Құқық социологиясының пәні
Тақырып: 1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі.
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
3) Құқық социологиясының әдістемесі.
Тақырып 2 Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект.
2) Құқық социологиясының европалық мектебі.
3) Құқық социологиясының американдық мектебі.
Тақырып 3 Заңдық социология
1) Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Тақырып 4 Құқықтың әлеуметтік функциясы. Құқық әрекетінің әлеуметтік механизмі.
1) Құқық функциясының түсінігі.
2) Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік жағы.
3) Құқықты әлеуметтік әрекетінің механизмі.
Тақырып 5 Тұлғаның құқықтық әлеуметтенуінің факторы ретіндегі құқықтық мәдениет
1) Тұлғаның құқықтық әлеуметтенуінің түсінігі
2)Құқықтық тәрбие . тұлғаның құқықтық әлуметтенуінің негізі
3) Тұлғаның қоғамдағы өміріне құқықтық мәдениеттің әсері
Тақырып 6 Тұлғаның құқықтық мінез.құлқы
1) Құқықтық мінез.құлыққа жалпы сипаттама
2) Азаматтардың құқықтық мінез.құлқы
3) Құқық бұзушылықтың әлеуметтік табиғаты. Құқық бұзушы тұлғаның ерекшелігі.
4) Жауапкершілік мәселесінің әлеуметтік аспектісі.
Тақырып 7 Заңдық ұйымдардың социологиясы
1) Заңдық ұйымдардың түсінігі, белгісі мен функциясы
2) Заңдық ұйымдарда әрекет ететін лауазымды тұлғаларға түсінік және олардың түрлері
3) Заңдық ұйымдардың қызметінің тиімділігінің социологиялық дәрежелері.
Тақырып 8 Құқықтық даулар
1) Заңдық даулардың түсінігі мен құрамы.
2) Заңдық даулардың динамикасы мен кезеңдері
3) Заңдық даулардың түрлері
4) Даудың аяқталуы
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
3) Құқық социологиясының әдістемесі.
Тақырып 2 Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект.
2) Құқық социологиясының европалық мектебі.
3) Құқық социологиясының американдық мектебі.
Тақырып 3 Заңдық социология
1) Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Тақырып 4 Құқықтың әлеуметтік функциясы. Құқық әрекетінің әлеуметтік механизмі.
1) Құқық функциясының түсінігі.
2) Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік жағы.
3) Құқықты әлеуметтік әрекетінің механизмі.
Тақырып 5 Тұлғаның құқықтық әлеуметтенуінің факторы ретіндегі құқықтық мәдениет
1) Тұлғаның құқықтық әлеуметтенуінің түсінігі
2)Құқықтық тәрбие . тұлғаның құқықтық әлуметтенуінің негізі
3) Тұлғаның қоғамдағы өміріне құқықтық мәдениеттің әсері
Тақырып 6 Тұлғаның құқықтық мінез.құлқы
1) Құқықтық мінез.құлыққа жалпы сипаттама
2) Азаматтардың құқықтық мінез.құлқы
3) Құқық бұзушылықтың әлеуметтік табиғаты. Құқық бұзушы тұлғаның ерекшелігі.
4) Жауапкершілік мәселесінің әлеуметтік аспектісі.
Тақырып 7 Заңдық ұйымдардың социологиясы
1) Заңдық ұйымдардың түсінігі, белгісі мен функциясы
2) Заңдық ұйымдарда әрекет ететін лауазымды тұлғаларға түсінік және олардың түрлері
3) Заңдық ұйымдардың қызметінің тиімділігінің социологиялық дәрежелері.
Тақырып 8 Құқықтық даулар
1) Заңдық даулардың түсінігі мен құрамы.
2) Заңдық даулардың динамикасы мен кезеңдері
3) Заңдық даулардың түрлері
4) Даудың аяқталуы
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылsстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады. Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы, яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады? Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі бір құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады. Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция. Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын көрсетіледі.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылsстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады. Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы, яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады? Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі бір құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады. Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция. Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын көрсетіледі.
1 ТАРАУ ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
Глоссарий (анықтама, словарь)
Агрессия – индивидтің, не топтың басқа бір индивидке, не топқа іштей жау
болуы, іс әрекеттің дұшпандық типі.
Адамгершілік норма – бір әрекеттерді орындауды, екіншілеріне тиым салуды
талап ететін мінез – құлықтардың жек дара формальды емес сиптта болатын
топ. Топ мүшелерінің негізгі мақсаты өзара алмасу.
Аудитория – коммуникаторлармен өзара әрекеттестікпен біріккен адамдардың
әлеуметтік қауымы.
Аутгруппа – қарым-қатынаста болғанда индивид ешқандай ұқсастық не қатыстық
сезімін сезінбейтін адамдардың тобы.
Социология-қоғамның құрылымын оның элементтері мен өмір сүруі жағдайын
сондай-ақ осы құрылымда жүріп жататын әлеуметтік процесстерді зерттейтін
ғылым.
Әлеуметтену – индивидтің өз тобынан нормаларының игеру барысында өзіндік
менмендік қалыптасуы арқылы оның бірегей тұлғасы көрінетін процесі.
Әлеуметтік агрегация – белгілі бір физикалық кеңістікке жиналған өзара
саналы әрекеттестікте болмайтын бірнеше адамдар.
Әлеуметтік аралық – әлеуметтік топтардың жақындасуы ажырасу дәрежесін
сипаттайтын шама.
Әлеуметтік мобильдеу – индивидтерді не әлеуметтік нысанның, не болмаса
адамның қызметімен жасалып, жетілдірілген құныдылықтардың бір әлеуметтік
бағыттан екіншісіне көшу.
Әлеуметтік норма – әлеуметтік топ мүшелері ұстанатын және бірлесіп
келісілген әрекеттер жасауға қажетті тәртіптің белгілі бір үлгісін құрайтын
түсініктер жүйесі .
Әлеуметтік стереотип –топ мүшелерінің басқа топтың немесе категория
адамдарының қалпын бөлісуі.
Блокада – адамның іс-әрекеті барысында үзіліс, кедергі арқылы туғызатын
кез-келген іске араласушылығы.
Тақырып: 1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі.
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
3) Құқық социологиясының әдістемесі.
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік
тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді
тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан
жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде
жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті
сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу
үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның
әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң
әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын
құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның
институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық
қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік
келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө
қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты
талдайды.
Құқықтық құбылsстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ
мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының
пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық
социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда
нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге
бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр
деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып
табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың
дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады.
Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық
қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара
байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы,
яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады?
Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен
заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің
көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды
әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа
мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық
тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа
әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі
бір құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады.
Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын
шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру
оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция.
Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да
әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын
көрсетіледі.
Әдебиеттерде құқық социологиясының мәселесі бір жақты көрсетілмейді.
Біріншіден, құқық социологиясының мәселелерін позитивті және негативті
зерттеулер құрайды. Екіншіден, құқықтағы социологиялық зерттеулердің мәні,
нормадағы заң мен өмірдегі заңның өзара қатынасын іздеу. Үшіншіден,
құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі. Сонымен бірге құқықтың қызметі
субъектілердің құқықтары мен міндеттері нормаларда қаншалықты нақты
белгіленгендігін тәуелді деп көрсетіледі және оны анықтау нақ осы
социологиялық зерттеулердің көмегімен мүмкін болады. Барлық жағдайда да
құқық әрекетінің әлеуметтік мәселелері назарға алынады.
теориясы, құқық философиясы және құқық социологиясының өзара қатнасын
қарастырайық. Бұл сұрақ бойынша әртүрлі көзқарастар бар. Біріншіден, құқық
социологиясының өзіндікжеке сипатын жоққа шығарылады. Екіншіден, құқық
социологиясы құқық теориясы ығыстырады немесе олар бір ғылымның бөлігі.
Үшіншіден, құқық философиясы мен құқық социологиясын құқық теориясының
ішіне кіреді. В.П. Казимирчук пен В.Н Кудрявцев қандай да бір құбылстардың
бірлігі олардың сәйкестігін білдірмейді деп көрсетеді. Мемлекет пен
құқықтың бірлігі мемлекет пен құқық теориясының сәйкестігін білдірмейді
және олардың жеке ғылым ретіндезерттелуіне кедергі келтірмейді. Ғылыми
білімінің дамуының қазіргі сатысы бір ғана объектіні зерттеу аспектілерінің
атауымен сипатталады.
Сонымен бірге ғылыми пәндердің тоғысуында жаңа білім туындағанда
ғылыми білімінің дамуы интеграция процессімен қатар жүреді. Бұл
процесстердің өзара қатынасын өзара әрекетін дұрыс анықтау маңызды.
Ғылымдардың өзара жақындасуымен араласуы, олардың ирстрациясы да ғылымның
тағдырын анықтайды. Социология мен құқықтану ғылымдарының тоғысуынан жаңа
ғылыми пән кешендік сипаты бар құқық социологиясы пайда болды десек қате
болмас. А.Г. Здравомыслов социологиялық зерттеулерді белгілі бір
мәселелрде қодануға арнайы дайындалған әдіс пен техниканың жиынтығы және
алғашқы материалдарды қайта өңдеуге негізделетін, қандай да бір әлеуметтік
мәселелерді жан жақты толық зерттеу деп анықтайды.
Жаңа ғылыми бағытты бөліп шығару үшін және оның дамуы үшін қолайлы
ұйымдастырылған алғы шарттардың болуы, зерттеудің жаңа мәселелерін қоғамдық
ойлармен қолдау, сонымен бірге сол ғылымның мәселесін жүйелі түрде қайта
өңдеумен арнайы айналысатын, сол білімді тарататын және оның мақсаттарын
насихаттайын оқымыстылар тобының
болуының маңызы зор.
Құқық теориясы мен құқық социологиясының ара қатынасы туралы айтатын
болсақ, құқық теориясы, жеке ғылыми және оқу пәні ретінде өзінің зерттеу
пәні, түсінігі мен категориясының жүйесі бар екенін есте сақтау қажет.
Құқық теориясының мақсаты құқық мәнің ашу. Ал құқық социологиясы құқықтық
қоғамға және қоғамның құқыққа әсерін зерттейді. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бұл өзара үйлесімді, өзара байланысқан ғылыми талдау бағыты
және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар.
Құқық философиясы ерекше орын алады. Бұл сұраққа Д.А Керимовтың
көзқарасын ұсынайық. Ол құқық социологиясы мен құқық философиясының
айырмашылығын мынадан көрсетеді, құқық философиясы тану теориясы болып
табылады, мемлекет пен құқықты тануда теориялық дүние танымдық иәселе
тұрғысынан қарастырады, ал құқық социологиясы мемлекеттік құқықтық
шындықтың ғылыми бейнесін көрсетеді. Бұл жағдайда құқық философмясы арнайы
таным теориясы ретінде, яғни, гносеология, ал құқық социологиясы онтология,
яғни белгілі бір нәрсе туралы ілім. Философиялық мәселе көптеген сұрақтарды
қамтиды. Бұл құқықты тарихи логикалық тану, құқықтың ерікті табиғаты
мақсатын тану, құқықтың мазмұны мен құрылымын ашу, еркінділікті тану және
оны құқықпен жүзеге асыру және т.б. Құқық теориясы мен құқық философисы
өзара әрекет етеді және өзара үйлесімді.
Құқықтық философиялық аспектіде зерттеуден айырмашылығы құқық
социологиясы қоғамда құқықтың әлеуметтік келсімділігі, құқықтың әлеуметтік
функциясы, оның қоғамдық әрекеттермен шарттары туралы сұрақтар құқық
социологиясының пәні болып табылады. Бұл құқықтың құқықтық реттелуінің
мақсатымен үйлесетін, адамның мінез құлқына ықпалын зерттеу деп айтуға
болады.
Заңдық ғылым оның зерттеу объектілері, мемлекет пен құқық, әлеуметтік
табиғаты көрсететіндіктен қоғамдық ғылымдар қатарын жатады. Құқықтану
қазіргі ғылым жүйесінің элементі бола отырып, өз кезегінде құрамына тарихи
теориялық, салалық, салааралық ,қолданбалы және басқа ғылымдар енетін жүйе
ретінде қарастырылады. Құқық социологиясы жалпы теориялық зерттеулердің
бағытын көрсетеді және тарихи теориялық заңдық ғылымдардың тобына жатады.
Құқық социологиясы барлық заң ғылымдармен бір бірін өзара толықтырады.
Тәжірибе көрсеткендей социологиялық зерттеулердің нақты әдістері
зерттеленетін объекті туралы объективті және толық мәлімет алуға,
информацияның көлемінің мазмұнда және толық болуына, әр түрлі топағы
адамдардың көзқарастарын зерттеуге комектесуі тиіс. Сонымен бірге, оларды
зерттеуші алдына қойған мақсаттары мен міндеттерге, зерттелетін
объектінің ерекшеліктеріне және ұйымдастырылуының нақты мүмкіндіктеріне
сәйкес келуі керек. Социологиялық зерттеулерде мынандай әдістер сәтті
қолдануда: бақылау, құжаттарды талдау, жалпы талқылау, ғылыми теориялық
конференция, адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау, интервью алу,
анкета.
Кез келген әдістің тиімділігі зерттеушілердің алдына қойған міндеті
мен мақсаты қандай, жағдайлар, ерекшеліктер зерттелетіндегінде. Мысалы
егер, қоғамдық ойдың қызметінің таралу деңгейі зерттелсе, онда ең тиімді
әдіс ол анкета жүргізу. Бірақ оның көмегімен үнемі толық информация алу
мүмкін емес. Сондықтан жалпы бақылау, құжаттарды талдау және адамдардың
тәжірибелік қызметін де қолдану қажет. Аталған әдістердің біреуін ең
керекті, тиімді және ғылыми негізді деп атауға болмайды. Олардың әрқайсысы
өзінше тиімді және нәтижелі.
Қоғамдық ойды зерттеуде қолданылатын нақты әдістердің ғылыми
классификациясының маңызды теориялық және тәжірбиелік мағнасы бар.
Ғылыми классификацияда критери ретінде объектіні сипаттаушы жеке
элементтер емес, әдетте объективті негізделген принциптер пайдалынады.
Нақты әдістің ғылыми классификациясы процесстерінің және құбылыстардың
ұқсатығы мен айырмашылығын, бағытын ашуға, жиналған фактілік материалдарды
белгілі тәртіпке келтіруге және олардың белгілері бойынша айыруға мүмкіндік
береді. Нақты әдістердің классификациясының критериелері ретінде
зерттелетін объектінің әр түрлі жақтары мен сәттері пайда болуы мүмкін:
оның әлеуметтік психологиялық құбылыс ретіндегі мәні, зерттеу сипаты,
объектісі,міндеттері, құралдары, қызмет ету ерекшеліктері, техникалық
алғышарттары т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы,
жеке және локальдық болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі
тұрғысынан қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек : интервью,
анкета, бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зертттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақппарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдісттерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі
кіреді, яғни адамдардың процестерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы,
әрекеті, мінез құлқы.
Екінші топтың сананың тікелей факторларын зерттейтін әдістері
құрайды, яғни адамның әрекеті мен мінез құлқы объективті көрінісін таппаған
ойлар.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы,
жеке және локальды болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек: интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау-жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын, қайталанатын;
құжаттарды зерттеу жеке, қоғамдық; жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық,
кәсіптік-демографиялық; теориялық конференциялар ғылыми-теориялық,
теориялық-тәжірбиелік, насихаттық; адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау
жеке тұлғаның, ұжымның, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы.
Сананың тікелей фактілерінің көрінісін зерттеу әдістері: бақылау,
интервью — еркін, жартылай еркін, стандартты, телефон арқылы; анкета
жүргізу — тура, жанама.
Сипаты бойынша бақылау шындықты көрсететін күрделі, объективті
психологиялық процесс.
Эмприкалық социологиялық зерттеулерді дайындау мен жүргізуді жүзеге
асыру үш өзара байланысты кезеңнен тұрады:
* дайындық, сынақтық зерттеу;
* зерттеуді жүргізу;
* алынған материалдармен жұмыс жасау.
Әр кезеңнің өзінің ішкі құрылым мен ерекшелігі болады. Нақты социологиялық
зерттеуді дайындауға мыналар кіреді:
* зерттеудің мақсаты мен міндеті қойылатын бағдарлама,
онда қандай
ақпарат қамтамасыз етілуі керек екендігі, зерттеу объектісі мен субъектісі
қандай болу керек екендігі, әртүрлі ұйымдастырушылық сұрақтар көрсетіледі;
* алынған ақпаратпен жұмыс жасау тәсілі мен әдісі анықталатын жоб
* ұйымдастырушылық және техникалық дайындықпен және сәйкес зерттеу
жүргізумен байланысты сұрақтан тұратын ұйымдастырушылық жоспар;
* зерттеу жүргізу үшін және нәтижені тіркеу үшін құжат.
Осылайша, дайындық сатысында нақты зерттеудің бүтіндей жоспары
ойластырылады. Бұл сатыдағы маңызды және анықтаушы сәт бағдарлама дайындау.
Ғылыми гипотезаларды экспериментальды тексеру-теорияның дамуына нақты
зерттеулердің әсер етуінің неғұрлым мағыналы формаларының бірі. Ғылымның
кез-келген сатысында гипотезаны ұсыну және тексеру ғылыми білімнің дамуының
қажетті шарты болып табылады. Гипотезалар — бұл әлеуметтік объектілердің
құрылымы туралы, осы объектілердің элеметтерінің байланыс сипаты туралы,
олардың қызмет ету механизмі мен дамуы туралы ғылыми негізделген ұсыныстар.
Гипотезалар құқықтың нақты зерттелуінде ғылыми мәселені шешудің мүмкін
әдісі ретінде бағдарламаны құрастыру сатысында шығады. Сонымен бірге
гипотезаны ұсыну - зерттеушінің бағдарлама жасаудағы теориялық қызметінің
қортындысы болып табылады.
Ғылыми гипотезаларды тексерудің күшті тәсілі - эксперимент болып
табылады. Ғылымдағы эксперимент танымдық және тәжірбиелік қызметтің бірлігі
ретінде саналады. Ғылыми тәжірибенің формаларының бірі ретіндегі
эксперименттің ролі ғылымды қоғамның өндіруші күшіне айландыру жағдайында
өседі. Эксперимент көп жағдайда құқық төңірегінде норма шығармашылығы
процессінің компоненті ретінде роль атқарады. Жаңа нормативтік құқықтық
актілердің концепциясын жасау, оларды жан-жақты және салмақты түрде
эксперименттік тексеру мүмкін емес.
Эксперимент ғылыми процедура ретінде - бұл объект туралы оған басқарушы
және бақылаушы факторлар арқылы ықпал ету жолымен білім алу болып табылады
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-4; 14,28,)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1. Құқық социологиясының пәні
2. Құқық социологиясының әдістемесі
Тақырып 2 Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект.
2) Құқық социологиясының европалық мектебі.
3) Құқық социологиясының американдық мектебі.
В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук өздерінің Қазіргі құқық
социологиясы деген кітабында әлеуметтік контекст тұрғысынан құқықты
қарауды шет ел ғылымында 19ғ. аяғы және 20ғ. басында әлеуметтік ойлардың
дамуымен байланыстырады. Осы кезеңде құқық теориясы өзінің монистік сипатын
біршама жойды. Құқықтың Құқық философиясына және Құқық социологиясына
бөлінуі басталды. Ғылым әдістемесін жаңартуда, онда жинақталған мәселелерді
шешуге және жаңа техникалық аспаптар енгізуге назар аударылды. Мысалы,
нақты -социологиялық зерттеулер криминология, отбасы және неке, сонымен
қатар заң, сот, әкімшілік қызметтің факторларын зерттеу облыстарында
қолданыла бастады. Мұнымен бірге, әлеуметтік-құқықтық зерттеулер процеске
құрылымдық-функционалдық, жүйелік-құрылымдық және т.б. әдістерді енгізу
арқылы баи түсті. Мұндай жағдай әсіресе АҚШ -қа тән болды, онда зерттеулер
көпшілік жағдайларда қолданбалық сипатта болды. Олар жиі фирманың,
коррупцияның немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша жүзеге асырылады және
нақты мақсаттарды шешу міндетін көздейді. Қазіргі батыстық, сонымен бірге
американдық теорияға, әрбір құқықтық ағымның өзінің жақтастарының болуы
тән. Сондықтан онда ешбір құқықтық доктрина басым бола алмайды, олардың
ешқайсысы толығымен қабылданылмайды. Американдық ғылымдардың айтуынша:
құқықтық ойлары ортақ концепцияның әсерінде болатын елдерден қарағанда,
американдық құқық теориясы тиімді, шынайы, эмпиризмдік, позитивтік,
моральдық болып табылады. Әдістемелік тәсілдерді осылайша будандастыру,
американдық заңгерлердің құқықтық теориялар мен әдістерді абстрактілік
тұрғыдан емес, ұлттық дәстүр мен тәжірбие қажеттілігінің маңыздылығын
ескере отырып, АҚШ құқықтық жүйесін тарихи даму тұрғысынан қараумен
ескерілген.
Батыс-Европалық елдерде іс өзгеше қарастырлыған. Францияда, Италияда, ФРГ
мен Ұлыбританияда әрекет етуші құқық туралы жүйелік және біркелкі түсінік
қамтамасыз етуде неопозитивтік бағыт басым тенденция алған. Атап айтқанда,
қоғамдық қатынастарды реттеудегі құқықтың жағымды жақтарын ескере отырып,
құқық салалары бойынша курстар жазылуда. Ал кей жағдайларда хрестоматиялық
құралдар жазылады.
Құқықтанудың қазіргі жағдайы үшін теория мен тәжірбие тұрғысынан
үйлесімді бірлік құрып және қосылып әрекет етуге ұмытылу қажет.
Әдебиеттерде құқықты оқытуда төрт негізгі теориялық тәсіл көрсетілген.
Позитивтік тәсіл - құқықты белгіленген жалпы позитивтік мағына жүйесінде
жүйеленген, анықталған нормативтік жиынтық деп түсіндіреді. Позитивизм
заңдық теорияны қорғаудан негізгі құқықтық категориялар мен түсініктердің
өзгермейтінділігімен ерекшеленеді. Түсінік категориялары мен жалпы алғанда
әлеуметтік қатынастың қабағы ретіндегі құқық формасын жетілдіруге басты
тірек қойылады. Сонымен құқықтану жаратылыс және физика ғылымдарымен бір
қатарға қойылады. Позитивистер әдістер төңірегінде шешуші мағынаны
логикалық және логикалық-семантистік норманы түсіндіру, сонымен қатар Г.
Кельзен идеясының рухындағы нормативтік талдауға береді.
Табиғи-құқықтық тәсіл құқықты жоғарғы ерік бейнесінде әділеттілікті
абстрактілік тұрғыдан түсінетін дерек ретіндегі дәріптеу түрінде
түсіндіреді. Сонымен негізгі әдістемелік әдіс болып ақыл, тарихи тәжірбие
мен зерттелетін құқықтық құбылысқа генетикалық талдау табылады.
Табиғи құқық теориясы - адамдардың жаратылыс қасиетін құқық
деректемесі және құқық шығармашылығының негізгі базасы деп қарастырады.
Жандану табиғи құқық теориясында (Рудольф Штаммер) шешуші рөл құқығы
ақылмен тануға, оның принциптерінің тұрақты және бұзылмайтын ұжымды талдау
жасауға беріледі.
Неотомистік-экзистенционамистік, тәсілде (Ж. Маритен, В. Катраин, И.
Месснер) әлеуметтік табиғат пен құқық функциясы адамның нақты тұрмысының
ерекше шартының көрінісі ретінде, адамның жекелік мәнінің тұрғысынан
қарастырылады. Кез-келген құқықтық қатынас сферасында адамдардың мінез-
құлқының салдары әр субъектінің өзіне тән рухани өмірі болып табылады. Бұл
тәсілді жақтаушылар құқық пен құқықтық институттарды жеке және ұжымдық өмір
қызметінің формасы ретінде, адамдардың бір-бірімен араласу тәсілі ретінде
зерттеуді ұсынады. Сондықтан әдістемелік тұрғыда шешуші рөль құқықты
қабылдаудың ішкі психологиялық анализіне және әлеуметтік құрылымның барлық
деңгейінде құқықтық процесстерге субъективтік бағалауға береді.
Экзистенционалистердің айтуы бойынша құқық адамдардың мінез-құлқын сыртқы
факторлардың әсері деп қана анықтамайды, сонымен қатар адамгершілік қасиет
мінезіндегі тұлғаның өзін көрсету формасы деп түсіндіреді. Осы негізден
шыға отырып, құқықтық реттеуге қойылатын талап ортақ мүддеге мағыналы зиян
келтірмей жеке мақсаттарды қанағаттандыру тәсілдерін қамтамсыз ету. Демек,
жалпы әлеуметтік мәселелерді шешкенде жеке индивидтердің өзіндік пайдақор
мүддесі толық қанағаттандырылса, шешім соғұрлым табысты болады.
Социологиялық әдіс құқық пен құқықтық құбылыстарды тануда кең кеңістік
ашады және әдеттегі әдістерден артық болады. Біріншіден, зерттеудің өзінің
тақырыбтық көлемі жеке алынған нормадан күрделі әлеуметтік-құқықтық
жиынтыққа дейін кеңейеді. Екіншіден, жалпы социологияның жетістіктерін
қолдану жолымен зерттеудің техникалық-әдістемелік базасы байытылады.
Социологиялық әдістің негізгі құндылығы ол ғылыми идеяларды,
концепцияларды, әдістер мен құқықтық құбылыстардың мәнін танудың техникалық
құралдарын жете зерттеу сферасында пән аралық ғылыми алмасуды тану және
кеңейту болып табылады. Мысалы, социологиялық тәсіл құқықтың басқа қоғамдық
құбылыстарымен өзара байланысын бекітуге, құқықтық факторлардың қоғамдық
дамудың материалдық және рухани жақтарын айқындайтын әлеуметтік,
психологиялық, саяси және экономикалық бағыттармен өзара әрекетін ашуға
көмектеседі.
Европалық құқық социологиясының дамуында ерекше орынды австриялық
заңгер О. Эрлих (1862-1923) алады. Оның құқықтық
концепциясы өте күрделі және қайшы, сондықтан оны замандастары мен бүгінгі
күндегі құқық социологиясының жаңа бағыттарының өкілдері сынға алған. Эрлих
юриспруденцияны барлық күрделі әлеуметтік шындықты сот төжірбиесінің
көлеңкесінен қарағаны үшін сынайды. Өйткені қоғамдық өмірдің құқықтық жағы
соттың көзқарасына қарағанда кең болады.
Бұдан әрі Эрлих құқықтың негізгі бастауын әр түрлі ұйымдардың отбасы,
қауым, сауда ұйымдары мемлекетпен аяқталған жиынтықты көрсететін қоғамнан
іздеу керек деп көрсетеді. Осылайша, Эрлих құқықтың әлеуметтік
келісімділігіне баса назар аударады. Ол барлық қоғамдық қатынастарды
құқықтық ретінде қарап, өзінің ақырғы көзқарасын көрсетеді. Сондықтан оның
замандасы Отто фон Гирке оның концепциясын Құқықтық маңыздылығына
әуестенушілік деп атаған. Эрлих құқықтық жақ, құқықтық тәртіп және
әлеуметтік өмірдің басқа жақтарының арасына дәл айырмашылық қояды. Ол
мемлекет өзінің қызметін тек құқықтық норма негізінде құрмайды деп
көрсетеді. Бірақ Эрлих құқық түсінігін дәлелсіз кеңейтеді. Мемлекет
белгілеген мінез-құлық ережесінің көлемі, адамдар қатынасының процессінде
қалыптасатын мінез-қүлық ережесінің көлемінен кем болады. Бұл мінез-құлық
ережелерін ол тірі құқық деп атаған. Эрлих тірі құқық концепциясында
мемлекеттің күштеу санкциясын қажет етпейтін мінез-құлық ережелері мен
оларды сақтау үшін заңдық санкция қажетті мінез-қылықтар арасында шекара
жүргізбейді.
Құқық социологиясында ерекше орынды Ж. Гурвич (1894-1965) алады. Ол
құқық жүйесінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру әрекеті деп түсіндірді.
Гурвич құқық социологиясының мәселесін ұсынды. Оның ойы бойынша құқық
социологиясының пәні келесіде болуы қажет:
* кіші құқық социологиясы мәселесі, бұл белгілі бір
заңдық
фактілердің салдары бойынша пайда болатын адамдардың әр түрлі өзара
қарым — қатынасы;
* топтар мен кластардың әлеуметтік-құқықтық мәселесі;
* қоғамдық өмірді толығымен сақтауға шақырған құқықтық
нормалардың типологиясының мәселелері;
* құқық социологиясының генетикалық мәселесі.
Гурвич Л. Петрижицкидің (1867-1931) күшті әсерінде болды. Оның
психологиялық концепциясы келесі түрде көрсетілген. Қоғамда тұлға мен
әлеуметтік топтардың әрекетінің негізгі себебі психикалық қайғыру, олар
барлық қоғамдық қызметінің орталығы болып табылады. Мұнда бүл психикалық
қайғырудың бір бөлігі -тану мен сезім-танушы субъектінің енжар жағдайына
жатады.
Келесі өзінің сипаты бойынша белсенді қайғыруға жігерлі актілер
жатады. Олар қайгырудың енжар субъектісіне әсер етуге бағытталады.
Көп жағдайда екі жақты сипаттағы қайғырулар — сезімдік-жігерлі болады.
Петражицкидің ойы бойынша тек сезім біздің сыртқы әлемге қатынасымыз
бойынша мінез-құлқымызды анықтайтын себеп болып табылады. Петражицкий
этикалық қайғыруды негізгі деп сипаттайды. Олар моральдық және құқықтық
қайғырудың негізінде жатыр. Құқықтық нормада этикалық қайғырудың екі жақты
сипаты бар, олар императивтік-атрибутивтік сипатта болады, яғни
міндеткерлік пен талап арасында бірлікті сақтайды.
Құқық социолгиясының қалыптасуында үлкен рольды Э. Дюркгейм (1858-
1917), В. Парето (1848-1923), М. Вебер (1864-1920) алады. Э. Дюркгейм
қазіргі социологияның негізін салушылардың бірі деп саналады. Бұл үш
социологияның өкілдері социологияның негізін теоретикалық-эмпиристикалық
ғылым ретінде құру мақсатын қояды, бірақ олардың әрқайсысы бұл
мақсатты өз жолдарымен шешеді.
Құқық социолгиясының тарихына Э. Дюркгейм өзінің аномия
концепциясымен кірді. Аномия бүл норма мен құқықтың болмауын көрсетеді.
Оның концепциясы бойынша құқық социологиясының пәні құқықты әлеуметтік
контексте, құқық пен мораль арасындағы байланысты, сонымен қатар өлеуметтік
саясат пен қылмыстың себебі ретіндегі аномия тұрғысынан зерттеу.
Заң сферасында жүргізілген француз социологтарының қазіргі жұмыстары
Дюркгеймнің әсерінде болды. Мысалы, 70 жылдары Ж.Карбонье азаматтық және
отбасылық заңдар төңірегінде зерттеулер жүргізді.
Қазіргі уақытта құқық социологиясында жетекші орынды француз және
итальян ғалымдары алады. Францияда Онати қаласында көрнекті ғалым А.Арномен
құқық социологиясының халықаралық институтын құрды. Миланда құқық
социологиясының итальяндық орталығы жұмыс жасайды, оны 1995 жылы Р.Тревес
пен В.Феррари басқарған. Бұл ғылыми орындар құқық социологиясы төңірегінде
ірі зерттеулер жүргізіп, студенттерді оқытады. Олардың ірі кітапханалары,
құжаттар орталығы бар және ғылыми журналдар шығарады.
Құқық социологиясының американдық мектебін Европада Эрлих, Росс,
Иеринг, Смолл, Петражицкийлермен салынған.
Құқық социологиясының американдық мектебінің негізін салушы және басты
өкілі - Роско Паунд (1870-1964). Ол құқықты әрекетте, оның әлеуметтік
тұрғысында, кітап пен кодексте көрсетілгендей емес, оны зерттеу туралы
мәселе қойды. Р.Паунндтың идеясы төмендегідей:
- құқық бұл әлеуметтік бақылау құралы;
* құқықты бекітудің дамуы мен қолданылуы құқықты қолданушы
түлғалардың тәжірбиесінде анықталады;
* құқықтық нормалардың қүндылығы соттың қандай да бір
қабылданған шешімінің әсеріне байланысты;
* соттардың субъективті шешім қабылдауы — қандай да
бір
әрекеттің заңдылығының шешуші критерииі;
* соттардың құқықтық санасы зандарды сақтауга емес, сол заң
қаншалықты мақсатқа сай және оны қолдануға бола ма екеңдігін
анықтауға негізделуі тиіс.
Социологиялық заңның негізін қалаушылардың басым көпшілігі өздерінің
ойлық қорлары бойынша реформаторлар, әлеуметтік-құқықтық сферада қайта
құрудың жақтаушылары болды. Олардың бағдарламаларына қоғамдық өмірдегі
құқықтың рөліне консервативтік көзқараспен күрес және теориядағы
формализмді жеңу кірді. Осы социологиялық тәсілдің қойнауында популизм,
прогрессизм және Ф.Рузвельт заманындағы жаңа күрес ағымдары туындады.
Құқықтың инструменталдық құндылығына жаңа көзқарастардың қалыптасуы
әлеуметтік ғылымдардың дамуына әсер етті, сонымен қатар құқық пен құқықтық
шындықты эмпристік зерттеуде жаңа техникалық құралдар қолданыла бастады.
Құқықты түсіндірудің инструменталистік тәсілінен американдық құқық
социологиясында реалистік бағыт пайда болды. Реалистер көтерген негізгі
ілімдерге келесілер жатады:
* құқық әрқашан қозғлыста болады және сотпен құрылады;
* құқық өзіндік мақсат емес, ол әлеуметтік мақсатарға
жету
құралы;
* құқықтық жүйеге қарағанда қоғам жылдам дамиды;
* құқық пен әділеттілік туралы дәстүрлі көзқарастарға толығымен
сенуге болмайды;
* құқықтық нормалар бүл - соттардың не істейтінін жинақтап айту.
Реалистік бағыттан біртіндеп екі бағыт бөлініп шықты: шеткілер (Д. Фрэнк,
Т.Арнольд, Х.Олифент) және біркелкілер (К.Левеллин, Н.Гэрлэн, В.Кук,
реализмнің скандинавтік мектебі). Реалистерге нормативтік жазылымдарды қоса
алғанда жалпы заңдық категорияны соттық немесе әкімшілік қараудың объектісі
болып табылатын фактілік жағдайлармен алмастыру тән.
Мұндай нұсқау кейбір реалистерді шектен шығарды. Тіпті, Р.Тэйлор ресми
тұлға өзінің шешімін шығармайынша құқық болмайды және оғанға дейінгі кез-
келген құқықтық жағдай нағыз алып сатарлық деп тұжырымдады.
Реалистердің позициясының ерекшелік белгісі бұл - құқықтың тұрақтылығы
мен нормативтік бастауға қатысты қатынасты ашық жоққа шығару. Мұнда заңдық
позитивизмді сынау (Г.Кельзен бойынша) құқықтық зерттеуде формальдық
әдістердің жойылуымен бірге, құқық тек өзінің жеке көріністерінің көп
түрлілігі арқылы қабылданылады деп көрсетеді. Жекенің жалпымен өзара
байланысы жоққа шығарылады, ол құқық кездейсоқтықтың жиынтығы ретінде
көзқарасқа әкеледі және юриспруденцияның толығымен ғылым ретіндегі
дәрежесіне күмөн келтіреді.
Дегенмен, тура осы АҚШ пен Европадағы социологиялық юриспруденция
құқықты тану теориясы мен әдісінде дәстүрлі консервативтік қайта қарауға
жағымды әсер етті. Оның өкілдері құқықтық нормалардың шектелуін күмәнді
және даулы сот істерінде сот шешімдерін анықтайтын құрал ретінде көрсетті.
Олар сот шешімдеріне көп деңгейде болжау құралын және сот шешімдерін
қабылдау мен табудың құнды әдістерін беруді; құқықтық формализмді сынауды;
сот процесінің, құқықтық жөне құқықтық емес факторларының барлық жиынтығын,
сондай-ақ сот шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық негізін зерттеу
қажеттілігін көрсетті.
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-4; 14,28,30)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1. Құқық социологиясының европалық мектебі
2. Құқық социологиясының американдық мектебі
Тақырып 3 Заңдық социология
1) Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Заң шығару процесі мен оның әр кезеңдері формасы жағынан заңдық, ал
мазмұны жағынан әлеуметтік-саяси қызметті көрсетеді. Дәл осы қызметте
құқықтың қалыптасу заңдылғы, оның әлеуметтік келісімділігі, оның тарихи
шындылығының объективті ерекшеліктері мен заңгерлердің субъективті
ұсыныстарымен байланысы нақты көрініс табады.
Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік аспектісі заң шығару
процесінің кезеңдерінде бақыланады. Ол әлеуметтік-құқықтық зерттеудің
сатыларыңда зерттелінетін келесі мәселелерді белгілеу арқылы жүзеге
асырылады.
* жаңа акт: оны құруды қандай объективтік әлеуметтік, саяси,
экономикалық, психологиялық себептер қажет етеді; актыны құруда халықтардың
қандай қабатының және әлеуметтік топтың мүддесі көрсетіледі; актының
концепциялық мазмұнына қоғамдық топтардың әсер етуінің
әлеуметтік механизмі қандай; бұл концепцияны жете зерттеуде
қандай әлеуметтік кедергілер бар; акты қабылдаудың болашағы мен оның
келешекте әрекет етуі қалайбағаланады;
- заң жобасының мәтінін дайындау: жоба мөтінін дайындау
механизмі қандай; мұнда қандай әлеуметтік факторлар
ескеріледі және қандай деңгейде; заң жобасы мәтініне халықтың
әр түрлі тобтарына тән, соңдай-ақ мемлекеттік мекемемен үсынылған ойлар,
дәстүрлер, мүдделер қандай дәрежеде әсер етеді;
- жобаны талқылау: заң жобасын талқылауда азматтардың
белсенділігі қандай; жобаға қандай қабаттар, әлеуметтік тобтар
ескертулер мен пікірлер айтады және олар неге байланысты; қандай
деңгейде бұл ескертулер талқылау нәтижесінде ескеріледі; пікірлерді
қабылдау және қабылдамаудың салдары қандай болуы мүмкін;
* жобаны заң шығару органының қарауына беру: жоба қандай
мағыналы өзгерістерге ұшырады; бүл сатыда
мемлекеттік ведомствалардың, қоғамдық ұйымдардың және олармен ұсынылған
әлеуметтік және кәсіби топтардың әр түрлі мүдделері қандай көрініс тапты;
заң жобасының қажеттілігі қалай дөлелденді; оны қолдану қалай болжанады;
* заң шығару органында талқылау: заң жобасына енгізілген
өзгертулер мен оны талқылау барысы мен нәтижесін қоғамдық пікір қалай
бағалайды;
актының күшіне енуі: жаңа актіні қолданатын тұлғалардың
оған қатысы және оның мазмүны, заңдық формасы, болашақ
әрекет етуі мен тиімділігін бағалау.
Заң жобасының мазмұны мен құқық саласына байланысты мәселелер тізбегі
келтірілгендерден өзгеше болуы да мүмкін.
Құқық шығармашылық процессінің әр түрлі сатыларына қатысты кейбір
сұрақтар қайталанып тұрғанын байқауға болады. Бұл сұрақтарды, зерттеуге
жататын қоғамдық қатынастардың шеңбері бойынша ерекшеленетін, үш негізгі
топқа біріктіруге болады.
Бірінші топ: құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық қатынастар және
оған сәйкес әлеуметтік мүдделер. Бұл себептер, кей кезде құқықтық реттеудің
пәні болып табылады.
Екінші топ: құқық шығармашылық механизмі қызметінің дамуын
ынталандыратын, тоқтататын, түрін өзгертетін қоғамдық қатынастар, мүнда бүл
процесске қатысушылардың мүддесі әрекет етеді. Бүл жерде құқық
шығармашылығының әлеуметтік механизмі туралы айтылады.
Үшінші топ: заң жобасын дайындауға тікелей қатыспайтын азаматтар,
лауазымды тұлғалардың мүдделері, қоғамдық пікірлері, мақсаты. Мұнда жаңа
құқық нормасын құруға, оны болашақ қолданушылардың қатынасы айтылады.
Бұл үш топ жинақтала келіп құқықтың әлеуметтік келісімділік мәселесін
сипаттайды: объективтік және субъективтік, әлеуметтік және әлеуметтік
психологиялық аспектіде.
Бұл топтағы сұрақтардың барлығы құқыққа қатысты толығымен немесе оның
жеке салаларында зерттелмеген. Мұндай зерттеулер енді ғана басталуда.
Алайда оның қажеттілігі бар және мұны көптеген заңгер — ғалымдар мен
практиктер мойындайды.
Құқық шығармашылық процессіне және оның нәтижесінде нормативтік
құқықтық акт тақырыбына әсер ететін әлеуметтік факторларға - экономикалық,
экологиялық, географилық, демографиялық, саяси-құқықтық, идеологиялық-
психологиялық, әлеуметтік мәдени, ұлттық, ұлтаралық факторлар жатады.
Фактордың әлеуметтік мәні құқық шығармашылық органына, бұқаралық
ақпарат құралдарына және ғылыми мекемелерге жолданған нормативтік-құқықтық
актіні жасау процессінің субъектілерінің ұсыныстарында, ескертулерінде,
тілектеріңде көрінеді.
Факторлардың ықпал ету деңгейі нормативтік құқықтық актіні құру
процессіне қатысушылардың белсенділігіне байланысты.
Әлеуметтік факторлардың бір-біріне әсер ету сипаты, өзара әрекет
ететін факторлардың санымен, бағытымен, нақтылығымен және жеке факторлардың
тұрақты әрекетімен анықталады.
Қарастырып отырған мәселеге қатысты әсер ететін барлық факторлардың
жиынтығының жалпы нәтижесін шығару кезінде заңгер уақытша факторлардың
әрекетіне сүйенеді, егер олардың
күші басым болмаса. Осылайша заң шығарудың қажетті тұрақтылығына жетуге
болады.
Әлеуметтік факторлардың әрқайсысы - қоғамдық болмыстың ықпалын өзінше
көрсетеді. Заң шығарушылық процесске әсер ететін факторлардың ішінде ерекше
орынды экономикалық фактор алады. Онда әлеуметтік өмірдің материалдық
өндірісте және қаржылық аспектіде, сол сияқты бүтіндей экономиканың
қажеттілігі мен даму мүмкіндіктері көрінеді. Экономикалық фактордың
құрылымы өте күрделі. Бұл нарықтық қатынастағы елдерде ерекше байқалады.
Экономикалық фактордың әсері белгілі бір мағынада стихиялық сипатта болады.
Экологиялық фактор - табиғи байлықтардың сақталу жағдайы мен табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану деңгейін көрсетеді.
Географиялық фактор — бүтіндей елдің және оның жекелеген аймақтарының
географилық жағдайларының ерекшеліктерін көрсетеді. Саяси-құқықтық фактор -
елдің саяси және құқықтық ерекшелігін көрсетеді. Ұлттық фактор - халықтың
құрамын көрсетеді. Көп ұлттық фактор әр түрлі ұлттардың арасындағы
қатынастарды көрсетеді. Демографиялық фактор — туу мен өлім жағдайын,
өмірдің орташа ұзақтығын көрсетеді.
Идеологиялық-психологиялық және мәдени әлеуметтік фактор қоғамдық
ойдың көрінісін көрсетеді. Идеологиялық — психологиялық фактор
субъектілердің, құқықтық актілерді құру процессіне қатысушылардың, сондай-
ақ азаматтардың құқықтық идеологиясы мен психологиясының ерекшелігін
көрсетеді. Әлеуметтік мәдени фактор - халықтың және лауазымды тұлғалардың
мәдени және білім деңгейін, олардың құқықтық білімін көрсетеді.
Әдебиеттерде ұсынылған құқық шығармашылығы қызметіндегі әлеуметтік
факторлардың жиынтығы нормативтік құқықтық
актілерді дайындаудағы әлеуметтік механизмді терең зерттеуге
көмектеседі. Оның методологиялық мәні бар.
Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету заң жобасының негізгі
жағдайы қоғамның қай қабатының мүддесін қарастырса соны қорғауға
бағытталған. Ол сүрау жүргізу арқылы немесе басқа да әлеуметтік әдістер
арқылы жүзеге асырылады. Заң шығарушы құқықтық реттеудің пәнін бүкіл
азаматтардың мүдделерімен сәйкес келетіндей анықтауы тиіс. Бұл өте күрделі
міндет, себебі қәзіргі тұрақсыз әлеуметтік-саяси өмір жағдайында әртүрлі
әлеуметтік топтардың мүдделері арасында көптеген қайшылықтар бар.
Қайшылықтардың сипатын анықтау қиын және олардың орташа арфиметикалық мәнін
есептеу мүмкін емес. Өз әдебиеттерінде В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук
эмприкалық зерттеулердің көмегімен нормалар қалыптастыратын мүдделерді
қалай анықтауға болады деген сұрақ қояды. Біріншіден, әлеуметтік қатынастың
әр түрлі қатысушыларының мүддесін зерттеуді негізгде ала отырып және сол
негізде келісімнің нормативтік үлгісін құруға тырысып, оның пайда болу
жолдарының мүмкіндігін бақылауға болады. Норманы қалыптастырушы потенциалды
өңдеу осылайша, жалпы мүддені қарым-қатынас субъектісінің сәйкес нормаларды
қабылдауға дайындығын зерттеу жолымен тексеруге болады. Бірақ осы құқықты
қалыптастырушы мүдделердің ғылыми өнделу жолдарының барлық теориялық
мағанасына қарамастан, қазіргі уақытта оларды тәжірбиеде қолдану мүмкіндігі
туралы айтылмайды. Бұл құқық социологиясы шеңберіңдегі ғылыми зерттеудің
перспективалық жағы. Болашақта осындай зерттеулердің негізінде қолданбалы
заңдық социологияның маңызды бағыттарының бірі қалыптасуы мүмкін.
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-10; 25,28,27)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1). Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Тақырып 4 Құқықтың әлеуметтік функциясы. Құқық әрекетінің әлеуметтік
механизмі.
1) Құқық функциясының түсінігі.
2) Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік жағы.
3) Құқықты әлеуметтік әрекетінің механизмі.
Демократиялық мемлекеттің құқықтық жүйесі өзінде құқықтың әлеуметтік
құндылығы мен тиімділігін біріктіруі қажет. Яғни, құқық қоғаммен қоғамдық
қатынастарды басқалармен бірге әлеуметтік реттеу ретінде, сондай-ақ құқық
тұлғаларының мүддесі мен қажеттілігін жүзеге асыруда нақты қүрал болып
есептеледі. Құқықтың әлеуметтік қүндылығы мен маңыздылығын тани отырып,
оның табиғаты мен функциясының мәселелерін талдау қажет. Бұл мәселе
құқықтың әлеуметтік шыңдыққа әсер етуімен тығыз байланысты.
Әдебиеттерде функция түсінігі әр түрлі көрсетіледі. Құқық функциясын
сипаттау үшін барлық құқық жүйесін толығымен жүзеге асыруда негізгі
процесті көрсетуге арналған функция түсінігінен қарау ұсынылады. Яғни,
құқық функциясы оның мақсаттарымен анықталады. Құқық пен құқық жүйесінің
мақсаты тұлғалардың құқығы мен қоғам мүддесін бекіту, қорғау, қамтамасыз
ету және қоғамдық қүрылымның барлық деңгейінің, әлеуметтік топтардың,
қогамның толығымен әлеуметтік, саяси, экономикалық дамуын реттеу.
Қазіргі әдебиеттерде құқық функциясын осы тұрғыдан қарау ұсынылады.
Құқық функциясы деп құқықтың әлеуметтік тағайындалуымен келісіліп, оның
қоғамдық қатынастарға әсер етуіне бағытталуын айтамыз. Бұл жерде құқық
салалары бір-бірінен функционалдық тәуелділікте екендігін және құқық
функциясын зерттеу кезінде бұл тәуелділік міндетті түрде ескерілуі қажет.
Өйткені, құқық және оның салалары тек құқық жүйесінің элементі ретінде ғана
емес, сондай-ақ басқа да бүкіл қоғамдық жүйе элементі ретінде (қоғам, саяси
жүйе, еңбек ұжымы, отбасы т.б.) қарастырылуы мүмкін, яғни құқық функциясы
кең дәлелдеуге жатқызады.
Құқық қоғамдық өмірдің әр түрлі сферасына әсер етеді. Құқық
функциясының құрамы мен классификациясын сипаттағанда келесі ұсыныстарды
ескеру қажет:
* құқық қоғамдық өмірдің матариалдық жағынан тәуелді, бұл
жағдайлардың өзгеруіне байланысты функциялар да өзгереді;
* құқық әлеуметтік дамудың жалпы мақсатына бағытталған
адамдардың салалы қызметтерінің жемісі;
* құқық әлеуметтік жүйенің элементтерінің бірі, сондықтан құқық оның
құрамдас бөліктерінің біріне әсер етеді.
Осы ұсыныстарды ескере отырып, құқық функциясын әлеуметтік басқарудың
ортақ жүйесінде және қоғам дамуының экономикалық, өзіндік әлеуметтік,
саяси, идеологиялық факторлармен тікелей байланысында қарастыру қажет.
Құқық функциясының классификациясының объективтік деңгейі қоғамның құрлысын
анықтай алатын қоғамдық қатынастардың негізгі түрлері бола алады. Құқық
функциясы мен қоғамдық қатынастардың арасында заңдық байланыстар бар. Құқық
функциясын зерттей отырып, біз құқық пен қоғамдық қатынастардың арасындағы
заңдық байланыстарды да зерттейміз. Құқық қоғам өмірінде жеке мағынаға ие
болады және өзінің функциясын қоғамдық құрлыстағы орны мен оның
ерекшеліктеріне сәйкес әдістермен, тәсілдермен орындайды.
Әдетте құқық теориясында реттейтін және қорғайтын құқық функциясы
қарастырылады. Бұл классификация құқықтың қоғамдық қатынасқа реттеушілік
әсерінің өзіндік ерекшелігін тануда маңызды. Ол құқықтың өзіндік
өзгешелігінен туындайды және құқық әрекетінің заңдық сипатын береді. Бірақ
ол құқықтың әлеуметтік тағайындалуы және оның қоғамдық қатынаста қайта
қалыптасуының белсенді рөлін ашу мен түсіну үшін жеткіліксіз. Құқық
функциясының нәтижесі, қоғамдық өмірдегі экономикалық, саяси, идеологиялық
және басқа салдар. Осылайша құқық келесі әлеуметтік функцияларды орындайды:
саяси, экономикалық, идеологиялық және басқа. Олардың негізгі мақсаты –
қоғамды интеграциялау, оны біріктіру. Интеграция функциясы негізгі болып
танылады (Интеграция — мемлекет аралық экономикалық одақ құру). Барлық
қалған басқа функциялар қазіргі әдебиеттерде негізгі көмекші деп
есептеледі.
В.Н. Кудрявцев және В.П. Казимирчуктің Қазіргі әлеуметтік құқық
кітабында құқық функциясын сипаттағанда әлеуметтік құндылық тұрғысынан
қарастырады.
Құқықтың реттеуші функциясы құқықтық қатынас субъектілерінің
бөлінуіндегі құқық пен міндеттерді бір-біріне қатысты, сондай-ақ мемлекетке
және оның органдарына қатысты көрсетеді. Әкімшіл-әміршіл жүйедегі
мемлекеттерде құқық нормаларының реттеушілік мәжбүр ету көмегімен жүзеге
асырылады. Мұнда құқықтық әсер ету мәжбүрлеуден басқа үгіттеу, бағыттау,
мүмкіндік мағынасындағы сипатта да жүргізуге болатындығы ескерілмейді.
Құқықтық реттеу тек тиім салу, міндеттеу көмегімен ғана жүзеге асырылмайды,
сондай-ақ қоғамдық-тиімді қызмет үшін мүмкіндік беру жолымен де жүзеге
асыруға болады. Мемлекеттің мәні мен түрінен құқықтық құрал жиынтығы
тәуелді, олардың көмегімен мемлекет құқықтық реттеуді қамтамасыз етеді.
Реттеудің негізін мемлекеттің заң шығару қызметі құрады. Бірақ әрекет
ететін заң көп жақты қоғамдық қатынасты толығымен қамтуы мүмкін емес.
Әрқашан ақтаңдақтар, қарама-қарсы күштердің қақтығысы, түсінбеушіліктер
болады. Сондықтан реттеуде маңызды орынды құқық қолдану жүйесі алады.
Нормаларды бекіту қызметі реттеудің мәселесін анықтайды, ол оның негізгі
принциптерін қалыптастырады және нақты реттеу үшін жалпы жағдайлар мен алғы
шарттар құрады. Құқықтың коммуникативтік (қатынас) функциясы қоғамда үлкен
мағынаға ие болады. Индивидтердің әлеуметтік өмір қызметі әлеуметтік
информацияларды пайдаланумен, сақтаумен қайта өңдеумен, алумен байланысты.
Құқықтық информация әлеуметтік информацияның бір түрі: заң нормаларының
көмегімен азаматқа мемлекет бекіткен талап ететін, рұқсат ететін және
тиімді салатын тәртіптер туралы информация жетеді. Осылайша, құқық өзінің
коммуникативтік функциясының құрамымен қоғамдық дамуды басқарады.
Құқықтың қорғаушы функциясы бүкіл қоғамды, әлеуметтік топтарды, азамат
мүдделерін қорғау, қоғамдық қатынастарды қорғау қажеттілігімен анықталады.
Қорғаушы функция реттеуші сияқты құқық нормаларының бүкіл комплексіне
сүйенеді. Қорғаушы функциясының негізгі тағайындалуы құқық бүзушылықты
болдырмау.
Қорғаушы қызметінің әрекетінің негізінде мәжбүрлеу жатыр. Құқық қорғаудың
құқықтық қатынас шеңберінде мемлекеттік күштеу және заңдық жауапкершілік
жүзеге асырылады. Сонымен қатар қорғаушы функция бұзылған құқықты заң
шеңберінде және мүмкіндігінше қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
В.В. Лапаева құқық әрекетінің әлеуметтік механизмін қызмет ететін
құқық өмірінің барлық кезеңдеріне қатысатын құқықтық және басқа әлеуметтік
факторлардың әсер ету механизмі деп түсінуді ұсынады. Мұнымен бірге
әлеуметтік процесске және жүйе ретінде көрсету, оның элементтерін ашу,
олардың арасындағы өзара байланысты қарау, олардың өзара әрекетінің сипатын
көрсету қажет, яғни, құқық әрекетінің механизіміне сипаттама беру. Ғылымда
құқықтық реттеу механизмі үш элементтен түрады: құқықтық нормалар, құқықтық
қатынастар және құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері. Құқықтық
реттеу механизмі құқықтың әрекет ету механизмінің заңдық үлгісі. Құқықтың
заңдық механизміне оның әлеуметтік анықтау элементін қою жолымен құқық
әрекетінің әлеуметтік механизмін алуға болады. Құқық нормасына норманы
қалыптастыру мүддесін, әрекет етіп отырған әлеуметтік факторлар — түрмыстың
әр түрлі сферасындағы қоғамдық қатынастарды қортындылау нәтижесін қоямыз.
Құқық нормасы жүйені тапсырушы элемент ретінде жүмыс істеп, адамдарға
түсінікті және назарын аударатын қүнды багыттаушы хабарлардан түруы қажет.
Реттелетін әлеуметтік жүйе (түлға, топ, үжым, қоғам) тапсырушы жүйе құқық
нормасына кіреді. Оның көмегімен өзінің мүддесін жүзеге асырады және
құқықтық қатынастың субъектісі болады. Нәтижесі құқыққа сай және өлеуметтік
— белсенді төртіб. Ол құқықты жүзеге асыру актісімен ресімделінеді.
Құқықтың әлеуметтік әсер ету механизмі психологиялық механизмсіз толық
болып есептелінбейді. Құқық социологиясы құқық субъектісінде сәйкес
психологиялық дәрежеге ие болатын нақты тұлғаларды көрсетеді.
Тұлға құқықтық қатынасқа түскенде ол құқықтық талаптарды түсініп,
олармен және басқа адамдардың мүдделерімен өздерінің әрекеттерінде келісуі
қажет. Түлғаның құқықтық нормаларға қатысы бір қалыпты емес. Ол норманың
қабылдау, орындалу, бүзу формасынан көрінеді.
Құқықтың әлеуметтік әрекет ету механизмінің элементтерінің арасындағы
байланыстан шегінуі олар туралы идеялық түсініктен туындайды. Құқық нормасы
өзіне назар аудартпауы да мүмкін және жүйені тапсырушы элемент ретінде
қызмет етпеуі де мүмкін. Мұндай норманың негізінде құқықтық қатынас пайда
болмайды және адамдардың тәртібінің қандай да бір бөлігі құқыққа сай тәртіб
ретінде ресІмделінбейді. Құқықтың әлеуметтік әсер етуін кезеңдерге бөлуге
болады. Бірінші кезеңде құқықтың әлеуметтік алғы шарты ретінде қалыптасады,
ал екінші кезеңде құқықтың өзіндік әрекеті жүзеге асады. Құқық тек келесі
жағдайларда ғана әрекет ете алады:
- Өзінің заңдық көрінісіңде құқықта объективті қалыптасқан қоғам
қажеттілігіне сәйкес болса;
- Құқық туралы ақпарат толық болған жағдайда;
- Әлеуметтік жағдай жүйесімен тығыз байланыста болған жағдайда.
2 ТАРАУ ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
Глоссарий (анықтама, словарь)
Ингруппа – индивид қарыс-қатынасында өзінің ұқсастығын қатыстылығын
сезінетін топ, әлеуметтік категория.Индивид бұл топтың мүшелерін өзіміз
деп біледі.
Квазигруппа –тұрақты күші жоқ, мүшелер арсындағы әрекеттері біржақты
келетін, пайда болуы күтілмеген топ.
Конформизим – топтық қысым көрсету арқылы бақыланып отыратын тәртіп.
Кооперация - бір мақсатқа жету үшін бір, не бірнеше топ өкілдерінің
бірігіп, үйлесіп әрекет жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Глоссарий (анықтама, словарь)
Агрессия – индивидтің, не топтың басқа бір индивидке, не топқа іштей жау
болуы, іс әрекеттің дұшпандық типі.
Адамгершілік норма – бір әрекеттерді орындауды, екіншілеріне тиым салуды
талап ететін мінез – құлықтардың жек дара формальды емес сиптта болатын
топ. Топ мүшелерінің негізгі мақсаты өзара алмасу.
Аудитория – коммуникаторлармен өзара әрекеттестікпен біріккен адамдардың
әлеуметтік қауымы.
Аутгруппа – қарым-қатынаста болғанда индивид ешқандай ұқсастық не қатыстық
сезімін сезінбейтін адамдардың тобы.
Социология-қоғамның құрылымын оның элементтері мен өмір сүруі жағдайын
сондай-ақ осы құрылымда жүріп жататын әлеуметтік процесстерді зерттейтін
ғылым.
Әлеуметтену – индивидтің өз тобынан нормаларының игеру барысында өзіндік
менмендік қалыптасуы арқылы оның бірегей тұлғасы көрінетін процесі.
Әлеуметтік агрегация – белгілі бір физикалық кеңістікке жиналған өзара
саналы әрекеттестікте болмайтын бірнеше адамдар.
Әлеуметтік аралық – әлеуметтік топтардың жақындасуы ажырасу дәрежесін
сипаттайтын шама.
Әлеуметтік мобильдеу – индивидтерді не әлеуметтік нысанның, не болмаса
адамның қызметімен жасалып, жетілдірілген құныдылықтардың бір әлеуметтік
бағыттан екіншісіне көшу.
Әлеуметтік норма – әлеуметтік топ мүшелері ұстанатын және бірлесіп
келісілген әрекеттер жасауға қажетті тәртіптің белгілі бір үлгісін құрайтын
түсініктер жүйесі .
Әлеуметтік стереотип –топ мүшелерінің басқа топтың немесе категория
адамдарының қалпын бөлісуі.
Блокада – адамның іс-әрекеті барысында үзіліс, кедергі арқылы туғызатын
кез-келген іске араласушылығы.
Тақырып: 1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі.
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
3) Құқық социологиясының әдістемесі.
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік
тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді
тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан
жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде
жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті
сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу
үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның
әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң
әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын
құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның
институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық
қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік
келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө
қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты
талдайды.
Құқықтық құбылsстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ
мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының
пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық
социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда
нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге
бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр
деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып
табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың
дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады.
Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық
қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара
байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы,
яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады?
Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен
заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің
көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды
әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа
мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық
тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа
әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі
бір құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады.
Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын
шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру
оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция.
Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да
әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын
көрсетіледі.
Әдебиеттерде құқық социологиясының мәселесі бір жақты көрсетілмейді.
Біріншіден, құқық социологиясының мәселелерін позитивті және негативті
зерттеулер құрайды. Екіншіден, құқықтағы социологиялық зерттеулердің мәні,
нормадағы заң мен өмірдегі заңның өзара қатынасын іздеу. Үшіншіден,
құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі. Сонымен бірге құқықтың қызметі
субъектілердің құқықтары мен міндеттері нормаларда қаншалықты нақты
белгіленгендігін тәуелді деп көрсетіледі және оны анықтау нақ осы
социологиялық зерттеулердің көмегімен мүмкін болады. Барлық жағдайда да
құқық әрекетінің әлеуметтік мәселелері назарға алынады.
теориясы, құқық философиясы және құқық социологиясының өзара қатнасын
қарастырайық. Бұл сұрақ бойынша әртүрлі көзқарастар бар. Біріншіден, құқық
социологиясының өзіндікжеке сипатын жоққа шығарылады. Екіншіден, құқық
социологиясы құқық теориясы ығыстырады немесе олар бір ғылымның бөлігі.
Үшіншіден, құқық философиясы мен құқық социологиясын құқық теориясының
ішіне кіреді. В.П. Казимирчук пен В.Н Кудрявцев қандай да бір құбылстардың
бірлігі олардың сәйкестігін білдірмейді деп көрсетеді. Мемлекет пен
құқықтың бірлігі мемлекет пен құқық теориясының сәйкестігін білдірмейді
және олардың жеке ғылым ретіндезерттелуіне кедергі келтірмейді. Ғылыми
білімінің дамуының қазіргі сатысы бір ғана объектіні зерттеу аспектілерінің
атауымен сипатталады.
Сонымен бірге ғылыми пәндердің тоғысуында жаңа білім туындағанда
ғылыми білімінің дамуы интеграция процессімен қатар жүреді. Бұл
процесстердің өзара қатынасын өзара әрекетін дұрыс анықтау маңызды.
Ғылымдардың өзара жақындасуымен араласуы, олардың ирстрациясы да ғылымның
тағдырын анықтайды. Социология мен құқықтану ғылымдарының тоғысуынан жаңа
ғылыми пән кешендік сипаты бар құқық социологиясы пайда болды десек қате
болмас. А.Г. Здравомыслов социологиялық зерттеулерді белгілі бір
мәселелрде қодануға арнайы дайындалған әдіс пен техниканың жиынтығы және
алғашқы материалдарды қайта өңдеуге негізделетін, қандай да бір әлеуметтік
мәселелерді жан жақты толық зерттеу деп анықтайды.
Жаңа ғылыми бағытты бөліп шығару үшін және оның дамуы үшін қолайлы
ұйымдастырылған алғы шарттардың болуы, зерттеудің жаңа мәселелерін қоғамдық
ойлармен қолдау, сонымен бірге сол ғылымның мәселесін жүйелі түрде қайта
өңдеумен арнайы айналысатын, сол білімді тарататын және оның мақсаттарын
насихаттайын оқымыстылар тобының
болуының маңызы зор.
Құқық теориясы мен құқық социологиясының ара қатынасы туралы айтатын
болсақ, құқық теориясы, жеке ғылыми және оқу пәні ретінде өзінің зерттеу
пәні, түсінігі мен категориясының жүйесі бар екенін есте сақтау қажет.
Құқық теориясының мақсаты құқық мәнің ашу. Ал құқық социологиясы құқықтық
қоғамға және қоғамның құқыққа әсерін зерттейді. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бұл өзара үйлесімді, өзара байланысқан ғылыми талдау бағыты
және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар.
Құқық философиясы ерекше орын алады. Бұл сұраққа Д.А Керимовтың
көзқарасын ұсынайық. Ол құқық социологиясы мен құқық философиясының
айырмашылығын мынадан көрсетеді, құқық философиясы тану теориясы болып
табылады, мемлекет пен құқықты тануда теориялық дүние танымдық иәселе
тұрғысынан қарастырады, ал құқық социологиясы мемлекеттік құқықтық
шындықтың ғылыми бейнесін көрсетеді. Бұл жағдайда құқық философмясы арнайы
таным теориясы ретінде, яғни, гносеология, ал құқық социологиясы онтология,
яғни белгілі бір нәрсе туралы ілім. Философиялық мәселе көптеген сұрақтарды
қамтиды. Бұл құқықты тарихи логикалық тану, құқықтың ерікті табиғаты
мақсатын тану, құқықтың мазмұны мен құрылымын ашу, еркінділікті тану және
оны құқықпен жүзеге асыру және т.б. Құқық теориясы мен құқық философисы
өзара әрекет етеді және өзара үйлесімді.
Құқықтық философиялық аспектіде зерттеуден айырмашылығы құқық
социологиясы қоғамда құқықтың әлеуметтік келсімділігі, құқықтың әлеуметтік
функциясы, оның қоғамдық әрекеттермен шарттары туралы сұрақтар құқық
социологиясының пәні болып табылады. Бұл құқықтың құқықтық реттелуінің
мақсатымен үйлесетін, адамның мінез құлқына ықпалын зерттеу деп айтуға
болады.
Заңдық ғылым оның зерттеу объектілері, мемлекет пен құқық, әлеуметтік
табиғаты көрсететіндіктен қоғамдық ғылымдар қатарын жатады. Құқықтану
қазіргі ғылым жүйесінің элементі бола отырып, өз кезегінде құрамына тарихи
теориялық, салалық, салааралық ,қолданбалы және басқа ғылымдар енетін жүйе
ретінде қарастырылады. Құқық социологиясы жалпы теориялық зерттеулердің
бағытын көрсетеді және тарихи теориялық заңдық ғылымдардың тобына жатады.
Құқық социологиясы барлық заң ғылымдармен бір бірін өзара толықтырады.
Тәжірибе көрсеткендей социологиялық зерттеулердің нақты әдістері
зерттеленетін объекті туралы объективті және толық мәлімет алуға,
информацияның көлемінің мазмұнда және толық болуына, әр түрлі топағы
адамдардың көзқарастарын зерттеуге комектесуі тиіс. Сонымен бірге, оларды
зерттеуші алдына қойған мақсаттары мен міндеттерге, зерттелетін
объектінің ерекшеліктеріне және ұйымдастырылуының нақты мүмкіндіктеріне
сәйкес келуі керек. Социологиялық зерттеулерде мынандай әдістер сәтті
қолдануда: бақылау, құжаттарды талдау, жалпы талқылау, ғылыми теориялық
конференция, адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау, интервью алу,
анкета.
Кез келген әдістің тиімділігі зерттеушілердің алдына қойған міндеті
мен мақсаты қандай, жағдайлар, ерекшеліктер зерттелетіндегінде. Мысалы
егер, қоғамдық ойдың қызметінің таралу деңгейі зерттелсе, онда ең тиімді
әдіс ол анкета жүргізу. Бірақ оның көмегімен үнемі толық информация алу
мүмкін емес. Сондықтан жалпы бақылау, құжаттарды талдау және адамдардың
тәжірибелік қызметін де қолдану қажет. Аталған әдістердің біреуін ең
керекті, тиімді және ғылыми негізді деп атауға болмайды. Олардың әрқайсысы
өзінше тиімді және нәтижелі.
Қоғамдық ойды зерттеуде қолданылатын нақты әдістердің ғылыми
классификациясының маңызды теориялық және тәжірбиелік мағнасы бар.
Ғылыми классификацияда критери ретінде объектіні сипаттаушы жеке
элементтер емес, әдетте объективті негізделген принциптер пайдалынады.
Нақты әдістің ғылыми классификациясы процесстерінің және құбылыстардың
ұқсатығы мен айырмашылығын, бағытын ашуға, жиналған фактілік материалдарды
белгілі тәртіпке келтіруге және олардың белгілері бойынша айыруға мүмкіндік
береді. Нақты әдістердің классификациясының критериелері ретінде
зерттелетін объектінің әр түрлі жақтары мен сәттері пайда болуы мүмкін:
оның әлеуметтік психологиялық құбылыс ретіндегі мәні, зерттеу сипаты,
объектісі,міндеттері, құралдары, қызмет ету ерекшеліктері, техникалық
алғышарттары т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы,
жеке және локальдық болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі
тұрғысынан қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек : интервью,
анкета, бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зертттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақппарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдісттерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі
кіреді, яғни адамдардың процестерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы,
әрекеті, мінез құлқы.
Екінші топтың сананың тікелей факторларын зерттейтін әдістері
құрайды, яғни адамның әрекеті мен мінез құлқы объективті көрінісін таппаған
ойлар.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы,
жеке және локальды болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек: интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау-жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын, қайталанатын;
құжаттарды зерттеу жеке, қоғамдық; жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық,
кәсіптік-демографиялық; теориялық конференциялар ғылыми-теориялық,
теориялық-тәжірбиелік, насихаттық; адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау
жеке тұлғаның, ұжымның, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы.
Сананың тікелей фактілерінің көрінісін зерттеу әдістері: бақылау,
интервью — еркін, жартылай еркін, стандартты, телефон арқылы; анкета
жүргізу — тура, жанама.
Сипаты бойынша бақылау шындықты көрсететін күрделі, объективті
психологиялық процесс.
Эмприкалық социологиялық зерттеулерді дайындау мен жүргізуді жүзеге
асыру үш өзара байланысты кезеңнен тұрады:
* дайындық, сынақтық зерттеу;
* зерттеуді жүргізу;
* алынған материалдармен жұмыс жасау.
Әр кезеңнің өзінің ішкі құрылым мен ерекшелігі болады. Нақты социологиялық
зерттеуді дайындауға мыналар кіреді:
* зерттеудің мақсаты мен міндеті қойылатын бағдарлама,
онда қандай
ақпарат қамтамасыз етілуі керек екендігі, зерттеу объектісі мен субъектісі
қандай болу керек екендігі, әртүрлі ұйымдастырушылық сұрақтар көрсетіледі;
* алынған ақпаратпен жұмыс жасау тәсілі мен әдісі анықталатын жоб
* ұйымдастырушылық және техникалық дайындықпен және сәйкес зерттеу
жүргізумен байланысты сұрақтан тұратын ұйымдастырушылық жоспар;
* зерттеу жүргізу үшін және нәтижені тіркеу үшін құжат.
Осылайша, дайындық сатысында нақты зерттеудің бүтіндей жоспары
ойластырылады. Бұл сатыдағы маңызды және анықтаушы сәт бағдарлама дайындау.
Ғылыми гипотезаларды экспериментальды тексеру-теорияның дамуына нақты
зерттеулердің әсер етуінің неғұрлым мағыналы формаларының бірі. Ғылымның
кез-келген сатысында гипотезаны ұсыну және тексеру ғылыми білімнің дамуының
қажетті шарты болып табылады. Гипотезалар — бұл әлеуметтік объектілердің
құрылымы туралы, осы объектілердің элеметтерінің байланыс сипаты туралы,
олардың қызмет ету механизмі мен дамуы туралы ғылыми негізделген ұсыныстар.
Гипотезалар құқықтың нақты зерттелуінде ғылыми мәселені шешудің мүмкін
әдісі ретінде бағдарламаны құрастыру сатысында шығады. Сонымен бірге
гипотезаны ұсыну - зерттеушінің бағдарлама жасаудағы теориялық қызметінің
қортындысы болып табылады.
Ғылыми гипотезаларды тексерудің күшті тәсілі - эксперимент болып
табылады. Ғылымдағы эксперимент танымдық және тәжірбиелік қызметтің бірлігі
ретінде саналады. Ғылыми тәжірибенің формаларының бірі ретіндегі
эксперименттің ролі ғылымды қоғамның өндіруші күшіне айландыру жағдайында
өседі. Эксперимент көп жағдайда құқық төңірегінде норма шығармашылығы
процессінің компоненті ретінде роль атқарады. Жаңа нормативтік құқықтық
актілердің концепциясын жасау, оларды жан-жақты және салмақты түрде
эксперименттік тексеру мүмкін емес.
Эксперимент ғылыми процедура ретінде - бұл объект туралы оған басқарушы
және бақылаушы факторлар арқылы ықпал ету жолымен білім алу болып табылады
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-4; 14,28,)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1. Құқық социологиясының пәні
2. Құқық социологиясының әдістемесі
Тақырып 2 Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект.
2) Құқық социологиясының европалық мектебі.
3) Құқық социологиясының американдық мектебі.
В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук өздерінің Қазіргі құқық
социологиясы деген кітабында әлеуметтік контекст тұрғысынан құқықты
қарауды шет ел ғылымында 19ғ. аяғы және 20ғ. басында әлеуметтік ойлардың
дамуымен байланыстырады. Осы кезеңде құқық теориясы өзінің монистік сипатын
біршама жойды. Құқықтың Құқық философиясына және Құқық социологиясына
бөлінуі басталды. Ғылым әдістемесін жаңартуда, онда жинақталған мәселелерді
шешуге және жаңа техникалық аспаптар енгізуге назар аударылды. Мысалы,
нақты -социологиялық зерттеулер криминология, отбасы және неке, сонымен
қатар заң, сот, әкімшілік қызметтің факторларын зерттеу облыстарында
қолданыла бастады. Мұнымен бірге, әлеуметтік-құқықтық зерттеулер процеске
құрылымдық-функционалдық, жүйелік-құрылымдық және т.б. әдістерді енгізу
арқылы баи түсті. Мұндай жағдай әсіресе АҚШ -қа тән болды, онда зерттеулер
көпшілік жағдайларда қолданбалық сипатта болды. Олар жиі фирманың,
коррупцияның немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша жүзеге асырылады және
нақты мақсаттарды шешу міндетін көздейді. Қазіргі батыстық, сонымен бірге
американдық теорияға, әрбір құқықтық ағымның өзінің жақтастарының болуы
тән. Сондықтан онда ешбір құқықтық доктрина басым бола алмайды, олардың
ешқайсысы толығымен қабылданылмайды. Американдық ғылымдардың айтуынша:
құқықтық ойлары ортақ концепцияның әсерінде болатын елдерден қарағанда,
американдық құқық теориясы тиімді, шынайы, эмпиризмдік, позитивтік,
моральдық болып табылады. Әдістемелік тәсілдерді осылайша будандастыру,
американдық заңгерлердің құқықтық теориялар мен әдістерді абстрактілік
тұрғыдан емес, ұлттық дәстүр мен тәжірбие қажеттілігінің маңыздылығын
ескере отырып, АҚШ құқықтық жүйесін тарихи даму тұрғысынан қараумен
ескерілген.
Батыс-Европалық елдерде іс өзгеше қарастырлыған. Францияда, Италияда, ФРГ
мен Ұлыбританияда әрекет етуші құқық туралы жүйелік және біркелкі түсінік
қамтамасыз етуде неопозитивтік бағыт басым тенденция алған. Атап айтқанда,
қоғамдық қатынастарды реттеудегі құқықтың жағымды жақтарын ескере отырып,
құқық салалары бойынша курстар жазылуда. Ал кей жағдайларда хрестоматиялық
құралдар жазылады.
Құқықтанудың қазіргі жағдайы үшін теория мен тәжірбие тұрғысынан
үйлесімді бірлік құрып және қосылып әрекет етуге ұмытылу қажет.
Әдебиеттерде құқықты оқытуда төрт негізгі теориялық тәсіл көрсетілген.
Позитивтік тәсіл - құқықты белгіленген жалпы позитивтік мағына жүйесінде
жүйеленген, анықталған нормативтік жиынтық деп түсіндіреді. Позитивизм
заңдық теорияны қорғаудан негізгі құқықтық категориялар мен түсініктердің
өзгермейтінділігімен ерекшеленеді. Түсінік категориялары мен жалпы алғанда
әлеуметтік қатынастың қабағы ретіндегі құқық формасын жетілдіруге басты
тірек қойылады. Сонымен құқықтану жаратылыс және физика ғылымдарымен бір
қатарға қойылады. Позитивистер әдістер төңірегінде шешуші мағынаны
логикалық және логикалық-семантистік норманы түсіндіру, сонымен қатар Г.
Кельзен идеясының рухындағы нормативтік талдауға береді.
Табиғи-құқықтық тәсіл құқықты жоғарғы ерік бейнесінде әділеттілікті
абстрактілік тұрғыдан түсінетін дерек ретіндегі дәріптеу түрінде
түсіндіреді. Сонымен негізгі әдістемелік әдіс болып ақыл, тарихи тәжірбие
мен зерттелетін құқықтық құбылысқа генетикалық талдау табылады.
Табиғи құқық теориясы - адамдардың жаратылыс қасиетін құқық
деректемесі және құқық шығармашылығының негізгі базасы деп қарастырады.
Жандану табиғи құқық теориясында (Рудольф Штаммер) шешуші рөл құқығы
ақылмен тануға, оның принциптерінің тұрақты және бұзылмайтын ұжымды талдау
жасауға беріледі.
Неотомистік-экзистенционамистік, тәсілде (Ж. Маритен, В. Катраин, И.
Месснер) әлеуметтік табиғат пен құқық функциясы адамның нақты тұрмысының
ерекше шартының көрінісі ретінде, адамның жекелік мәнінің тұрғысынан
қарастырылады. Кез-келген құқықтық қатынас сферасында адамдардың мінез-
құлқының салдары әр субъектінің өзіне тән рухани өмірі болып табылады. Бұл
тәсілді жақтаушылар құқық пен құқықтық институттарды жеке және ұжымдық өмір
қызметінің формасы ретінде, адамдардың бір-бірімен араласу тәсілі ретінде
зерттеуді ұсынады. Сондықтан әдістемелік тұрғыда шешуші рөль құқықты
қабылдаудың ішкі психологиялық анализіне және әлеуметтік құрылымның барлық
деңгейінде құқықтық процесстерге субъективтік бағалауға береді.
Экзистенционалистердің айтуы бойынша құқық адамдардың мінез-құлқын сыртқы
факторлардың әсері деп қана анықтамайды, сонымен қатар адамгершілік қасиет
мінезіндегі тұлғаның өзін көрсету формасы деп түсіндіреді. Осы негізден
шыға отырып, құқықтық реттеуге қойылатын талап ортақ мүддеге мағыналы зиян
келтірмей жеке мақсаттарды қанағаттандыру тәсілдерін қамтамсыз ету. Демек,
жалпы әлеуметтік мәселелерді шешкенде жеке индивидтердің өзіндік пайдақор
мүддесі толық қанағаттандырылса, шешім соғұрлым табысты болады.
Социологиялық әдіс құқық пен құқықтық құбылыстарды тануда кең кеңістік
ашады және әдеттегі әдістерден артық болады. Біріншіден, зерттеудің өзінің
тақырыбтық көлемі жеке алынған нормадан күрделі әлеуметтік-құқықтық
жиынтыққа дейін кеңейеді. Екіншіден, жалпы социологияның жетістіктерін
қолдану жолымен зерттеудің техникалық-әдістемелік базасы байытылады.
Социологиялық әдістің негізгі құндылығы ол ғылыми идеяларды,
концепцияларды, әдістер мен құқықтық құбылыстардың мәнін танудың техникалық
құралдарын жете зерттеу сферасында пән аралық ғылыми алмасуды тану және
кеңейту болып табылады. Мысалы, социологиялық тәсіл құқықтың басқа қоғамдық
құбылыстарымен өзара байланысын бекітуге, құқықтық факторлардың қоғамдық
дамудың материалдық және рухани жақтарын айқындайтын әлеуметтік,
психологиялық, саяси және экономикалық бағыттармен өзара әрекетін ашуға
көмектеседі.
Европалық құқық социологиясының дамуында ерекше орынды австриялық
заңгер О. Эрлих (1862-1923) алады. Оның құқықтық
концепциясы өте күрделі және қайшы, сондықтан оны замандастары мен бүгінгі
күндегі құқық социологиясының жаңа бағыттарының өкілдері сынға алған. Эрлих
юриспруденцияны барлық күрделі әлеуметтік шындықты сот төжірбиесінің
көлеңкесінен қарағаны үшін сынайды. Өйткені қоғамдық өмірдің құқықтық жағы
соттың көзқарасына қарағанда кең болады.
Бұдан әрі Эрлих құқықтың негізгі бастауын әр түрлі ұйымдардың отбасы,
қауым, сауда ұйымдары мемлекетпен аяқталған жиынтықты көрсететін қоғамнан
іздеу керек деп көрсетеді. Осылайша, Эрлих құқықтың әлеуметтік
келісімділігіне баса назар аударады. Ол барлық қоғамдық қатынастарды
құқықтық ретінде қарап, өзінің ақырғы көзқарасын көрсетеді. Сондықтан оның
замандасы Отто фон Гирке оның концепциясын Құқықтық маңыздылығына
әуестенушілік деп атаған. Эрлих құқықтық жақ, құқықтық тәртіп және
әлеуметтік өмірдің басқа жақтарының арасына дәл айырмашылық қояды. Ол
мемлекет өзінің қызметін тек құқықтық норма негізінде құрмайды деп
көрсетеді. Бірақ Эрлих құқық түсінігін дәлелсіз кеңейтеді. Мемлекет
белгілеген мінез-құлық ережесінің көлемі, адамдар қатынасының процессінде
қалыптасатын мінез-қүлық ережесінің көлемінен кем болады. Бұл мінез-құлық
ережелерін ол тірі құқық деп атаған. Эрлих тірі құқық концепциясында
мемлекеттің күштеу санкциясын қажет етпейтін мінез-құлық ережелері мен
оларды сақтау үшін заңдық санкция қажетті мінез-қылықтар арасында шекара
жүргізбейді.
Құқық социологиясында ерекше орынды Ж. Гурвич (1894-1965) алады. Ол
құқық жүйесінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру әрекеті деп түсіндірді.
Гурвич құқық социологиясының мәселесін ұсынды. Оның ойы бойынша құқық
социологиясының пәні келесіде болуы қажет:
* кіші құқық социологиясы мәселесі, бұл белгілі бір
заңдық
фактілердің салдары бойынша пайда болатын адамдардың әр түрлі өзара
қарым — қатынасы;
* топтар мен кластардың әлеуметтік-құқықтық мәселесі;
* қоғамдық өмірді толығымен сақтауға шақырған құқықтық
нормалардың типологиясының мәселелері;
* құқық социологиясының генетикалық мәселесі.
Гурвич Л. Петрижицкидің (1867-1931) күшті әсерінде болды. Оның
психологиялық концепциясы келесі түрде көрсетілген. Қоғамда тұлға мен
әлеуметтік топтардың әрекетінің негізгі себебі психикалық қайғыру, олар
барлық қоғамдық қызметінің орталығы болып табылады. Мұнда бүл психикалық
қайғырудың бір бөлігі -тану мен сезім-танушы субъектінің енжар жағдайына
жатады.
Келесі өзінің сипаты бойынша белсенді қайғыруға жігерлі актілер
жатады. Олар қайгырудың енжар субъектісіне әсер етуге бағытталады.
Көп жағдайда екі жақты сипаттағы қайғырулар — сезімдік-жігерлі болады.
Петражицкидің ойы бойынша тек сезім біздің сыртқы әлемге қатынасымыз
бойынша мінез-құлқымызды анықтайтын себеп болып табылады. Петражицкий
этикалық қайғыруды негізгі деп сипаттайды. Олар моральдық және құқықтық
қайғырудың негізінде жатыр. Құқықтық нормада этикалық қайғырудың екі жақты
сипаты бар, олар императивтік-атрибутивтік сипатта болады, яғни
міндеткерлік пен талап арасында бірлікті сақтайды.
Құқық социолгиясының қалыптасуында үлкен рольды Э. Дюркгейм (1858-
1917), В. Парето (1848-1923), М. Вебер (1864-1920) алады. Э. Дюркгейм
қазіргі социологияның негізін салушылардың бірі деп саналады. Бұл үш
социологияның өкілдері социологияның негізін теоретикалық-эмпиристикалық
ғылым ретінде құру мақсатын қояды, бірақ олардың әрқайсысы бұл
мақсатты өз жолдарымен шешеді.
Құқық социолгиясының тарихына Э. Дюркгейм өзінің аномия
концепциясымен кірді. Аномия бүл норма мен құқықтың болмауын көрсетеді.
Оның концепциясы бойынша құқық социологиясының пәні құқықты әлеуметтік
контексте, құқық пен мораль арасындағы байланысты, сонымен қатар өлеуметтік
саясат пен қылмыстың себебі ретіндегі аномия тұрғысынан зерттеу.
Заң сферасында жүргізілген француз социологтарының қазіргі жұмыстары
Дюркгеймнің әсерінде болды. Мысалы, 70 жылдары Ж.Карбонье азаматтық және
отбасылық заңдар төңірегінде зерттеулер жүргізді.
Қазіргі уақытта құқық социологиясында жетекші орынды француз және
итальян ғалымдары алады. Францияда Онати қаласында көрнекті ғалым А.Арномен
құқық социологиясының халықаралық институтын құрды. Миланда құқық
социологиясының итальяндық орталығы жұмыс жасайды, оны 1995 жылы Р.Тревес
пен В.Феррари басқарған. Бұл ғылыми орындар құқық социологиясы төңірегінде
ірі зерттеулер жүргізіп, студенттерді оқытады. Олардың ірі кітапханалары,
құжаттар орталығы бар және ғылыми журналдар шығарады.
Құқық социологиясының американдық мектебін Европада Эрлих, Росс,
Иеринг, Смолл, Петражицкийлермен салынған.
Құқық социологиясының американдық мектебінің негізін салушы және басты
өкілі - Роско Паунд (1870-1964). Ол құқықты әрекетте, оның әлеуметтік
тұрғысында, кітап пен кодексте көрсетілгендей емес, оны зерттеу туралы
мәселе қойды. Р.Паунндтың идеясы төмендегідей:
- құқық бұл әлеуметтік бақылау құралы;
* құқықты бекітудің дамуы мен қолданылуы құқықты қолданушы
түлғалардың тәжірбиесінде анықталады;
* құқықтық нормалардың қүндылығы соттың қандай да бір
қабылданған шешімінің әсеріне байланысты;
* соттардың субъективті шешім қабылдауы — қандай да
бір
әрекеттің заңдылығының шешуші критерииі;
* соттардың құқықтық санасы зандарды сақтауга емес, сол заң
қаншалықты мақсатқа сай және оны қолдануға бола ма екеңдігін
анықтауға негізделуі тиіс.
Социологиялық заңның негізін қалаушылардың басым көпшілігі өздерінің
ойлық қорлары бойынша реформаторлар, әлеуметтік-құқықтық сферада қайта
құрудың жақтаушылары болды. Олардың бағдарламаларына қоғамдық өмірдегі
құқықтың рөліне консервативтік көзқараспен күрес және теориядағы
формализмді жеңу кірді. Осы социологиялық тәсілдің қойнауында популизм,
прогрессизм және Ф.Рузвельт заманындағы жаңа күрес ағымдары туындады.
Құқықтың инструменталдық құндылығына жаңа көзқарастардың қалыптасуы
әлеуметтік ғылымдардың дамуына әсер етті, сонымен қатар құқық пен құқықтық
шындықты эмпристік зерттеуде жаңа техникалық құралдар қолданыла бастады.
Құқықты түсіндірудің инструменталистік тәсілінен американдық құқық
социологиясында реалистік бағыт пайда болды. Реалистер көтерген негізгі
ілімдерге келесілер жатады:
* құқық әрқашан қозғлыста болады және сотпен құрылады;
* құқық өзіндік мақсат емес, ол әлеуметтік мақсатарға
жету
құралы;
* құқықтық жүйеге қарағанда қоғам жылдам дамиды;
* құқық пен әділеттілік туралы дәстүрлі көзқарастарға толығымен
сенуге болмайды;
* құқықтық нормалар бүл - соттардың не істейтінін жинақтап айту.
Реалистік бағыттан біртіндеп екі бағыт бөлініп шықты: шеткілер (Д. Фрэнк,
Т.Арнольд, Х.Олифент) және біркелкілер (К.Левеллин, Н.Гэрлэн, В.Кук,
реализмнің скандинавтік мектебі). Реалистерге нормативтік жазылымдарды қоса
алғанда жалпы заңдық категорияны соттық немесе әкімшілік қараудың объектісі
болып табылатын фактілік жағдайлармен алмастыру тән.
Мұндай нұсқау кейбір реалистерді шектен шығарды. Тіпті, Р.Тэйлор ресми
тұлға өзінің шешімін шығармайынша құқық болмайды және оғанға дейінгі кез-
келген құқықтық жағдай нағыз алып сатарлық деп тұжырымдады.
Реалистердің позициясының ерекшелік белгісі бұл - құқықтың тұрақтылығы
мен нормативтік бастауға қатысты қатынасты ашық жоққа шығару. Мұнда заңдық
позитивизмді сынау (Г.Кельзен бойынша) құқықтық зерттеуде формальдық
әдістердің жойылуымен бірге, құқық тек өзінің жеке көріністерінің көп
түрлілігі арқылы қабылданылады деп көрсетеді. Жекенің жалпымен өзара
байланысы жоққа шығарылады, ол құқық кездейсоқтықтың жиынтығы ретінде
көзқарасқа әкеледі және юриспруденцияның толығымен ғылым ретіндегі
дәрежесіне күмөн келтіреді.
Дегенмен, тура осы АҚШ пен Европадағы социологиялық юриспруденция
құқықты тану теориясы мен әдісінде дәстүрлі консервативтік қайта қарауға
жағымды әсер етті. Оның өкілдері құқықтық нормалардың шектелуін күмәнді
және даулы сот істерінде сот шешімдерін анықтайтын құрал ретінде көрсетті.
Олар сот шешімдеріне көп деңгейде болжау құралын және сот шешімдерін
қабылдау мен табудың құнды әдістерін беруді; құқықтық формализмді сынауды;
сот процесінің, құқықтық жөне құқықтық емес факторларының барлық жиынтығын,
сондай-ақ сот шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық негізін зерттеу
қажеттілігін көрсетті.
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-4; 14,28,30)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1. Құқық социологиясының европалық мектебі
2. Құқық социологиясының американдық мектебі
Тақырып 3 Заңдық социология
1) Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Заң шығару процесі мен оның әр кезеңдері формасы жағынан заңдық, ал
мазмұны жағынан әлеуметтік-саяси қызметті көрсетеді. Дәл осы қызметте
құқықтың қалыптасу заңдылғы, оның әлеуметтік келісімділігі, оның тарихи
шындылығының объективті ерекшеліктері мен заңгерлердің субъективті
ұсыныстарымен байланысы нақты көрініс табады.
Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік аспектісі заң шығару
процесінің кезеңдерінде бақыланады. Ол әлеуметтік-құқықтық зерттеудің
сатыларыңда зерттелінетін келесі мәселелерді белгілеу арқылы жүзеге
асырылады.
* жаңа акт: оны құруды қандай объективтік әлеуметтік, саяси,
экономикалық, психологиялық себептер қажет етеді; актыны құруда халықтардың
қандай қабатының және әлеуметтік топтың мүддесі көрсетіледі; актының
концепциялық мазмұнына қоғамдық топтардың әсер етуінің
әлеуметтік механизмі қандай; бұл концепцияны жете зерттеуде
қандай әлеуметтік кедергілер бар; акты қабылдаудың болашағы мен оның
келешекте әрекет етуі қалайбағаланады;
- заң жобасының мәтінін дайындау: жоба мөтінін дайындау
механизмі қандай; мұнда қандай әлеуметтік факторлар
ескеріледі және қандай деңгейде; заң жобасы мәтініне халықтың
әр түрлі тобтарына тән, соңдай-ақ мемлекеттік мекемемен үсынылған ойлар,
дәстүрлер, мүдделер қандай дәрежеде әсер етеді;
- жобаны талқылау: заң жобасын талқылауда азматтардың
белсенділігі қандай; жобаға қандай қабаттар, әлеуметтік тобтар
ескертулер мен пікірлер айтады және олар неге байланысты; қандай
деңгейде бұл ескертулер талқылау нәтижесінде ескеріледі; пікірлерді
қабылдау және қабылдамаудың салдары қандай болуы мүмкін;
* жобаны заң шығару органының қарауына беру: жоба қандай
мағыналы өзгерістерге ұшырады; бүл сатыда
мемлекеттік ведомствалардың, қоғамдық ұйымдардың және олармен ұсынылған
әлеуметтік және кәсіби топтардың әр түрлі мүдделері қандай көрініс тапты;
заң жобасының қажеттілігі қалай дөлелденді; оны қолдану қалай болжанады;
* заң шығару органында талқылау: заң жобасына енгізілген
өзгертулер мен оны талқылау барысы мен нәтижесін қоғамдық пікір қалай
бағалайды;
актының күшіне енуі: жаңа актіні қолданатын тұлғалардың
оған қатысы және оның мазмүны, заңдық формасы, болашақ
әрекет етуі мен тиімділігін бағалау.
Заң жобасының мазмұны мен құқық саласына байланысты мәселелер тізбегі
келтірілгендерден өзгеше болуы да мүмкін.
Құқық шығармашылық процессінің әр түрлі сатыларына қатысты кейбір
сұрақтар қайталанып тұрғанын байқауға болады. Бұл сұрақтарды, зерттеуге
жататын қоғамдық қатынастардың шеңбері бойынша ерекшеленетін, үш негізгі
топқа біріктіруге болады.
Бірінші топ: құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық қатынастар және
оған сәйкес әлеуметтік мүдделер. Бұл себептер, кей кезде құқықтық реттеудің
пәні болып табылады.
Екінші топ: құқық шығармашылық механизмі қызметінің дамуын
ынталандыратын, тоқтататын, түрін өзгертетін қоғамдық қатынастар, мүнда бүл
процесске қатысушылардың мүддесі әрекет етеді. Бүл жерде құқық
шығармашылығының әлеуметтік механизмі туралы айтылады.
Үшінші топ: заң жобасын дайындауға тікелей қатыспайтын азаматтар,
лауазымды тұлғалардың мүдделері, қоғамдық пікірлері, мақсаты. Мұнда жаңа
құқық нормасын құруға, оны болашақ қолданушылардың қатынасы айтылады.
Бұл үш топ жинақтала келіп құқықтың әлеуметтік келісімділік мәселесін
сипаттайды: объективтік және субъективтік, әлеуметтік және әлеуметтік
психологиялық аспектіде.
Бұл топтағы сұрақтардың барлығы құқыққа қатысты толығымен немесе оның
жеке салаларында зерттелмеген. Мұндай зерттеулер енді ғана басталуда.
Алайда оның қажеттілігі бар және мұны көптеген заңгер — ғалымдар мен
практиктер мойындайды.
Құқық шығармашылық процессіне және оның нәтижесінде нормативтік
құқықтық акт тақырыбына әсер ететін әлеуметтік факторларға - экономикалық,
экологиялық, географилық, демографиялық, саяси-құқықтық, идеологиялық-
психологиялық, әлеуметтік мәдени, ұлттық, ұлтаралық факторлар жатады.
Фактордың әлеуметтік мәні құқық шығармашылық органына, бұқаралық
ақпарат құралдарына және ғылыми мекемелерге жолданған нормативтік-құқықтық
актіні жасау процессінің субъектілерінің ұсыныстарында, ескертулерінде,
тілектеріңде көрінеді.
Факторлардың ықпал ету деңгейі нормативтік құқықтық актіні құру
процессіне қатысушылардың белсенділігіне байланысты.
Әлеуметтік факторлардың бір-біріне әсер ету сипаты, өзара әрекет
ететін факторлардың санымен, бағытымен, нақтылығымен және жеке факторлардың
тұрақты әрекетімен анықталады.
Қарастырып отырған мәселеге қатысты әсер ететін барлық факторлардың
жиынтығының жалпы нәтижесін шығару кезінде заңгер уақытша факторлардың
әрекетіне сүйенеді, егер олардың
күші басым болмаса. Осылайша заң шығарудың қажетті тұрақтылығына жетуге
болады.
Әлеуметтік факторлардың әрқайсысы - қоғамдық болмыстың ықпалын өзінше
көрсетеді. Заң шығарушылық процесске әсер ететін факторлардың ішінде ерекше
орынды экономикалық фактор алады. Онда әлеуметтік өмірдің материалдық
өндірісте және қаржылық аспектіде, сол сияқты бүтіндей экономиканың
қажеттілігі мен даму мүмкіндіктері көрінеді. Экономикалық фактордың
құрылымы өте күрделі. Бұл нарықтық қатынастағы елдерде ерекше байқалады.
Экономикалық фактордың әсері белгілі бір мағынада стихиялық сипатта болады.
Экологиялық фактор - табиғи байлықтардың сақталу жағдайы мен табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану деңгейін көрсетеді.
Географиялық фактор — бүтіндей елдің және оның жекелеген аймақтарының
географилық жағдайларының ерекшеліктерін көрсетеді. Саяси-құқықтық фактор -
елдің саяси және құқықтық ерекшелігін көрсетеді. Ұлттық фактор - халықтың
құрамын көрсетеді. Көп ұлттық фактор әр түрлі ұлттардың арасындағы
қатынастарды көрсетеді. Демографиялық фактор — туу мен өлім жағдайын,
өмірдің орташа ұзақтығын көрсетеді.
Идеологиялық-психологиялық және мәдени әлеуметтік фактор қоғамдық
ойдың көрінісін көрсетеді. Идеологиялық — психологиялық фактор
субъектілердің, құқықтық актілерді құру процессіне қатысушылардың, сондай-
ақ азаматтардың құқықтық идеологиясы мен психологиясының ерекшелігін
көрсетеді. Әлеуметтік мәдени фактор - халықтың және лауазымды тұлғалардың
мәдени және білім деңгейін, олардың құқықтық білімін көрсетеді.
Әдебиеттерде ұсынылған құқық шығармашылығы қызметіндегі әлеуметтік
факторлардың жиынтығы нормативтік құқықтық
актілерді дайындаудағы әлеуметтік механизмді терең зерттеуге
көмектеседі. Оның методологиялық мәні бар.
Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету заң жобасының негізгі
жағдайы қоғамның қай қабатының мүддесін қарастырса соны қорғауға
бағытталған. Ол сүрау жүргізу арқылы немесе басқа да әлеуметтік әдістер
арқылы жүзеге асырылады. Заң шығарушы құқықтық реттеудің пәнін бүкіл
азаматтардың мүдделерімен сәйкес келетіндей анықтауы тиіс. Бұл өте күрделі
міндет, себебі қәзіргі тұрақсыз әлеуметтік-саяси өмір жағдайында әртүрлі
әлеуметтік топтардың мүдделері арасында көптеген қайшылықтар бар.
Қайшылықтардың сипатын анықтау қиын және олардың орташа арфиметикалық мәнін
есептеу мүмкін емес. Өз әдебиеттерінде В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук
эмприкалық зерттеулердің көмегімен нормалар қалыптастыратын мүдделерді
қалай анықтауға болады деген сұрақ қояды. Біріншіден, әлеуметтік қатынастың
әр түрлі қатысушыларының мүддесін зерттеуді негізгде ала отырып және сол
негізде келісімнің нормативтік үлгісін құруға тырысып, оның пайда болу
жолдарының мүмкіндігін бақылауға болады. Норманы қалыптастырушы потенциалды
өңдеу осылайша, жалпы мүддені қарым-қатынас субъектісінің сәйкес нормаларды
қабылдауға дайындығын зерттеу жолымен тексеруге болады. Бірақ осы құқықты
қалыптастырушы мүдделердің ғылыми өнделу жолдарының барлық теориялық
мағанасына қарамастан, қазіргі уақытта оларды тәжірбиеде қолдану мүмкіндігі
туралы айтылмайды. Бұл құқық социологиясы шеңберіңдегі ғылыми зерттеудің
перспективалық жағы. Болашақта осындай зерттеулердің негізінде қолданбалы
заңдық социологияның маңызды бағыттарының бірі қалыптасуы мүмкін.
Әдебиеттер тізімі (оқу-әдістемелік әдебиеттерге сілтеме, пәннің оқу-
әдістемелік қамтамасыз ету бөлімінде қаралған)
Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімін қараңыздар. (1-10; 25,28,27)
Студенттердің өзін-өзі тексеруіне арналған тапсырмалар:
1). Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі.
2) Құқық шығармашылық процессінің әеуметтік факторы.
3) Заң шығармашылығын әлеуметтік қамтамасыз ету.
Тақырып 4 Құқықтың әлеуметтік функциясы. Құқық әрекетінің әлеуметтік
механизмі.
1) Құқық функциясының түсінігі.
2) Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік жағы.
3) Құқықты әлеуметтік әрекетінің механизмі.
Демократиялық мемлекеттің құқықтық жүйесі өзінде құқықтың әлеуметтік
құндылығы мен тиімділігін біріктіруі қажет. Яғни, құқық қоғаммен қоғамдық
қатынастарды басқалармен бірге әлеуметтік реттеу ретінде, сондай-ақ құқық
тұлғаларының мүддесі мен қажеттілігін жүзеге асыруда нақты қүрал болып
есептеледі. Құқықтың әлеуметтік қүндылығы мен маңыздылығын тани отырып,
оның табиғаты мен функциясының мәселелерін талдау қажет. Бұл мәселе
құқықтың әлеуметтік шыңдыққа әсер етуімен тығыз байланысты.
Әдебиеттерде функция түсінігі әр түрлі көрсетіледі. Құқық функциясын
сипаттау үшін барлық құқық жүйесін толығымен жүзеге асыруда негізгі
процесті көрсетуге арналған функция түсінігінен қарау ұсынылады. Яғни,
құқық функциясы оның мақсаттарымен анықталады. Құқық пен құқық жүйесінің
мақсаты тұлғалардың құқығы мен қоғам мүддесін бекіту, қорғау, қамтамасыз
ету және қоғамдық қүрылымның барлық деңгейінің, әлеуметтік топтардың,
қогамның толығымен әлеуметтік, саяси, экономикалық дамуын реттеу.
Қазіргі әдебиеттерде құқық функциясын осы тұрғыдан қарау ұсынылады.
Құқық функциясы деп құқықтың әлеуметтік тағайындалуымен келісіліп, оның
қоғамдық қатынастарға әсер етуіне бағытталуын айтамыз. Бұл жерде құқық
салалары бір-бірінен функционалдық тәуелділікте екендігін және құқық
функциясын зерттеу кезінде бұл тәуелділік міндетті түрде ескерілуі қажет.
Өйткені, құқық және оның салалары тек құқық жүйесінің элементі ретінде ғана
емес, сондай-ақ басқа да бүкіл қоғамдық жүйе элементі ретінде (қоғам, саяси
жүйе, еңбек ұжымы, отбасы т.б.) қарастырылуы мүмкін, яғни құқық функциясы
кең дәлелдеуге жатқызады.
Құқық қоғамдық өмірдің әр түрлі сферасына әсер етеді. Құқық
функциясының құрамы мен классификациясын сипаттағанда келесі ұсыныстарды
ескеру қажет:
* құқық қоғамдық өмірдің матариалдық жағынан тәуелді, бұл
жағдайлардың өзгеруіне байланысты функциялар да өзгереді;
* құқық әлеуметтік дамудың жалпы мақсатына бағытталған
адамдардың салалы қызметтерінің жемісі;
* құқық әлеуметтік жүйенің элементтерінің бірі, сондықтан құқық оның
құрамдас бөліктерінің біріне әсер етеді.
Осы ұсыныстарды ескере отырып, құқық функциясын әлеуметтік басқарудың
ортақ жүйесінде және қоғам дамуының экономикалық, өзіндік әлеуметтік,
саяси, идеологиялық факторлармен тікелей байланысында қарастыру қажет.
Құқық функциясының классификациясының объективтік деңгейі қоғамның құрлысын
анықтай алатын қоғамдық қатынастардың негізгі түрлері бола алады. Құқық
функциясы мен қоғамдық қатынастардың арасында заңдық байланыстар бар. Құқық
функциясын зерттей отырып, біз құқық пен қоғамдық қатынастардың арасындағы
заңдық байланыстарды да зерттейміз. Құқық қоғам өмірінде жеке мағынаға ие
болады және өзінің функциясын қоғамдық құрлыстағы орны мен оның
ерекшеліктеріне сәйкес әдістермен, тәсілдермен орындайды.
Әдетте құқық теориясында реттейтін және қорғайтын құқық функциясы
қарастырылады. Бұл классификация құқықтың қоғамдық қатынасқа реттеушілік
әсерінің өзіндік ерекшелігін тануда маңызды. Ол құқықтың өзіндік
өзгешелігінен туындайды және құқық әрекетінің заңдық сипатын береді. Бірақ
ол құқықтың әлеуметтік тағайындалуы және оның қоғамдық қатынаста қайта
қалыптасуының белсенді рөлін ашу мен түсіну үшін жеткіліксіз. Құқық
функциясының нәтижесі, қоғамдық өмірдегі экономикалық, саяси, идеологиялық
және басқа салдар. Осылайша құқық келесі әлеуметтік функцияларды орындайды:
саяси, экономикалық, идеологиялық және басқа. Олардың негізгі мақсаты –
қоғамды интеграциялау, оны біріктіру. Интеграция функциясы негізгі болып
танылады (Интеграция — мемлекет аралық экономикалық одақ құру). Барлық
қалған басқа функциялар қазіргі әдебиеттерде негізгі көмекші деп
есептеледі.
В.Н. Кудрявцев және В.П. Казимирчуктің Қазіргі әлеуметтік құқық
кітабында құқық функциясын сипаттағанда әлеуметтік құндылық тұрғысынан
қарастырады.
Құқықтың реттеуші функциясы құқықтық қатынас субъектілерінің
бөлінуіндегі құқық пен міндеттерді бір-біріне қатысты, сондай-ақ мемлекетке
және оның органдарына қатысты көрсетеді. Әкімшіл-әміршіл жүйедегі
мемлекеттерде құқық нормаларының реттеушілік мәжбүр ету көмегімен жүзеге
асырылады. Мұнда құқықтық әсер ету мәжбүрлеуден басқа үгіттеу, бағыттау,
мүмкіндік мағынасындағы сипатта да жүргізуге болатындығы ескерілмейді.
Құқықтық реттеу тек тиім салу, міндеттеу көмегімен ғана жүзеге асырылмайды,
сондай-ақ қоғамдық-тиімді қызмет үшін мүмкіндік беру жолымен де жүзеге
асыруға болады. Мемлекеттің мәні мен түрінен құқықтық құрал жиынтығы
тәуелді, олардың көмегімен мемлекет құқықтық реттеуді қамтамасыз етеді.
Реттеудің негізін мемлекеттің заң шығару қызметі құрады. Бірақ әрекет
ететін заң көп жақты қоғамдық қатынасты толығымен қамтуы мүмкін емес.
Әрқашан ақтаңдақтар, қарама-қарсы күштердің қақтығысы, түсінбеушіліктер
болады. Сондықтан реттеуде маңызды орынды құқық қолдану жүйесі алады.
Нормаларды бекіту қызметі реттеудің мәселесін анықтайды, ол оның негізгі
принциптерін қалыптастырады және нақты реттеу үшін жалпы жағдайлар мен алғы
шарттар құрады. Құқықтың коммуникативтік (қатынас) функциясы қоғамда үлкен
мағынаға ие болады. Индивидтердің әлеуметтік өмір қызметі әлеуметтік
информацияларды пайдаланумен, сақтаумен қайта өңдеумен, алумен байланысты.
Құқықтық информация әлеуметтік информацияның бір түрі: заң нормаларының
көмегімен азаматқа мемлекет бекіткен талап ететін, рұқсат ететін және
тиімді салатын тәртіптер туралы информация жетеді. Осылайша, құқық өзінің
коммуникативтік функциясының құрамымен қоғамдық дамуды басқарады.
Құқықтың қорғаушы функциясы бүкіл қоғамды, әлеуметтік топтарды, азамат
мүдделерін қорғау, қоғамдық қатынастарды қорғау қажеттілігімен анықталады.
Қорғаушы функция реттеуші сияқты құқық нормаларының бүкіл комплексіне
сүйенеді. Қорғаушы функциясының негізгі тағайындалуы құқық бүзушылықты
болдырмау.
Қорғаушы қызметінің әрекетінің негізінде мәжбүрлеу жатыр. Құқық қорғаудың
құқықтық қатынас шеңберінде мемлекеттік күштеу және заңдық жауапкершілік
жүзеге асырылады. Сонымен қатар қорғаушы функция бұзылған құқықты заң
шеңберінде және мүмкіндігінше қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
В.В. Лапаева құқық әрекетінің әлеуметтік механизмін қызмет ететін
құқық өмірінің барлық кезеңдеріне қатысатын құқықтық және басқа әлеуметтік
факторлардың әсер ету механизмі деп түсінуді ұсынады. Мұнымен бірге
әлеуметтік процесске және жүйе ретінде көрсету, оның элементтерін ашу,
олардың арасындағы өзара байланысты қарау, олардың өзара әрекетінің сипатын
көрсету қажет, яғни, құқық әрекетінің механизіміне сипаттама беру. Ғылымда
құқықтық реттеу механизмі үш элементтен түрады: құқықтық нормалар, құқықтық
қатынастар және құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері. Құқықтық
реттеу механизмі құқықтың әрекет ету механизмінің заңдық үлгісі. Құқықтың
заңдық механизміне оның әлеуметтік анықтау элементін қою жолымен құқық
әрекетінің әлеуметтік механизмін алуға болады. Құқық нормасына норманы
қалыптастыру мүддесін, әрекет етіп отырған әлеуметтік факторлар — түрмыстың
әр түрлі сферасындағы қоғамдық қатынастарды қортындылау нәтижесін қоямыз.
Құқық нормасы жүйені тапсырушы элемент ретінде жүмыс істеп, адамдарға
түсінікті және назарын аударатын қүнды багыттаушы хабарлардан түруы қажет.
Реттелетін әлеуметтік жүйе (түлға, топ, үжым, қоғам) тапсырушы жүйе құқық
нормасына кіреді. Оның көмегімен өзінің мүддесін жүзеге асырады және
құқықтық қатынастың субъектісі болады. Нәтижесі құқыққа сай және өлеуметтік
— белсенді төртіб. Ол құқықты жүзеге асыру актісімен ресімделінеді.
Құқықтың әлеуметтік әсер ету механизмі психологиялық механизмсіз толық
болып есептелінбейді. Құқық социологиясы құқық субъектісінде сәйкес
психологиялық дәрежеге ие болатын нақты тұлғаларды көрсетеді.
Тұлға құқықтық қатынасқа түскенде ол құқықтық талаптарды түсініп,
олармен және басқа адамдардың мүдделерімен өздерінің әрекеттерінде келісуі
қажет. Түлғаның құқықтық нормаларға қатысы бір қалыпты емес. Ол норманың
қабылдау, орындалу, бүзу формасынан көрінеді.
Құқықтың әлеуметтік әрекет ету механизмінің элементтерінің арасындағы
байланыстан шегінуі олар туралы идеялық түсініктен туындайды. Құқық нормасы
өзіне назар аудартпауы да мүмкін және жүйені тапсырушы элемент ретінде
қызмет етпеуі де мүмкін. Мұндай норманың негізінде құқықтық қатынас пайда
болмайды және адамдардың тәртібінің қандай да бір бөлігі құқыққа сай тәртіб
ретінде ресІмделінбейді. Құқықтың әлеуметтік әсер етуін кезеңдерге бөлуге
болады. Бірінші кезеңде құқықтың әлеуметтік алғы шарты ретінде қалыптасады,
ал екінші кезеңде құқықтың өзіндік әрекеті жүзеге асады. Құқық тек келесі
жағдайларда ғана әрекет ете алады:
- Өзінің заңдық көрінісіңде құқықта объективті қалыптасқан қоғам
қажеттілігіне сәйкес болса;
- Құқық туралы ақпарат толық болған жағдайда;
- Әлеуметтік жағдай жүйесімен тығыз байланыста болған жағдайда.
2 ТАРАУ ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
Глоссарий (анықтама, словарь)
Ингруппа – индивид қарыс-қатынасында өзінің ұқсастығын қатыстылығын
сезінетін топ, әлеуметтік категория.Индивид бұл топтың мүшелерін өзіміз
деп біледі.
Квазигруппа –тұрақты күші жоқ, мүшелер арсындағы әрекеттері біржақты
келетін, пайда болуы күтілмеген топ.
Конформизим – топтық қысым көрсету арқылы бақыланып отыратын тәртіп.
Кооперация - бір мақсатқа жету үшін бір, не бірнеше топ өкілдерінің
бірігіп, үйлесіп әрекет жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz