Қызметтік жалғандық үшін қылмыстық жауаптылық
1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖАҒЫ
1.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТІСІ
1.4. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
1.5. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ
2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСТАРЫНА МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАТЫН СЕБЕПТЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАР
2.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖАҒЫ
1.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТІСІ
1.4. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
1.5. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ
2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСТАРЫНА МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАТЫН СЕБЕПТЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАР
2.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік құқықтық реформаның талаптарына сай кәсіпқойлық негіздегі мемлекеттік қызмет институты дүниеге келіп, қанатын кең жая түсуде. Мемлекеттік қызметшілер жіті тазартудан өтіп және жаңартуға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауында «Зандар бір орында тұрып қалмауы тиіс, ол қоғамның даму ырғағына сәйкес келуі, тез өзгеріп тұратын әлеуметтік-экономикалық ахуалға ілесіп отыру керек» деп қойған міндеті де өмір талабынан туып отыр.
Осы тұрғыдан егеменді еліміздің қылмыстық-құқықтық нормативтік актілерін қабылдауымен қатар, қазіргі кездегі қоғамымыздың дамуына қарай мемлекеттік органдардың жұмысына, оның лауазымды адамдарының азаматтар мен адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қамтамасыз етудегі жұмыстарына деген сенімсіздік және олардың мемлекеттік қызмет субъектілері бола отырып көптеген құқық бұзушылықтың алдын алу, оның жасалу себептері мен ерекшеліктерін анықтау, қылмыстық жауапкершіліктерін жетілдіру мәселелеріне байланысты ғылыми ізденістер қажеттілігі туындап отыр.
Жағдайдың шиеленісуі мемлекет тарапынан осы аталған процестерге қажетті деңгейде құқықтық әсер ету аясын жетілдіруді тиісінше қамтамасыз ете алмағандығынан да көрініп отыр. Заңдылық базасының тұрақсыздығы (көптеген ақтандақтар мен қарама-қайшылықтар және т. б.) жергілікті жерлердегі құқықтық негелизм, заң шығарушы және жергілікті билік пен басқару органдарының бәсекелестігі, құ¬қық қолданушылық тәжрибесі тиімділігінің төмендеуі де әсерін тигізіп отыр.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз әрекеттері мен жеке басының мүддесі «мемлекет» мүддесінен жоғары қоятын лауазымды адамдар мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілер де жоқ емес. Олар тек қана тікелей материалдық зиян келтіріп қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен басқарудың мемлекеттік институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы бірнеше фактор себеп болып отыр, олар атап айтқанда:
- біріншіден, жоғарыда аталған проблемалар тез арада қылмыс-
тық-құқықтық шараларды жетілдіруді және одан әрі дамыту-
ды талап етеді;
- екіншіден, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде қа-
ралатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл¬
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмысымен күресудің
криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәселелерінің
жаңа қылмыстық заң негізінде кешенді түрде осы уақытқа
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауында «Зандар бір орында тұрып қалмауы тиіс, ол қоғамның даму ырғағына сәйкес келуі, тез өзгеріп тұратын әлеуметтік-экономикалық ахуалға ілесіп отыру керек» деп қойған міндеті де өмір талабынан туып отыр.
Осы тұрғыдан егеменді еліміздің қылмыстық-құқықтық нормативтік актілерін қабылдауымен қатар, қазіргі кездегі қоғамымыздың дамуына қарай мемлекеттік органдардың жұмысына, оның лауазымды адамдарының азаматтар мен адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қамтамасыз етудегі жұмыстарына деген сенімсіздік және олардың мемлекеттік қызмет субъектілері бола отырып көптеген құқық бұзушылықтың алдын алу, оның жасалу себептері мен ерекшеліктерін анықтау, қылмыстық жауапкершіліктерін жетілдіру мәселелеріне байланысты ғылыми ізденістер қажеттілігі туындап отыр.
Жағдайдың шиеленісуі мемлекет тарапынан осы аталған процестерге қажетті деңгейде құқықтық әсер ету аясын жетілдіруді тиісінше қамтамасыз ете алмағандығынан да көрініп отыр. Заңдылық базасының тұрақсыздығы (көптеген ақтандақтар мен қарама-қайшылықтар және т. б.) жергілікті жерлердегі құқықтық негелизм, заң шығарушы және жергілікті билік пен басқару органдарының бәсекелестігі, құ¬қық қолданушылық тәжрибесі тиімділігінің төмендеуі де әсерін тигізіп отыр.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз әрекеттері мен жеке басының мүддесі «мемлекет» мүддесінен жоғары қоятын лауазымды адамдар мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілер де жоқ емес. Олар тек қана тікелей материалдық зиян келтіріп қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен басқарудың мемлекеттік институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы бірнеше фактор себеп болып отыр, олар атап айтқанда:
- біріншіден, жоғарыда аталған проблемалар тез арада қылмыс-
тық-құқықтық шараларды жетілдіруді және одан әрі дамыту-
ды талап етеді;
- екіншіден, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде қа-
ралатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл¬
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмысымен күресудің
криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәселелерінің
жаңа қылмыстық заң негізінде кешенді түрде осы уақытқа
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі.
Нормативтік құқықтық актілер
1. ҚР Қылмыстық кодексі. 1999 ,13 желтоқсан.
2. ҚР Жоғарғы Сот Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде сот-тардың заңдылықты сақтау туралы» қаулысы.// Егемен Қазақстан. 1999, 21 мамыр.
3. ҚР «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңы // Егемен Қазақстан.1998. 9-шілде.
4. ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы // Егемен Қазақстан. 1999. 6 – тамыз
5. ҚР Жоғары Соты Пленумының 1999 жылғы 31 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың зандылықты сақтау туралы»// Егемен Қазақстан. 1999. 21 – мамыр.
6. Қазақстан республикасында қылмысқа қарсы күрестің 2000-2001 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. - 2000.-№44-45. – 538 құжат.
7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі туралы Ереже.// Егемен Қазақстан. - 1999.-№54.
8. Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің қызмет этикасы Ережесі, 2001жылы, 21 қаңтар.
Ғылыми әдебиет.
9. Агыбаева Л.А. «Уголовная ответственость за подлог документов». Автореф.: к.ю.н. – Алматы: КазНУ им.Аль-Фараби, 2000. - 32 стр.
10. Алауов Е.О. «Жалған құжаттар арқылы жасалынған талаң таражды саралау». - Алматы, 1997.
11. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық». Ерекше бөлім. – Алматы, 2000.
12. Герцензон А.А., «Вопросы методики изучения и предупреждения преступлений». – М., 1962. – 145 стр.
13. Жижеленко А.А. «Подлог документов». – М., 1990.
14. Жунусов Б.Ж. «Уголовное право РК». Общая часть. – Караганда, 1998.
15. Квициния А.К. «Должностные преступления». - М., 1992.
16. Карпец И.И. «О природе и причинах преступности в СССР». // Советское право. – 1966. - №4.
17. Коржанский Н.И. «Объект и предмет уголовно-правовой охраны». – М., 1980.
18. Кириченко В.Ф. «Виды должностных преступлений по советскому уголовному праву». – М., 1959.
19. Коржанский Н.И. «Объект посягательства и квалификация преступлений». – М., 1975.
20. Кудрявцев В.Н. «Объективная сторона преступления». – М., 1960.
21. Кобалевский В.К. «Советское административное право». – Харьков, 1929.
22. Комментарий к Уголовному кодексу РСФСР под ред. Кармановой Н.Ю. – М., 1971.
23. Комментарий РК к Уголовному Кодексу/ Отв. Ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999.- 748 стр.
24. Құлжақаева Р.Б. «Қылмыстың құрамы». - Қарағанды, 2000.
25. «Қазақ тіліндегі түсіндірме сөздік». Алматы,1974. Т.1. - 336 бет.
26. Ляпунов Ю.И. «Уголовно-правовая охрана природы органами внутренних дел». – М., 1974. – 149 стр.
27. Назарбаев Н.А. «Біз тарихи өзгерістер кезеңін өткердік. Алға жүруіміз керек». // Егемен Қазақстан. 2000, 2 мамыр.
28. Ожегов С. «Словарь русского языка2. – М., 1953.
29. Пионтковский А.А. «Советское уголовное право». Особенная часть. – М., 1928. Т.2.
30. Поленов Г.Ф. «Ответственность за хищение, подделку документов и их использование». – М., 1980.
31. Пинхасов Б.И. «Защита документов по советскому праву». - Ташкент, 1976
32. Рарог А.И. «Вина и квалификация преступления». – М., 1982.
33. Смолицкий Г.Р. «Должностные преступления». – М., 1947.
34. Сергеева Т.Л. «Борьба с подлогами документоа по советскому уголовному праву».- М., СССР, 1949.
35. Н. А. Стручков. «Преступность как социальное явление». – Л., 1979.
36. «Советское уголовное право». Общая часть. – М., 1982. – 439 стр.
37. Словарь основных уголовно-процессуальных понятий и терминов./ Под ред. Толеубековой Б.Х. - Караганда, 1982.
38. Трайнин А.Н. «Уголовное право». Общая часть. М.,1927.
39. Трайнин А.Н. «Уголовное право». Особенная часть. М.,1927.
40. Трайнин А.А. «Общее учение о составе преступления». – М.,1957.
41. «Уголовное право». Особенная часть / Отв. Ред. И.Я. Казаченко, З.А.Незманова. – М., 1998. – 604 стр.
42. Чукмаитов Д.С. «Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений». –Алматы, 1997.
43. Ямпольская Ц.А. «О должностном лице в Советском государственном аппарате». М., 1949.
Мерзімді басылымдар.
44. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан. 1998. 10 қазан.
45. Егемен Қазақстан. 2001, 13 қазан.
46. Егемен Қазақстан. 1996, 19 қазан.
47. Павлодар қаласы. Индустриалдық аудандық сотының архиві. 1999ж.
Бюллетень Следственного Департамента МВД РК. – 1999. - №3.
48. Бұхар Жырау аудандық сотының архиві.
49. Қарағанды облыстық сотының 1999 жылғы архиві.
ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика және ақпарат орталығының материалдары.
1. ҚР Қылмыстық кодексі. 1999 ,13 желтоқсан.
2. ҚР Жоғарғы Сот Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде сот-тардың заңдылықты сақтау туралы» қаулысы.// Егемен Қазақстан. 1999, 21 мамыр.
3. ҚР «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңы // Егемен Қазақстан.1998. 9-шілде.
4. ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы // Егемен Қазақстан. 1999. 6 – тамыз
5. ҚР Жоғары Соты Пленумының 1999 жылғы 31 сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың зандылықты сақтау туралы»// Егемен Қазақстан. 1999. 21 – мамыр.
6. Қазақстан республикасында қылмысқа қарсы күрестің 2000-2001 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. - 2000.-№44-45. – 538 құжат.
7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі туралы Ереже.// Егемен Қазақстан. - 1999.-№54.
8. Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің қызмет этикасы Ережесі, 2001жылы, 21 қаңтар.
Ғылыми әдебиет.
9. Агыбаева Л.А. «Уголовная ответственость за подлог документов». Автореф.: к.ю.н. – Алматы: КазНУ им.Аль-Фараби, 2000. - 32 стр.
10. Алауов Е.О. «Жалған құжаттар арқылы жасалынған талаң таражды саралау». - Алматы, 1997.
11. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқық». Ерекше бөлім. – Алматы, 2000.
12. Герцензон А.А., «Вопросы методики изучения и предупреждения преступлений». – М., 1962. – 145 стр.
13. Жижеленко А.А. «Подлог документов». – М., 1990.
14. Жунусов Б.Ж. «Уголовное право РК». Общая часть. – Караганда, 1998.
15. Квициния А.К. «Должностные преступления». - М., 1992.
16. Карпец И.И. «О природе и причинах преступности в СССР». // Советское право. – 1966. - №4.
17. Коржанский Н.И. «Объект и предмет уголовно-правовой охраны». – М., 1980.
18. Кириченко В.Ф. «Виды должностных преступлений по советскому уголовному праву». – М., 1959.
19. Коржанский Н.И. «Объект посягательства и квалификация преступлений». – М., 1975.
20. Кудрявцев В.Н. «Объективная сторона преступления». – М., 1960.
21. Кобалевский В.К. «Советское административное право». – Харьков, 1929.
22. Комментарий к Уголовному кодексу РСФСР под ред. Кармановой Н.Ю. – М., 1971.
23. Комментарий РК к Уголовному Кодексу/ Отв. Ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999.- 748 стр.
24. Құлжақаева Р.Б. «Қылмыстың құрамы». - Қарағанды, 2000.
25. «Қазақ тіліндегі түсіндірме сөздік». Алматы,1974. Т.1. - 336 бет.
26. Ляпунов Ю.И. «Уголовно-правовая охрана природы органами внутренних дел». – М., 1974. – 149 стр.
27. Назарбаев Н.А. «Біз тарихи өзгерістер кезеңін өткердік. Алға жүруіміз керек». // Егемен Қазақстан. 2000, 2 мамыр.
28. Ожегов С. «Словарь русского языка2. – М., 1953.
29. Пионтковский А.А. «Советское уголовное право». Особенная часть. – М., 1928. Т.2.
30. Поленов Г.Ф. «Ответственность за хищение, подделку документов и их использование». – М., 1980.
31. Пинхасов Б.И. «Защита документов по советскому праву». - Ташкент, 1976
32. Рарог А.И. «Вина и квалификация преступления». – М., 1982.
33. Смолицкий Г.Р. «Должностные преступления». – М., 1947.
34. Сергеева Т.Л. «Борьба с подлогами документоа по советскому уголовному праву».- М., СССР, 1949.
35. Н. А. Стручков. «Преступность как социальное явление». – Л., 1979.
36. «Советское уголовное право». Общая часть. – М., 1982. – 439 стр.
37. Словарь основных уголовно-процессуальных понятий и терминов./ Под ред. Толеубековой Б.Х. - Караганда, 1982.
38. Трайнин А.Н. «Уголовное право». Общая часть. М.,1927.
39. Трайнин А.Н. «Уголовное право». Особенная часть. М.,1927.
40. Трайнин А.А. «Общее учение о составе преступления». – М.,1957.
41. «Уголовное право». Особенная часть / Отв. Ред. И.Я. Казаченко, З.А.Незманова. – М., 1998. – 604 стр.
42. Чукмаитов Д.С. «Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений». –Алматы, 1997.
43. Ямпольская Ц.А. «О должностном лице в Советском государственном аппарате». М., 1949.
Мерзімді басылымдар.
44. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан. 1998. 10 қазан.
45. Егемен Қазақстан. 2001, 13 қазан.
46. Егемен Қазақстан. 1996, 19 қазан.
47. Павлодар қаласы. Индустриалдық аудандық сотының архиві. 1999ж.
Бюллетень Следственного Департамента МВД РК. – 1999. - №3.
48. Бұхар Жырау аудандық сотының архиві.
49. Қарағанды облыстық сотының 1999 жылғы архиві.
ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика және ақпарат орталығының материалдары.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖАҒЫ
1.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТІСІ
1.4. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
1.5. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ
2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСТАРЫНА МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАТЫН
СЕБЕПТЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАР
2.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік құқықтық реформаның талаптарына
сай кәсіпқойлық негіздегі мемлекеттік қызмет институты дүниеге келіп,
қанатын кең жая түсуде. Мемлекеттік қызметшілер жіті тазартудан өтіп және
жаңартуға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауында
Зандар бір орында тұрып қалмауы тиіс, ол қоғамның даму ырғағына сәйкес
келуі, тез өзгеріп тұратын әлеуметтік-экономикалық ахуалға ілесіп отыру
керек[1] деп қойған міндеті де өмір талабынан туып отыр.
Осы тұрғыдан егеменді еліміздің қылмыстық-құқықтық нормативтік
актілерін қабылдауымен қатар, қазіргі кездегі қоғамымыздың дамуына қарай
мемлекеттік органдардың жұмысына, оның лауазымды адамдарының азаматтар мен
адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қамтамасыз етудегі
жұмыстарына деген сенімсіздік және олардың мемлекеттік қызмет субъектілері
бола отырып көптеген құқық бұзушылықтың алдын алу, оның жасалу себептері
мен ерекшеліктерін анықтау, қылмыстық жауапкершіліктерін жетілдіру
мәселелеріне байланысты ғылыми ізденістер қажеттілігі туындап отыр.
Жағдайдың шиеленісуі мемлекет тарапынан осы аталған процестерге
қажетті деңгейде құқықтық әсер ету аясын жетілдіруді тиісінше қамтамасыз
ете алмағандығынан да көрініп отыр. Заңдылық базасының тұрақсыздығы
(көптеген ақтандақтар мен қарама-қайшылықтар және т. б.) жергілікті
жерлердегі құқықтық негелизм, заң шығарушы және жергілікті билік пен
басқару органдарының бәсекелестігі, құқық қолданушылық тәжрибесі
тиімділігінің төмендеуі де әсерін тигізіп отыр.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер
қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз
әрекеттері мен жеке басының мүддесі мемлекет мүддесінен жоғары қоятын
лауазымды адамдар мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшілер де жоқ емес. Олар тек қана тікелей материалдық зиян келтіріп
қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен басқарудың мемлекеттік
институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы бірнеше фактор себеп болып
отыр, олар атап айтқанда:
біріншіден, жоғарыда аталған проблемалар тез арада қылмыс-
тық-құқықтық шараларды жетілдіруді және одан әрі дамыту-
ды талап етеді;
екіншіден, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде қа-
ралатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмысымен күресудің
криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәселелерінің
жаңа қылмыстық заң негізінде кешенді түрде осы уақытқа
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі.
Зерттеу тақырыбының өңделгендік деңгейі. Лауазымдық қылмыс мәселелері
Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан өту кезендерінде ғалымдар
көңілінен тыс қалған жоқ. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми
еңбектерін арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарында А. А.
Жижиленко, Б. В. Здравомыслов, В. Ф. Кириченко, А. В. Кузнецов, Н. И.
Коржанский, А. К. Квициния, М. Д. Лысов, В. И. Ляпунов, Ш. Г. Палиашвили,
В. Р. Смолицкий, А. Н. Трайнин, С. И. Тихенко, Б. С. Утевский және басқалар
бар. Бірақ бұл ғалымдардың ғылыми еңбектері Кеңес дәуірінің қылмыстық
құқықтық заңдылықтарын жетілдіру мәселелеріне арналғаны белгілі. Ал,
қызметтік жалғандық жасау қылмысына байланысты В. Е. Мельникованың, Б. И.
Пинхасовтың, Т. Л. Сергееваның, және т. б. ғылыми еңбектерін атап өтуге
болады. Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексіне байланысты, жалған құжаттар
арқылы жасалынған талан-таражды саралау мәселелеріне арналған Е. А.
Алауовтың ғылыми еңбегінде осы санаттағы қылмыстармен күрестің
криминологиялық шаралары жүйелі түрде қаралған. Л. А. Ағыбаева Уголовная
ответственность за подлог документов [2] атты жаңа Қылмыстық кодекске
байланысты ғылыми еңбек дайындады. Бұл еңбекте құжаттар жалғандығына
байланысты, кодексте қылмыстық жауаптылық көзделген барлық нормаларға
талдау жасалынып, бірнеше ұсыныстар жасалған.
Сонымен бірге аталған авторлардың еңбектерінде қаралған мәселелердің
көбісі лауазымды адамдардың қылмыс жасау мәселелеріне арналған және
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық іс-
әрекеттеріне байланысты мәселелерді толығынан қамтымайды. Оларда берілген
қортындылар мен ұсынымдарда талқылауды қажет етеді.
Зерттеу мақсаты. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшілердің жасайтын қылмысымен күресудің қылмыстық-құқықтық және
криминолоғиялық мәселелері жан-жақты зерттеу. Яғни, лауазымды адам мен
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық
жауаптылығы көзделген ҚР ҚК-нің 314-бабының тарихи дамуын, құрамын, жаза
тағайындау тәжірибесін талдай отырып, осы қылмыс үшін жауаптылықты
қарастыратын норманы жетілдіру. Сондай-ақ, қызметтік жалғандық жасау
қылмысының қазіргі жай-күйін, динамикасын, бұл қылмыстарды жасайтын
адамдардың криминологиялық сипатын зерттеу және оны жасауға мүмкіндік
беретін факторларды анықтай отырып, осы қылмыстың алдын-алу шараларын
жетілдіру. Сонымен, зерттеудің түпкілікті мақсаты қызметтік жалғандық жасау
қылмысының субъектісі болып саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілер қылмыстық іс-әрекеттерімен
күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәселелері, қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық шараларын жетілдіруге бағытталған ғылыми
негізделінген ұсыныстарды өңдеу.
Зерттеу міндеттері. Қарастырылып отырған проблеманың өзектілігін және
зерттелу дәрежесін ескере отырып, алға қойылған мақсатқа сүйеніп, автор
зерттеудің алдына мынадай негізгі міндеттерді қоюды жөн деп санады:
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар жүйесінде-
гі қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл
майтын мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығын көздейтін
нақты норманың тарихи даму жолдарын зерттеу арқылы, оның
қалай қалыптасқанын және өзгергендігін сипаттау;
Қазақстан Республикасының әртүрлі аймақтардағы мемлекет-
тік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар жүйесіндегі қызмет
тік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып санала-
тын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық іс-әрекеттерімен кү-
ресудің криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәсе-
лелері мен қылмыстық-құқықтық күрестің тәжрибесін талдау;
қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл-
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыс жасауға мүмкін-
дік жасайтын факторларды анықтау және механизмін зерттеу;
лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің қызметтік жалғандық жасағаны
үшін жауаптылық көзделген қылмыстық заңды қайтадан тал-
дап оның нәтижесі мен тиімділігін арттыру;
қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық жауаптылығы
көзделген норманың жаңа конструкциясы туралы ғылыми не-
гізделғен ұсыныстарды жетілдіру.
Бітіру жұмысының зерттеу обьектісі болып қызметтік жалғандық жасау
қылмысына байланысты қоғамға қауіпті, заңға қайшы іс-әрекеттер табылады.
Сондай-ақ, зерттеудің объектісіне олармен күрестің қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шаралары, яғни құқық қорғау және басқа да мемлекеттік
органдардың қарастырылып отырған қылмысты анықтау жөніндегі қызметі мен
олардың жүргізетін алдын алу шаралары кіреді.
Зерттеу пәні қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы лауазымды
адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің
қылмыстық әрекеттер мен күрес жүргізуі бойынша құқық қорғау органдарының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңның іс жүзінде қодануын бір мақсатқа,
яғни мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғауға бағытталған іс қимылы құрайды.
Зерттеу барысында қолданыған әдістерін жалпы философиялық әдістер
қолданылды. Оларды қолдану мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы жасалатын
қылмыстардың анағүрлым кең етек жаю жолдарын зерттеуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыста, мұнымен қоса ғылыми әдістер де, яғни диалектикалық-
логикалық, тарихи, жүйелі-талдау, салыстырмалы-құқықтық және нақты-
әлеуметтік әдістер қолданылды.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның тұжырымдары мен
ұсыныстары қызметтік жалғандық қылмысты жасаушы субъектілер лауазымды адам
мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық
іс-әрекеттеріні сәйкес және тиімді шараларын өңдеу үшін қажетті
алғышарттарды құрады. Зерттеудің түжырымдары мен ұсыныстары:
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы, оның ішінде қызмет-
тік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер лауаз-
ымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемле-
кеттік қызметшілердің қылмыстармен қылмыстық-құқықтық
күрес саласында қылмыстық заңды одан әрі жетілдіруге мүм-
кіндік береді;
қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер
лауазымды адам мен лауазымды адам мен лауазымды адам бо-
лып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстармен
қылмыстық-құқықтық күрес жүргізетін құқық қорғау орган-
дары, ұқсас, бәсекелес құқықтық нормалдарды дұрыс айыра
білуі және оларды дұрыс қолдану үшін қылмыстық-құқықтық
базаны теориялық тұрғыдан толықтырады;
- жоғары оқу орындарының заң факультеттерінде оқитындар үшін
қосымша мәліметтер алу мақсатында қолданылуы мүмкін.
Қорғауға шығарылатын ережелер. Дипломдық жұмыс материалдары және
қаралып отырған мәселелер төңірегінде белгілі қашдалармен салыстырыла
отырып, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық
объектісі ретінде, мемлекеттік қызмет мүдделері, яғни мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған
лауазымдық өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметші-
лердің заңды қызметін санау.
Ал, қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың заңды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бүзылу мүмкіндігі
ретінде қарау.
2. Сот-тергеу тәжірибесінде қаралып отырған қылмыстың қажетті
белгісі ретінде саналатын ресми құжаттың әртүрлі анықталуына және
қылмыстық занда ұғымдық сипаттамасының берілмеуіне байланыс-
ты, Қылмыстық кодекстің 314-бабының ескертуінде былай деп көр-
сету: Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заң шығарушы, ат-
қарушы және сот билігі органдары мен жергілікті мемлекеттік басқа-
ру органдарынан шығатын және лауазымды адам мен лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметтінің өзінің қызметтік
міндеттерін орындауына байланысты беретін, сонымен бірге заң не-
гізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуын, өзгеруін
немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар фактілерді рас-
тауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың (меке-
ме, кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылған) құжат
тар саналады деген ұсыныс.
3. Зерттеу нәтижелерінің қортындысы бойынша ҚК 314-бабының
объективтік жағының белгілері мен интеллектуалдық және материал-
дық жасалу әдістеріне қарай екі жаңа нормаға бөлу және олардың
ұғымы:
а)Қызметтік жалғандық жасау, яғни лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің ресми құжаттарға көрінеу жалған мәлметерді енгізуі,
сол сияқты аталған құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер
енгізуі, егер бүл әрекет пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке басының
мүддесі үшін жасалса және адамның, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекет-тің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде бұзуға әкеп соқса.
б) Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әдейі жалған
немесе қолдан жасалған ресми құжаттарды заңсыз беруі және пайдалануы, егер
бүл әрекет пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке басының мүддесі үшін
жасалса және адамның, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың құқықтары мен
занды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделеріне елеулі түрде бұзуға әкеп соқса.
Қылмыстық кодекстің 314-бабы бойынша қылмыс субъекті-
лерінің яғни, лауазымды адам және лауазымды адам болып табыл-
майтын мемлекеттік қызметшінің міндеттері мен функцияларының
әр түрлі болуына қарамастан қылмыстық жауаптылықтарының бір-
дей дәрежеде бекітілуіне және жауапты мемлекеттік қызмет атқара-
тын адамның осы норма бойынша қылмыстық жауаптылықтарының
қарастырылмауына байланысты жеке тармақтарда қарастыру жөнін-
дегі ұсыныс.
Қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде саналатын
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіні, сот-
тергеу тәжірибесінде дұрыс анықтау мақсатында және оның норма-
тивтік құқықтық актілерде анықталмауына байланысты: Лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші — бұл мемлекттік
органдарда зандарда белгіленғен тәртіппен ақы төленетін лауазымдық
өкілеттік пен лауазымдық міндеттерді жүзеге асыратын, мемлекеттік
органның тағайындалуына қарай заңдылық мағынасы бар әрекеттерді
қамтитын өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асырмайтын, мемлекет
тік органдарда немесе мекеме, ұйымдар, кәсіпорындарда ұйымдасты-
рушылық-өкімдік етушілік немесе әкімшілік-шаруашылық қызмет-
терді орындамайтын мемлекеттік қызметші саналады деп анықтау
туралы ұсыныс.
6. Қылмыстық кодекстің 314-бабында көзделген қоғамға қауіпті
қылмыстық әрекеттердің сот-тергеу тәжірибесінде, бірнеше мәртеқылмысқа
қатысудың әртүрлі нысандары арқылы жасалуының орын алуына байланысты,
оларды бірнеше рет, адамдар тобы немесе алдын ала сөз байласқан адамдар
тобы, және ұйымдасқан топ жасау және ауыр зардаптарға әкеп соққан
әрекет деген сараланған белгісін енгізу туралы ұсыныс.
7. Мемлекеттік қызметшілердің қылмыс жасау қауіптілігі дәрежесіне және
олардың қызмет өткеру мәселелерін реттейтін және де басқа да құқық
бұзушылықтар үшін жауаптылықты белгілейтін нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес келмеуі және азаматтардың басқару тәртібіне қарсы жасайтын қылмыстар
санатына кіретін құжаттар жалғандығын жасау үшін белгіленген қылмыстық
жазалар түріне қарағанда төмен болуына байланысты, қылмыстық жаза түрлерін
жетілдіру туралы тұжырым. Қызметтік жалғандық жасау қылмысы үшін
белгіленген айыппұл, түзету жұмыстары мен бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазалардың маңызы зор.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі –
71бет.
1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объектісі. Қызметтік жалғандық
жасау қылмысының объектісі, осы қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормаларды дұрыс қолдану, жасалған қоғамға қауіпті қол
сұғушылықты заңға сәйкес саралау, қылмыстық қол сұғатын қоғамдық
қатынастардың шеңберін және мазмұнын дәл анықтауға және қылмыстың
объектісін дәл белгілеуге мүмкіндік береді. Қылмыс объектісі — қылмыс
құрамның бір элементі, сондықтан, оның болмауы, қылмыстың болмауын да
көрсетеді
Қаралып отырған қылмыс, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіне жатқызылған. Сондықтан ғылыми әдебиеттердегі осы қылмыстар
жүйесіне байланысты, топтық объектінің анықталуына бірнеше қөзқарас бар.
Олар лауазымдық қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс
қызметі[3] деп анықтайды. Бірақ, дұрыс қызмет және бірқалыпты деп
беру, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттердің
қоғамдық қауіптілігін нақты ашпайды. Өйткені, мемлекеттік қызмет,
мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған,
сонымен бірге мемлекеттік қызмет мүдделерін қылмыстық заң қорғауына алып
отыр.
Сондықтан, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық
объектісі ретінде, мемлекеттік қызмет мүдделері, яғни мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметшілердің занды қызметі
деп санаймыз.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысы да белгілі бір объектіге қол сұғады,
оған байланысты қылмыстық-құқық әдебиеттерінде көптеген көзқарастар бар.
А. А. Пионтковскийдің пікірі бойынша лауазымды адам жасаған құжаттар
жалғандығының объектісі болып мемлекеттік аппараттың қызметі саналады
....[4]
Ал, А. Н. Трайнин құжаттар жалғандығының объектісі болып, сол ресми
құжаттар саналады деп атайды, сонымен бірге ол бүл көзқарасын өзгертіп,
бұл қылмыстың объектісі болып мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме және
кәсіпорыннан шығатын құжаттардың шынайылығы және шындығы деп түйіндеді[5].
РКФСР-дің Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары былай деп жазады
мемлекеттік немесе қоғамдық мекемеден шығатын қандай да болмасын құжат —
куәлік, анықтама, мандат, хаттамадан көшірме, қаулы, бұйрық лауызымдық
жалғандықтың объектісі болып саналады.[6]
Т. Л. Сергеевтің кеңестік Қылмыстық кодексі бойынша құжаттар
жалғандығымен күреске арналған жұмысында, құжаттар жалғандығының нақты
объектісін анықтай отырып былай деп жазады; Құжаттардың шынайылығы және
шындығын бұза отырып, қылмыскер өз әрекетімен заңдылық мағынасы бар
оқиғалар мен фактілерді жазбаша актілермен растау үшін кеңестік социалистік
қоғамда бекітілген қатынастар жүйесіне қол сұғады.[7] Осындай социалистік
қатынастың тектес жүйесі, қандай да болмасын құжаттар жалғандығына қол
сұғудың тікелей объектісі болып саналады. В. Ф. Кириченконың пікірі бойынша
Лауазымдық жалғандығы-ның нақты объектісі болып, жасау немесе жасыру үшін
лауазымдық жалғандық жасалынатын сол лауазымды қылмыстың нақты объектісі
саналады[8] .
Б. И. Пинхасовтың көзқарсы бойынша, қызметтік жалғандықтың объектісі:
мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,кәсіпорындар немесе ұйымдардың дұрыс
қызметі болып саналады.[9] Бүндай пікірді Л. А. Ағыбаева да қолдайды .
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары,
қызметтік жалғандықтың объектісі болып, мемлекеттік қызметтің мүддесі
саналады[10] деп жазады.
Аталған пікірлердегі кемшілік, топтық объектіге кіретін қоғамдық
қатынасты, тікелей объектінің құрамдас бөлігі ретінде берілуінде және
қызметтік жалғандық жасау қылмысы субъектілерінің іс-әрекетіне байланысты
басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қауіпі қаралмаған.
Автордың пікірінше, қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы
субъектілер (лауазымды адам немесе лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметші) бірнеше объектіге қол сұғады, атап айтқанда:
біріншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжат-
тар және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша
сол мемлекеттік органның қызметтік мүдделеріне қиянат жа-
салынады;
екіншіден, қаралып отырған қылмыс арқылы қиянат жасау-
шы, ең алдымен мемлекеттік органдардан шығатын ресми құ-
жат және құжатқа диспозицияда көрсетілген әрекеттерді жасау
арқылы, халық алдында мемлекеттік органға деген сенімсіздік
туғызады;
үшіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжат-
тар және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар арқылы
басқа да қылмыстық құқықтың қорғалуына алынған қоғам
дық қатынастарға қиянат жасалынады;
төртіншіден, ресми құжаттар мен құжаттардың заңды айналы-
мына қол сұғылады;
- бесіншіден, көрінеу жалған мөліметтер енгізілген ресми құ-
жаттарға және жалған немесе қолдан жасалған құжаттарға
иеленген қоғамдық қатынас субъектілері, ресми құжат және
құжаттың заңға сәйкес болуына қажетті процедураларды сақ-
тамай, белгілі материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктер мен
құндылықтарға қол жеткізуге мүмкіншіліктер туғызады.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысының бірнеше қоғамдық
қатынастар аясына зиян келтіруі анықталып отыр, оның құқық қорғау
органдарының құқық қолдану қызметінде ескерілуі де өте маңызды.
Қылмыстық құқық теориясында қалыптасқан тікелей объектінің негізгі,
қосымша және факультативті тікелей объект болатынын ескеріп, біздің
ойымызша қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың занды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
занды тұлғалардың құқықтары мен занды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бүзылу мүмкіндігі;
факультативті тікелей объектісі — мемлекеттік органдардың істеріндегі ресми
құжат жөне құжаттың заңды айналымына байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесінің бұзылуына зиян келтіру қауіпі.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалау,
дұрыс саралау және жазаны анықтау үшін, қандай қүжаттарға және қандай
мақсатпен көрінеу жалған мәліметтерді және олардың шын мазмұнын бұрмалайтын
түзетулер енгізуі, не әдейі жалған немесе қолдан жасалған құжаттар беруі,
жалғандық жасау кімнің және қандай мүдделерді бұзатындығын, бұл қылмыстық
әрекеттің қандай қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтыдығы үлкен мағынаға
ие. Алдымен қандай да болмасын қылмыстық әрекет сияқты, қызметтік жалғандық
жасаудың жалпы қиянат жасауын, содан кейін оның басқа қылмыстардан
ажырататын нақты белгілерін анықтау қажет.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысын саралауда оның қиянат
жасалатын объектісімен бірге, құрамының мазмұнына кіретін міндетті белгісін
анықтау қажеттілігі де туындайды. Ол ресми құжат қылмыстық құқық ғылымында
қылмыстың заты деп — қоғамдық қатынастың (қылмыс объектісінің)
қасиеттерінің белгілі бір жағын көрсететін нақты бір материалдық заттарды
айтамыз, оған күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді
де ол өзі қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады [11].
Өйткені қарастырылып отырған қылмыстың заты туралы мәселенің теориялық
және практикалық мәні бар. Бұл жөнінде заң әдебиеттерінде айтылғандай
материалдық заттарды көрсету, нақты белгілердің көмегімен негізгі
қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау, қоғамға қауіпті әрекеттердің
шынайы бағыттылығын айқындау және дұрыс саралау үшін занды қолданатын сот
органдарының қарауынша беру үшін жасалынған[12] деп орынды көрсетіліп
отыр.
Сонымен, қоғамға қауіпті әрекеттің затын анықтау, біріншіден, нақты
белгілердің көмегімен негізгі қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау
үшін, екіншіден, қоғамға қауіпті әрекеттердің шынайы бағыттылығын айқындау
үшін, үшіншіден, қоғамға қауіпті басқа да қылмыстардан ажыратып, әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қылмыстың затының орны мен мағынасы туралы, мәселеде
әлденеше талқылаудан өтті. Өмірдің барлық салаларында құжаттарға маңызды
рөл бөлінген. Олар басқару тетігінің қажетті элементі, басқару органдарының
қалыпты жұмыс істеуінің алғы шарты. Әрқилы ақпараттарды алу, өңдеу,
пайдалану, сақтау және беру құжат түрінде жүзеге асырылады. Көптеген
жағдайларда олар қылмыс жасаудың құралына айналады немесе оның заты
болады[13].
Кейбір ғалымдар қылмыстық қол сұғудың нәрсесі болып заттар, бағалы
заттар, бұйымдар және т. б. жатады деп санайды, осы негізде оларды заттық
және заттық емес қылмыстар деп бөледі[14]. Н. И. Коржанский, барлық
қылмыстарды объектінің құрлымы мен оған әсер ету механизіміне қарай, оларды
заттық және заттық емес деп бөледі. Заттық қылмыстар қатарына материалдық
объектілерге әсер ететіндерді, ал заттық емес қылмыстарға әлеуметтік
байланыстарды әрекеттсіздікпен үзетіндерді жатқызады. Оның пікірі бойынша,
қылмыстық әрекеттің, қылмыс заттарына әсер ету сипаттамасымен үш топқа
бөледі, яғни, материалдық объект, адамның денесі, оның психикасы [15].
Осы аталған пікірлерді қолдай келе және ҚР ҚК 314-бабының мазмұнына
сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде ресми құжат пен
құжатты көрсетеді, сондықтан, біз оны заттық қылмыстар қатарына жатқызамыз.
Мемлекетте қоғамдық қатынастарды реттеудің бірден бір құралы ретінде
құжаттар саналады, сондықтан ол ресми және ресми емес болып бөлінеді. Ресми
құжаттар деп, соған уәкілеттенген мемлекеттік органдар берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, зандық мәні бар белгілі
бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша
актілер түсініледі. Ресми құжаттар белгілі құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланысты құқықтық салдар туғызады.
Бұл белгілерден ресми емес құжаттар алшақ емес, өйткені олар арқылы
қоғамдық қатынасқа түсушілер, мысалы, азаматтық құқыққа байланысты біреуге
өз атынан құқықтарын жүзеге асыру үшін сенім хат беру, егер ол мемлекеттік
немесе жеке нотариуспен расталса ресми құжат қалпына келетіні бәрімізге
белгілі. Сондықтан, қандай ресми құжаттар қызметтік жалғандық жасау
қылмысының заты болуы тиіс деген сұрақ пайда болады. Ресми құжат ұғымын
қылмыстық заң бермейді, оны құқық қолданушы құқықтық талдау мен соттық
практиканың ұсынымдарына байланысты анықтайды.
Кеңес дәуірінің криминалистері ресми құжат терминін кең мағынада
түсіндірді. Олардың қатарына мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардан шығатын
құжаттарды ғана емес және егер олар мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,
кәсіпорындар немесе ұйымдардың істерінде болса заңдылық мәні бар жеке
адамдардан шығатын құжаттарды да жатқызды [16].
Ал, Қазақстан Республикасының ҚК 314-бабына түсіндірмесінде Қылмыс
заты — ресми құжат пен құжат, яғни заңдылық мәні бар жағдайларды
куәландыратын, құқықтар беретін және міндеттерден босататын, мемлекеттік
билік органдар берген жазбаша актілер. Ал мемлекеттік билік органы емес
органнан шығатын құжаттар, бүл қылмыстың заты болып саналмайды деп
көрсетілген [17].
Сонымен бірге, ҚР ҚК 323-бабына түсіндірмесінде Ресми құжаттар деп
заңдылық мәні бар құжаттар саналады. Олар мемлекеттік билік және басқару
органдарынан, осы органдардың лауазымды адамдарынан, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынан, сондай-ақ заңды тұлғалар мен басқа да коммерциялық
және өзге де ұйымдардан шығуы мүмкін[18] делінген, Ресми құжаттар деп
мемлекеттік өкімет органдары берген және белгілі бір құқықтар беретін
немесе міндеттерден босататын, заңдылық мәні бар белгілі бір фактілерді,
оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша актілер түсініледі
және олардың қатарына: еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, паспорт,
әскери билет, зей-нетақы, қызметтік куәлік, көліктің техникалық төлқұжаты,
орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі, сақтандыру полисі, азаматтық хал
актілерін тіркеу кітабы жатады дейді профессор А. Н. Ағыбаев [19].
Ресми құжат қатарына мекеме, ұйым, кәсіпорындардан шығатын және
лауазымды адам өз қызметтік міндеттерін орындауымен байланысты толтырылған
(куәландырылған) құжаттар жатады. Бұндай құжаттарға мынадай талаптар
қойылады:
1) оларға тиісті реквизиттерге (жалпы қабылданған немесе нор-
мативтік құқықтық актілермен анықталған қажетті мәлімет-
термен оларға куәландыратын сипатқа) ие болуы қажет;
2) олар өкілеттігі бар адамдармен толтырылуы тиіс[20].
Құжат дегеніміз — заңдылық маңызы бар және сондай салдар туындайтын мән-
жайларды (фактілерді) куәландыратын (растайтын) жазбаша акті. Құжатқа
берілген жалпы, ортақ түсіндірме осындай. Бүл қылмыс жасаудың (немесе
жасырудың) сараланушы не факультативтік заты немесе құралы ретінде
пайдаланылған құжат, қылмыстық заңға белгілі барлық қылмыстарға қатысты
түсінік[21].
Бірқатар заңдарда құжат және ресми құжат анықтамасының ұғымдары
бар.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің
329-бабының 1-тармағына сәйкес Тұтынушының өмірі немесе денсаулығы үшін
қауіпсіздік талаптарына жауап бермейтін тауарлар (соның ішінде ҚР
әкілінген) шығару немесе сату, жұмыстарды орындау не қызмет көрсету, сол
сияқты аталған тауарлар-дың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетулердің
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келетіндігін куәландыратын ресми құжатты
заңсыз беру немесе пайдалану, егер бұл әрекеттер адамның денсуалығына зиян
келтірмесе жөне ірі көлемде жасалмаса делінген. Ал осы баптың ескертуінде
Осы баптың мақсаты үшін ірі мөлішер деп бес жүз айлық есептік көрсеткіштен
асатын сома танылады. Бұл мағынада заң шығарушы заңсыз ресми құжатты
иеленген немесе пайдаланған жеке тұлға, жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның
әрекетінен келетін зардаптың өлшемдік шегін көрсетіп отыр. Сонымен бірге,
бұл жерде беріліп отырған ірі мөлшер өлшемі, қылмыстық құқық заңымен
қорғалуға алынган қоғамдық қатынастарға келетін зардаппен бірдей заңдылық
логикасына сыйыспай тұрғаны көрініп тұр.
Сонымен бірге ҚР ӘҚБК 596-бабының 2-тармағында ... іс жүргізу
әрекеттері шеңберінде іс жүргізу хаттамасының бір бөлігі болып табылатын
хаттамада не ресми құжатта істің барысы мен нәтижелері іс материалдарына
зерттеу жүргізуге, ..., 611-бабының 2-тармагы Істі ведомствалық
инспекциялардың түгендеу, тексеру актілерінің, қортындыларының, сондай-ақ
мамандардың іс жүргізу әрекеттері барысында атқарған зерттеулерінің
нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы нақ сол мәселелер
бойынша сараптама жүргізу мүмкіндіктерін жоққа шығармайды, 615-баптың 2-
тармағы Құжаттар жазбаша да, өзге де турде тіркелген мәліметтерден тұруы
мүмкін. Құжаттарға соның ішінде осы Кодексте көзделген тәртіппен алынган,
талап етіп алынған немесе табыс етілетін компъютерлік ақпараттан, фото және
кино түсірмелерде, дыбыс және бейне жазбалардан тұратын материалдар жатуы
мүмкін [22] делінген.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы 1996 ж. 10 маусымда қабылданған Заңның 8-бабының 1-
тармағында ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң әкімшілік, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары[23] деп ресми құжаттардың шеңберін көрсетіп
отыр.
Келтірілген нормативтік құқықтық актілерге байланысты құжаттың жене
ресми құжаттың әртүрлі болатындығына да көзіміз жетіп отыр. Сонымен бірге
мемлекеттік емес орган, сияқты заңды тұлғалардан шыққан құжаттар қаралып
отырған қылмыстың заты бола алмақды деген пікірлермен келісуге болмайды.
Өйткені мемлекеттік орган болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекеме,
кәсіпорын, ұйым т. б.) өздерінің тағайындалуларына қарай және атқаратын қыз-
меттеріне байланысты мемлекеттік органдармен қоғамдық қатынасқа түседі,
олардың ішінде ресми құжаттпен немесе құжаттпен алмасуда болатындығы
бәрімізге мәлім. Егер, мемлекеттік орган қызметіндегі, заңцы тұлғалардан
келіп түскен ресми құжат пен құжаттарды лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің пайдакүнемдік немесе өзге де жеке
мүдесіне немесе басқа да мүдделі адамдардың қажеттілігене қарай қызметтік
жалғандық жасаулары да мүмкін. Өйткені, мемлекеттік органда уақытына ресми
қызметтік негізде немесе шешуге қабылданған істердегі құжаттардың болуы,
мысалы, соттың қарауына жататын қылмыстық, әкімшілік және азаматтық
істердегі жеке жөне занды тұлғалардың құжаттарына қызметтік жалғандық
жасалатындығына ешқандай күмән жоқ.
Сондықтан, қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде
мемлекеттік органнан шығатын ресми құжатпен бірге, жеке және заңды
тұлғалардан шығатын ресми құжаттар да саналуы қажет деп санаймыз.
Бұндай көзқарасты РФ Қылмыстық құқық оқулығының авторлары кейбір
жағдайларда мемлекеттік және муниципальдық ұйымдардың қарамағындағы жеке
құжаттар (шарттар, өсиеттер және т. б.) қылмыстың заты болуы мүмкін
[24]деп қолдап отыр.
Жоғарыда аталған заңдардағы құжат және ресми құжат осы заңдардың
қолдану мақсаттарына қарай берілген, ол қылмыстық іс-әрекетті саралау және
қылмыстық істі қарау кезінде көптеген қиыншылықтар туғызады. Аталған
заңдарда көрсетілген анықтамаларда қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді (ҚК 9-бабы) деп орынды айтылған. Сонымен бірге ҚК
314-бабы бланкеттік те, сілтемелі де емес, сондықтан басқа да құқықтық
нормативтік актілерге көңіл бөлу, біздің көзқарасымыз бойынша дұрыс емес.
Сонымен, қылмыстық заңда ресми құжат терминінің түсіндірмесі нормативті-
құқықтық түрде бекітілмегендігіне және оның соттық өндірісті жүзеге асыруы
қажеттілігіне қарамастан, соттар ҚК 314-бабы бойынша айыптау үкімдерін
шығаруда. Тергеулік-соттық тәжірибелерді оқып-зерттеу барысында, қылмыстық
істерде ресми құжаттың әр түрлі түрлерін байқауға болады, олардың
қатарына жеке куәлік:, төлем ведомостары, квитанция, анықтама, жеке есеп-
шоты, зейнеткерлік іс, компъютерлік мәліметтер базасы, тіркеу жур-налдары,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама және т. б.
Оларды мынадай мысалдан көруге болады, атап айтқанда А. 3. Оспанова
1997 жылы қыркүйек айында бөтеннің мүлкін иемдену мақсатында төлем
ведомосында көрсетілген 561601 теңге 92 тиын қортынды соманы, 661601 теңге
92 тиын деп өзгерткен [25].
Осы қылмыстық-құқықтық мәселені шешу мақсатында ресми құжат ұғымын ҚК 314-
бабына ескерту ретінде былай деп беруді жөн көріп отырмыз;
Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі органдар мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарынан шығатын
және лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты беретін,
сонымен бірге заң негізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар
фактілерді растауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың
(мекеме, кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылган) құжаттар
саналады.
Жоғарыда келтірілген қылмыстық-құқықтық мәселелерді ескере отырып, осы
қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты болып табылатын — ресми құжат
туралы ұғымның тез арада қылмыс заңына енгізле қоймайтынын ескере отырып,
ол туралы түсіндірмені Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының нормативтік
қаулысы арқылы беріліп және қандай құжаттардың ресми құжат қатарына
жататындығы туралы шешімін табуы дұрыс болады деп санаймыз.
Тағы бір көтеретін мәселе, ол аса маңызды құжаттар төңірегінде, бұндай
құжаттардың қаралып отырған қылмыстың заты ретінде көтерілген үлкен бір
мәселе деп санаймыз. Өйткені ҚР ҚК 324 бабының 1-тармағында азаматтың
төлқұжатын, жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа маңызды құжатын
ұрлау қаралған. Бұл жерде заңшығарушы азаматтың жеке басын куәландыратын
құжаттарын қылмыстық құқықтың қорғауына алып, жаза тағайындап отыр. Бірақ
нақ осындай маңызды құжатқа лауазымды адам немесе лауазымды адам болып
табылмайтын мемлекеттік қызметші, қаралып отырған қылмыс құрамының
объективтік жағын жасау мүмкіндігінен де кем емес. Мысалы Ақмола ПБ Тергеу
қызметі қозғаған № 98026912 [26] қылмыстық ісінде қылмыстық топ
пайдакүнемдік мақсатты көздей отырып екі адамды өлтірген. Қылмыс жасау
мақсаты сол адамдардың пәтерін иемдену болған, оны жүзеге асыру үшін
қылмыскерлер Астана қаласы ІІБ-ның төлқұжат бөлімінде қызмет істейтін таныс
қызметкерлердің көмегімен, өлтірген екі адамның атынан бөтен адамдардың
фотосуреттерін беріп, уақытша жеке куәліктер алған.
Бұл жерде Астана қаласы ІІБ-ның төлқүжат бөлімінде қызмет істейтін
қызметкерлер өздерінің қызметтік міндеттеріне адал қарамағандықтан, яғни
өлген адамдардың № 1 нысанындағы фотосуретімен берілген фотосуреттерінің
ұқсастығын тексермегендіктен, қылмыстық топ қажетті құжаттарға ие болған.
Осы қылмыстық істе мемлекеттік органнан шығатын ресми құжат алу үшін
қылмыскерлер, мемлекеттік қызметшілерді қызметтік жалғандық жасауға
итермелеген. Бүл жерде мемлекеттік қызметшілер заңмен қорғалған
азаматтардың құқықтарының сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етудің
орнына, оған зиян келтіруге жол берген.
Төлқұжат бөлімінде қызмет істейтін қызметкерлерді, қылмыстық топқа
тартып отырған қылмыскерлердің маңызды құжатқа да қаралып отырған баптағы
нақ сондай әрекеттер жасатуға пайдаланулары да мүмкін.
Сондықтан ресми құжаттың бірнеше түрге бөлінуін, яғни ресми құжат,
құжат және маңызды құжат болуына қарай, олардың қаралып отырған қылмыстың
қажетті нәрсесі ретінде бірге қарау мәселесін, қаралып отырған қылмыстан
ара жігін Қылмыстық кодексте көзделген нормалар бойынша ашу біздің зерттеу
жұмысымыздан тыс болғандықтан, ол жеке ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Сонымен бірге 314-баптың диспозициясында көрсетілген қылмыстың заты ретінде
қаралатын мемлекеттік органдардың ресми құжаттарымен қатар, олардың
істеріндегі жеке адамдардан (заңды тұлғалардан) шығатын ресми құжаттарда
саналуы қажет.
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объективтік жағы. Әрбір қылмыстың
объективтік жағы ең алдымен қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздікпен
сипатталады. Қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік субъектінің сыртқы,
ерікті қылығын көрсетеді және субъектінің шынайы өмірімен әрекеттестігінде
байланыстырушы буын, өйткені заңмен қорғалатын объектіге залал әрекет не
әрекетсіздікпен келтіріледі [27].
Сонымен бірге қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,
саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
мінез-құлқының сыртқы көрнісі болып табылады[28].
ҚР ҚК 314-бабына сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының
объективтік жағының конструкциясына байланысты формальдық құрамды және
төменде көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған
деп есептеледі.
Ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу. Бұл
жағдайда шын құжаттың барлық белгілеріне ие ресми құжат-
қа, шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер енгізіледі. Соны-
мен бірге ресми құжаттағы мәліметтердің бір бөлігі шындыққа
сәйкес келуі мүмкін.
Ресми құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын тү-
зетулер енгізу. Бұл жағдайда алдыменен шын құжаттқа қандай
да болмасын түзетулер (тазалау, өшіру, қандай да болмасын
мәліметтерді өзгерту және т. б.) енгізіліп, құжатты шындыққа
сәйкес келмейтіндей дәрежеге жеткізіледі.
Не әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттар-
ды беру. Бұл жағдайда құжаттарды беруге құқысы бар Адам-
ның біле тұра, өзі қызмет атқаратын мемлекеттік органның
атынан, заңдылық мәні бар фактілерді куәландыратын әдейі
жалған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты беруі санала-
ды. Әдейі жалған құжатты беру немесе қолдан жасаған құжат-
ты беру жеке әрекет ретінде қаралады. Өйткені, бұл әрекеттер-
ді жүзеге асыру үшін тек қана лауазымды адам мен лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әрекеті
ғана емес, сонымен қатар басқа да соған мүдделі (әдейі жал
ған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты дайындаушы)
адамдардың болуы да мүмкін.
Егер, осы көрсетілген қызметтік жалғандық жасау әдістерін жіктеп, іске
асыру әрекеттеріне қарай, бөлетін болсақ, қызметтік жалғандық жасау әдісі
әртүрлі болатыны көрініп тұр. Заң әдебиеттерінде жалғандық жасаудың екі
нысаны орын алған, оларға интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасау
жатады.
Интеллектуалдық — ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу.
Материалдық — құжаттардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу, не
әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру.
Интеллектуалдық жалғандық жасау дегеніміз ол формальды жағынан дұрыс
құжаттың шынайлығын және дәлдігін бұзу, көбінде ол құжатты толтыру кезінде
көзғе көрінетіндігін білдіртпей, осы құжатты толтыруға құқысы бар адамның
(лауазымды адам) немесе осы құжаты дәл жасауға немесе қызметтік
өкілеттігіне байланысты дәл деректер енгізуге міндетті адаммен (лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшімен) жүзеге асырылады.
Материалдық алдау дегеніміз құжаттың формальдық жағынан дұрыстығын
бұза отырып оның шынайлығы мен дәлдігін өзгерту, оны құжатты дәл жасауға
(лауазымды адам) немесе оған дәл дерекетер енгізуғе тиісті емес және оған
құқығы жоқ адам (лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші)
құжатқа көзге көрінетіндей өзгерту енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Бұндай жалғандық жасаудың нысаны ретінде, мына мысалдарды келтіруге
болады. Қазақстан Республикасының ҚК 314 және 311 бабының 2-тармақтары
бойынша № 00660032 [29] қылмыстық істе айыпталушы ретінде өткен азамат Б.
Қарағанды облысы Бұқар Жырау ауданының Шешенқара селолық округінің әкімі,
сол ауылға мал сатып алуға келген азамат А-ның. сатып алатын малдары және
алып кету туралы анықтама беруіне өтініш жасайды. Бірақ А. кімнен, қашан
мал сатып алатынын айытпаған. Содан кейін әкім, азамат А. мен алдын-ала мал
сатуға келісімін бермеғен, Шешенқара селосының үш тұрғыны атынан анықтама
берген.
Тергеуші айыптау қортындысында, айыпталушы Б. лауазымды адам бола
отырып пайдакүнемдік мүдесінде, қасақана, өз қолымен ресми құжат —
анықтамаларға (3-дана) малдарды алып кетуге байланысты көрінеу жалған
мәлімет енгізген.
Бұл жерде, көрінеу жалған мәлімет енгізген деген әрекет, дұрыс емес,
өйткені ресми құжатқа көрінеу жалған мәлмет енгізу, біріншіден, лауазымды
адамның немесе лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің өз
қолындағы біржола толтырылған шын құжатқа қандайда болмасын мәліметті,
сөздерді, цифрларды және т. б. жазып өзгертуі, екіншіден, шын ресми
құжатқа, шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер енгізілуімен ұштасуы қажет.
Сондықтан бұл жағдайда, ресми құжатқа көрінеу жалған мәлімет енгізу
деп көрсетудің орнына, жалған құжат беру өрекеті жасалған деп қаралуы керек
еді.
Сонымен бірге осы қылмыстық іс бойынша жауап алынған Шешенқара селосы
әкімиятының бас маманы азамат С. оған мал сатып алушы А., осы селоның
тұрғыны А-дан екі қара мал сатып алғандығы туралы анықтама беруін өтінген.
Бірақ, С. мал сатушы А-ның қатысуынсыз, мал сатып алушыға анықтама беріп,
оны Азаматтарға анықтама беруді тіркеу кітабына тіркеген.
Бұл жерде С-ның әрекеті заңға сәйкес келмей отырғандығы айқын көрініп
тұр, ҚР Азаматтық кодексінің 855-бабында Мүдделі тұлғаның тапсырмасынсыз,
өзге де нұсқауынсыз немесе алдын ала уәде берілген келісімінсіз оның жеке
басына немесе мүлкіне зиян келтіруін болдырмау, ... істің мән жайлары
бойынша қажетті қамқорлықпен және сақтықпен, мүдделі тұлғаның айқын
олжасына немесе пайдасына және іс-жүзіндегі немесе ықтимал ниеттеріне
сүйеніп жасалуы тиіс делінген. бабында көзделген әрекетті (басқа бір
мүдделі адам үшін) қайта жасап отыр, сондықтан бұндай әрекет ҚР ҚК И-
бабында көзделген қылмыстың бірнеше мәрте жасалуына сәйкес келіп тұр.
Дәл осындай әрекеттердің жасалуына байланысты ҚР ҚК 314-бабы бойынша
жауаптылықты қарастыратын нормада, бірнеше рет жасау деген сараланған
түрімен толықтырылуы қажет деп санаймыз, бұл пікірді де құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің 70,5 пайызы қолдап отыр.
Сонымен бірге, осы қылмысты жасаушы субъектілердің қылмыстық
әрекеттері арқылы келетін зардап мәселесі туралы пікір туындайды. Заң
шығарушы қызметтік жалғандық жасау қылмысында қоғамға зиянды зардаптың
болуын не болмауын көрсетпей отыр, тек диспозицияда көрсетілген бір әрекет
жасалған кезде бастап аяқталуын белгілеп оны құрылысына қарай формальдық
қылмыс құрамына жатқызып отыр.
Авордың ойынша, баптың конструкциясында іс-әрекетпен келетін адамның
және азаматтардың немесе занды тұлғалардың не қоғамның немесе мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде бұзу деген әрекеттердің
диспозицияда көрсету қажеттілігі туындайды. Өйткені, қаралап отырған
қылмысты жасаушы субъектілердің іс-әрекеті өздерінің жеке мүдделерін
қанағаттандыру үшін жасалынады, ал одан келетін зардап тек жазаны тағайынау
кезінде ескеріледі. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында арнайы
сауалнама арқылы жүргізілген көрсеткіштерде, қызметтік жалғандық жасау
әрекеттерінің адамның және азаматтардың немесе заңды тұлғалардың не
қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде
бұзуға немесе ауыр зардаптарға әкеп соғуы ҚК 314-бап-тың диспозициясында
көрсетілсе, дұрыс болама деген сұраққа олар-дың 58 пайызы иә деп жауап
берді.
Сонымен адамның және азаматтардың немесе заңцы түлғалардың не
қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу
қаралып отырған норманың диспозициясында қарастыратын болса, қылмыстық
әрекетті жасаушылардың іс-әрекеттерін қатаң жазалауға мүмкіндік туар еді
деп ойлаймыз.
Адамдар тобының алдын ала сөз байласып істеуі тәжрибеде орын алуын
ескеріп, келешекте оның қылмысқа қатысу нысандарының басқа да түрлерімен
жасалу мүмкіндігінің алдын алу мақсатында оларда нормада берілуі керек деп
ойлаймыз.
Интеллектаулдық жөне материалдық жалғандық жасаудың жігін ашудың
тәжірибелік маңызы бар, себебі құжаттардың кейбір түрлері материалдық
жалғандық жасау әдісімсн, екінші жағынан қылмыстық заңға сәйкес
интеллектуалдық жалғандық жасау үшін жаза, тек қана лауазымды адам және
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметін жасаған ретте ғана
беріледі. Басқа да жеке тұлға тарапынан болған интеллектуалдық жалғандық
жасау қылмыстық заңда қарастырылмаған.
Теория жүзінде интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасаудың
арасындағы айырмашылықтарының белгілерін анықтау қиын. Ол туралы бірнеше
талас туғызатын пікірлер бар.
А. А. Жижиленко материалдық және интеллектуалдық алдау арасындағы
айырмашылық жайында былай дейді біріншісі, құжаттың тек нысанын, ал
екіншісі оның мазмұнын бұзады[30].
Т. Л. Сергеева қандай түрғе жататындығына қарамастан кез келген
жалғандықтың мәні, құжатқа, кінәлінің мүддесіне қажетті фактілерді
растайтын қабілет беру [31]дейді.
Бұл жөнінде А. Н. Трайнин материалдық жалғандық жасау кезіндегі
әрекет, құжатты бұрмалауда (фальсификация), ал интеллектуалдықта, шынайы
құжатқа көрінеу жалған мәліметтерді енгізу, яғни, шындыққа сәйкес келмейтін
фактілерді куәландыруда [32] деп атап өтеді.
Профессор А. Н. Ағыбаев пайымдауы бойынша, материалдық жалған құжат
жасаудың мәні - ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол
сұғушылық жолымен, бұзуымен жасалынуында (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп
және т. б.) немесе оның мәтінін қайта жазуда, бұлар қолдан жасаудың
материалдық ізін құрайды. Интеллектуалдық жалғандық кезінде құжаттың
түпнұсқасы оның мазмұнына қол сұғушылық нәтижесінде бұзылады. Бұл жағдайда
кінәлі адам ресми құжатқа формальдық тұрғыдан алғанда жалған екендігінің
белгілері болмайтын (құжаттың нысаны емес, мазмұны бұрмаланған) жалған
мәліметтер енгізеді[33].
Сондықтан, қаралып отырған қылмыс құрамының объективтік жағының ара
жігін ашу арқылы жеке нормаларда қарастыру қажеттілігі бар деп санаймыз.
Жоғарыда келтірілген ғылымдардың тұжырымдарында қызметтік жалғандық жасау
қылмысының әдісі интеллектуалдық және материалдық түрде жасалады деп,
оларды бір нормада қарастырылуын қүптап отыр.
Біздің ойымызша, интеллектаулдық және материалдық жалғандық жасау
нысандарын жеке нормаларда қарастырылса дұрыс болар еді.
Өйткені, интеллектаулдық жалғандық жасау, материалдық жалғандық
жасауға қарағанда қоғамдық қауіптілігі өте жоғары, оның себебі, шынайы
ресми құжатқа көрінеу жалған мәліметтер енгізілгенімен не шынай ресми
құжатқа, оның шын мазмұнын өзгертіп түзетулер енгізу (әріптерді, сөздерді,
цифрларды, айлары мен жылдарын өзгерту және т. б.) арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК
ЖАҒЫ
1.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТІСІ
1.4. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ
1.5. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНА ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ
2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСТАРЫНА МҮМКІНДІК ТУҒЫЗАТЫН
СЕБЕПТЕР МЕН ЖАҒДАЙЛАР
2.3. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік құқықтық реформаның талаптарына
сай кәсіпқойлық негіздегі мемлекеттік қызмет институты дүниеге келіп,
қанатын кең жая түсуде. Мемлекеттік қызметшілер жіті тазартудан өтіп және
жаңартуға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына жолдауында
Зандар бір орында тұрып қалмауы тиіс, ол қоғамның даму ырғағына сәйкес
келуі, тез өзгеріп тұратын әлеуметтік-экономикалық ахуалға ілесіп отыру
керек[1] деп қойған міндеті де өмір талабынан туып отыр.
Осы тұрғыдан егеменді еліміздің қылмыстық-құқықтық нормативтік
актілерін қабылдауымен қатар, қазіргі кездегі қоғамымыздың дамуына қарай
мемлекеттік органдардың жұмысына, оның лауазымды адамдарының азаматтар мен
адам құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қамтамасыз етудегі
жұмыстарына деген сенімсіздік және олардың мемлекеттік қызмет субъектілері
бола отырып көптеген құқық бұзушылықтың алдын алу, оның жасалу себептері
мен ерекшеліктерін анықтау, қылмыстық жауапкершіліктерін жетілдіру
мәселелеріне байланысты ғылыми ізденістер қажеттілігі туындап отыр.
Жағдайдың шиеленісуі мемлекет тарапынан осы аталған процестерге
қажетті деңгейде құқықтық әсер ету аясын жетілдіруді тиісінше қамтамасыз
ете алмағандығынан да көрініп отыр. Заңдылық базасының тұрақсыздығы
(көптеген ақтандақтар мен қарама-қайшылықтар және т. б.) жергілікті
жерлердегі құқықтық негелизм, заң шығарушы және жергілікті билік пен
басқару органдарының бәсекелестігі, құқық қолданушылық тәжрибесі
тиімділігінің төмендеуі де әсерін тигізіп отыр.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер
қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз
әрекеттері мен жеке басының мүддесі мемлекет мүддесінен жоғары қоятын
лауазымды адамдар мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшілер де жоқ емес. Олар тек қана тікелей материалдық зиян келтіріп
қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен басқарудың мемлекеттік
институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы бірнеше фактор себеп болып
отыр, олар атап айтқанда:
біріншіден, жоғарыда аталған проблемалар тез арада қылмыс-
тық-құқықтық шараларды жетілдіруді және одан әрі дамыту-
ды талап етеді;
екіншіден, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде қа-
ралатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмысымен күресудің
криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәселелерінің
жаңа қылмыстық заң негізінде кешенді түрде осы уақытқа
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі.
Зерттеу тақырыбының өңделгендік деңгейі. Лауазымдық қылмыс мәселелері
Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан өту кезендерінде ғалымдар
көңілінен тыс қалған жоқ. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми
еңбектерін арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарында А. А.
Жижиленко, Б. В. Здравомыслов, В. Ф. Кириченко, А. В. Кузнецов, Н. И.
Коржанский, А. К. Квициния, М. Д. Лысов, В. И. Ляпунов, Ш. Г. Палиашвили,
В. Р. Смолицкий, А. Н. Трайнин, С. И. Тихенко, Б. С. Утевский және басқалар
бар. Бірақ бұл ғалымдардың ғылыми еңбектері Кеңес дәуірінің қылмыстық
құқықтық заңдылықтарын жетілдіру мәселелеріне арналғаны белгілі. Ал,
қызметтік жалғандық жасау қылмысына байланысты В. Е. Мельникованың, Б. И.
Пинхасовтың, Т. Л. Сергееваның, және т. б. ғылыми еңбектерін атап өтуге
болады. Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексіне байланысты, жалған құжаттар
арқылы жасалынған талан-таражды саралау мәселелеріне арналған Е. А.
Алауовтың ғылыми еңбегінде осы санаттағы қылмыстармен күрестің
криминологиялық шаралары жүйелі түрде қаралған. Л. А. Ағыбаева Уголовная
ответственность за подлог документов [2] атты жаңа Қылмыстық кодекске
байланысты ғылыми еңбек дайындады. Бұл еңбекте құжаттар жалғандығына
байланысты, кодексте қылмыстық жауаптылық көзделген барлық нормаларға
талдау жасалынып, бірнеше ұсыныстар жасалған.
Сонымен бірге аталған авторлардың еңбектерінде қаралған мәселелердің
көбісі лауазымды адамдардың қылмыс жасау мәселелеріне арналған және
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық іс-
әрекеттеріне байланысты мәселелерді толығынан қамтымайды. Оларда берілген
қортындылар мен ұсынымдарда талқылауды қажет етеді.
Зерттеу мақсаты. Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшілердің жасайтын қылмысымен күресудің қылмыстық-құқықтық және
криминолоғиялық мәселелері жан-жақты зерттеу. Яғни, лауазымды адам мен
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық
жауаптылығы көзделген ҚР ҚК-нің 314-бабының тарихи дамуын, құрамын, жаза
тағайындау тәжірибесін талдай отырып, осы қылмыс үшін жауаптылықты
қарастыратын норманы жетілдіру. Сондай-ақ, қызметтік жалғандық жасау
қылмысының қазіргі жай-күйін, динамикасын, бұл қылмыстарды жасайтын
адамдардың криминологиялық сипатын зерттеу және оны жасауға мүмкіндік
беретін факторларды анықтай отырып, осы қылмыстың алдын-алу шараларын
жетілдіру. Сонымен, зерттеудің түпкілікті мақсаты қызметтік жалғандық жасау
қылмысының субъектісі болып саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілер қылмыстық іс-әрекеттерімен
күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық мәселелері, қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық шараларын жетілдіруге бағытталған ғылыми
негізделінген ұсыныстарды өңдеу.
Зерттеу міндеттері. Қарастырылып отырған проблеманың өзектілігін және
зерттелу дәрежесін ескере отырып, алға қойылған мақсатқа сүйеніп, автор
зерттеудің алдына мынадай негізгі міндеттерді қоюды жөн деп санады:
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар жүйесінде-
гі қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл
майтын мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығын көздейтін
нақты норманың тарихи даму жолдарын зерттеу арқылы, оның
қалай қалыптасқанын және өзгергендігін сипаттау;
Қазақстан Республикасының әртүрлі аймақтардағы мемлекет-
тік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар жүйесіндегі қызмет
тік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып санала-
тын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық іс-әрекеттерімен кү-
ресудің криминологиялық және қылмыстық-құқықтық мәсе-
лелері мен қылмыстық-құқықтық күрестің тәжрибесін талдау;
қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
саналатын лауазымды адам мен лауазымды адам болып табыл-
майтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыс жасауға мүмкін-
дік жасайтын факторларды анықтау және механизмін зерттеу;
лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің қызметтік жалғандық жасағаны
үшін жауаптылық көзделген қылмыстық заңды қайтадан тал-
дап оның нәтижесі мен тиімділігін арттыру;
қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық жауаптылығы
көзделген норманың жаңа конструкциясы туралы ғылыми не-
гізделғен ұсыныстарды жетілдіру.
Бітіру жұмысының зерттеу обьектісі болып қызметтік жалғандық жасау
қылмысына байланысты қоғамға қауіпті, заңға қайшы іс-әрекеттер табылады.
Сондай-ақ, зерттеудің объектісіне олармен күрестің қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шаралары, яғни құқық қорғау және басқа да мемлекеттік
органдардың қарастырылып отырған қылмысты анықтау жөніндегі қызметі мен
олардың жүргізетін алдын алу шаралары кіреді.
Зерттеу пәні қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы лауазымды
адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің
қылмыстық әрекеттер мен күрес жүргізуі бойынша құқық қорғау органдарының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңның іс жүзінде қодануын бір мақсатқа,
яғни мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғауға бағытталған іс қимылы құрайды.
Зерттеу барысында қолданыған әдістерін жалпы философиялық әдістер
қолданылды. Оларды қолдану мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы жасалатын
қылмыстардың анағүрлым кең етек жаю жолдарын зерттеуге мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыста, мұнымен қоса ғылыми әдістер де, яғни диалектикалық-
логикалық, тарихи, жүйелі-талдау, салыстырмалы-құқықтық және нақты-
әлеуметтік әдістер қолданылды.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы, оның тұжырымдары мен
ұсыныстары қызметтік жалғандық қылмысты жасаушы субъектілер лауазымды адам
мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық
іс-әрекеттеріні сәйкес және тиімді шараларын өңдеу үшін қажетті
алғышарттарды құрады. Зерттеудің түжырымдары мен ұсыныстары:
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы, оның ішінде қызмет-
тік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер лауаз-
ымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемле-
кеттік қызметшілердің қылмыстармен қылмыстық-құқықтық
күрес саласында қылмыстық заңды одан әрі жетілдіруге мүм-
кіндік береді;
қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер
лауазымды адам мен лауазымды адам мен лауазымды адам бо-
лып табылмайтын мемлекеттік қызметшілердің қылмыстармен
қылмыстық-құқықтық күрес жүргізетін құқық қорғау орган-
дары, ұқсас, бәсекелес құқықтық нормалдарды дұрыс айыра
білуі және оларды дұрыс қолдану үшін қылмыстық-құқықтық
базаны теориялық тұрғыдан толықтырады;
- жоғары оқу орындарының заң факультеттерінде оқитындар үшін
қосымша мәліметтер алу мақсатында қолданылуы мүмкін.
Қорғауға шығарылатын ережелер. Дипломдық жұмыс материалдары және
қаралып отырған мәселелер төңірегінде белгілі қашдалармен салыстырыла
отырып, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық
объектісі ретінде, мемлекеттік қызмет мүдделері, яғни мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған
лауазымдық өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметші-
лердің заңды қызметін санау.
Ал, қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың заңды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бүзылу мүмкіндігі
ретінде қарау.
2. Сот-тергеу тәжірибесінде қаралып отырған қылмыстың қажетті
белгісі ретінде саналатын ресми құжаттың әртүрлі анықталуына және
қылмыстық занда ұғымдық сипаттамасының берілмеуіне байланыс-
ты, Қылмыстық кодекстің 314-бабының ескертуінде былай деп көр-
сету: Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заң шығарушы, ат-
қарушы және сот билігі органдары мен жергілікті мемлекеттік басқа-
ру органдарынан шығатын және лауазымды адам мен лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметтінің өзінің қызметтік
міндеттерін орындауына байланысты беретін, сонымен бірге заң не-
гізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуын, өзгеруін
немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар фактілерді рас-
тауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың (меке-
ме, кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылған) құжат
тар саналады деген ұсыныс.
3. Зерттеу нәтижелерінің қортындысы бойынша ҚК 314-бабының
объективтік жағының белгілері мен интеллектуалдық және материал-
дық жасалу әдістеріне қарай екі жаңа нормаға бөлу және олардың
ұғымы:
а)Қызметтік жалғандық жасау, яғни лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметшінің ресми құжаттарға көрінеу жалған мәлметерді енгізуі,
сол сияқты аталған құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер
енгізуі, егер бүл әрекет пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке басының
мүддесі үшін жасалса және адамның, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекет-тің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде бұзуға әкеп соқса.
б) Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әдейі жалған
немесе қолдан жасалған ресми құжаттарды заңсыз беруі және пайдалануы, егер
бүл әрекет пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке басының мүддесі үшін
жасалса және адамның, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың құқықтары мен
занды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделеріне елеулі түрде бұзуға әкеп соқса.
Қылмыстық кодекстің 314-бабы бойынша қылмыс субъекті-
лерінің яғни, лауазымды адам және лауазымды адам болып табыл-
майтын мемлекеттік қызметшінің міндеттері мен функцияларының
әр түрлі болуына қарамастан қылмыстық жауаптылықтарының бір-
дей дәрежеде бекітілуіне және жауапты мемлекеттік қызмет атқара-
тын адамның осы норма бойынша қылмыстық жауаптылықтарының
қарастырылмауына байланысты жеке тармақтарда қарастыру жөнін-
дегі ұсыныс.
Қызметтік жалғандық жасау субъектісі ретінде саналатын
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшіні, сот-
тергеу тәжірибесінде дұрыс анықтау мақсатында және оның норма-
тивтік құқықтық актілерде анықталмауына байланысты: Лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші — бұл мемлекттік
органдарда зандарда белгіленғен тәртіппен ақы төленетін лауазымдық
өкілеттік пен лауазымдық міндеттерді жүзеге асыратын, мемлекеттік
органның тағайындалуына қарай заңдылық мағынасы бар әрекеттерді
қамтитын өкімет өкілінің міндеттерін жүзеге асырмайтын, мемлекет
тік органдарда немесе мекеме, ұйымдар, кәсіпорындарда ұйымдасты-
рушылық-өкімдік етушілік немесе әкімшілік-шаруашылық қызмет-
терді орындамайтын мемлекеттік қызметші саналады деп анықтау
туралы ұсыныс.
6. Қылмыстық кодекстің 314-бабында көзделген қоғамға қауіпті
қылмыстық әрекеттердің сот-тергеу тәжірибесінде, бірнеше мәртеқылмысқа
қатысудың әртүрлі нысандары арқылы жасалуының орын алуына байланысты,
оларды бірнеше рет, адамдар тобы немесе алдын ала сөз байласқан адамдар
тобы, және ұйымдасқан топ жасау және ауыр зардаптарға әкеп соққан
әрекет деген сараланған белгісін енгізу туралы ұсыныс.
7. Мемлекеттік қызметшілердің қылмыс жасау қауіптілігі дәрежесіне және
олардың қызмет өткеру мәселелерін реттейтін және де басқа да құқық
бұзушылықтар үшін жауаптылықты белгілейтін нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес келмеуі және азаматтардың басқару тәртібіне қарсы жасайтын қылмыстар
санатына кіретін құжаттар жалғандығын жасау үшін белгіленген қылмыстық
жазалар түріне қарағанда төмен болуына байланысты, қылмыстық жаза түрлерін
жетілдіру туралы тұжырым. Қызметтік жалғандық жасау қылмысы үшін
белгіленген айыппұл, түзету жұмыстары мен бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазалардың маңызы зор.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі –
71бет.
1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объектісі. Қызметтік жалғандық
жасау қылмысының объектісі, осы қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормаларды дұрыс қолдану, жасалған қоғамға қауіпті қол
сұғушылықты заңға сәйкес саралау, қылмыстық қол сұғатын қоғамдық
қатынастардың шеңберін және мазмұнын дәл анықтауға және қылмыстың
объектісін дәл белгілеуге мүмкіндік береді. Қылмыс объектісі — қылмыс
құрамның бір элементі, сондықтан, оның болмауы, қылмыстың болмауын да
көрсетеді
Қаралып отырған қылмыс, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар
жүйесіне жатқызылған. Сондықтан ғылыми әдебиеттердегі осы қылмыстар
жүйесіне байланысты, топтық объектінің анықталуына бірнеше қөзқарас бар.
Олар лауазымдық қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс
қызметі[3] деп анықтайды. Бірақ, дұрыс қызмет және бірқалыпты деп
беру, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттердің
қоғамдық қауіптілігін нақты ашпайды. Өйткені, мемлекеттік қызмет,
мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған,
сонымен бірге мемлекеттік қызмет мүдделерін қылмыстық заң қорғауына алып
отыр.
Сондықтан, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың топтық
объектісі ретінде, мемлекеттік қызмет мүдделері, яғни мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметшілердің занды қызметі
деп санаймыз.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысы да белгілі бір объектіге қол сұғады,
оған байланысты қылмыстық-құқық әдебиеттерінде көптеген көзқарастар бар.
А. А. Пионтковскийдің пікірі бойынша лауазымды адам жасаған құжаттар
жалғандығының объектісі болып мемлекеттік аппараттың қызметі саналады
....[4]
Ал, А. Н. Трайнин құжаттар жалғандығының объектісі болып, сол ресми
құжаттар саналады деп атайды, сонымен бірге ол бүл көзқарасын өзгертіп,
бұл қылмыстың объектісі болып мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме және
кәсіпорыннан шығатын құжаттардың шынайылығы және шындығы деп түйіндеді[5].
РКФСР-дің Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары былай деп жазады
мемлекеттік немесе қоғамдық мекемеден шығатын қандай да болмасын құжат —
куәлік, анықтама, мандат, хаттамадан көшірме, қаулы, бұйрық лауызымдық
жалғандықтың объектісі болып саналады.[6]
Т. Л. Сергеевтің кеңестік Қылмыстық кодексі бойынша құжаттар
жалғандығымен күреске арналған жұмысында, құжаттар жалғандығының нақты
объектісін анықтай отырып былай деп жазады; Құжаттардың шынайылығы және
шындығын бұза отырып, қылмыскер өз әрекетімен заңдылық мағынасы бар
оқиғалар мен фактілерді жазбаша актілермен растау үшін кеңестік социалистік
қоғамда бекітілген қатынастар жүйесіне қол сұғады.[7] Осындай социалистік
қатынастың тектес жүйесі, қандай да болмасын құжаттар жалғандығына қол
сұғудың тікелей объектісі болып саналады. В. Ф. Кириченконың пікірі бойынша
Лауазымдық жалғандығы-ның нақты объектісі болып, жасау немесе жасыру үшін
лауазымдық жалғандық жасалынатын сол лауазымды қылмыстың нақты объектісі
саналады[8] .
Б. И. Пинхасовтың көзқарсы бойынша, қызметтік жалғандықтың объектісі:
мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,кәсіпорындар немесе ұйымдардың дұрыс
қызметі болып саналады.[9] Бүндай пікірді Л. А. Ағыбаева да қолдайды .
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары,
қызметтік жалғандықтың объектісі болып, мемлекеттік қызметтің мүддесі
саналады[10] деп жазады.
Аталған пікірлердегі кемшілік, топтық объектіге кіретін қоғамдық
қатынасты, тікелей объектінің құрамдас бөлігі ретінде берілуінде және
қызметтік жалғандық жасау қылмысы субъектілерінің іс-әрекетіне байланысты
басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қауіпі қаралмаған.
Автордың пікірінше, қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы
субъектілер (лауазымды адам немесе лауазымды адам болып табылмайтын
мемлекеттік қызметші) бірнеше объектіге қол сұғады, атап айтқанда:
біріншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжат-
тар және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша
сол мемлекеттік органның қызметтік мүдделеріне қиянат жа-
салынады;
екіншіден, қаралып отырған қылмыс арқылы қиянат жасау-
шы, ең алдымен мемлекеттік органдардан шығатын ресми құ-
жат және құжатқа диспозицияда көрсетілген әрекеттерді жасау
арқылы, халық алдында мемлекеттік органға деген сенімсіздік
туғызады;
үшіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжат-
тар және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар арқылы
басқа да қылмыстық құқықтың қорғалуына алынған қоғам
дық қатынастарға қиянат жасалынады;
төртіншіден, ресми құжаттар мен құжаттардың заңды айналы-
мына қол сұғылады;
- бесіншіден, көрінеу жалған мөліметтер енгізілген ресми құ-
жаттарға және жалған немесе қолдан жасалған құжаттарға
иеленген қоғамдық қатынас субъектілері, ресми құжат және
құжаттың заңға сәйкес болуына қажетті процедураларды сақ-
тамай, белгілі материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктер мен
құндылықтарға қол жеткізуге мүмкіншіліктер туғызады.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысының бірнеше қоғамдық
қатынастар аясына зиян келтіруі анықталып отыр, оның құқық қорғау
органдарының құқық қолдану қызметінде ескерілуі де өте маңызды.
Қылмыстық құқық теориясында қалыптасқан тікелей объектінің негізгі,
қосымша және факультативті тікелей объект болатынын ескеріп, біздің
ойымызша қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың занды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
занды тұлғалардың құқықтары мен занды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бүзылу мүмкіндігі;
факультативті тікелей объектісі — мемлекеттік органдардың істеріндегі ресми
құжат жөне құжаттың заңды айналымына байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесінің бұзылуына зиян келтіру қауіпі.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалау,
дұрыс саралау және жазаны анықтау үшін, қандай қүжаттарға және қандай
мақсатпен көрінеу жалған мәліметтерді және олардың шын мазмұнын бұрмалайтын
түзетулер енгізуі, не әдейі жалған немесе қолдан жасалған құжаттар беруі,
жалғандық жасау кімнің және қандай мүдделерді бұзатындығын, бұл қылмыстық
әрекеттің қандай қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтыдығы үлкен мағынаға
ие. Алдымен қандай да болмасын қылмыстық әрекет сияқты, қызметтік жалғандық
жасаудың жалпы қиянат жасауын, содан кейін оның басқа қылмыстардан
ажырататын нақты белгілерін анықтау қажет.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысын саралауда оның қиянат
жасалатын объектісімен бірге, құрамының мазмұнына кіретін міндетті белгісін
анықтау қажеттілігі де туындайды. Ол ресми құжат қылмыстық құқық ғылымында
қылмыстың заты деп — қоғамдық қатынастың (қылмыс объектісінің)
қасиеттерінің белгілі бір жағын көрсететін нақты бір материалдық заттарды
айтамыз, оған күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді
де ол өзі қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады [11].
Өйткені қарастырылып отырған қылмыстың заты туралы мәселенің теориялық
және практикалық мәні бар. Бұл жөнінде заң әдебиеттерінде айтылғандай
материалдық заттарды көрсету, нақты белгілердің көмегімен негізгі
қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау, қоғамға қауіпті әрекеттердің
шынайы бағыттылығын айқындау және дұрыс саралау үшін занды қолданатын сот
органдарының қарауынша беру үшін жасалынған[12] деп орынды көрсетіліп
отыр.
Сонымен, қоғамға қауіпті әрекеттің затын анықтау, біріншіден, нақты
белгілердің көмегімен негізгі қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау
үшін, екіншіден, қоғамға қауіпті әрекеттердің шынайы бағыттылығын айқындау
үшін, үшіншіден, қоғамға қауіпті басқа да қылмыстардан ажыратып, әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қылмыстың затының орны мен мағынасы туралы, мәселеде
әлденеше талқылаудан өтті. Өмірдің барлық салаларында құжаттарға маңызды
рөл бөлінген. Олар басқару тетігінің қажетті элементі, басқару органдарының
қалыпты жұмыс істеуінің алғы шарты. Әрқилы ақпараттарды алу, өңдеу,
пайдалану, сақтау және беру құжат түрінде жүзеге асырылады. Көптеген
жағдайларда олар қылмыс жасаудың құралына айналады немесе оның заты
болады[13].
Кейбір ғалымдар қылмыстық қол сұғудың нәрсесі болып заттар, бағалы
заттар, бұйымдар және т. б. жатады деп санайды, осы негізде оларды заттық
және заттық емес қылмыстар деп бөледі[14]. Н. И. Коржанский, барлық
қылмыстарды объектінің құрлымы мен оған әсер ету механизіміне қарай, оларды
заттық және заттық емес деп бөледі. Заттық қылмыстар қатарына материалдық
объектілерге әсер ететіндерді, ал заттық емес қылмыстарға әлеуметтік
байланыстарды әрекеттсіздікпен үзетіндерді жатқызады. Оның пікірі бойынша,
қылмыстық әрекеттің, қылмыс заттарына әсер ету сипаттамасымен үш топқа
бөледі, яғни, материалдық объект, адамның денесі, оның психикасы [15].
Осы аталған пікірлерді қолдай келе және ҚР ҚК 314-бабының мазмұнына
сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде ресми құжат пен
құжатты көрсетеді, сондықтан, біз оны заттық қылмыстар қатарына жатқызамыз.
Мемлекетте қоғамдық қатынастарды реттеудің бірден бір құралы ретінде
құжаттар саналады, сондықтан ол ресми және ресми емес болып бөлінеді. Ресми
құжаттар деп, соған уәкілеттенген мемлекеттік органдар берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, зандық мәні бар белгілі
бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша
актілер түсініледі. Ресми құжаттар белгілі құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланысты құқықтық салдар туғызады.
Бұл белгілерден ресми емес құжаттар алшақ емес, өйткені олар арқылы
қоғамдық қатынасқа түсушілер, мысалы, азаматтық құқыққа байланысты біреуге
өз атынан құқықтарын жүзеге асыру үшін сенім хат беру, егер ол мемлекеттік
немесе жеке нотариуспен расталса ресми құжат қалпына келетіні бәрімізге
белгілі. Сондықтан, қандай ресми құжаттар қызметтік жалғандық жасау
қылмысының заты болуы тиіс деген сұрақ пайда болады. Ресми құжат ұғымын
қылмыстық заң бермейді, оны құқық қолданушы құқықтық талдау мен соттық
практиканың ұсынымдарына байланысты анықтайды.
Кеңес дәуірінің криминалистері ресми құжат терминін кең мағынада
түсіндірді. Олардың қатарына мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардан шығатын
құжаттарды ғана емес және егер олар мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,
кәсіпорындар немесе ұйымдардың істерінде болса заңдылық мәні бар жеке
адамдардан шығатын құжаттарды да жатқызды [16].
Ал, Қазақстан Республикасының ҚК 314-бабына түсіндірмесінде Қылмыс
заты — ресми құжат пен құжат, яғни заңдылық мәні бар жағдайларды
куәландыратын, құқықтар беретін және міндеттерден босататын, мемлекеттік
билік органдар берген жазбаша актілер. Ал мемлекеттік билік органы емес
органнан шығатын құжаттар, бүл қылмыстың заты болып саналмайды деп
көрсетілген [17].
Сонымен бірге, ҚР ҚК 323-бабына түсіндірмесінде Ресми құжаттар деп
заңдылық мәні бар құжаттар саналады. Олар мемлекеттік билік және басқару
органдарынан, осы органдардың лауазымды адамдарынан, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарынан, сондай-ақ заңды тұлғалар мен басқа да коммерциялық
және өзге де ұйымдардан шығуы мүмкін[18] делінген, Ресми құжаттар деп
мемлекеттік өкімет органдары берген және белгілі бір құқықтар беретін
немесе міндеттерден босататын, заңдылық мәні бар белгілі бір фактілерді,
оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша актілер түсініледі
және олардың қатарына: еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, паспорт,
әскери билет, зей-нетақы, қызметтік куәлік, көліктің техникалық төлқұжаты,
орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі, сақтандыру полисі, азаматтық хал
актілерін тіркеу кітабы жатады дейді профессор А. Н. Ағыбаев [19].
Ресми құжат қатарына мекеме, ұйым, кәсіпорындардан шығатын және
лауазымды адам өз қызметтік міндеттерін орындауымен байланысты толтырылған
(куәландырылған) құжаттар жатады. Бұндай құжаттарға мынадай талаптар
қойылады:
1) оларға тиісті реквизиттерге (жалпы қабылданған немесе нор-
мативтік құқықтық актілермен анықталған қажетті мәлімет-
термен оларға куәландыратын сипатқа) ие болуы қажет;
2) олар өкілеттігі бар адамдармен толтырылуы тиіс[20].
Құжат дегеніміз — заңдылық маңызы бар және сондай салдар туындайтын мән-
жайларды (фактілерді) куәландыратын (растайтын) жазбаша акті. Құжатқа
берілген жалпы, ортақ түсіндірме осындай. Бүл қылмыс жасаудың (немесе
жасырудың) сараланушы не факультативтік заты немесе құралы ретінде
пайдаланылған құжат, қылмыстық заңға белгілі барлық қылмыстарға қатысты
түсінік[21].
Бірқатар заңдарда құжат және ресми құжат анықтамасының ұғымдары
бар.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің
329-бабының 1-тармағына сәйкес Тұтынушының өмірі немесе денсаулығы үшін
қауіпсіздік талаптарына жауап бермейтін тауарлар (соның ішінде ҚР
әкілінген) шығару немесе сату, жұмыстарды орындау не қызмет көрсету, сол
сияқты аталған тауарлар-дың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетулердің
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келетіндігін куәландыратын ресми құжатты
заңсыз беру немесе пайдалану, егер бұл әрекеттер адамның денсуалығына зиян
келтірмесе жөне ірі көлемде жасалмаса делінген. Ал осы баптың ескертуінде
Осы баптың мақсаты үшін ірі мөлішер деп бес жүз айлық есептік көрсеткіштен
асатын сома танылады. Бұл мағынада заң шығарушы заңсыз ресми құжатты
иеленген немесе пайдаланған жеке тұлға, жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның
әрекетінен келетін зардаптың өлшемдік шегін көрсетіп отыр. Сонымен бірге,
бұл жерде беріліп отырған ірі мөлшер өлшемі, қылмыстық құқық заңымен
қорғалуға алынган қоғамдық қатынастарға келетін зардаппен бірдей заңдылық
логикасына сыйыспай тұрғаны көрініп тұр.
Сонымен бірге ҚР ӘҚБК 596-бабының 2-тармағында ... іс жүргізу
әрекеттері шеңберінде іс жүргізу хаттамасының бір бөлігі болып табылатын
хаттамада не ресми құжатта істің барысы мен нәтижелері іс материалдарына
зерттеу жүргізуге, ..., 611-бабының 2-тармагы Істі ведомствалық
инспекциялардың түгендеу, тексеру актілерінің, қортындыларының, сондай-ақ
мамандардың іс жүргізу әрекеттері барысында атқарған зерттеулерінің
нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы нақ сол мәселелер
бойынша сараптама жүргізу мүмкіндіктерін жоққа шығармайды, 615-баптың 2-
тармағы Құжаттар жазбаша да, өзге де турде тіркелген мәліметтерден тұруы
мүмкін. Құжаттарға соның ішінде осы Кодексте көзделген тәртіппен алынган,
талап етіп алынған немесе табыс етілетін компъютерлік ақпараттан, фото және
кино түсірмелерде, дыбыс және бейне жазбалардан тұратын материалдар жатуы
мүмкін [22] делінген.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы 1996 ж. 10 маусымда қабылданған Заңның 8-бабының 1-
тармағында ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң әкімшілік, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары[23] деп ресми құжаттардың шеңберін көрсетіп
отыр.
Келтірілген нормативтік құқықтық актілерге байланысты құжаттың жене
ресми құжаттың әртүрлі болатындығына да көзіміз жетіп отыр. Сонымен бірге
мемлекеттік емес орган, сияқты заңды тұлғалардан шыққан құжаттар қаралып
отырған қылмыстың заты бола алмақды деген пікірлермен келісуге болмайды.
Өйткені мемлекеттік орган болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекеме,
кәсіпорын, ұйым т. б.) өздерінің тағайындалуларына қарай және атқаратын қыз-
меттеріне байланысты мемлекеттік органдармен қоғамдық қатынасқа түседі,
олардың ішінде ресми құжаттпен немесе құжаттпен алмасуда болатындығы
бәрімізге мәлім. Егер, мемлекеттік орган қызметіндегі, заңцы тұлғалардан
келіп түскен ресми құжат пен құжаттарды лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің пайдакүнемдік немесе өзге де жеке
мүдесіне немесе басқа да мүдделі адамдардың қажеттілігене қарай қызметтік
жалғандық жасаулары да мүмкін. Өйткені, мемлекеттік органда уақытына ресми
қызметтік негізде немесе шешуге қабылданған істердегі құжаттардың болуы,
мысалы, соттың қарауына жататын қылмыстық, әкімшілік және азаматтық
істердегі жеке жөне занды тұлғалардың құжаттарына қызметтік жалғандық
жасалатындығына ешқандай күмән жоқ.
Сондықтан, қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде
мемлекеттік органнан шығатын ресми құжатпен бірге, жеке және заңды
тұлғалардан шығатын ресми құжаттар да саналуы қажет деп санаймыз.
Бұндай көзқарасты РФ Қылмыстық құқық оқулығының авторлары кейбір
жағдайларда мемлекеттік және муниципальдық ұйымдардың қарамағындағы жеке
құжаттар (шарттар, өсиеттер және т. б.) қылмыстың заты болуы мүмкін
[24]деп қолдап отыр.
Жоғарыда аталған заңдардағы құжат және ресми құжат осы заңдардың
қолдану мақсаттарына қарай берілген, ол қылмыстық іс-әрекетті саралау және
қылмыстық істі қарау кезінде көптеген қиыншылықтар туғызады. Аталған
заңдарда көрсетілген анықтамаларда қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді (ҚК 9-бабы) деп орынды айтылған. Сонымен бірге ҚК
314-бабы бланкеттік те, сілтемелі де емес, сондықтан басқа да құқықтық
нормативтік актілерге көңіл бөлу, біздің көзқарасымыз бойынша дұрыс емес.
Сонымен, қылмыстық заңда ресми құжат терминінің түсіндірмесі нормативті-
құқықтық түрде бекітілмегендігіне және оның соттық өндірісті жүзеге асыруы
қажеттілігіне қарамастан, соттар ҚК 314-бабы бойынша айыптау үкімдерін
шығаруда. Тергеулік-соттық тәжірибелерді оқып-зерттеу барысында, қылмыстық
істерде ресми құжаттың әр түрлі түрлерін байқауға болады, олардың
қатарына жеке куәлік:, төлем ведомостары, квитанция, анықтама, жеке есеп-
шоты, зейнеткерлік іс, компъютерлік мәліметтер базасы, тіркеу жур-налдары,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама және т. б.
Оларды мынадай мысалдан көруге болады, атап айтқанда А. 3. Оспанова
1997 жылы қыркүйек айында бөтеннің мүлкін иемдену мақсатында төлем
ведомосында көрсетілген 561601 теңге 92 тиын қортынды соманы, 661601 теңге
92 тиын деп өзгерткен [25].
Осы қылмыстық-құқықтық мәселені шешу мақсатында ресми құжат ұғымын ҚК 314-
бабына ескерту ретінде былай деп беруді жөн көріп отырмыз;
Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі органдар мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарынан шығатын
және лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты беретін,
сонымен бірге заң негізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар
фактілерді растауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың
(мекеме, кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылган) құжаттар
саналады.
Жоғарыда келтірілген қылмыстық-құқықтық мәселелерді ескере отырып, осы
қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты болып табылатын — ресми құжат
туралы ұғымның тез арада қылмыс заңына енгізле қоймайтынын ескере отырып,
ол туралы түсіндірмені Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының нормативтік
қаулысы арқылы беріліп және қандай құжаттардың ресми құжат қатарына
жататындығы туралы шешімін табуы дұрыс болады деп санаймыз.
Тағы бір көтеретін мәселе, ол аса маңызды құжаттар төңірегінде, бұндай
құжаттардың қаралып отырған қылмыстың заты ретінде көтерілген үлкен бір
мәселе деп санаймыз. Өйткені ҚР ҚК 324 бабының 1-тармағында азаматтың
төлқұжатын, жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа маңызды құжатын
ұрлау қаралған. Бұл жерде заңшығарушы азаматтың жеке басын куәландыратын
құжаттарын қылмыстық құқықтың қорғауына алып, жаза тағайындап отыр. Бірақ
нақ осындай маңызды құжатқа лауазымды адам немесе лауазымды адам болып
табылмайтын мемлекеттік қызметші, қаралып отырған қылмыс құрамының
объективтік жағын жасау мүмкіндігінен де кем емес. Мысалы Ақмола ПБ Тергеу
қызметі қозғаған № 98026912 [26] қылмыстық ісінде қылмыстық топ
пайдакүнемдік мақсатты көздей отырып екі адамды өлтірген. Қылмыс жасау
мақсаты сол адамдардың пәтерін иемдену болған, оны жүзеге асыру үшін
қылмыскерлер Астана қаласы ІІБ-ның төлқұжат бөлімінде қызмет істейтін таныс
қызметкерлердің көмегімен, өлтірген екі адамның атынан бөтен адамдардың
фотосуреттерін беріп, уақытша жеке куәліктер алған.
Бұл жерде Астана қаласы ІІБ-ның төлқүжат бөлімінде қызмет істейтін
қызметкерлер өздерінің қызметтік міндеттеріне адал қарамағандықтан, яғни
өлген адамдардың № 1 нысанындағы фотосуретімен берілген фотосуреттерінің
ұқсастығын тексермегендіктен, қылмыстық топ қажетті құжаттарға ие болған.
Осы қылмыстық істе мемлекеттік органнан шығатын ресми құжат алу үшін
қылмыскерлер, мемлекеттік қызметшілерді қызметтік жалғандық жасауға
итермелеген. Бүл жерде мемлекеттік қызметшілер заңмен қорғалған
азаматтардың құқықтарының сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етудің
орнына, оған зиян келтіруге жол берген.
Төлқұжат бөлімінде қызмет істейтін қызметкерлерді, қылмыстық топқа
тартып отырған қылмыскерлердің маңызды құжатқа да қаралып отырған баптағы
нақ сондай әрекеттер жасатуға пайдаланулары да мүмкін.
Сондықтан ресми құжаттың бірнеше түрге бөлінуін, яғни ресми құжат,
құжат және маңызды құжат болуына қарай, олардың қаралып отырған қылмыстың
қажетті нәрсесі ретінде бірге қарау мәселесін, қаралып отырған қылмыстан
ара жігін Қылмыстық кодексте көзделген нормалар бойынша ашу біздің зерттеу
жұмысымыздан тыс болғандықтан, ол жеке ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Сонымен бірге 314-баптың диспозициясында көрсетілген қылмыстың заты ретінде
қаралатын мемлекеттік органдардың ресми құжаттарымен қатар, олардың
істеріндегі жеке адамдардан (заңды тұлғалардан) шығатын ресми құжаттарда
саналуы қажет.
1.2. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объективтік жағы. Әрбір қылмыстың
объективтік жағы ең алдымен қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздікпен
сипатталады. Қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік субъектінің сыртқы,
ерікті қылығын көрсетеді және субъектінің шынайы өмірімен әрекеттестігінде
байланыстырушы буын, өйткені заңмен қорғалатын объектіге залал әрекет не
әрекетсіздікпен келтіріледі [27].
Сонымен бірге қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,
саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
мінез-құлқының сыртқы көрнісі болып табылады[28].
ҚР ҚК 314-бабына сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының
объективтік жағының конструкциясына байланысты формальдық құрамды және
төменде көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған
деп есептеледі.
Ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу. Бұл
жағдайда шын құжаттың барлық белгілеріне ие ресми құжат-
қа, шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер енгізіледі. Соны-
мен бірге ресми құжаттағы мәліметтердің бір бөлігі шындыққа
сәйкес келуі мүмкін.
Ресми құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын тү-
зетулер енгізу. Бұл жағдайда алдыменен шын құжаттқа қандай
да болмасын түзетулер (тазалау, өшіру, қандай да болмасын
мәліметтерді өзгерту және т. б.) енгізіліп, құжатты шындыққа
сәйкес келмейтіндей дәрежеге жеткізіледі.
Не әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттар-
ды беру. Бұл жағдайда құжаттарды беруге құқысы бар Адам-
ның біле тұра, өзі қызмет атқаратын мемлекеттік органның
атынан, заңдылық мәні бар фактілерді куәландыратын әдейі
жалған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты беруі санала-
ды. Әдейі жалған құжатты беру немесе қолдан жасаған құжат-
ты беру жеке әрекет ретінде қаралады. Өйткені, бұл әрекеттер-
ді жүзеге асыру үшін тек қана лауазымды адам мен лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әрекеті
ғана емес, сонымен қатар басқа да соған мүдделі (әдейі жал
ған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты дайындаушы)
адамдардың болуы да мүмкін.
Егер, осы көрсетілген қызметтік жалғандық жасау әдістерін жіктеп, іске
асыру әрекеттеріне қарай, бөлетін болсақ, қызметтік жалғандық жасау әдісі
әртүрлі болатыны көрініп тұр. Заң әдебиеттерінде жалғандық жасаудың екі
нысаны орын алған, оларға интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасау
жатады.
Интеллектуалдық — ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу.
Материалдық — құжаттардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу, не
әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру.
Интеллектуалдық жалғандық жасау дегеніміз ол формальды жағынан дұрыс
құжаттың шынайлығын және дәлдігін бұзу, көбінде ол құжатты толтыру кезінде
көзғе көрінетіндігін білдіртпей, осы құжатты толтыруға құқысы бар адамның
(лауазымды адам) немесе осы құжаты дәл жасауға немесе қызметтік
өкілеттігіне байланысты дәл деректер енгізуге міндетті адаммен (лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшімен) жүзеге асырылады.
Материалдық алдау дегеніміз құжаттың формальдық жағынан дұрыстығын
бұза отырып оның шынайлығы мен дәлдігін өзгерту, оны құжатты дәл жасауға
(лауазымды адам) немесе оған дәл дерекетер енгізуғе тиісті емес және оған
құқығы жоқ адам (лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші)
құжатқа көзге көрінетіндей өзгерту енгізу арқылы жүзеге асырылады.
Бұндай жалғандық жасаудың нысаны ретінде, мына мысалдарды келтіруге
болады. Қазақстан Республикасының ҚК 314 және 311 бабының 2-тармақтары
бойынша № 00660032 [29] қылмыстық істе айыпталушы ретінде өткен азамат Б.
Қарағанды облысы Бұқар Жырау ауданының Шешенқара селолық округінің әкімі,
сол ауылға мал сатып алуға келген азамат А-ның. сатып алатын малдары және
алып кету туралы анықтама беруіне өтініш жасайды. Бірақ А. кімнен, қашан
мал сатып алатынын айытпаған. Содан кейін әкім, азамат А. мен алдын-ала мал
сатуға келісімін бермеғен, Шешенқара селосының үш тұрғыны атынан анықтама
берген.
Тергеуші айыптау қортындысында, айыпталушы Б. лауазымды адам бола
отырып пайдакүнемдік мүдесінде, қасақана, өз қолымен ресми құжат —
анықтамаларға (3-дана) малдарды алып кетуге байланысты көрінеу жалған
мәлімет енгізген.
Бұл жерде, көрінеу жалған мәлімет енгізген деген әрекет, дұрыс емес,
өйткені ресми құжатқа көрінеу жалған мәлмет енгізу, біріншіден, лауазымды
адамның немесе лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің өз
қолындағы біржола толтырылған шын құжатқа қандайда болмасын мәліметті,
сөздерді, цифрларды және т. б. жазып өзгертуі, екіншіден, шын ресми
құжатқа, шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтер енгізілуімен ұштасуы қажет.
Сондықтан бұл жағдайда, ресми құжатқа көрінеу жалған мәлімет енгізу
деп көрсетудің орнына, жалған құжат беру өрекеті жасалған деп қаралуы керек
еді.
Сонымен бірге осы қылмыстық іс бойынша жауап алынған Шешенқара селосы
әкімиятының бас маманы азамат С. оған мал сатып алушы А., осы селоның
тұрғыны А-дан екі қара мал сатып алғандығы туралы анықтама беруін өтінген.
Бірақ, С. мал сатушы А-ның қатысуынсыз, мал сатып алушыға анықтама беріп,
оны Азаматтарға анықтама беруді тіркеу кітабына тіркеген.
Бұл жерде С-ның әрекеті заңға сәйкес келмей отырғандығы айқын көрініп
тұр, ҚР Азаматтық кодексінің 855-бабында Мүдделі тұлғаның тапсырмасынсыз,
өзге де нұсқауынсыз немесе алдын ала уәде берілген келісімінсіз оның жеке
басына немесе мүлкіне зиян келтіруін болдырмау, ... істің мән жайлары
бойынша қажетті қамқорлықпен және сақтықпен, мүдделі тұлғаның айқын
олжасына немесе пайдасына және іс-жүзіндегі немесе ықтимал ниеттеріне
сүйеніп жасалуы тиіс делінген. бабында көзделген әрекетті (басқа бір
мүдделі адам үшін) қайта жасап отыр, сондықтан бұндай әрекет ҚР ҚК И-
бабында көзделген қылмыстың бірнеше мәрте жасалуына сәйкес келіп тұр.
Дәл осындай әрекеттердің жасалуына байланысты ҚР ҚК 314-бабы бойынша
жауаптылықты қарастыратын нормада, бірнеше рет жасау деген сараланған
түрімен толықтырылуы қажет деп санаймыз, бұл пікірді де құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің 70,5 пайызы қолдап отыр.
Сонымен бірге, осы қылмысты жасаушы субъектілердің қылмыстық
әрекеттері арқылы келетін зардап мәселесі туралы пікір туындайды. Заң
шығарушы қызметтік жалғандық жасау қылмысында қоғамға зиянды зардаптың
болуын не болмауын көрсетпей отыр, тек диспозицияда көрсетілген бір әрекет
жасалған кезде бастап аяқталуын белгілеп оны құрылысына қарай формальдық
қылмыс құрамына жатқызып отыр.
Авордың ойынша, баптың конструкциясында іс-әрекетпен келетін адамның
және азаматтардың немесе занды тұлғалардың не қоғамның немесе мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде бұзу деген әрекеттердің
диспозицияда көрсету қажеттілігі туындайды. Өйткені, қаралап отырған
қылмысты жасаушы субъектілердің іс-әрекеті өздерінің жеке мүдделерін
қанағаттандыру үшін жасалынады, ал одан келетін зардап тек жазаны тағайынау
кезінде ескеріледі. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында арнайы
сауалнама арқылы жүргізілген көрсеткіштерде, қызметтік жалғандық жасау
әрекеттерінің адамның және азаматтардың немесе заңды тұлғалардың не
қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде
бұзуға немесе ауыр зардаптарға әкеп соғуы ҚК 314-бап-тың диспозициясында
көрсетілсе, дұрыс болама деген сұраққа олар-дың 58 пайызы иә деп жауап
берді.
Сонымен адамның және азаматтардың немесе заңцы түлғалардың не
қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзу
қаралып отырған норманың диспозициясында қарастыратын болса, қылмыстық
әрекетті жасаушылардың іс-әрекеттерін қатаң жазалауға мүмкіндік туар еді
деп ойлаймыз.
Адамдар тобының алдын ала сөз байласып істеуі тәжрибеде орын алуын
ескеріп, келешекте оның қылмысқа қатысу нысандарының басқа да түрлерімен
жасалу мүмкіндігінің алдын алу мақсатында оларда нормада берілуі керек деп
ойлаймыз.
Интеллектаулдық жөне материалдық жалғандық жасаудың жігін ашудың
тәжірибелік маңызы бар, себебі құжаттардың кейбір түрлері материалдық
жалғандық жасау әдісімсн, екінші жағынан қылмыстық заңға сәйкес
интеллектуалдық жалғандық жасау үшін жаза, тек қана лауазымды адам және
лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметін жасаған ретте ғана
беріледі. Басқа да жеке тұлға тарапынан болған интеллектуалдық жалғандық
жасау қылмыстық заңда қарастырылмаған.
Теория жүзінде интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасаудың
арасындағы айырмашылықтарының белгілерін анықтау қиын. Ол туралы бірнеше
талас туғызатын пікірлер бар.
А. А. Жижиленко материалдық және интеллектуалдық алдау арасындағы
айырмашылық жайында былай дейді біріншісі, құжаттың тек нысанын, ал
екіншісі оның мазмұнын бұзады[30].
Т. Л. Сергеева қандай түрғе жататындығына қарамастан кез келген
жалғандықтың мәні, құжатқа, кінәлінің мүддесіне қажетті фактілерді
растайтын қабілет беру [31]дейді.
Бұл жөнінде А. Н. Трайнин материалдық жалғандық жасау кезіндегі
әрекет, құжатты бұрмалауда (фальсификация), ал интеллектуалдықта, шынайы
құжатқа көрінеу жалған мәліметтерді енгізу, яғни, шындыққа сәйкес келмейтін
фактілерді куәландыруда [32] деп атап өтеді.
Профессор А. Н. Ағыбаев пайымдауы бойынша, материалдық жалған құжат
жасаудың мәні - ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол
сұғушылық жолымен, бұзуымен жасалынуында (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп
және т. б.) немесе оның мәтінін қайта жазуда, бұлар қолдан жасаудың
материалдық ізін құрайды. Интеллектуалдық жалғандық кезінде құжаттың
түпнұсқасы оның мазмұнына қол сұғушылық нәтижесінде бұзылады. Бұл жағдайда
кінәлі адам ресми құжатқа формальдық тұрғыдан алғанда жалған екендігінің
белгілері болмайтын (құжаттың нысаны емес, мазмұны бұрмаланған) жалған
мәліметтер енгізеді[33].
Сондықтан, қаралып отырған қылмыс құрамының объективтік жағының ара
жігін ашу арқылы жеке нормаларда қарастыру қажеттілігі бар деп санаймыз.
Жоғарыда келтірілген ғылымдардың тұжырымдарында қызметтік жалғандық жасау
қылмысының әдісі интеллектуалдық және материалдық түрде жасалады деп,
оларды бір нормада қарастырылуын қүптап отыр.
Біздің ойымызша, интеллектаулдық және материалдық жалғандық жасау
нысандарын жеке нормаларда қарастырылса дұрыс болар еді.
Өйткені, интеллектаулдық жалғандық жасау, материалдық жалғандық
жасауға қарағанда қоғамдық қауіптілігі өте жоғары, оның себебі, шынайы
ресми құжатқа көрінеу жалған мәліметтер енгізілгенімен не шынай ресми
құжатқа, оның шын мазмұнын өзгертіп түзетулер енгізу (әріптерді, сөздерді,
цифрларды, айлары мен жылдарын өзгерту және т. б.) арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz