Ішкішаруашылық жерге орналастырудың теориялық, жалпы әдістемелік негіздері
1.1. ІШЖО ұғымы, оның мақсаты мен міндеттері
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға, серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашыдық өнімі өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары, ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.) айналысады.. Олардың көпшілігі Әр түрлі шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмсн, бірақ барлығы да өз еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады. Сонымен қатар ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік шаруашылықтары жоғары оқу орындарының колледждердің оқу-тәжірибелік шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелерлін қосалқы ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шылын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскссін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді ессрлерден қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
Тсрриторияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымсн тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдаланылуын жақсарту, өңделетін
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға, серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашыдық өнімі өндірумен әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары, ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.) айналысады.. Олардың көпшілігі Әр түрлі шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмсн, бірақ барлығы да өз еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады. Сонымен қатар ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік шаруашылықтары жоғары оқу орындарының колледждердің оқу-тәжірибелік шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелерлін қосалқы ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шылын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскссін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді ессрлерден қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
Тсрриторияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымсн тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдаланылуын жақсарту, өңделетін
ІШКІШАРУАШЫЛЫҚ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ, ЖАЛПЫ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. ІШЖО ұғымы, оның мақсаты мен міндеттері
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір
мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашыдық өнімі өндірумен
әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа
мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары,
ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.)
айналысады.. Олардың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және
агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмсн, бірақ барлығы да өз
еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Сонымен қатар ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-
зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік
шаруашылықтары жоғары оқу орындарының колледждердің оқу-тәжірибелік
шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелерлін қосалқы
ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған
міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті
орнатуға, яғни аз шылын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім
алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі
және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді
ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік
мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер
учаскссін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті
территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды
табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді ессрлерден қорғау, сонымен
қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді
пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып
табылады.
Тсрриторияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі
міндеттерден туындайтын немесе онымсн тығыз байланысты бірқатар басқа да
маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдаланылуын жақсарту, өңделетін
жерлердің қарқындылығын көтеру;
• топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
• суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен
қайта тұздануды болдырмау;
• барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
• адамдардың дем алу, еңбек және тұрмыстық жағдайларын жақсарту.
Инженерлік бір стадиялы немесе екі стадиялы жобаларды жасау. оларды
натураға көшіру және жүзеге асыру арқылы өтетін ішкішаруашылық жерге
орналастырудың аумақты және толық мазмұны күрдслі міндеттермен сәйкес
кследі. Демек, Ішкішаруашылық жерге орналастыру ұғымы бұл – еңбекті және
ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің
басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек
етуі мен өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп,
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындағы әр түрлі
шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда
ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
Бақылау сұрақтары:
1. Ішкішаруашылық жерге орналастыру дегеніміз не?
2. Ішкішаруашылық жерге орналастырудың міндеті?
3. ІШЖО-дың басты мақсаты?
2 лекция ІШЖО жобасы, оның мазмұны мен жасау әдістемесінің реттілігі
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және
экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік
фирмасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас
бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1. өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2. ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженер-лік
ғимараттарды орналастыру;
3. алаптарды ұйымдастыру;
4. ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын
орналастыру;
5. жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектер,жүзімдік)
территориясын орналастыру;
6. мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
Жобаның осы аталып өткен құрама бөліктерінің әр қайсысы күрделі
мәселелелер кешенін шешуге арналған.
Көлемді есептеумен және шаруашылық массивтерінің (учаскелерді) немесе
сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер
элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселерді
шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп
болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бермейді. Дегенмен, маңыздылығы әр
түрлі жобалық мәселелерді шешу кезінде белгілі бір әдістемелік жүйелікті
қамтамасыз ету үшін ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының барлық
құрамдас бөлшектерін талдауға тура келеді.
1-кесте. Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының құрылымдық бөліктері
№ Құрам Элементтері
бөліктері
1 2 3
І Шаруашылық Өндірістік бөлімшелердің құрамын, санын және
орталықтары мен өлшемдерін анықтау.
өндірістік Шаруашылық орталықтарын орналастыру. Өндірістік
бөлімшелерді бөлім-шелердің жер массивін орналастыру.
орналастыру
ІІ Ішкішаруашылық Ішкішаруашылық жолдарды орналастыру.
жолдарды, су Су шаруашылықтық және басқа инженерлік қондырғылар
шаруашылықтық обьектілерін орналастыру.
және басқа да
инженерлік
қондырғыларды
орналастыру
ІІІ Алаптарды Жер алаптарын трансформациялау, жақсарту және
ұйымдастыру реттестіру.
Ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара қатынасын
орнату, оларды орналастыру
IV Ауыспалы егіс Ауыспалы егістердің типін, түрін мазмұнын, санын
жүйесін және көле-мін анықтау.
ұйымдастыру жәнеАуыспалы егіс массивтерін орналастыру және оларды
олардың шаруа-шылық-есептік және арендалық ұжымдарға бекіту.
территориясын Ауыспалы егіс танаптары мен жүмысшы учаскелерді
орналастыру орналас-тыру және оларды шаруашылық-есептік
ұжымдарға бекіту. Танап қорғайтын орман жолақтарын
орналастыру.
Далалық жолдарды орналастыру.
Дала қостарын орналастыру.
V Жеміс жидек Тұқымдар мен сорттады орналастыру.
көшеттерінің Кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды)
территориясын орналастыру, оларды шаруашылық есептік ұжымдарға
орналастыру бекіту.
Қорғайтын орман көшеттерін, жолдарды, қосалқы
шаруашы-лық орталықтарын, су көздерін, суару және
құрғату желісін ор-наластыру.
Жидектер территориясын орналастыру.
Жеміс және жүзім көшеттерінің территориясын
орналастыру және реттестіру.
VI Мал азықтық Жайылымдарды фермаларға, мал топтарына,
алаптардың шаруашылық-ес-ептік және арендалық ұжымдарға бекіту.
территориясын Жайылымдық ауыспалы егісті ұйымдастыру және олардың
орналастыру та-наптарын орналастыру.
Гурт (отар) учаскелерін орналастыру.
Кезекті мал жайылатын өрістерді орналастыру.
Жазғы лагерлерді орналастыру.
Мал айдайтын жолдарды орналастыру.
Су көздері мен суару пункттерін орналастыру.
Шабындықтық ауыспалы егісті ұйымдастыру және олардың
территориясын орналастыру(танаптарды, жолдарды және
т.б. орналастыру).
Шабындық учаскелерін шаруашылық есептік және
арендалық ұжымдарға бекіту.
Құрама бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі жағдай-
ларына түзетулер енгізу немесе шаруашылық құрылымын жасау, өндірістік
бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен межелерін,
ішкішаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық ор-
талықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау.
Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен
байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкішаруашылық жолдарды орналас-тыруды
қамтиды.
Жобаның үшінші орталық құрама бөлігі алаптарды ұйымдастыру болып
табылады.Оның мазмұны әрбір жер учаскесін қазіргі кездегі талаптарға сай
мелиорация, химизация және культуртехникалық шараларды қолдану арқы-лы
пайдалануды көрсетеді. Алаптарды ұйымдастыру мазмұны екі элементке
бөлінеді. Біріншісінің мақсаты − барлық жер алаптарын ауылшаруашылық
айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту, мелиоративтік және басқа ша-
раларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту.Екіншісі −
ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көтеруге, экономика-лық
тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жү-зімдік
және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алап-тарын
орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың
экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нә-тижесінде жұмысшы
жобалар жасалды.
Алаптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің, жеміс-
жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құра-ма
бөліктің үшінші бөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап
етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі бо-лып
табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. ІШЖО жобасының мазмұны?
2. ІШЖО жобасының құрам бөліктері.
3. ІШЖО жобасын жасау әдістемесінің реттілігі.
3-4 лекция ІШЖО жүргізілетін іздестіру жұмыстары және олардың нәтижелерін
жобалауда қолдану
Жан-жақты, толық негізделген ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобасын жасау үшін материалдар мен құжаттар керек.Осы құжаттарда жер
пайдаланушылық, шаруашылық салаларының қазіргі жағдайы мен болашақта дамуы,
жобалық жұмыстар, территорияның ұйымдастырылуы, сипатталуы тиісті.Бұл
мәліметтерді іздестіру процесінде алуға болады.Оның мақсаты жерге
орналастырылатын шаруашылықтың жер қорын пайдалану, орналастыру және қорғау
жөніндегі жобалық құжаттарды жасау үшін құқықтық, техникалық және
экологиялық-экономикалық негізді жасап, бағалау жәнеоқып зерттеу болып
табылады.Іздестіру кезеңі екіге бөлінеді:дайындық-камералдық және далалық.
Дайындық жұмыстары:
• планды-картографиялық, жер-кадастрлық, зерттеу материалдарын;
• салалардың экономиясын сипаттайтын мәліметтерді;
• шаруашылықтың орналасқан аймағының агроклиматтық жағдаларын;
• шаруашылықтың территориясының ұйымдастырылуын және өндірістің
болашақта дамуын сипаттайтын бұрын жасалған немесе болжаулық жобалар
жөніндегі мәліметтерді жинауды, жүйелендіруді, зерттеуді, талдауды
және бағалауды қамтиды.
Планды-картографиялық материалдарға жер пайдаланушылықтың планы, әр
түрлі зерттеулердің (топырақтың, топырақ-эрозиялық, топырақ-
мелиоративтік,геоботаникалық және т.б.) сызбалары жатады. Жер
пайдаланушылық планы-жобаны құрудың техникалық негізі болып
табылады.Әдетте, аэрофототүсіріс арқылы алынған планды материалдардың
көшірмесі қолданылады.Ал кейбір жағдайларда жер бетіндегі түсірістердің
мәліметтері пайдалануы мүмкін. Еліміздің аймақтары бойынша 1:5000−нан
1:50000−дейінгі әр түрлі масштабтағы пландар пайдаланылады.Масштабты таңдау
шаруашылық жүргізу әдісіне және формасына шаруашылықтың өндірістік типіне,
жер пайдаланушылықтың өлшеміне, оның конфигурациясына, контурлардың
бөлшектенуіне, бедердің күрделілігіне, алаптарды пайдалану интенсивтілігіне
және т.б. байланысты.
Жиналған планды-картографиялық материалдар техникалық талаптарға сай
болуы тиісті.
Ауданның және шаруашылықтың жер-кадастрлық кітабының мәліметтері
бойынша мынадай материалдар жиналады:жер пайдаланушылықты тіркеу, жерді
сандық және сапалық есепке алу, топырақты бонитировкалау және жерді
экономикалық бағалау.
Шаруашылық территориясының табиғи жағдайларын зерттеу мақсатында
планды-картографиялық материалдарға қоса, әр түрлі зерттеулер мен іздестіру
(топырақтық, геоботаникалық, орман-мелиоративтік, сушаруа-шылықтық, жолдық
және т.б.) материалдары жиналады.
Топырақ зерттеу материалдары бойынша топырақ жамылғысының физикалық-
химиялық қасиеттері, қалыңдығы және тұзданғандығы, сонымен қатар
агроөндірістік топтастырылуы және оларды пайдалану және жақсарту жөніндегі
ұсыныстар оқып зерттеледі.
Эрозия пайда бола бастаса қосымша топырақ-эрозиялық зерттеу
материалдары зерттеліп, эрозияға ұшыраған және эрозиялық қауіпті жерлер,
қажетті топырақ қорғайтын шаралар анықталады.
Геоботаникалық зерттеу материалдары бойынша, шабындықтар ман
жайылымдардың шығымдылығы, олардың культуртехникалық жағдайлары,
жайылымдардың мерзімділігі, оларды әр түрлі мал топтарына пайдалану
жөніндегі ұсыныстар оқып зерттеледі.
Сонымен қатар планды-картографиялық және зерттеу материалдары бойынша
гидрография желісі (өзендер, жылғалар, тоғандар және т.б.) территорияның
суландырылғандығы, жыра-сайларды құрғату және суландыру желісінің орналасуы
оқып зерттеледі;жер асты және артезиан суларының жату тереңдігі, жергілікті
пайдалы қазбалар (қиыршық, тас, құм, саз, және торф) қоры жөніндегі
мәліметтер анықталады.
Метеорологиялық станцияның көпжылдық мәліметтері және климаттық
анықтамалар бойынша шаруашылықтың орналасқан аймағының агроклиматтық
жағдайларын сипаттайтын мәліметтер жиналып, талданады, яғни жыл
кезеңдерінің ұзақтығы, температуралық режим, қар жамылғысы, жауын-шашын
мөлшері, қайталап соғатын зиянды жел және т.б.
Шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларын зерттеу
мақсатында соңғы үш жылғы есеп берулер бойынша шаруашылық саласының
болашақта даму жағдайы мен жақын болашаққа жасалған планы
анықталды.Нәтижесінде шаруашылықтың мамандығын,шаруашылықара-лық
байланысын, ішкішаруашылық бөлімшелердің түрін және санын си-паттайтын
мәліметтер алынады.Сонымен қатар егістік көлемі, құрылымы, дақылдардың
түсімділігі, суармалы жерлердің пайдаланылуы, егіншіліктің жалпы өнімі мен
оның таратылуы, мал басы мен түрлері, мал басына кететін мал азығының
шығыны, мал азығымен қамтамасыз етілуі, мал өнімділігі, мал шаруашылығы
өнімінің көлемі мен оның таратылуы, еңбек ресурсы және т.с.с анықталады.
Далалық жерге орналастыру бойынша іздестірулердің міндеті мыналар болып
табылады: бұрын жасалған іздестірулер мен зерттеу материалдарын натурада
анықтау; жеткіліксіз болған жағдайда қосымша зерттеулер жүргізу; бұрын
жасалған жобалық жұмыстардың жүзеге асырылу деңгейін натурада тексеру;
территорияның қалыптасқан ұйымдастырылуын, оның пайдаланы-луын, жер
алаптарының жай-күйін натурада анықтау; елді мекендердің, жеке қосалқы
шаруашылық жүргізу үшін азаматтарға жеке меншікке берілген жер
учаскелерінің, басқа категория жерлерінің межелерін анықтау;алаптарды
жақсарту және трансформациялау жөнінде алдын ала жасалған белгілерді, жерді
болашақта пайдалану бойынша камералдық дайындық кезінде көздел-
ген жұмыстарды анықтау.
Сонымен бірге далалық іздестірулер процесінде: шаруашылықтың
мамандандырылуы, оның шаруашылық ұйымдастыру құрылымы, ішкішаруашылық
бөлімшелерінің түрлері, саны, өлшемдері, мамандығы анықталады; елді
мекендері, өндірістік орталықтары, далалық қостары, жазғы лагерлері,
қыстаулары зерттеледі; құрылыстар мен ғимараттардың құны, орналасуы,
сыйымдылығы жөнінде қосымша мәліметтер алынады;оларды пайдалану мүмкіндігі,
қосымша құрылыс көлемі, қажетті жер мөлшері анықталады; жолдар және ондағы
ғимараттар, олардың жай-күйі, техникалық көрсеткіштері, әрі қарай пайдалану
тиімділігі, бұрыннан барын жөндеу және жаңасын салу қажеттігі анықталып,
зерттеледі; ішкішаруашылық жолдар сипатталады; мелиоративтік учаскелердің
(суару, құрғату, сортаңданған жерлерді игеру) пайдаланылуы зерттеліп,
олардың ауданын үлкейту мүмкін-дігі қарастырылады;ирригация желісі, оның
жай-күйі, жөндеу қажеттілігі, су пайдалану жағдайлары, суару, суландыру
мақсатында тоған, су қоймаларын орналастыру орындарының бар жоғы
зерттеледі; ішкішаруашылық бөлімше-лердің жер массивтерінің орналасуы,
олардың межелерін түзету қажеттілігі анықталады;көпжылдық көшеттердің
орналасуы, оларды дұрыстау және кең-ейту жөніндегі шаралар зерттеледі;
эрозиялық процестердің, эрозиялық қауіпті территориялардың пайда болуы
анықталады: су жиналатын алаңдар, су айрықтар, су ағарлар бөлінеді; жыра,
сайлар зерттеледі;шайылуды тоқтату жөніндегі шаралар, қорғайтын орман
көшеттерінің орналасуы, тұқымдық құрамы, құрылымы анықталады; бұрыннан бар
гидротехникалық ғимараттар зерттеліп, сипаттама беріледі;әсіресе камералдық
дайындық процесінде трансформациялауға ұсынылған учаскелер мұқият
зерттеледі, оларға топырағы, бедері, су және жел эрозиясының пайда болуы,
сортаңданғандығы және тұзданғандығы бойынша сипаттама беріледі; қажетті
мелиоративтік және культуртехникалық шаралар, бонитет балы көрсетіледі; осы
жағдайларға байланысты ұсынылатын ауыспалы егістердің типтері және түрлері
анықталады.
Соңында, территорияда жерге орналастырылған, элементтердің қайсысын
сақтап қалу керек екендігі анықталады.Бұрын жасалған жобаның жүзеге асы-
рылуы дәрежесіне байланысты жаңадан жерге орналастыруды жүргізу
қажеттілігі, немесе бұрынғысын түзетумен шектелу жөніндегі мәселе шеші-
леді.
Іздестіру материалдары арқылы жерге орналастырылған жылғы алаптар-дың
ауданы және жер-кадастрлық мәліметтер бойынша олардың сапалық сипаттамасы
анықталады.
Жерге орналастыруды іздестіру сызбасында мыналар көрсетіледі: ішкішар-
уашылық бөлімшелердің бұрынғы межелері және оларды өзгерту жөніндегі
ұсыныстар; шаруашылық орталықтарының бұрынғы және жобалық орнала-суы;
суармалы жерлердің межелері және оларды кеңейту жөніндегі ұсыныс-тар;
көпжылдық көшеттердің, әр түрлі инженерлік ғимараттардың шамамен орналасуы;
трансформациялауға және жақсартуға жататын массивтер; соңғы екі жылда
егістіктің орналасуы, топырақ жамылғысы, жер бедері және терри-торияның
эрозияға ұшырағандығы ескеріле отырып, ауыспалы егіс массивтерінің
межелері; жыралық, жылғалық суреттегіш орман жолақтарын құруды, эрозияға
қарсы гидротехникалық қондырғыларды салуды, қажетсінетін орындар;
рекультивациялауға жататын бүлінген жерлер; эрозия процестерінің дамуына
ықпал ететін сызықтық межелер; табиғат қорғау зоналары, қорықтар,
қорғалатын территориялар.
Осы сызбаға қосымша топырақтың әр түрлілігі бойынша бонитет балы-ның,
жердің жарамдылық категориясының және класының картасы жасала-ды. Күрделі
бедерлі жағдайларда беткейдің еңісінің картограммасы құрыла-ды. Жерге
орналастырулық іздестіру процесінде, территорияның нақты эро-зияланғандығы
ғана емес, эрозияның мүмкін қауіптілігі де анықталуы тиіс. Ол үшін эрозияға
қарсы неше түрлі шараларды қажетсінетін, эрозиялық қауіптілігі әр түрлі
дәрежедегі жерлердің картограммасы жасалады.
Жерге орналастырулық іздестірулер материалдары және шаруашылық
салаларының әлеуметтік-экономикалық даму жоспары, сонымен қатар әр түрлі
болжау жұмыстары ескеріле отырып, территорияны және өндірісті
ұйымдастырудың негізгі шешімдері алдын-ала анықталатын жобалауға тап-сырма
жасалады.
Жобалау тапсырмасында мыналар көрсетіледі: шаруашылықтың маман-
дандырылуы, шаруашылықаралық байланысы; өсімдік және мал шаруашы-лықтарының
жалпы және тауарлы өнімдерінің белгіленген көлемі; егістік ауданының
шамамен құрылымы, ауылшаруашылық дақылдарының шығымдылығы және мал азықтық
алаптардың өнімділігі; жоспарланған мал басы және малдың өнімділігі,
азықтандыру нормасы; елді мекендердің әкімшілік шаруашылықтық бағыты;
өндірісті ұйымдастыру және жол желісін жақсарту жөніндегі шаралар;
трансформацияланатын жерлердің шамамен ау-даны, ауылшаруашылық алаптарының
құрамы; ауыспалы егістердің түрлері, типтері, саны, шамамен өлшемдері,
дақылдардың кезектелу схемасы, олардың шамамен орналасуы; ауыспалы жайылым
және шабындықтардың түрлері, саны, олардың фермаларға және мал топтарына
бекітілуі; көпжыл-дық жеміс-жидектер көшеттердің ауданын кеңейту және
олардың террито-риясын орналастыру жөніндегі ұсыныстар; табиғатты қорғау
бойынша жос-парланған шаралар.
Бақылау сұрақтары:
1. Іздестіру кезеңі нешеге бөлінеді?
2. Дайындық жұмыстары дегеніміз не?
3. Далалық жерге орналастыру?
4. Жерге орналастыруды іздестіру сызбасында не көрсетіледі?
5. Жобалау тапсырмасында не көрсетіледі?
9-10 лекция. Ауыл шаруашылық алқаптарын реттестіру
1. Мақсат міндеттері, мазмұны жәнеи жалпы орындау реттілігі
Жобаның негізгі бөлігі алаптарды реттестірудің басты мақсаты- жерді
жоғары қарқынды пайдалану және қорғау үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз
ететін алаптардың тиімді ара қатынасын орнатып, болашаққа орналастыру болып
табылады.
Алаптардың құрамы, олардың құрылымы және орналасуы, жерге орналастырудың
осы объектісінің табиғи және экономикалық жағдайларының әсеріне байланысты
қалыптасты. Осы жағдайлардың әр түрлідігіне байланысты алаптарды пайдалану
деңгейі, құрылымы түрлі табиғи-шаруашьшықтық аймақтарда бір-бірінен
ерекшеленеді. Әртүрлі аймактардағы территорияның игерілу деңгейі
ауылшаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдалану коэффициентімен, яғни
ауылшаруашылық алаптары ауданының жер пайдаланушылықтың жалпы ауданына
қатынасымен сипатталады. Қазақстанның барлық облыстары бойынша Атырау және
Қызылорда (77-78%) облыстарын қоспағанда, жер пайдалану коэффициенті өте
жоғары (89-5%). Жыртылған жердің үлес салмағының маңызы зор. Ол солтүстік
облыстарда жоғары: Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарында (35-65%),
Алматы және Павлодарда (30-55%); оңтүстік облыстарда 11-12% шамасында.
Атырау, Қызылорда облыстарында ең төмен - 0,5-2%.
Оңтүстік облыстарда суармалы жыртылған жердің үлес салмағы жоғары. Мұнда
ауылшаруашылық алаптарының ауданына 3,5-4,5% келсе, солтүстікте 0,2-0,3%
аспайды.
Алаптардың құрылымы агроқұрылымдардың өндірістік типіне байланысты.
Мысалы, Ақмола облысында ауылшаруашылық алаптарының
құрамындағы жыртылған жердің үлес салмағы, облыстың барлық
шаруашылықтары бойынша орташа көрсеткіш - 35,4% болғанда, төмендегідей:
астық және шошқа шаруашылығы бағытындағы шаруа-шылықтарда — 50-70%, қой
шаруашылығында - 7,7%, етті және етті-сүтті бағыттағы шаруашылықта — 30-
40%.
Мелиоративтік, культуртехникалық және басқа шаралар арқылы жер алаптарын
пайдалану қарқындылығы жаксартылуы мүмкін. Оларды қолдану нәтижесіндс жер
учаскелерін пайдалану түбегейлі өзгеруі мүмкін, яғни бұл учаскелерді
алаптың бір түрінен басқа түріне ауыстыруды талап етеді.
Шаруашылықтағы алаптардың арақатынасы және салаларының үйлесімі өзара
байланысты. Сонымен қатар, мәдени ландшафт құру үшін, экологиялық тұрғыдан
алғанда, танаптардың, ормандардың, шалғындардың, судың тиімді арақатынасын
орнату оте маңызды.
Демек, алап тұрақты және өзгермейтін нәрсе емес.
Алаптардың нақты құрылымынан жобалық кұрылымға ауысу оларды бірте-бірте
трансформациялау, яғни алаптарды бір түрден басқа түрге ауыстыру жолымен
жүргізілді.
Алаптарды трансформациялаудың негізгі міндеті жасалатын
культуртехникалық және мелиоративтік шараларды ескере отырып, жаңа
өндірістік талаптар мсн табиғат қорғау талаптарыыа сай алаптардың құрамы
мен құрылымын келтіру. Негізгі мақсаты- экономикалық тиімділікті көтеру
және жер алаптарын әрі қарай пайдалануда экологиялық тиімділікті қамтамасыз
ету. Сонымен қатар жалғаспалы мақсаттар да болуы мүмкін. Мысалы, жайылым
массивтерінде теңбілденіп орналасқан шабындық алаптарының учаскелерінің
бөлшектенуін жою мақсатында, олар жайылымға, ал жайылымның кейбір жеке
учаскелері шабындыққа
ауыстырылуы мүмкін. Екінші мысал - жұмсалған шығындар ақталмайтын құнарлығы
төмен учаскелер жыртылған жер құрамынан шығарылады, ал мал азығы
құрамындағы құнарлығы өте жоғары учаскелер жыртылған жерге ауыстырылады.
Алаптарды трансформациялаудың құқықтық та негізі бар. ҚР Үкіметінің 14
қазан 1996 ж №1262 қаулысына сәйкес аш алаптарын бір түрден басқа түрге
ауыстыру бойынша жұмыстарды жүргізу негізі ретінде жер учаскесінің
орналасқан жері бойынша сәйкес жергілікті органдарға берілген жер
пайдалануынының өтініші, сонымен қатар жергілікті орындаушы органның ынтасы
бола алады.
Жер учаскелерін трансформациялау нәтижесінде олардың жаңа орны
анықталады. Сондықтан трансформация және алаптарды орналастыру ~
кешенді және өзара байланысты міндет.
Жер учаскелерінің пайдаланылуының интенсивтілігін көтеруге, оларды
түбегсйлі жақсарту немесе күрделі мелиоративтік жұмыстарды жүргізу немесе
қультуртехникалық шараларды жүргізу нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Жақсартылуға ұшыраған учаскелер кейбір жағдайларда басқа алап түріне
трансформацияланады, ал кейде сол алап түріне жатқызылады.
Мысалы, түбегейлі жақсартылған жайылымның табиғи жер оттылығын
жасандымен ауыстырып, қайтадан мал жаюға пайдаланады.
Демек, кешенді міндет алаптарды жақсартуды да қамтиды. Оның үиі элементі
- трансформациялау арқылы алаптардың жаңа құрылымын анықтау, оларды
жақсарту және орналастыру тығыз байланысты және бүтін бірлікті құрайды.
ІШЖО осы ортаңгы бөлімінің логикалық схемасы келесідей: қазіргі жай күйі —
жақсарту және трансформация - құрылымы және есептік кезеңге алаптарды
орналастыру.
Сонымен, алаптарды ұйымдастыру дегеніміз-алаптардың экономикалық
ұтымды, экологиялық тиімді құрамы мен ара қатынасын орнату және оларды
территорияда реттестіру.
Алаптардың жобаланған құрамы мен құрылымы, олардың территорияда
орналастырылуы төмеңдегі талаптарға сай болуы тиісті:
• табиғи қасиеттеріне сәйкес бүкіл жерді тиімді
пайдалануға;
• эрозиялық процестерді тоқтату, жою және ландшафты жақсартуға;
• топырақтың құнарлығын жүйелі түрде қалпына келтіріп отыруға және
көтеруге;
• салалардың мамандығына жәнс олардың үйлесіміне, алаптарды
ұйымдастыру жобасының сәйкес келуіне;
• мал шаруашылығының мал азығымен тұрақты қамтамасыз
етілуіне;
• өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын
жұмсалуына;
• еңбек өнімділігін көтеруге және машина-трактор агрегаттарын жоғары
өнімде пайдалануға қолайлы жағдайлар құруға;
• жаңа жерлерді игеруге күрделі қаржыны аз жұмсауға, өнделіп жүрген
жердің пайдаланылу қарқындылығын көтерге және жұмсалған қаржының тез
қайтарылуына;
• аш алаптарының ішкі территориясын реттестіру үшін қолайлы жағдайлар
құруға.
Жоғарыда аталып өткен талаптарды сақтау, трансформация көлемін анықтау
және жерді жақсарту, табиғи және экономикалық факторларды ескере отырып
алаптарды орналастыру кезінде бастапқы материалдар болып табылады.
2. Алаптарды реттестіру әдістемесі
Алаптарды реттестіру жөніндегі жобалық мәселелерді орындау әдістемесін
келесідей жүйелілікте орындалатын нақты іс-қимылдар ретінде қарастыруға
болады:
• мелиорациялау жобасы бойынша және ауданнын жерге орналастыру
схемасынан мелиоративтік және культуртехникалық шаралар жөнінде
жасалған әзірлемелер, сонымен қатар, жер алаптарының тиімді
құрылымын орнату мақсатында рекультивациялау жобалары, оларды жақсарту және
орналастыру жөніндегі шаралар мұқият оқып зерттеледі; нәтижесінде
мелиорациялауға иемесе культуртехникалық шараларды қолдануға
жататын учаскелер бөлінеді;
• тоғандарға, су қоймаларына, мелиоративтік және су
шаруашылығы ғимараттарына, қолтабандарға жер бөлініп беріледі;
• жыртылған жерге жарамсыз жерлерде (елді мекеннің, өндірістік
кешендердің, су қоймаларының, тоғандардың) айналасына орман көшеттері
жобаланады;
• бақшалар, жүзімдіктер және басқа көпжылдық жеміс-жидек көшеттеріне
учаскелер жобаланады:
• зерттеулер мен іздестіру материалдарын, жер-кадастры мәліметтерін
талдау негізінде жерді пайдалану қарқындылығын көтеру
мүмкіндіктері анықталады;
• сол материалдар бойынша жыртылған жердің ауданын анықтауға аса
көңіл бөлінеді. Жыртылған жердің құрамынан сортаңданған дақтар,
тақырлар, эрозиялық қауіпті жерлер жөне басқа топырақ құнарлығы төмен
учаскелер шығарылып тасталады;
• мелиоративтік және культуртехникалық шараларды қолданғаннан
кейіи ауылшаруашылық емес алаптардың есебінен (бұталар, батпақтар,
сортаңдар) шабындықтар мен жайылымдардың ауданын кеңейту
мүмкіндігі қарастырылады;
• сортаңданған топырақтарды мелиорациялау, түбегейлі және
үстіртін жақсарту, қолтабанды суару және құрғату арқылы шабындықтар
мен жайылымдарды жақсарту жөніндегі шаралар кешені белгіленеді:
• жайылымдар мен шабындықтарға және басқа алаптарға пайдаланылып
жүрген, жыртылған жерге аударуға жарамды құнарлығы жоғары
учаскелер анықталады;
• сортаңдануға қарсы, арнайы топырақ қорғайтын және басқа шараларды
талап ететін массивтер, а.ш. алаптарының ауданы анықталады;
• табиғат корғайтын шаралар жобаланады: ерекше
қорғалатын табиғи территорияны пайдалану режимі, су қорғау зоналары
анықталады;
• алаптарды жақсарту, алдын ала трансформациялау планы жасалады;
• алаптардың жобалық экспликациясы жасалады;
• алаптарды жақсарту және трансформациялау тиімділігі анықталады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ауыл шаруашылық алқаптарын реттестірудің негізгі мақсаты?
2. Алаптардың құрылымы неге байланысты?
3. Алаптарды реттестіру жөніндегі жобалық мәселелерді орындау
әдістемесінде орындалатын іс-қимылдар?
11-12 лекция.
Алаптарды реттестіруді экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеу
Алаптарды реттестірудің тиімділігі олардың сапасының жоғарылауымен,
ауылшаруашылық өнімінің жалпы шығымының көтерілуімен, таза кірістің өсуімен
және күрделі қаржының қайтарылу мерзімімен анықталады. Ауыл-шаруашылық
алаптарының сапасының жоғарылауын жердің экономикалық бағасының және
топырақтың бонитет балының өсуімсн сипаттауға болады.
Алаптарды ұйымдастыру жобасының тиімділігін анықтау кезінде техникалық-
экономикалық (таза) және экономикалық (құнды) көрсеткіштер есептеледі.
Тсхникалық-экономикалық көрсеткіштерге алаптар құрылымын сипаттайтын
коэффициенттер (жер пайдалану, ауылшаруашылық алаптарын пайдалану
қарқындылығының, жыртылғандығының, экологиялық тұрақтылығының) және
ауылшаруашылық алаптарының сапалық құрамын сипаттайтын бонитет балы жатады.
Экономикалық корсеткіштсрге алаптарды трансформадиялау жәпе жақсарту
таімділігі (шығындардың қайтарылу мерзімі, алаптарды трансформациялау және
жақсарту кезіндегі таза кіріс).
Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер
есептеледі.
Жер пайдалану коэффициенті ауылшаруашылық алаптары ауданының жер
пайдаланушылықтың жалпы ауданына қатынасын көрсетеді:
мұнда, Кжп - жер пайдалану коэффициенті;
Раш - ауылшаруашылық алаптарының ауданы, га;
Ржалпы — жер пайдаланушылықтың жалпы ауданы. га.
А. -ш. алаптарды пайдалану қарқындылығының
коэффициенті, қарқынды пайдаланылатын ауылшаруашылық алаптары ауданының
а.-ш. алаптар ауданына қатынасын сипаттайды:
мұнда, Карқын - а.-ш. алаптарын қарқынды пайдалану
коэффициенті;
Ржырт жер - жыртылған жер ауданы, га;
Ркөпжыл көшет – көпжылдық көшеттер ауданы. га;
Рмал азық алап -түбегейлі жақсартылған мал азықтық
(шабындық және жайылым) алаптардың ауданы, га;
Ра.-ш алап. - ауылшаруашылық алаптарының ауданы. га. Ж
Жердің жыртылу коэффициенті а.-ш. алаптар құрамындағы жыртылған жердің
(Ржырт жер) үлсс салмағын сипаттайды:
мұнда, Кж -жердің жыртылу коэффициенті;
Ржырт жер - жыртылған жер ауданы, га;
Р а.-ш. алап.-ауылшаруашылық алаптарының ауданы, га.
Территорияның эқологиялық тұрақтылығының коэффициенті алаптар құрамының
және ара қатынасының агроландшафт территориясының экологиялық тұрақтылығына
әсерін бағалайды:
мұнда, Кэк- территорияның экологиялық тұрақтылығының коэффициенті;
Рl – а.- ш. алаптарының ауданы, га,
Кэкl-а.-ш. алаптарының экологиялық тұрақтылығының
коэффициенті;
Ржалпы — жер пайдаланушылықтың ауданы, га.
Жер пайдаланушылықтың экологиялық тұрақтылығын бағалау
кезінде, егер территорияның экологиялық тұрақтылығының коэффициенті
(Кэк) 0,67 асып кетсе экологиялық тұрақты, егер ол 0,50 ден 0,60
аралығында ауытқыса — территория орташа тұрақты, 0,34 тен 0,49 дейін
— шартты тұрақты, егер коэффициент 0,33 аз болса, онда территория
экологиялық тұрақсыз болып саналады.
Жоба бойынша а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет балы анықталады.
Жыртылған жердің құрамынан бонитет балы төмен, жыртуға жарамсыз
учаскелерді шығару және бонитет балы жоғары учаскелерді жыртылған жер
құрамына кіргізу кезінде жыртылған жердің орташа өлшенген бонитет балы
көтерілетіндіктен, оны есептеу кезінде мына формула қолданылады:
мұнда, Бжырт.жер орт-жоба бойынша жыртылган жердің
орташа өлшенген бонитет балы;
Борт н - жыртылған жердің нақты бонитет балы
(трансформацияға дейін);
Рн -жыртылған жердің нақты ауданы (трансформацияға дейін);
Ржоба б — жоба бойынша жыртылған жердің ауданы
(трансформациядан кейін), га;
Бш, Рш — жыртылған жер құрамынан шығарылған
жердің ауданы және балы;
Бқ, Рк - жыртылған жерге қосылған жердің ауданы және балы.
Шабындықтардың, жайылымдардың (жақсартылған және табиғи үшін жеке-жеке)
орташа өлшенген бонитет балы жоба бойынша осы тәріздес есептеледі.
Бағалау балы әр түрлі мелиоративтік және культуртсхникалық шараларды
жүргізу нәтижесінде көтерілуі мүмкін. Мысалы, жыртылған жерді және мал
азықтық алаптарды суару балды 2-3 есе; жыртылған жердегі сортаңдарды
мелиорациялау — 20%-ға және жайлымдарда 30%-ға көтереді; эрозияға қарсы
шаралар бонитет балын топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді жүргізген кезде
10%-ға, ал копжылдық шөнтермен шалғындағанда 20%-га көтереді. Мұндай
жағдайларда бонитет балын жақсарту және көтеру шаралары жүргізілген
жерлердің ауданына байланысты, а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет
балына түзетпелер енгізіледі.
Алаптарды трансформациялау және жақсарту тиімділігінін экономикалық
көрссткіштері есептеледі.
Экономикалық тиімділік трансформациялау және жақсартуға жұмсалған
шығынның қайтарылу мерзімімен анықталады. Экономикалық тиімділікті анықтау
үшін, жерді пайдалану сипатын, өндірілетін өнімнің түрін, оның 1га-дан
алынатын шығымын, сатып алу бағасын білу керек. Мұнда осы мәселе бойынша
экономикалық есептеулер тәжірибесінде бірқатар шарттылықтарды пайдалану
қабылданған. Мысалы, жыртылған жер негізінен дәнді дақылдар егістігі үшін
пайдаланылатын болғандықтан, ондағы таза кірістің мөлшері 1
га-дан түсетін астық шығымы және оны сатып алу бағасы бойынша анықталады.
Мал азықтық алаптарды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау
кезіндегі таза кіріс өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы (ет, сүт)
өнімдерінің құны бойынша анықталады. Мал шаруашылығы өнімнің құнын анықтау
кезінде мал азықтық алаптар өнімділігін азықтық бірліктерге ауыстырып, мал
азығы бірлігіндегі 1 центнер дайын өнімді өндіруге кететін шығынға бөліп,
сүттің немесе еттің сатып алу бағасына көбсйту қажет.
Трансформацияның түріне байланысты тиімділікті анықтау үшін алаптарды
трансформациялауға және жақсартуға кететін күрделі қаржы (К) анықталады.
Трансформацияға дейінгі және трансформациядан кейінгі немесе учаске
жақсартылғаннан кейін өсімдік шаруашылығы өнімінің құны (С1, С2) мына
формула бойынша анықталады:
С1=У1*Ц1, (6) С2 = У2*Ц2 (7)
мұнда, У1,У2 — трансформацияға дейінгі және трансформациядан кейінгі
учаскенің шығымдылығы (жақсарту), цга;
Ц1, Ц2 - трансформацияға дейінгі жоне трансформациядан
кейінгі (жақсартылған) 1 ц өнімнің сатып алу бағасы, ш.б.
Ауылшаруашылық алаптарының пайдаланылуын бағалау кезінде таза кіріс (Д)
өнімнің құны (С) мен өнімді өндіруге кететін шығын (3) арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады:
Д=С-3 (8)
Содан кейін трансформацияланатын (немесе жақсартылатын) алаптың 1га
түсетін таза кірістің өсімі (∆Д), учаскені трансформациялағаннан кейін
алынған таза кіріс (Д1) пен учаскені трансформациялағанға дейінгі таза
кірістің (Д2) айырмашылығы ретінде есептеледі.
∆Д = Д1-Д2 (9)
Трансформациялаудың және жаксартудың экономикалық тиімділігін күрделі
каржының қайтарылу мерзімімен анықталады:
Т = + n (10)
мұнда, Т - трансформациялауға және жақсартуға жұмсалған
шығынның қайтарылу мерзімі, жыл;
К - алаптарды трансформациялауға және жақсартуға
кеткен күрделі қаржы, ш.б.га;
∆Д - трансформацияға дейінгі және кейінгі таза кіріс, ш.б.га;
n - алаптарды бір түрден басқа түрге ауыстыру бойынша шараларды жүзеге
асыру үшін қажетті жыл саны (көптеген жағдайларда трансформациялау кезінде
бұл мерзім 1 жылға тең, мал азықтық алаптарды түбегейлі жақсарту кезінде -
3 жылға, күрделі мелиоративтік шараларды жүргізу кезінде ол 5 жылға дейін
созылуы мүмкін).
Егер шығындардың қайтарылу мерзімі ішкі шаруашылық жерге орналасатырудың
жобалық кезеңінен (5-10жыл) асып кетпесе, онда а.-ш.- алаптарын
трансформациялау және жақсарту экономикалық тиімді деп саналады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ауыл шаруашылық алқаптарына қандай жерлер жатады?
2. Ауыл шаруашылық алқаптар дегеніміз не?
3. Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер
қалай есептеледі?
4. Жоба бойынша а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет балы қалай
анықталады?
13-14 лекция. Жыртылған жердің территориясын ұйымдастыру
Сонымен атап айтқанда жыртылған жерлерді орналастырудағы басты
міндет топырақтың құнарлығын қалпына келтіру және жақсарту. Сондай-ақ
ауыспалы егіншілік дақылдарының өнімділігін көтеру үшін территориялық
жағдай жасау және осының негізінде ауыл шаруашылығында жалпы өнімді
жоғарылату, сонымен қатар техника мен еңбек қорын тиімді пайдалану болып
табылады.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында ауыспалы егісті жүргізу, игеру және
жетілдіру жөніндс үлкен тәжірибе бар. Мысалы, ауыспалы егістер түрақты
игерілген аруашылықтарда дәнді дақылдардың өнімділігі, ауыспалы егістер
игерілмеген шаруашылықтармсн салыстырғанда 3-4 ц жоғары болады.
Нарықтық қатынастардың дамуына, ауылшаруашылық кәсіпорындардың
реформалануына. Жер пайдаланушылықтардың қоныстануындағы өзгерістеріне
байланысты, бұрышы қалыптасқан ауыспалы егістерді түзетуге, кейде тіпті
оларды қайтадан жасауға тура келеді. Қайтадан құрылған шаруашылықтық
агроқұрылымдарда (шаруашылық серіктестіктер, шаруа (фермерлік) қожалықтар,
өндірістік кооперативтер және т.б.) бұл мәселлені толығымен шешу қажет.
Жоғарыда көрсетілген міндетіерді шешуді қамтамасыз ететін ауыспалы
егістер жүйесін жобалау мыналарға саяды: ауыспалы егістердің типін, түрін,
санын, ауыспалы егін массивінің өлшемін анықтау, оларды территорияда
орналастыру, пар мен егістіктің кезектесу схемасын жасау, ал ірі жер
пайдаланушылықтарда оларды өндірістік бөлімшелерге бекіту. Ауыспалы егіс
жүйесі төмепдегідей бірқатар өзара байланысты жүйені қамтитын егіншіліктің
басты звеносы болып табылады: топырақты өңдеу, тыңайтқыш, түқым өсіру
шаруашылыты, танап қорғайтын орман белдеуі, жерді мелиорациялау (суару)
және т.б. Ол келесідей талаптарды қанағаттандыруы тиіс: а) нарық сұранысын
қанағаттандыратын көлемде өсімдік шаруашылығының жалпы және товарлы өнімін
өндіруді; б) әрбір жер учаскесін оның табиғи қасиеттерін, ауылшаруашьшық
дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін. олардың шығымдылығын және
экологиялық тұрақтылығын ескере отырып пайдалануды; в) топырақ эрозиясымен
және басқа табиғаттың кері құбылыстарымен күресу жөніндегі
шараларды жүзеге асыруды; г) жұмысшы күшін, шуылшаруашылық техникасын.
транспорт және басқа механизмдерді толық тиімді пайдалану үшін жағдай
жасауды.
Жүйенің барлық элеметтерін жобалауға және мәселені кешенді шешуге ғылыми
негізделген әдістемені қолдану арқылы қол жеткізуте болады.
Жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік
мақсаттағы ауыспалы егістің ең негізгі үш тобы жатады. Олар: далалық, мал
азықтық, арнайы.
Далалық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамына далалық
дакылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Далалық ауыспалы егістер әр
түрлі болуы мүмкіншіліктері – дәнді дақылды, "түрі — дәнді- отамалы, дәнді
- отамалы, сонымсн қатар, қант қызылшалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. ІШЖО ұғымы, оның мақсаты мен міндеттері
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) – жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір
мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашыдық өнімі өндірумен
әр түрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа
мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шаруа қожалықтары,
ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.)
айналысады.. Олардың көпшілігі әр түрлі шаруашылықаралық және
агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмсн, бірақ барлығы да өз
еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Сонымен қатар ішкішаруашылық жерге орналастыру объектісі ретінде ғылыми-
зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік
шаруашылықтары жоғары оқу орындарының колледждердің оқу-тәжірибелік
шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелерлін қосалқы
ауылшаруашылықтары болуы мүмкін.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған
міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті
орнатуға, яғни аз шылын жұмсап, максимальды мөлшерде жоғары сапалы өнім
алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі
және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді
ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік
мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер
учаскссін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті
территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды
табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді ессрлерден қорғау, сонымен
қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді
пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып
табылады.
Тсрриторияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі
міндеттерден туындайтын немесе онымсн тығыз байланысты бірқатар басқа да
маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдаланылуын жақсарту, өңделетін
жерлердің қарқындылығын көтеру;
• топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
• суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен
қайта тұздануды болдырмау;
• барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
• адамдардың дем алу, еңбек және тұрмыстық жағдайларын жақсарту.
Инженерлік бір стадиялы немесе екі стадиялы жобаларды жасау. оларды
натураға көшіру және жүзеге асыру арқылы өтетін ішкішаруашылық жерге
орналастырудың аумақты және толық мазмұны күрдслі міндеттермен сәйкес
кследі. Демек, Ішкішаруашылық жерге орналастыру ұғымы бұл – еңбекті және
ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің
басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек
етуі мен өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп,
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындағы әр түрлі
шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда
ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
Бақылау сұрақтары:
1. Ішкішаруашылық жерге орналастыру дегеніміз не?
2. Ішкішаруашылық жерге орналастырудың міндеті?
3. ІШЖО-дың басты мақсаты?
2 лекция ІШЖО жобасы, оның мазмұны мен жасау әдістемесінің реттілігі
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және
экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік
фирмасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас
бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1. өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2. ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженер-лік
ғимараттарды орналастыру;
3. алаптарды ұйымдастыру;
4. ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын
орналастыру;
5. жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектер,жүзімдік)
территориясын орналастыру;
6. мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
Жобаның осы аталып өткен құрама бөліктерінің әр қайсысы күрделі
мәселелелер кешенін шешуге арналған.
Көлемді есептеумен және шаруашылық массивтерінің (учаскелерді) немесе
сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты бөліктер
элементтерге біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселерді
шешу кезінде олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп
болғандықтан, әрқашан да дәл орындала бермейді. Дегенмен, маңыздылығы әр
түрлі жобалық мәселелерді шешу кезінде белгілі бір әдістемелік жүйелікті
қамтамасыз ету үшін ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының барлық
құрамдас бөлшектерін талдауға тура келеді.
1-кесте. Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының құрылымдық бөліктері
№ Құрам Элементтері
бөліктері
1 2 3
І Шаруашылық Өндірістік бөлімшелердің құрамын, санын және
орталықтары мен өлшемдерін анықтау.
өндірістік Шаруашылық орталықтарын орналастыру. Өндірістік
бөлімшелерді бөлім-шелердің жер массивін орналастыру.
орналастыру
ІІ Ішкішаруашылық Ішкішаруашылық жолдарды орналастыру.
жолдарды, су Су шаруашылықтық және басқа инженерлік қондырғылар
шаруашылықтық обьектілерін орналастыру.
және басқа да
инженерлік
қондырғыларды
орналастыру
ІІІ Алаптарды Жер алаптарын трансформациялау, жақсарту және
ұйымдастыру реттестіру.
Ауылшаруашылық алаптарының құрамы мен ара қатынасын
орнату, оларды орналастыру
IV Ауыспалы егіс Ауыспалы егістердің типін, түрін мазмұнын, санын
жүйесін және көле-мін анықтау.
ұйымдастыру жәнеАуыспалы егіс массивтерін орналастыру және оларды
олардың шаруа-шылық-есептік және арендалық ұжымдарға бекіту.
территориясын Ауыспалы егіс танаптары мен жүмысшы учаскелерді
орналастыру орналас-тыру және оларды шаруашылық-есептік
ұжымдарға бекіту. Танап қорғайтын орман жолақтарын
орналастыру.
Далалық жолдарды орналастыру.
Дала қостарын орналастыру.
V Жеміс жидек Тұқымдар мен сорттады орналастыру.
көшеттерінің Кварталдарды (жүзімдіктер үшін клеткаларды)
территориясын орналастыру, оларды шаруашылық есептік ұжымдарға
орналастыру бекіту.
Қорғайтын орман көшеттерін, жолдарды, қосалқы
шаруашы-лық орталықтарын, су көздерін, суару және
құрғату желісін ор-наластыру.
Жидектер территориясын орналастыру.
Жеміс және жүзім көшеттерінің территориясын
орналастыру және реттестіру.
VI Мал азықтық Жайылымдарды фермаларға, мал топтарына,
алаптардың шаруашылық-ес-ептік және арендалық ұжымдарға бекіту.
территориясын Жайылымдық ауыспалы егісті ұйымдастыру және олардың
орналастыру та-наптарын орналастыру.
Гурт (отар) учаскелерін орналастыру.
Кезекті мал жайылатын өрістерді орналастыру.
Жазғы лагерлерді орналастыру.
Мал айдайтын жолдарды орналастыру.
Су көздері мен суару пункттерін орналастыру.
Шабындықтық ауыспалы егісті ұйымдастыру және олардың
территориясын орналастыру(танаптарды, жолдарды және
т.б. орналастыру).
Шабындық учаскелерін шаруашылық есептік және
арендалық ұжымдарға бекіту.
Құрама бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың қазіргі жағдай-
ларына түзетулер енгізу немесе шаруашылық құрылымын жасау, өндірістік
бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен межелерін,
ішкішаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шаруашылық ор-
талықтарының, фермалардың, кешендердің тұрған орнын анықтау.
Екінші құрама бөлік шаруашылық орталықтары және басқа да жерлермен
байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкішаруашылық жолдарды орналас-тыруды
қамтиды.
Жобаның үшінші орталық құрама бөлігі алаптарды ұйымдастыру болып
табылады.Оның мазмұны әрбір жер учаскесін қазіргі кездегі талаптарға сай
мелиорация, химизация және культуртехникалық шараларды қолдану арқы-лы
пайдалануды көрсетеді. Алаптарды ұйымдастыру мазмұны екі элементке
бөлінеді. Біріншісінің мақсаты − барлық жер алаптарын ауылшаруашылық
айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту, мелиоративтік және басқа ша-
раларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту.Екіншісі −
ауылшаруашылық алаптарын интенсивті пайдалануды көтеруге, экономика-лық
тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жү-зімдік
және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алап-тарын
орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың
экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нә-тижесінде жұмысшы
жобалар жасалды.
Алаптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің, жеміс-
жидек көшеттерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, яғни құра-ма
бөліктің үшінші бөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап
етеді. Ол жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі бо-лып
табылады.
Бақылау сұрақтары:
1. ІШЖО жобасының мазмұны?
2. ІШЖО жобасының құрам бөліктері.
3. ІШЖО жобасын жасау әдістемесінің реттілігі.
3-4 лекция ІШЖО жүргізілетін іздестіру жұмыстары және олардың нәтижелерін
жобалауда қолдану
Жан-жақты, толық негізделген ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобасын жасау үшін материалдар мен құжаттар керек.Осы құжаттарда жер
пайдаланушылық, шаруашылық салаларының қазіргі жағдайы мен болашақта дамуы,
жобалық жұмыстар, территорияның ұйымдастырылуы, сипатталуы тиісті.Бұл
мәліметтерді іздестіру процесінде алуға болады.Оның мақсаты жерге
орналастырылатын шаруашылықтың жер қорын пайдалану, орналастыру және қорғау
жөніндегі жобалық құжаттарды жасау үшін құқықтық, техникалық және
экологиялық-экономикалық негізді жасап, бағалау жәнеоқып зерттеу болып
табылады.Іздестіру кезеңі екіге бөлінеді:дайындық-камералдық және далалық.
Дайындық жұмыстары:
• планды-картографиялық, жер-кадастрлық, зерттеу материалдарын;
• салалардың экономиясын сипаттайтын мәліметтерді;
• шаруашылықтың орналасқан аймағының агроклиматтық жағдаларын;
• шаруашылықтың территориясының ұйымдастырылуын және өндірістің
болашақта дамуын сипаттайтын бұрын жасалған немесе болжаулық жобалар
жөніндегі мәліметтерді жинауды, жүйелендіруді, зерттеуді, талдауды
және бағалауды қамтиды.
Планды-картографиялық материалдарға жер пайдаланушылықтың планы, әр
түрлі зерттеулердің (топырақтың, топырақ-эрозиялық, топырақ-
мелиоративтік,геоботаникалық және т.б.) сызбалары жатады. Жер
пайдаланушылық планы-жобаны құрудың техникалық негізі болып
табылады.Әдетте, аэрофототүсіріс арқылы алынған планды материалдардың
көшірмесі қолданылады.Ал кейбір жағдайларда жер бетіндегі түсірістердің
мәліметтері пайдалануы мүмкін. Еліміздің аймақтары бойынша 1:5000−нан
1:50000−дейінгі әр түрлі масштабтағы пландар пайдаланылады.Масштабты таңдау
шаруашылық жүргізу әдісіне және формасына шаруашылықтың өндірістік типіне,
жер пайдаланушылықтың өлшеміне, оның конфигурациясына, контурлардың
бөлшектенуіне, бедердің күрделілігіне, алаптарды пайдалану интенсивтілігіне
және т.б. байланысты.
Жиналған планды-картографиялық материалдар техникалық талаптарға сай
болуы тиісті.
Ауданның және шаруашылықтың жер-кадастрлық кітабының мәліметтері
бойынша мынадай материалдар жиналады:жер пайдаланушылықты тіркеу, жерді
сандық және сапалық есепке алу, топырақты бонитировкалау және жерді
экономикалық бағалау.
Шаруашылық территориясының табиғи жағдайларын зерттеу мақсатында
планды-картографиялық материалдарға қоса, әр түрлі зерттеулер мен іздестіру
(топырақтық, геоботаникалық, орман-мелиоративтік, сушаруа-шылықтық, жолдық
және т.б.) материалдары жиналады.
Топырақ зерттеу материалдары бойынша топырақ жамылғысының физикалық-
химиялық қасиеттері, қалыңдығы және тұзданғандығы, сонымен қатар
агроөндірістік топтастырылуы және оларды пайдалану және жақсарту жөніндегі
ұсыныстар оқып зерттеледі.
Эрозия пайда бола бастаса қосымша топырақ-эрозиялық зерттеу
материалдары зерттеліп, эрозияға ұшыраған және эрозиялық қауіпті жерлер,
қажетті топырақ қорғайтын шаралар анықталады.
Геоботаникалық зерттеу материалдары бойынша, шабындықтар ман
жайылымдардың шығымдылығы, олардың культуртехникалық жағдайлары,
жайылымдардың мерзімділігі, оларды әр түрлі мал топтарына пайдалану
жөніндегі ұсыныстар оқып зерттеледі.
Сонымен қатар планды-картографиялық және зерттеу материалдары бойынша
гидрография желісі (өзендер, жылғалар, тоғандар және т.б.) территорияның
суландырылғандығы, жыра-сайларды құрғату және суландыру желісінің орналасуы
оқып зерттеледі;жер асты және артезиан суларының жату тереңдігі, жергілікті
пайдалы қазбалар (қиыршық, тас, құм, саз, және торф) қоры жөніндегі
мәліметтер анықталады.
Метеорологиялық станцияның көпжылдық мәліметтері және климаттық
анықтамалар бойынша шаруашылықтың орналасқан аймағының агроклиматтық
жағдайларын сипаттайтын мәліметтер жиналып, талданады, яғни жыл
кезеңдерінің ұзақтығы, температуралық режим, қар жамылғысы, жауын-шашын
мөлшері, қайталап соғатын зиянды жел және т.б.
Шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларын зерттеу
мақсатында соңғы үш жылғы есеп берулер бойынша шаруашылық саласының
болашақта даму жағдайы мен жақын болашаққа жасалған планы
анықталды.Нәтижесінде шаруашылықтың мамандығын,шаруашылықара-лық
байланысын, ішкішаруашылық бөлімшелердің түрін және санын си-паттайтын
мәліметтер алынады.Сонымен қатар егістік көлемі, құрылымы, дақылдардың
түсімділігі, суармалы жерлердің пайдаланылуы, егіншіліктің жалпы өнімі мен
оның таратылуы, мал басы мен түрлері, мал басына кететін мал азығының
шығыны, мал азығымен қамтамасыз етілуі, мал өнімділігі, мал шаруашылығы
өнімінің көлемі мен оның таратылуы, еңбек ресурсы және т.с.с анықталады.
Далалық жерге орналастыру бойынша іздестірулердің міндеті мыналар болып
табылады: бұрын жасалған іздестірулер мен зерттеу материалдарын натурада
анықтау; жеткіліксіз болған жағдайда қосымша зерттеулер жүргізу; бұрын
жасалған жобалық жұмыстардың жүзеге асырылу деңгейін натурада тексеру;
территорияның қалыптасқан ұйымдастырылуын, оның пайдаланы-луын, жер
алаптарының жай-күйін натурада анықтау; елді мекендердің, жеке қосалқы
шаруашылық жүргізу үшін азаматтарға жеке меншікке берілген жер
учаскелерінің, басқа категория жерлерінің межелерін анықтау;алаптарды
жақсарту және трансформациялау жөнінде алдын ала жасалған белгілерді, жерді
болашақта пайдалану бойынша камералдық дайындық кезінде көздел-
ген жұмыстарды анықтау.
Сонымен бірге далалық іздестірулер процесінде: шаруашылықтың
мамандандырылуы, оның шаруашылық ұйымдастыру құрылымы, ішкішаруашылық
бөлімшелерінің түрлері, саны, өлшемдері, мамандығы анықталады; елді
мекендері, өндірістік орталықтары, далалық қостары, жазғы лагерлері,
қыстаулары зерттеледі; құрылыстар мен ғимараттардың құны, орналасуы,
сыйымдылығы жөнінде қосымша мәліметтер алынады;оларды пайдалану мүмкіндігі,
қосымша құрылыс көлемі, қажетті жер мөлшері анықталады; жолдар және ондағы
ғимараттар, олардың жай-күйі, техникалық көрсеткіштері, әрі қарай пайдалану
тиімділігі, бұрыннан барын жөндеу және жаңасын салу қажеттігі анықталып,
зерттеледі; ішкішаруашылық жолдар сипатталады; мелиоративтік учаскелердің
(суару, құрғату, сортаңданған жерлерді игеру) пайдаланылуы зерттеліп,
олардың ауданын үлкейту мүмкін-дігі қарастырылады;ирригация желісі, оның
жай-күйі, жөндеу қажеттілігі, су пайдалану жағдайлары, суару, суландыру
мақсатында тоған, су қоймаларын орналастыру орындарының бар жоғы
зерттеледі; ішкішаруашылық бөлімше-лердің жер массивтерінің орналасуы,
олардың межелерін түзету қажеттілігі анықталады;көпжылдық көшеттердің
орналасуы, оларды дұрыстау және кең-ейту жөніндегі шаралар зерттеледі;
эрозиялық процестердің, эрозиялық қауіпті территориялардың пайда болуы
анықталады: су жиналатын алаңдар, су айрықтар, су ағарлар бөлінеді; жыра,
сайлар зерттеледі;шайылуды тоқтату жөніндегі шаралар, қорғайтын орман
көшеттерінің орналасуы, тұқымдық құрамы, құрылымы анықталады; бұрыннан бар
гидротехникалық ғимараттар зерттеліп, сипаттама беріледі;әсіресе камералдық
дайындық процесінде трансформациялауға ұсынылған учаскелер мұқият
зерттеледі, оларға топырағы, бедері, су және жел эрозиясының пайда болуы,
сортаңданғандығы және тұзданғандығы бойынша сипаттама беріледі; қажетті
мелиоративтік және культуртехникалық шаралар, бонитет балы көрсетіледі; осы
жағдайларға байланысты ұсынылатын ауыспалы егістердің типтері және түрлері
анықталады.
Соңында, территорияда жерге орналастырылған, элементтердің қайсысын
сақтап қалу керек екендігі анықталады.Бұрын жасалған жобаның жүзеге асы-
рылуы дәрежесіне байланысты жаңадан жерге орналастыруды жүргізу
қажеттілігі, немесе бұрынғысын түзетумен шектелу жөніндегі мәселе шеші-
леді.
Іздестіру материалдары арқылы жерге орналастырылған жылғы алаптар-дың
ауданы және жер-кадастрлық мәліметтер бойынша олардың сапалық сипаттамасы
анықталады.
Жерге орналастыруды іздестіру сызбасында мыналар көрсетіледі: ішкішар-
уашылық бөлімшелердің бұрынғы межелері және оларды өзгерту жөніндегі
ұсыныстар; шаруашылық орталықтарының бұрынғы және жобалық орнала-суы;
суармалы жерлердің межелері және оларды кеңейту жөніндегі ұсыныс-тар;
көпжылдық көшеттердің, әр түрлі инженерлік ғимараттардың шамамен орналасуы;
трансформациялауға және жақсартуға жататын массивтер; соңғы екі жылда
егістіктің орналасуы, топырақ жамылғысы, жер бедері және терри-торияның
эрозияға ұшырағандығы ескеріле отырып, ауыспалы егіс массивтерінің
межелері; жыралық, жылғалық суреттегіш орман жолақтарын құруды, эрозияға
қарсы гидротехникалық қондырғыларды салуды, қажетсінетін орындар;
рекультивациялауға жататын бүлінген жерлер; эрозия процестерінің дамуына
ықпал ететін сызықтық межелер; табиғат қорғау зоналары, қорықтар,
қорғалатын территориялар.
Осы сызбаға қосымша топырақтың әр түрлілігі бойынша бонитет балы-ның,
жердің жарамдылық категориясының және класының картасы жасала-ды. Күрделі
бедерлі жағдайларда беткейдің еңісінің картограммасы құрыла-ды. Жерге
орналастырулық іздестіру процесінде, территорияның нақты эро-зияланғандығы
ғана емес, эрозияның мүмкін қауіптілігі де анықталуы тиіс. Ол үшін эрозияға
қарсы неше түрлі шараларды қажетсінетін, эрозиялық қауіптілігі әр түрлі
дәрежедегі жерлердің картограммасы жасалады.
Жерге орналастырулық іздестірулер материалдары және шаруашылық
салаларының әлеуметтік-экономикалық даму жоспары, сонымен қатар әр түрлі
болжау жұмыстары ескеріле отырып, территорияны және өндірісті
ұйымдастырудың негізгі шешімдері алдын-ала анықталатын жобалауға тап-сырма
жасалады.
Жобалау тапсырмасында мыналар көрсетіледі: шаруашылықтың маман-
дандырылуы, шаруашылықаралық байланысы; өсімдік және мал шаруашы-лықтарының
жалпы және тауарлы өнімдерінің белгіленген көлемі; егістік ауданының
шамамен құрылымы, ауылшаруашылық дақылдарының шығымдылығы және мал азықтық
алаптардың өнімділігі; жоспарланған мал басы және малдың өнімділігі,
азықтандыру нормасы; елді мекендердің әкімшілік шаруашылықтық бағыты;
өндірісті ұйымдастыру және жол желісін жақсарту жөніндегі шаралар;
трансформацияланатын жерлердің шамамен ау-даны, ауылшаруашылық алаптарының
құрамы; ауыспалы егістердің түрлері, типтері, саны, шамамен өлшемдері,
дақылдардың кезектелу схемасы, олардың шамамен орналасуы; ауыспалы жайылым
және шабындықтардың түрлері, саны, олардың фермаларға және мал топтарына
бекітілуі; көпжыл-дық жеміс-жидектер көшеттердің ауданын кеңейту және
олардың террито-риясын орналастыру жөніндегі ұсыныстар; табиғатты қорғау
бойынша жос-парланған шаралар.
Бақылау сұрақтары:
1. Іздестіру кезеңі нешеге бөлінеді?
2. Дайындық жұмыстары дегеніміз не?
3. Далалық жерге орналастыру?
4. Жерге орналастыруды іздестіру сызбасында не көрсетіледі?
5. Жобалау тапсырмасында не көрсетіледі?
9-10 лекция. Ауыл шаруашылық алқаптарын реттестіру
1. Мақсат міндеттері, мазмұны жәнеи жалпы орындау реттілігі
Жобаның негізгі бөлігі алаптарды реттестірудің басты мақсаты- жерді
жоғары қарқынды пайдалану және қорғау үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз
ететін алаптардың тиімді ара қатынасын орнатып, болашаққа орналастыру болып
табылады.
Алаптардың құрамы, олардың құрылымы және орналасуы, жерге орналастырудың
осы объектісінің табиғи және экономикалық жағдайларының әсеріне байланысты
қалыптасты. Осы жағдайлардың әр түрлідігіне байланысты алаптарды пайдалану
деңгейі, құрылымы түрлі табиғи-шаруашьшықтық аймақтарда бір-бірінен
ерекшеленеді. Әртүрлі аймактардағы территорияның игерілу деңгейі
ауылшаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдалану коэффициентімен, яғни
ауылшаруашылық алаптары ауданының жер пайдаланушылықтың жалпы ауданына
қатынасымен сипатталады. Қазақстанның барлық облыстары бойынша Атырау және
Қызылорда (77-78%) облыстарын қоспағанда, жер пайдалану коэффициенті өте
жоғары (89-5%). Жыртылған жердің үлес салмағының маңызы зор. Ол солтүстік
облыстарда жоғары: Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарында (35-65%),
Алматы және Павлодарда (30-55%); оңтүстік облыстарда 11-12% шамасында.
Атырау, Қызылорда облыстарында ең төмен - 0,5-2%.
Оңтүстік облыстарда суармалы жыртылған жердің үлес салмағы жоғары. Мұнда
ауылшаруашылық алаптарының ауданына 3,5-4,5% келсе, солтүстікте 0,2-0,3%
аспайды.
Алаптардың құрылымы агроқұрылымдардың өндірістік типіне байланысты.
Мысалы, Ақмола облысында ауылшаруашылық алаптарының
құрамындағы жыртылған жердің үлес салмағы, облыстың барлық
шаруашылықтары бойынша орташа көрсеткіш - 35,4% болғанда, төмендегідей:
астық және шошқа шаруашылығы бағытындағы шаруа-шылықтарда — 50-70%, қой
шаруашылығында - 7,7%, етті және етті-сүтті бағыттағы шаруашылықта — 30-
40%.
Мелиоративтік, культуртехникалық және басқа шаралар арқылы жер алаптарын
пайдалану қарқындылығы жаксартылуы мүмкін. Оларды қолдану нәтижесіндс жер
учаскелерін пайдалану түбегейлі өзгеруі мүмкін, яғни бұл учаскелерді
алаптың бір түрінен басқа түріне ауыстыруды талап етеді.
Шаруашылықтағы алаптардың арақатынасы және салаларының үйлесімі өзара
байланысты. Сонымен қатар, мәдени ландшафт құру үшін, экологиялық тұрғыдан
алғанда, танаптардың, ормандардың, шалғындардың, судың тиімді арақатынасын
орнату оте маңызды.
Демек, алап тұрақты және өзгермейтін нәрсе емес.
Алаптардың нақты құрылымынан жобалық кұрылымға ауысу оларды бірте-бірте
трансформациялау, яғни алаптарды бір түрден басқа түрге ауыстыру жолымен
жүргізілді.
Алаптарды трансформациялаудың негізгі міндеті жасалатын
культуртехникалық және мелиоративтік шараларды ескере отырып, жаңа
өндірістік талаптар мсн табиғат қорғау талаптарыыа сай алаптардың құрамы
мен құрылымын келтіру. Негізгі мақсаты- экономикалық тиімділікті көтеру
және жер алаптарын әрі қарай пайдалануда экологиялық тиімділікті қамтамасыз
ету. Сонымен қатар жалғаспалы мақсаттар да болуы мүмкін. Мысалы, жайылым
массивтерінде теңбілденіп орналасқан шабындық алаптарының учаскелерінің
бөлшектенуін жою мақсатында, олар жайылымға, ал жайылымның кейбір жеке
учаскелері шабындыққа
ауыстырылуы мүмкін. Екінші мысал - жұмсалған шығындар ақталмайтын құнарлығы
төмен учаскелер жыртылған жер құрамынан шығарылады, ал мал азығы
құрамындағы құнарлығы өте жоғары учаскелер жыртылған жерге ауыстырылады.
Алаптарды трансформациялаудың құқықтық та негізі бар. ҚР Үкіметінің 14
қазан 1996 ж №1262 қаулысына сәйкес аш алаптарын бір түрден басқа түрге
ауыстыру бойынша жұмыстарды жүргізу негізі ретінде жер учаскесінің
орналасқан жері бойынша сәйкес жергілікті органдарға берілген жер
пайдалануынының өтініші, сонымен қатар жергілікті орындаушы органның ынтасы
бола алады.
Жер учаскелерін трансформациялау нәтижесінде олардың жаңа орны
анықталады. Сондықтан трансформация және алаптарды орналастыру ~
кешенді және өзара байланысты міндет.
Жер учаскелерінің пайдаланылуының интенсивтілігін көтеруге, оларды
түбегсйлі жақсарту немесе күрделі мелиоративтік жұмыстарды жүргізу немесе
қультуртехникалық шараларды жүргізу нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Жақсартылуға ұшыраған учаскелер кейбір жағдайларда басқа алап түріне
трансформацияланады, ал кейде сол алап түріне жатқызылады.
Мысалы, түбегейлі жақсартылған жайылымның табиғи жер оттылығын
жасандымен ауыстырып, қайтадан мал жаюға пайдаланады.
Демек, кешенді міндет алаптарды жақсартуды да қамтиды. Оның үиі элементі
- трансформациялау арқылы алаптардың жаңа құрылымын анықтау, оларды
жақсарту және орналастыру тығыз байланысты және бүтін бірлікті құрайды.
ІШЖО осы ортаңгы бөлімінің логикалық схемасы келесідей: қазіргі жай күйі —
жақсарту және трансформация - құрылымы және есептік кезеңге алаптарды
орналастыру.
Сонымен, алаптарды ұйымдастыру дегеніміз-алаптардың экономикалық
ұтымды, экологиялық тиімді құрамы мен ара қатынасын орнату және оларды
территорияда реттестіру.
Алаптардың жобаланған құрамы мен құрылымы, олардың территорияда
орналастырылуы төмеңдегі талаптарға сай болуы тиісті:
• табиғи қасиеттеріне сәйкес бүкіл жерді тиімді
пайдалануға;
• эрозиялық процестерді тоқтату, жою және ландшафты жақсартуға;
• топырақтың құнарлығын жүйелі түрде қалпына келтіріп отыруға және
көтеруге;
• салалардың мамандығына жәнс олардың үйлесіміне, алаптарды
ұйымдастыру жобасының сәйкес келуіне;
• мал шаруашылығының мал азығымен тұрақты қамтамасыз
етілуіне;
• өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын
жұмсалуына;
• еңбек өнімділігін көтеруге және машина-трактор агрегаттарын жоғары
өнімде пайдалануға қолайлы жағдайлар құруға;
• жаңа жерлерді игеруге күрделі қаржыны аз жұмсауға, өнделіп жүрген
жердің пайдаланылу қарқындылығын көтерге және жұмсалған қаржының тез
қайтарылуына;
• аш алаптарының ішкі территориясын реттестіру үшін қолайлы жағдайлар
құруға.
Жоғарыда аталып өткен талаптарды сақтау, трансформация көлемін анықтау
және жерді жақсарту, табиғи және экономикалық факторларды ескере отырып
алаптарды орналастыру кезінде бастапқы материалдар болып табылады.
2. Алаптарды реттестіру әдістемесі
Алаптарды реттестіру жөніндегі жобалық мәселелерді орындау әдістемесін
келесідей жүйелілікте орындалатын нақты іс-қимылдар ретінде қарастыруға
болады:
• мелиорациялау жобасы бойынша және ауданнын жерге орналастыру
схемасынан мелиоративтік және культуртехникалық шаралар жөнінде
жасалған әзірлемелер, сонымен қатар, жер алаптарының тиімді
құрылымын орнату мақсатында рекультивациялау жобалары, оларды жақсарту және
орналастыру жөніндегі шаралар мұқият оқып зерттеледі; нәтижесінде
мелиорациялауға иемесе культуртехникалық шараларды қолдануға
жататын учаскелер бөлінеді;
• тоғандарға, су қоймаларына, мелиоративтік және су
шаруашылығы ғимараттарына, қолтабандарға жер бөлініп беріледі;
• жыртылған жерге жарамсыз жерлерде (елді мекеннің, өндірістік
кешендердің, су қоймаларының, тоғандардың) айналасына орман көшеттері
жобаланады;
• бақшалар, жүзімдіктер және басқа көпжылдық жеміс-жидек көшеттеріне
учаскелер жобаланады:
• зерттеулер мен іздестіру материалдарын, жер-кадастры мәліметтерін
талдау негізінде жерді пайдалану қарқындылығын көтеру
мүмкіндіктері анықталады;
• сол материалдар бойынша жыртылған жердің ауданын анықтауға аса
көңіл бөлінеді. Жыртылған жердің құрамынан сортаңданған дақтар,
тақырлар, эрозиялық қауіпті жерлер жөне басқа топырақ құнарлығы төмен
учаскелер шығарылып тасталады;
• мелиоративтік және культуртехникалық шараларды қолданғаннан
кейіи ауылшаруашылық емес алаптардың есебінен (бұталар, батпақтар,
сортаңдар) шабындықтар мен жайылымдардың ауданын кеңейту
мүмкіндігі қарастырылады;
• сортаңданған топырақтарды мелиорациялау, түбегейлі және
үстіртін жақсарту, қолтабанды суару және құрғату арқылы шабындықтар
мен жайылымдарды жақсарту жөніндегі шаралар кешені белгіленеді:
• жайылымдар мен шабындықтарға және басқа алаптарға пайдаланылып
жүрген, жыртылған жерге аударуға жарамды құнарлығы жоғары
учаскелер анықталады;
• сортаңдануға қарсы, арнайы топырақ қорғайтын және басқа шараларды
талап ететін массивтер, а.ш. алаптарының ауданы анықталады;
• табиғат корғайтын шаралар жобаланады: ерекше
қорғалатын табиғи территорияны пайдалану режимі, су қорғау зоналары
анықталады;
• алаптарды жақсарту, алдын ала трансформациялау планы жасалады;
• алаптардың жобалық экспликациясы жасалады;
• алаптарды жақсарту және трансформациялау тиімділігі анықталады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ауыл шаруашылық алқаптарын реттестірудің негізгі мақсаты?
2. Алаптардың құрылымы неге байланысты?
3. Алаптарды реттестіру жөніндегі жобалық мәселелерді орындау
әдістемесінде орындалатын іс-қимылдар?
11-12 лекция.
Алаптарды реттестіруді экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеу
Алаптарды реттестірудің тиімділігі олардың сапасының жоғарылауымен,
ауылшаруашылық өнімінің жалпы шығымының көтерілуімен, таза кірістің өсуімен
және күрделі қаржының қайтарылу мерзімімен анықталады. Ауыл-шаруашылық
алаптарының сапасының жоғарылауын жердің экономикалық бағасының және
топырақтың бонитет балының өсуімсн сипаттауға болады.
Алаптарды ұйымдастыру жобасының тиімділігін анықтау кезінде техникалық-
экономикалық (таза) және экономикалық (құнды) көрсеткіштер есептеледі.
Тсхникалық-экономикалық көрсеткіштерге алаптар құрылымын сипаттайтын
коэффициенттер (жер пайдалану, ауылшаруашылық алаптарын пайдалану
қарқындылығының, жыртылғандығының, экологиялық тұрақтылығының) және
ауылшаруашылық алаптарының сапалық құрамын сипаттайтын бонитет балы жатады.
Экономикалық корсеткіштсрге алаптарды трансформадиялау жәпе жақсарту
таімділігі (шығындардың қайтарылу мерзімі, алаптарды трансформациялау және
жақсарту кезіндегі таза кіріс).
Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер
есептеледі.
Жер пайдалану коэффициенті ауылшаруашылық алаптары ауданының жер
пайдаланушылықтың жалпы ауданына қатынасын көрсетеді:
мұнда, Кжп - жер пайдалану коэффициенті;
Раш - ауылшаруашылық алаптарының ауданы, га;
Ржалпы — жер пайдаланушылықтың жалпы ауданы. га.
А. -ш. алаптарды пайдалану қарқындылығының
коэффициенті, қарқынды пайдаланылатын ауылшаруашылық алаптары ауданының
а.-ш. алаптар ауданына қатынасын сипаттайды:
мұнда, Карқын - а.-ш. алаптарын қарқынды пайдалану
коэффициенті;
Ржырт жер - жыртылған жер ауданы, га;
Ркөпжыл көшет – көпжылдық көшеттер ауданы. га;
Рмал азық алап -түбегейлі жақсартылған мал азықтық
(шабындық және жайылым) алаптардың ауданы, га;
Ра.-ш алап. - ауылшаруашылық алаптарының ауданы. га. Ж
Жердің жыртылу коэффициенті а.-ш. алаптар құрамындағы жыртылған жердің
(Ржырт жер) үлсс салмағын сипаттайды:
мұнда, Кж -жердің жыртылу коэффициенті;
Ржырт жер - жыртылған жер ауданы, га;
Р а.-ш. алап.-ауылшаруашылық алаптарының ауданы, га.
Территорияның эқологиялық тұрақтылығының коэффициенті алаптар құрамының
және ара қатынасының агроландшафт территориясының экологиялық тұрақтылығына
әсерін бағалайды:
мұнда, Кэк- территорияның экологиялық тұрақтылығының коэффициенті;
Рl – а.- ш. алаптарының ауданы, га,
Кэкl-а.-ш. алаптарының экологиялық тұрақтылығының
коэффициенті;
Ржалпы — жер пайдаланушылықтың ауданы, га.
Жер пайдаланушылықтың экологиялық тұрақтылығын бағалау
кезінде, егер территорияның экологиялық тұрақтылығының коэффициенті
(Кэк) 0,67 асып кетсе экологиялық тұрақты, егер ол 0,50 ден 0,60
аралығында ауытқыса — территория орташа тұрақты, 0,34 тен 0,49 дейін
— шартты тұрақты, егер коэффициент 0,33 аз болса, онда территория
экологиялық тұрақсыз болып саналады.
Жоба бойынша а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет балы анықталады.
Жыртылған жердің құрамынан бонитет балы төмен, жыртуға жарамсыз
учаскелерді шығару және бонитет балы жоғары учаскелерді жыртылған жер
құрамына кіргізу кезінде жыртылған жердің орташа өлшенген бонитет балы
көтерілетіндіктен, оны есептеу кезінде мына формула қолданылады:
мұнда, Бжырт.жер орт-жоба бойынша жыртылган жердің
орташа өлшенген бонитет балы;
Борт н - жыртылған жердің нақты бонитет балы
(трансформацияға дейін);
Рн -жыртылған жердің нақты ауданы (трансформацияға дейін);
Ржоба б — жоба бойынша жыртылған жердің ауданы
(трансформациядан кейін), га;
Бш, Рш — жыртылған жер құрамынан шығарылған
жердің ауданы және балы;
Бқ, Рк - жыртылған жерге қосылған жердің ауданы және балы.
Шабындықтардың, жайылымдардың (жақсартылған және табиғи үшін жеке-жеке)
орташа өлшенген бонитет балы жоба бойынша осы тәріздес есептеледі.
Бағалау балы әр түрлі мелиоративтік және культуртсхникалық шараларды
жүргізу нәтижесінде көтерілуі мүмкін. Мысалы, жыртылған жерді және мал
азықтық алаптарды суару балды 2-3 есе; жыртылған жердегі сортаңдарды
мелиорациялау — 20%-ға және жайлымдарда 30%-ға көтереді; эрозияға қарсы
шаралар бонитет балын топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді жүргізген кезде
10%-ға, ал копжылдық шөнтермен шалғындағанда 20%-га көтереді. Мұндай
жағдайларда бонитет балын жақсарту және көтеру шаралары жүргізілген
жерлердің ауданына байланысты, а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет
балына түзетпелер енгізіледі.
Алаптарды трансформациялау және жақсарту тиімділігінін экономикалық
көрссткіштері есептеледі.
Экономикалық тиімділік трансформациялау және жақсартуға жұмсалған
шығынның қайтарылу мерзімімен анықталады. Экономикалық тиімділікті анықтау
үшін, жерді пайдалану сипатын, өндірілетін өнімнің түрін, оның 1га-дан
алынатын шығымын, сатып алу бағасын білу керек. Мұнда осы мәселе бойынша
экономикалық есептеулер тәжірибесінде бірқатар шарттылықтарды пайдалану
қабылданған. Мысалы, жыртылған жер негізінен дәнді дақылдар егістігі үшін
пайдаланылатын болғандықтан, ондағы таза кірістің мөлшері 1
га-дан түсетін астық шығымы және оны сатып алу бағасы бойынша анықталады.
Мал азықтық алаптарды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау
кезіндегі таза кіріс өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы (ет, сүт)
өнімдерінің құны бойынша анықталады. Мал шаруашылығы өнімнің құнын анықтау
кезінде мал азықтық алаптар өнімділігін азықтық бірліктерге ауыстырып, мал
азығы бірлігіндегі 1 центнер дайын өнімді өндіруге кететін шығынға бөліп,
сүттің немесе еттің сатып алу бағасына көбсйту қажет.
Трансформацияның түріне байланысты тиімділікті анықтау үшін алаптарды
трансформациялауға және жақсартуға кететін күрделі қаржы (К) анықталады.
Трансформацияға дейінгі және трансформациядан кейінгі немесе учаске
жақсартылғаннан кейін өсімдік шаруашылығы өнімінің құны (С1, С2) мына
формула бойынша анықталады:
С1=У1*Ц1, (6) С2 = У2*Ц2 (7)
мұнда, У1,У2 — трансформацияға дейінгі және трансформациядан кейінгі
учаскенің шығымдылығы (жақсарту), цга;
Ц1, Ц2 - трансформацияға дейінгі жоне трансформациядан
кейінгі (жақсартылған) 1 ц өнімнің сатып алу бағасы, ш.б.
Ауылшаруашылық алаптарының пайдаланылуын бағалау кезінде таза кіріс (Д)
өнімнің құны (С) мен өнімді өндіруге кететін шығын (3) арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады:
Д=С-3 (8)
Содан кейін трансформацияланатын (немесе жақсартылатын) алаптың 1га
түсетін таза кірістің өсімі (∆Д), учаскені трансформациялағаннан кейін
алынған таза кіріс (Д1) пен учаскені трансформациялағанға дейінгі таза
кірістің (Д2) айырмашылығы ретінде есептеледі.
∆Д = Д1-Д2 (9)
Трансформациялаудың және жаксартудың экономикалық тиімділігін күрделі
каржының қайтарылу мерзімімен анықталады:
Т = + n (10)
мұнда, Т - трансформациялауға және жақсартуға жұмсалған
шығынның қайтарылу мерзімі, жыл;
К - алаптарды трансформациялауға және жақсартуға
кеткен күрделі қаржы, ш.б.га;
∆Д - трансформацияға дейінгі және кейінгі таза кіріс, ш.б.га;
n - алаптарды бір түрден басқа түрге ауыстыру бойынша шараларды жүзеге
асыру үшін қажетті жыл саны (көптеген жағдайларда трансформациялау кезінде
бұл мерзім 1 жылға тең, мал азықтық алаптарды түбегейлі жақсарту кезінде -
3 жылға, күрделі мелиоративтік шараларды жүргізу кезінде ол 5 жылға дейін
созылуы мүмкін).
Егер шығындардың қайтарылу мерзімі ішкі шаруашылық жерге орналасатырудың
жобалық кезеңінен (5-10жыл) асып кетпесе, онда а.-ш.- алаптарын
трансформациялау және жақсарту экономикалық тиімді деп саналады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ауыл шаруашылық алқаптарына қандай жерлер жатады?
2. Ауыл шаруашылық алқаптар дегеніміз не?
3. Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер
қалай есептеледі?
4. Жоба бойынша а.-ш. алаптарының орташа өлшенген бонитет балы қалай
анықталады?
13-14 лекция. Жыртылған жердің территориясын ұйымдастыру
Сонымен атап айтқанда жыртылған жерлерді орналастырудағы басты
міндет топырақтың құнарлығын қалпына келтіру және жақсарту. Сондай-ақ
ауыспалы егіншілік дақылдарының өнімділігін көтеру үшін территориялық
жағдай жасау және осының негізінде ауыл шаруашылығында жалпы өнімді
жоғарылату, сонымен қатар техника мен еңбек қорын тиімді пайдалану болып
табылады.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында ауыспалы егісті жүргізу, игеру және
жетілдіру жөніндс үлкен тәжірибе бар. Мысалы, ауыспалы егістер түрақты
игерілген аруашылықтарда дәнді дақылдардың өнімділігі, ауыспалы егістер
игерілмеген шаруашылықтармсн салыстырғанда 3-4 ц жоғары болады.
Нарықтық қатынастардың дамуына, ауылшаруашылық кәсіпорындардың
реформалануына. Жер пайдаланушылықтардың қоныстануындағы өзгерістеріне
байланысты, бұрышы қалыптасқан ауыспалы егістерді түзетуге, кейде тіпті
оларды қайтадан жасауға тура келеді. Қайтадан құрылған шаруашылықтық
агроқұрылымдарда (шаруашылық серіктестіктер, шаруа (фермерлік) қожалықтар,
өндірістік кооперативтер және т.б.) бұл мәселлені толығымен шешу қажет.
Жоғарыда көрсетілген міндетіерді шешуді қамтамасыз ететін ауыспалы
егістер жүйесін жобалау мыналарға саяды: ауыспалы егістердің типін, түрін,
санын, ауыспалы егін массивінің өлшемін анықтау, оларды территорияда
орналастыру, пар мен егістіктің кезектесу схемасын жасау, ал ірі жер
пайдаланушылықтарда оларды өндірістік бөлімшелерге бекіту. Ауыспалы егіс
жүйесі төмепдегідей бірқатар өзара байланысты жүйені қамтитын егіншіліктің
басты звеносы болып табылады: топырақты өңдеу, тыңайтқыш, түқым өсіру
шаруашылыты, танап қорғайтын орман белдеуі, жерді мелиорациялау (суару)
және т.б. Ол келесідей талаптарды қанағаттандыруы тиіс: а) нарық сұранысын
қанағаттандыратын көлемде өсімдік шаруашылығының жалпы және товарлы өнімін
өндіруді; б) әрбір жер учаскесін оның табиғи қасиеттерін, ауылшаруашьшық
дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін. олардың шығымдылығын және
экологиялық тұрақтылығын ескере отырып пайдалануды; в) топырақ эрозиясымен
және басқа табиғаттың кері құбылыстарымен күресу жөніндегі
шараларды жүзеге асыруды; г) жұмысшы күшін, шуылшаруашылық техникасын.
транспорт және басқа механизмдерді толық тиімді пайдалану үшін жағдай
жасауды.
Жүйенің барлық элеметтерін жобалауға және мәселені кешенді шешуге ғылыми
негізделген әдістемені қолдану арқылы қол жеткізуте болады.
Жыртылған жерлердегі ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік
мақсаттағы ауыспалы егістің ең негізгі үш тобы жатады. Олар: далалық, мал
азықтық, арнайы.
Далалық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамына далалық
дакылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Далалық ауыспалы егістер әр
түрлі болуы мүмкіншіліктері – дәнді дақылды, "түрі — дәнді- отамалы, дәнді
- отамалы, сонымсн қатар, қант қызылшалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz