Қиял жайлы
1. Қиял туралы жалпы ұғым.
2. Қиял түрлері.
3. Қиял бейнелерінің жасалу жолдары.
4. Қиялды дамыту жолдары.
2. Қиял түрлері.
3. Қиял бейнелерінің жасалу жолдары.
4. Қиялды дамыту жолдары.
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселерді де санамызда бейнелей аламыз. Мәселен, өткен заманда болған оқиғаларды сүреттейтін материалды оқып отырғанда, не өзіміз көрмеген алыстағы елдер туралы әңгіме тыңдағанда, не кітап оқығанда (мәселен, алыстағы Африка, Австралия, Индия т.б.) бізде түрлі жаңа елестеулер пайда болады. Бұл қиял процессінің жемісі болып саналады. «Жанның өзінде бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы қиял деп аталады.» ( М. Жұмабаев ).
Бес жасар Асан үстелдің үстіне шығып алып, көзін қолымен көлегейлеп, үңіліп, алысқа қараған болады. Ол өзін дауылды асау теңізде жүрген үлкен кеменің ысылған капитанымын деп есептейді. Бұл секілді көріністерді Асан талай рет теледидардан көрген, мамасы да осы жөнінде әңгіме айтқан. Міне, енді оның өзі көрген білгендерінің негізінде, өзінше қайтадан өңдеп, бір елес тудырып тұр.
Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол болса, қиял елестері де соғұрлым айқын және толық болатындығы, ал бұл айтылғандар жеткіліксіз болса, қиялдың өте солғын болатындығы байқалады. Мәселен, біз төртінші сынып оқушыларына қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылының өмірі тұралы әңгіме айтқанымызда, кейбір оқушылар сол кездегі қазақ ауылына тән өзіндік өмір көріністерін, байлардың сән-салтанатты, кедейлердің ауыр тұрмысы, сол кездегі адамдардың тұрмыс, салт ерекшеліктерін онша ажырата алмайтындықтарын көрсетті. Балалардың осы секілді елестерінің солғындығы оларда Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылындағы өмірді бейнелейтін нақты материалдардың жетімсіздігінен туған болып шықты. Кейін осы тақырыпқа қайта оралып, көрнекілік жағына ерекше мән берілгенде (оқушыларға осы жөнінде әңгіме айту, түрлі суреттер көрсету, мұражайларға, театрға апару) оқушылардың Қазан төңкерісіне бұрынғы қазақ ауылы өмірі жөніндегі түсініктері нақтылана бастады.
Қиял дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: « ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды модельдендіре алады.» ( әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабағында бұрын жасалған
Уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де , жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өңдеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рол атқарады.
Бес жасар Асан үстелдің үстіне шығып алып, көзін қолымен көлегейлеп, үңіліп, алысқа қараған болады. Ол өзін дауылды асау теңізде жүрген үлкен кеменің ысылған капитанымын деп есептейді. Бұл секілді көріністерді Асан талай рет теледидардан көрген, мамасы да осы жөнінде әңгіме айтқан. Міне, енді оның өзі көрген білгендерінің негізінде, өзінше қайтадан өңдеп, бір елес тудырып тұр.
Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол болса, қиял елестері де соғұрлым айқын және толық болатындығы, ал бұл айтылғандар жеткіліксіз болса, қиялдың өте солғын болатындығы байқалады. Мәселен, біз төртінші сынып оқушыларына қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылының өмірі тұралы әңгіме айтқанымызда, кейбір оқушылар сол кездегі қазақ ауылына тән өзіндік өмір көріністерін, байлардың сән-салтанатты, кедейлердің ауыр тұрмысы, сол кездегі адамдардың тұрмыс, салт ерекшеліктерін онша ажырата алмайтындықтарын көрсетті. Балалардың осы секілді елестерінің солғындығы оларда Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылындағы өмірді бейнелейтін нақты материалдардың жетімсіздігінен туған болып шықты. Кейін осы тақырыпқа қайта оралып, көрнекілік жағына ерекше мән берілгенде (оқушыларға осы жөнінде әңгіме айту, түрлі суреттер көрсету, мұражайларға, театрға апару) оқушылардың Қазан төңкерісіне бұрынғы қазақ ауылы өмірі жөніндегі түсініктері нақтылана бастады.
Қиял дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: « ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды модельдендіре алады.» ( әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабағында бұрын жасалған
Уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де , жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өңдеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рол атқарады.
1. Қ. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы 2003ж
2. Т. Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы 1993ж
2. Т. Тәжібаев «Жалпы психология» Алматы 1993ж
Қиял
1. Қиял туралы жалпы ұғым.
2. Қиял түрлері.
3. Қиял бейнелерінің жасалу жолдары.
4. Қиялды дамыту жолдары.
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына
сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселерді де
санамызда бейнелей аламыз. Мәселен, өткен заманда болған
оқиғаларды сүреттейтін материалды оқып отырғанда, не өзіміз
көрмеген алыстағы елдер туралы әңгіме тыңдағанда, не
кітап оқығанда (мәселен, алыстағы Африка, Австралия, Индия
т.б.) бізде түрлі жаңа елестеулер пайда болады. Бұл
қиял процессінің жемісі болып саналады. Жанның өзінде
бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы
қиял деп аталады. ( М. Жұмабаев ).
Бес жасар Асан үстелдің үстіне шығып алып, көзін
қолымен көлегейлеп, үңіліп, алысқа қараған болады.
Ол өзін дауылды асау теңізде жүрген үлкен кеменің
ысылған капитанымын деп есептейді. Бұл секілді
көріністерді Асан талай рет теледидардан көрген, мамасы
да осы жөнінде әңгіме айтқан. Міне, енді оның өзі
көрген білгендерінің негізінде, өзінше қайтадан өңдеп,
бір елес тудырып тұр.
Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол болса,
қиял елестері де соғұрлым айқын және толық
болатындығы, ал бұл айтылғандар жеткіліксіз болса,
қиялдың өте солғын болатындығы байқалады. Мәселен, біз
төртінші сынып оқушыларына қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ ауылының өмірі тұралы әңгіме айтқанымызда, кейбір
оқушылар сол кездегі қазақ ауылына тән өзіндік өмір
көріністерін, байлардың сән-салтанатты, кедейлердің ауыр
тұрмысы, сол кездегі адамдардың тұрмыс, салт
ерекшеліктерін онша ажырата алмайтындықтарын көрсетті.
Балалардың осы секілді елестерінің солғындығы оларда
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылындағы өмірді
бейнелейтін нақты материалдардың жетімсіздігінен туған
болып шықты. Кейін осы тақырыпқа қайта оралып,
көрнекілік жағына ерекше мән берілгенде (оқушыларға осы
жөнінде әңгіме айту, түрлі суреттер көрсету,
мұражайларға, театрға апару) оқушылардың Қазан төңкерісіне
бұрынғы қазақ ауылы өмірі жөніндегі түсініктері
нақтылана бастады.
Қиял дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп,
бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық
процесс: ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек
қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды
модельдендіре алады. ( әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған
кезде ми қабағында бұрын жасалған
Уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де ,
жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша
байланыстарды қайта жасап, өңдеу процесінде екінші сигнал
жүйесі шешуші рол атқарады.
Адамдарпдың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді
төмендегіше топтастыруға болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке
қызығуларымен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына
байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап
шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін
емтихан тапсыратын студенттің машинасының тетігін жетілдіруді
ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып көруге
болады;
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және
дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де
байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір
тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ерсек адамның
қиялымен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған
жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайды;
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне,
табиғат, жер-су қошауына байланысты да көрініп отырады.
Жаратылыстың құшағында, - деп жазады М. Жұмабаев, – меруерт
себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге
түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен біргеөріп,
сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының
қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті.
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен
ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты
жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз
мүмкін емес. Бұл – қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше.
Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық
әректке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті
дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуіде мәселені
шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ
қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял – мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе,
ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір,
тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процессінде, іс-әрекет
үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі
шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре
білу, яғни оны өңдеп, өзгертіріп, елестете алу – адам
қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние
жөніндегі әр түрлі таным түсінігі әр түрлі
формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері
адам
қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді
қызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш-жігер қосады.
Қиял тек теориялық және практикалық қызметке
ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір
жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы,
жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-
әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мұнсыз
мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан
басты айырмашылығы адамда ойлаумен қатар қиял
әрекетінің болғандығында.
Айдахардың бейнесін Италияның атақты суретшісі
Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша бейнелейді:
Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламыз,
оған басқа мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі
болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі,
самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі
сияқты. Осы бейненің өзі шындықта бар нәрселерді
топтастыру арқылы туып отыр. Бірақ
осы топтастыру нәтижесінде келіп шыққан тұтас
образдың өзін көре білу үшін адамға ең күшті,
өрен жүйрік қиял қажет.
Қиял процессінің адам әрекетінің қандай саласында
болмасын
зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы
өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі
де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені
меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың
психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А. П. Чехов
Үйде деген әңгімесінде осы жайды өте жақсы
көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға
ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның
қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай
әңгіме айтады: Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер борлатын
жалғыз ғана ұлы болыпты, - өзі дәл сен сияқты
кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш
уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге
тимейді... өзі ақылды болыпты... оның бір ғана
кемшілігі – шылым тартады екен... Патшаның баласы
шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті.
Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты.
Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты.
Жау келіп, шалды өлитіріп, сарайды қиратып тастапты,
сонымен, енді бақша да, шие де, құстар да,
қоқыраулар да қамалған.... Эмоциялы әсерге толы осы
әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала
қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк
етті де, мұңайған дауыспен: – Мен енді шылым
тартпаймын ...– деді. ...
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен
байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп,
оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық Қыран
жетпеген жерге қиял
жетеді деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты
орыс ғалымы К. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды
армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне
тұнғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері
Тоқтар Әубәкіровтың және басқалардың ерліктері осындай
шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып
табылады.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың
бүтіндей пассивтік түрінің шегі – түс көру. Түс
көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П.
Павлов болды.
Ұйқы екезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді,
кейбір бөлімдері қозу жакғдайында болып жұмыс істей
береді. Мидың мұндай бөліктерін күзетші пункт деп
атайды. Осы күзетші пункттердің біздің бұрын
қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін
татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан тіріледі.
Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны
белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал
жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мұнда негізінен
бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші
сигнал жүйеснің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан,
адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік
сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың
пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде
түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай
түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары
деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің
фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар
жасалады. Бұндай образдарды А. С. Пушкин Евгений
Онегинде Татьянаның түсі арқылы тамаша көрсетіп берген.
Ұйқы кезіндегі ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде
бар нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі –
адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалары, ойы мен
мақсаты, тілегі мен арманы, естіген –көргендері, істеп
жүрген қызметі, басқалармен қарым-қатынасы т. б. ұйқыдағы
адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі
жоқ. Мәселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың
тарсылы да, ағаш жапырағының сылдыры да, иттің
шәуілдеп үргені де, есіктің ашылып жабылуы да әсер
етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің ( жүрек,
өкпе , асқазан т.б. ) жұмысына бір жайсыздық түссе, бұл
да адамның түсіне қай –қайдағы бірдеңелерді кіргізеді.
Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір салмақ түссе ,
оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам
мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады,
бұдан ол ентігіп, бұлығады.
Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына,
талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен
жанасымды факт. Егер иттің түсіне сүйек кірсе,
саудагердің түсіне ақша кіреді деген мақал да
біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген,
көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр.
Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге
көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері
арқылы (иіс, дәм, есту т.б.) қабылдаған нәрселері еніп
отырады. Егер соқырлық кейінрек пайда болса , онда сол
адамның түсіне бұрын көзімен көрген заттарының бейнелері
кіре береді. Барлық адамдардың түсі, - деп жазды
И.П.Павлов, - бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және
эмоциялық түрде жандануы. Түс көруді ұйқыдағы мидың
фантазиясы деуге болады. Мұндай қиялды әдейілеп туғызу
және оны саналы түрде басқарып отыру мүмкін емес.
Сондықтан түс көру қиялдың ең пассивтік түрі болып
табылады.
Пассив қиялдың ырықсыз түрі адамның ояу кезінде де
туып отырады. Адам алдына ешбір мақсат қоймаса да,
оның көз алдынан елестер тізбектеліп өтіп жатады.
Мәселен, адам аспандағы бұлтқа, үй қабырғасындағы түрлі
көленкелерге қарап, оларды бір нәрсеге ұқсатады.
Леонардо да Винчи: қабырғадағы даққа, үйілген күлге,
бұлтқа қарап, осылардан адамның пішінін, табиғат
көріністерін табуға болады дейді. Бұл айтылғандардың бәрі –
ырықсыз қиялдың мысалдары.
Қиялдың екінші түрі актив қиял деп аталынады. Бұл –
қиялдың шарықтап дамуының жоғары сатысы, адамның
творчестволық әрекетімен тығыз байланысып жатқан түрі.
Актив қиял кейде ырықты қиял деп те аталынады.
Актив қиял қайта жасау, творчестволық қиял, арман
болып үшке бөлінеді.
Суреттеп жазғанға немесе сызғанға қарап адамның
жаңадан бір нәрсені елестете алуын , қайта жасау
қиялы деп атайды.
Қайта жасау қиялы арқылы адам шындыққа сай,
дәл дұрыс образдар беріп отырады. Бұл үшін түрлі
сипаттау, схема сызықтарын дұрыс түіне білумен қатар,
адамда өмірден алынған көрнекті образдардың жеткілікті
қоры болуы қажет. Қайта жасау қиялын тәрбиелеудің басты
жолы – көркем әдебиет кітаптарын оқу. Бірақ тек оқи
бергенмен қиял өспейді. Мәселен, үстіртін, тек қызық
жерін теріп оқудан қиял дамымайды. Қиялды өсіру үшін
кітап мазмұнын ойға түйіп, оны көргендей, естігендей
болып отыру қажет. Мәселен, Мұхтар Әуезовтың Абай
романын қиялы бай адам оқитын болса, ондағы кейіпкерлер
мен түрлі оқиғалар оның көз алдына елестеп,
галереядағы суреттей жайнап тұрады. Бұл – қайта жасау
қиялының көрінісі. Мұндайда адам авторлардың суреттеп
жазғандарын көз алдында тұрғандай көріп, тіпті сөйлеген
сөздерін естігендей де болады. Өзін романның
кейіпкерлері мен бірге жүргізіп, онымен бірге тұратындай
сезінеді. А.С.Пушкин Полтава соғысын тамаша суреттеп
бере алған. Осы жолдарды оқыған адам қиялымен соғысты
көріп, ондағы адамдардың қимыл-қозғалысын көріп отырғандай
болады.
Көркем суреттеулер адамда қиялдың бірнеше түрлерінің
(көру, есту, иіс т.б.) қатарынан жұмыс істеуін қажет
етеді. Қайта жасау қиялының екінші шарты, оның тамаша
мектебі – географиялық карталарды оқып үйрену. Картаның
бетінде саяхат жасау бала қиялына планетаның түрлі
түпкірлерін елестетеді, балаға талай алыс жерлерді
көргізіп отырады.
Эксперименттік зерттеулердің бірінде географиялық
картамен жұмыс істеу оқушылардың ой белсендігіне, түрлі
объекттердің арасындағы (байланыс-іліктестікті) ұқсастық,
айырмашылықтарды іздей түсуге, түрлі кеңістіктен бағыт-
бағдар іздестіруге себепші болатындығы, сөйтіп қайта
жасау қиялы адам психикасын активтендіре түсетіндігі
анықталған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қиял туралы жалпы ұғым.
2. Қиял түрлері.
3. Қиял бейнелерінің жасалу жолдары.
4. Қиялды дамыту жолдары.
Біз бұрын қабылдаған заттар мен құбылыстардың образына
сүйене отырып, еш уақытта көрмеген нәрселерді де
санамызда бейнелей аламыз. Мәселен, өткен заманда болған
оқиғаларды сүреттейтін материалды оқып отырғанда, не өзіміз
көрмеген алыстағы елдер туралы әңгіме тыңдағанда, не
кітап оқығанда (мәселен, алыстағы Африка, Австралия, Индия
т.б.) бізде түрлі жаңа елестеулер пайда болады. Бұл
қиял процессінің жемісі болып саналады. Жанның өзінде
бұрыннан бар суреттеулерден жаңа суреттеулер жасай алуы
қиял деп аталады. ( М. Жұмабаев ).
Бес жасар Асан үстелдің үстіне шығып алып, көзін
қолымен көлегейлеп, үңіліп, алысқа қараған болады.
Ол өзін дауылды асау теңізде жүрген үлкен кеменің
ысылған капитанымын деп есептейді. Бұл секілді
көріністерді Асан талай рет теледидардан көрген, мамасы
да осы жөнінде әңгіме айтқан. Міне, енді оның өзі
көрген білгендерінің негізінде, өзінше қайтадан өңдеп,
бір елес тудырып тұр.
Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол болса,
қиял елестері де соғұрлым айқын және толық
болатындығы, ал бұл айтылғандар жеткіліксіз болса,
қиялдың өте солғын болатындығы байқалады. Мәселен, біз
төртінші сынып оқушыларына қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ ауылының өмірі тұралы әңгіме айтқанымызда, кейбір
оқушылар сол кездегі қазақ ауылына тән өзіндік өмір
көріністерін, байлардың сән-салтанатты, кедейлердің ауыр
тұрмысы, сол кездегі адамдардың тұрмыс, салт
ерекшеліктерін онша ажырата алмайтындықтарын көрсетті.
Балалардың осы секілді елестерінің солғындығы оларда
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылындағы өмірді
бейнелейтін нақты материалдардың жетімсіздігінен туған
болып шықты. Кейін осы тақырыпқа қайта оралып,
көрнекілік жағына ерекше мән берілгенде (оқушыларға осы
жөнінде әңгіме айту, түрлі суреттер көрсету,
мұражайларға, театрға апару) оқушылардың Қазан төңкерісіне
бұрынғы қазақ ауылы өмірі жөніндегі түсініктері
нақтылана бастады.
Қиял дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп,
бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық
процесс: ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек
қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды
модельдендіре алады. ( әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған
кезде ми қабағында бұрын жасалған
Уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де ,
жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша
байланыстарды қайта жасап, өңдеу процесінде екінші сигнал
жүйесі шешуші рол атқарады.
Адамдарпдың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді
төмендегіше топтастыруға болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке
қызығуларымен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына
байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап
шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін
емтихан тапсыратын студенттің машинасының тетігін жетілдіруді
ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып көруге
болады;
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және
дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де
байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір
тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ерсек адамның
қиялымен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған
жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайды;
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне,
табиғат, жер-су қошауына байланысты да көрініп отырады.
Жаратылыстың құшағында, - деп жазады М. Жұмабаев, – меруерт
себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге
түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен біргеөріп,
сары сайран далада тұрып өсетін қазақ баласының
қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті.
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен
ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты
жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз
мүмкін емес. Бұл – қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше.
Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық
әректке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті
дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуіде мәселені
шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ
қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял – мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе,
ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір,
тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процессінде, іс-әрекет
үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі
шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре
білу, яғни оны өңдеп, өзгертіріп, елестете алу – адам
қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние
жөніндегі әр түрлі таным түсінігі әр түрлі
формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері
адам
қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді
қызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш-жігер қосады.
Қиял тек теориялық және практикалық қызметке
ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір
жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы,
жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-
әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мұнсыз
мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан
басты айырмашылығы адамда ойлаумен қатар қиял
әрекетінің болғандығында.
Айдахардың бейнесін Италияның атақты суретшісі
Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша бейнелейді:
Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламыз,
оған басқа мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі
болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі,
самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі
сияқты. Осы бейненің өзі шындықта бар нәрселерді
топтастыру арқылы туып отыр. Бірақ
осы топтастыру нәтижесінде келіп шыққан тұтас
образдың өзін көре білу үшін адамға ең күшті,
өрен жүйрік қиял қажет.
Қиял процессінің адам әрекетінің қандай саласында
болмасын
зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы
өзгеріп, дамып отырады.
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі
де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені
меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың
психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А. П. Чехов
Үйде деген әңгімесінде осы жайды өте жақсы
көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға
ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның
қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай
әңгіме айтады: Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер борлатын
жалғыз ғана ұлы болыпты, - өзі дәл сен сияқты
кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш
уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге
тимейді... өзі ақылды болыпты... оның бір ғана
кемшілігі – шылым тартады екен... Патшаның баласы
шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті.
Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты.
Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты.
Жау келіп, шалды өлитіріп, сарайды қиратып тастапты,
сонымен, енді бақша да, шие де, құстар да,
қоқыраулар да қамалған.... Эмоциялы әсерге толы осы
әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала
қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк
етті де, мұңайған дауыспен: – Мен енді шылым
тартпаймын ...– деді. ...
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен
байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп,
оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық Қыран
жетпеген жерге қиял
жетеді деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты
орыс ғалымы К. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды
армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне
тұнғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері
Тоқтар Әубәкіровтың және басқалардың ерліктері осындай
шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып
табылады.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың
бүтіндей пассивтік түрінің шегі – түс көру. Түс
көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П.
Павлов болды.
Ұйқы екезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді,
кейбір бөлімдері қозу жакғдайында болып жұмыс істей
береді. Мидың мұндай бөліктерін күзетші пункт деп
атайды. Осы күзетші пункттердің біздің бұрын
қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін
татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан тіріледі.
Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны
белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал
жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мұнда негізінен
бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші
сигнал жүйеснің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан,
адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік
сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың
пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде
түске қайдағы кереметтер кіреді. И. М. Сеченов осындай
түстерді болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары
деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің
фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар
жасалады. Бұндай образдарды А. С. Пушкин Евгений
Онегинде Татьянаның түсі арқылы тамаша көрсетіп берген.
Ұйқы кезіндегі ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде
бар нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі –
адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалары, ойы мен
мақсаты, тілегі мен арманы, естіген –көргендері, істеп
жүрген қызметі, басқалармен қарым-қатынасы т. б. ұйқыдағы
адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі
жоқ. Мәселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың
тарсылы да, ағаш жапырағының сылдыры да, иттің
шәуілдеп үргені де, есіктің ашылып жабылуы да әсер
етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің ( жүрек,
өкпе , асқазан т.б. ) жұмысына бір жайсыздық түссе, бұл
да адамның түсіне қай –қайдағы бірдеңелерді кіргізеді.
Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір салмақ түссе ,
оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам
мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады,
бұдан ол ентігіп, бұлығады.
Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына,
талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен
жанасымды факт. Егер иттің түсіне сүйек кірсе,
саудагердің түсіне ақша кіреді деген мақал да
біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген,
көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр.
Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге
көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері
арқылы (иіс, дәм, есту т.б.) қабылдаған нәрселері еніп
отырады. Егер соқырлық кейінрек пайда болса , онда сол
адамның түсіне бұрын көзімен көрген заттарының бейнелері
кіре береді. Барлық адамдардың түсі, - деп жазды
И.П.Павлов, - бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және
эмоциялық түрде жандануы. Түс көруді ұйқыдағы мидың
фантазиясы деуге болады. Мұндай қиялды әдейілеп туғызу
және оны саналы түрде басқарып отыру мүмкін емес.
Сондықтан түс көру қиялдың ең пассивтік түрі болып
табылады.
Пассив қиялдың ырықсыз түрі адамның ояу кезінде де
туып отырады. Адам алдына ешбір мақсат қоймаса да,
оның көз алдынан елестер тізбектеліп өтіп жатады.
Мәселен, адам аспандағы бұлтқа, үй қабырғасындағы түрлі
көленкелерге қарап, оларды бір нәрсеге ұқсатады.
Леонардо да Винчи: қабырғадағы даққа, үйілген күлге,
бұлтқа қарап, осылардан адамның пішінін, табиғат
көріністерін табуға болады дейді. Бұл айтылғандардың бәрі –
ырықсыз қиялдың мысалдары.
Қиялдың екінші түрі актив қиял деп аталынады. Бұл –
қиялдың шарықтап дамуының жоғары сатысы, адамның
творчестволық әрекетімен тығыз байланысып жатқан түрі.
Актив қиял кейде ырықты қиял деп те аталынады.
Актив қиял қайта жасау, творчестволық қиял, арман
болып үшке бөлінеді.
Суреттеп жазғанға немесе сызғанға қарап адамның
жаңадан бір нәрсені елестете алуын , қайта жасау
қиялы деп атайды.
Қайта жасау қиялы арқылы адам шындыққа сай,
дәл дұрыс образдар беріп отырады. Бұл үшін түрлі
сипаттау, схема сызықтарын дұрыс түіне білумен қатар,
адамда өмірден алынған көрнекті образдардың жеткілікті
қоры болуы қажет. Қайта жасау қиялын тәрбиелеудің басты
жолы – көркем әдебиет кітаптарын оқу. Бірақ тек оқи
бергенмен қиял өспейді. Мәселен, үстіртін, тек қызық
жерін теріп оқудан қиял дамымайды. Қиялды өсіру үшін
кітап мазмұнын ойға түйіп, оны көргендей, естігендей
болып отыру қажет. Мәселен, Мұхтар Әуезовтың Абай
романын қиялы бай адам оқитын болса, ондағы кейіпкерлер
мен түрлі оқиғалар оның көз алдына елестеп,
галереядағы суреттей жайнап тұрады. Бұл – қайта жасау
қиялының көрінісі. Мұндайда адам авторлардың суреттеп
жазғандарын көз алдында тұрғандай көріп, тіпті сөйлеген
сөздерін естігендей де болады. Өзін романның
кейіпкерлері мен бірге жүргізіп, онымен бірге тұратындай
сезінеді. А.С.Пушкин Полтава соғысын тамаша суреттеп
бере алған. Осы жолдарды оқыған адам қиялымен соғысты
көріп, ондағы адамдардың қимыл-қозғалысын көріп отырғандай
болады.
Көркем суреттеулер адамда қиялдың бірнеше түрлерінің
(көру, есту, иіс т.б.) қатарынан жұмыс істеуін қажет
етеді. Қайта жасау қиялының екінші шарты, оның тамаша
мектебі – географиялық карталарды оқып үйрену. Картаның
бетінде саяхат жасау бала қиялына планетаның түрлі
түпкірлерін елестетеді, балаға талай алыс жерлерді
көргізіп отырады.
Эксперименттік зерттеулердің бірінде географиялық
картамен жұмыс істеу оқушылардың ой белсендігіне, түрлі
объекттердің арасындағы (байланыс-іліктестікті) ұқсастық,
айырмашылықтарды іздей түсуге, түрлі кеңістіктен бағыт-
бағдар іздестіруге себепші болатындығы, сөйтіп қайта
жасау қиялы адам психикасын активтендіре түсетіндігі
анықталған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz