырын түрде алкоголь ішімдіктерін, дәрі-дәрмек, улар, қару-жарақтар,
жаппай зақымдау заттарын дайындау, жезөкшелікпен айналысуға арналған
притондар ұйымдастыру немесе ұстау және жеңгетайлық сияқты іс-әрекеттерді
істеумен байланысты болады. Ал банда болса, азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсатында құрылады. Қылмыстық қоғамдастықтың міндеті
әруақытта шабуыл жасаумен байланысты емес. Банда мүшелері сияқты қылмыстық
қоғамдастыққа кіретіндер де қарулануы мүмкін, бірақ қылмыстық
қоғамдастықтағы қару шабуыл жасау үшін емес, олардың өзін, оған кіретін
бөлімшелерді басқа қылмыстық топтан, ұйымнан, қауымдастықтан қорғау үшін
ғана қажет болады. Егер қылмыстық қауымдастық қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар құрамындағы қылмыстық әрекеттерді істесе, онда іс әрекетте
Қылмыстық кодекстің екі бірдей бабында (235,237 - б.б.) көрсетілген
қылмыстардың жиынтығы бар.
Осы жерден қылмыс құрамындағы элементтердің бір-бірімен тығыз
байланыстылығы, яғни теориялық тұрғыдан ғана оқшаулауға болатындығы, анық
көрініс табады. Өйткені, жоғарыда көрсетілген белгілері бар топ тек қана
азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында құрылған жағдайда ғана
банда бола алады. Шабуыл жасау дегеніміз-қылмыстық нәтижеге жету үшін
топтың жәбірленушіге күш қолдануы немесе оны дереу нақты қолдану қаупін
туғызуы. Бұл жерде олардың қару қолданғаны немесе қолданбағаны маңызды
емес. Бұдан шабуылдың дене күшін немесе психикалық күш арқылы да жасала
беретіндігін айтуға болады. Ал егер де ондай мақсат топ мүшелерінде
болмаса, қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың де құрамы жоқ. Мысалға,
Қостанай облыстық соты жүргізушісіз тұрған ЗИЛ автомашинасын және бос,
адамсыз дүкенге өрт қойған және олардың ізіне түскен П.-ны АКСУ-74у
автоматымен атып түсірген Р., В., Л. және Т. деген азаматтардың
әрекеттерінде шабуыл жасау белгілері жоқ деп тапқан[5,13б.]. Мынандай да
мәселе туындауы мүмкін: қарулы топ ұрлық жасау үстінде оқыста пайда болған
куәгерге немесе жұрттың шақыруымен келген полиция қызметкерлеріне қарулы
қарсылық көрсеткенде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар болады ма?-
деген. Егер аталған топ осы қылмысты ғана жасап үлгіргенде онда бұл
мәселені шешу маңызды болып табылады. Мұндай кездерде істің мән-жайларын
толық зерттеу қажет болады: қылмысты жасау уақыты (күндізгі, түнгі), топ
мүшелерінің ғимаратта күзет қызметкерлерінің болуын, оқиға орнына полиция
қызметкерлерінің келіп қалу мүмкіндігін білуі, қаруды не мақсатпен
алғандығы, қысқаша айтқанда шабуыл жасау мақсаты болды ма жоқ па? Мысалға,
К. деген азамат басқаратын қылмыстық топ түнде дүкенге ұрлыққа түседі де
полиция қызметкерлерімен қақтығысқа түседі. Мәскеу қалалық соты топтық бұл
әрекетінде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар белгілері жоқ деп тапты,
өйткені ұсталып қалудан қорыққан оларға қару қолдану ішкі істер
қызметкерлерінің екпінін қайтару үшін немесе қорқытып жіберу үшін қажет
болған. Ұрлық түн ішінде ешқандай да күзет болмағанда жасалған.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамы болуы үшін жасалатын
шабуылдың саны маңызды емес. Банда тиянақты дайындалуды қажет ететін жалғыз
ақ шабуыл үшін де құрылуы мүмкін. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар
құрамы формальдық құрамның ішінде келте қылмыс құрамы болғандықтан қылмыс
ойластырылған шабуылдарды жүзеге асырған-асырмағандығына қарамастан
қылмыстық қарулы топты құрған сәтте-ақ аяқталады.
Бандаға қатысу болса, тек қана банда жасаған шабуылдарға тікелей
қатысуды қана емес, сонымен қоса банданы қаржыландыруға, қарумен, көлікпен
қамтамасыз етуге, шабуыл объектісін іздестіруге т.б. байланысты белсенді
әрекеттерді де білдіреді. Кінәлілердің әрекеті тек қана ҚК 237-бабының 2-
бөлігімен ғана 28-бапқа сілтеме жасамай-ақ саралануға тиісті, өйткені банда
тек қана бірге орындаушылықты ғана емес, рольдерді бөліп алуды да
білдіреді. Ол үшін кінәлінің банда мүшелерінің барлығын немесе бірнешеуін
білу міндетті емес. Банданың бір ғана мүшесімен немесе оның басшысымен
байланысса жеткілікті.
Егер тұлға бандаға жүйелі түрде көмек көрсетсе немесе банда мүшелерін
шабуыл жасауға бірнеше рет азғыратын болса ол да банда мүшесі болып
табылады.
Талан-тараж нысандары бірі бірінен бірінші кезекте қылмыс жасау тәсіліне
байланысты ажыратылатыны анық. Соның ішінде, бөтен адамның мүлкін ашық
түрде талан-тараждау тонау болып танылады. Егер ол жәбірленушінің немесе
мүлікке иелік етуші немесе күзетушінің көзінше жасалса, не болмаса оның
әрекетінің заңға қайшы екендігін ұғынып тұрған өзге бөтен адамдардың
көзінше жасалса және кінәлі осы адамдардың өз әрекетінің заңға қайшы
екендігін ұғынып тұрғандығын біле тұра елемесе, онда талан-тараж ашық болып
табылады. Көріп тұрған адамдар кінәлі әрекетінің заңға қайшылығын ұғынбаса
немесе жақын туысқаны болып табылса, не кінәлінің сыбайласы болса, онда
талан-тараж жасырын күйінде қала береді де, әрекет тонау емес ұрлық болады.
Қарақшылық бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатында адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе осындай күш қолданамын деп
қорқыту арқылы шабуыл жасау болса, автор, мәселе қарақшылық кезінде жай
ғана күш қолдану емес, жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе орта не
жеңіл жарақат алып келген немесе алып келу қаупін туғызған күш қолдану орын
алатындығына тоқталып өткен. Талан-тараж болып табылмайтын қорқытып
алушылықтың объективтік жағы жәбірленушіге бөтеннің мүлкін немесе бөтеннің
мүлкіне құқықты беру, мүліктік пайда келтіру немесе мүліктік сипаттағы
әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш көрсетемін, мүлікті
қиратамын, жоямын, құпия деректерді жария етемін деп қорқыту,
жәбірленушінің мүлікті не мүлікке құқықты беруіне мәжбүр ететін жағдай
туғызу арқылы сипатталады.
Психикалық зорлық қорқытудың әрқалай түрлеріне және психикалық зорлықтың
басқа тәсілдеріне бөлінеді.
Қорқытып алушылықтың 71%-інде суық және атылатын қару қолданылады. Бұл
жағдай аталған қылмыстың қауіптілігін арттырады және ҚК 181-бабына суық
немесе атылатын қару қолдану сияқты саралаушы белгі қосу керек.
Жәбірленуші немесе оның жақындарын масқаралайтын деректерді жария етемін
деп қорқыту -қайткенде де масқаралайтын кез келген ақпаратты үшінші
адамдарға хабарлаймын деп қорқыту. Жария етемін деп қорқытқан деректердің
шындыққа жанасатын-жанаспайтындығы талданып отырған қылмыс құрамы үшін
ешқандай да маңызы жоқ.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың құрамы объективік жақтың
құрылысына қарай келте болып келеді, ал келте құрамды формальдық құрамның
өзінен бөлек қарастыруға болмайды. Формальдық құрамның өзін келте және
қауіптілік құрамдары деп қарастыру қажет. Сол себептен қоғамдық
қауіпсіздікке қарсы қылмыстар құрамы да формальдық құрамдардың бірі.
Банданы құру оны жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банда құрамына
мүшелер тарту, банда мүшелерінің рөлдерін белгілеу, олардың істейтін
қылмыстарын жоспарлауды білдіреді.
Мұндай тұрақты топты құрудың өзі де бірнеше ерекше белгілермен
сипатталуы тиіс. Олар:
- банданың құрамына екіден кем емес адам кіруі;
- банданы құрушылардың арасында тұрақтылық болуы;
- банда мүшелерінің қарулануы;
- банданың ұйымдар мен азаматтарға шабуыл жасау мақсатында құрылуы.
4. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың субъектісі
Күш көрсетіп және психикалық қысым жасап пайдақорлық қылмыс жасаған
адамның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы адамның жасы, жауаптылық қабілеті,
қылмыстық қызметінің бағыттылығы және ұзақтығы, рецидив, бір уақытта
бірнеше қылмыс жасағандығы, ол үшін нақты тәсілдер мен әдістерді
пайдаланғандығы, күш қолдану тетігі, оның формалары туралы заңдық мәні бар
деректердің жиынтығын құрайды.
Қылмыс субъектісі - өзекті мәселе. 60- жылдардың басынан КСРО тарағанға
дейін 35 миллиондай адам сотталған. Оның он миллионға жуығы қылмыстық
тірлікке бой алдырып қайтара сотталған
Қазақстан Республикасы ҚК 15-бабына сәйкес жауаптылық қабілеті бар,
қылмыс жасаған кезде 14 жасқа толған адам тек мүлікті талан-таражға
байланысты ұрлық, тонау, қорқытып алушылық, қарақшылық үшін, сол сияқты
қорқытып алушылық саралаушы белгі ретінде кездесетін кісі өлтіру қылмысы
(ҚК 96-баптың 2-бөл. “з” тармағы) үшін, қару-жарақты, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттар мен қопарғыш құрылғыларды талан-тараждағаны немесе қорқытып
алғаны үшін (255-бап), есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттарды
талан-тараждағаны не қорқытып алғаны (ҚК 260-бап) үшін жауаптылыққа
тартылады, ал қалған жағдайларда (ҚК 231-б.4-бөл. “в” тармағы, 248-бап) 16
жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
14 жастан қылмыстық жауапкершілікті заң шығарушы белгілегенде мына
жағдайлар ескерілген:
1) әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі;
2) жасы толмағанның жасалған әрекеттің қоғамға қауіптілігі, өз әрекетін
бақылай алатын қабілеті.
Көрсетілген қылмыстар үшін 14 жасқа жеткен адамды қылмыстық жауапқа
тарту ғылыми дәлелді деп ойлаймыз, себебі заң шығарушы бұл жерде жасы
толмағанның қаншалықты өсіп-дамығандығын негізге алады. Адам бұл жаста
едәуәр дамып білім алады, жасаған әрекетіне есеп алады, оның қоғамға
қауіптілігін түсінеді.
Жеткіншек әлеуметтік процесс барысында қалыптасады, адамның мінез-
құлқына әсер ететін бойына оң не теріс қасиеттер жинақтайды. Жасы
толмағанның әлеуметтік дамуы оның санасында көрініс табады, өмірден
тәжірибе жинақтаған сайын ол ақ-қаранытүсіне бастайды, нендей әрекеттерді
жасауға болмайтындығын біледі. Сондықтан да, осы жастан қылмыстық қарастыру
сана-сезімінің белгілі бір деңгейге көтерілгендігіне білдіреді. Сонымен
қатар, жасы толмаған адам өзі істеген әрекеттің қоғамға қауіпті екендігін,
сондай-ақ оған заңда тыйым салынғандығын білуге, және де заңнан хабардар
болуға тиіс. Күш көресетілетін пайдақорлық қылмысты, әдетте, өзімшіл,
ашкөзді, басқаларды қадір тұтпайтын, бас пайдасын ғана ойлайтын, оңай
олжаға әуес адамдар жасайды. Бұл қасиеттердің әрқайсысы әртүрлі қылмыстарда
көрініс табады. 14 жасқа толған адам бұл факторлардың бәрін түсінеді,
себебі осы жаста адамның ақылға салып білу қабілеті тиісті деңгейге жетеді.
Жасы толмаған тиісті білім, өмірлік тәжирибе жинақтайды.
Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1995 жылы Қазақстанда бірнеше мың
жасы кәмелетке толмағандар сотталған. Бұл 16 жастан бастап жауапқа
тартқанның өзінде.
Қылмыстылықтың дәмін татқан жасы толмағандардың 80%-і күшейтілген
режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында отыр. Біздің мәліметтер бойынша
әрбір үшінші қылмысты қайталап жасаушы өзінің қылмыстық өмірбаянын
кәмелетке жасы толмаған кезде бас бостандығынан айырудан басталған.
Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz