Қазақ халқының діни танымының негіздеріне діни-философиялық сараптама жасау
Қысқартулар тізімі ... .
Кіріспе..
І.Тарау Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының шығармаларында ... ... .5.10
1.1. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным ... ... ... ... ..11.22
1.2. Қазақ ақын жырауларындағы діни таным ... ... ..23.35
1.3. Қазақы діни дүниетаныммен исламдық таным арасындағы сабақтастық ... ... ... ... ... ..36.38
ІІ.Тарау. Қазақы діни танымның ерекшеліктері..
2.1. Түркілік дүниетанымның исламдық дүниетанымға трансформациялануы ... ... ... .45.48
2.2.Түркі исламдық дүниетанымды қалыптастырудағы А.Ясауидің ролі ... ... ... ... .49.52
2.3. А.Ясауи дүниетанымының негізі ... ... ... ...53.57
Қорытынды ... ..
Сілтемелер тізімі...
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе..
І.Тарау Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының шығармаларында ... ... .5.10
1.1. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным ... ... ... ... ..11.22
1.2. Қазақ ақын жырауларындағы діни таным ... ... ..23.35
1.3. Қазақы діни дүниетаныммен исламдық таным арасындағы сабақтастық ... ... ... ... ... ..36.38
ІІ.Тарау. Қазақы діни танымның ерекшеліктері..
2.1. Түркілік дүниетанымның исламдық дүниетанымға трансформациялануы ... ... ... .45.48
2.2.Түркі исламдық дүниетанымды қалыптастырудағы А.Ясауидің ролі ... ... ... ... .49.52
2.3. А.Ясауи дүниетанымының негізі ... ... ... ...53.57
Қорытынды ... ..
Сілтемелер тізімі...
Пайдаланылған әдебиеттер
«Ұлт деп аталатын ақиаттың негізгі екі тұғырының бірі тіл болса, екінші тілдің негізгі тасушысы мәдениет. Мәдениет саласының ішіндегі адам мен қоғам үшін ең ықпалды әрі маңыздысы да дін екендігі мәлім».
Қазақ жұртшылығына белгілі түркі ислам мәдениетін қалыптастырған Ахмет Ясауи, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы секілді ұлы бабаларымыз бүкіл қазақ әлеміне өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал болғаны барлығымызға мәлім. Менің ойымша рухани-имандылық тәрбиеге сұраныс арта бастаған өлкемізде ұлы бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Ахмет Ясауидің және де көптеген ақын жырауларымыздың рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету маңызды бір іс болып табылады. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік және тағы басқа өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысын өзгертіп отыр. Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Бұндай мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Егеменді ел болуымыздан алдын діни тәрбие жүйесі Кеңес Одағы идеологиясы үстемдігінде болғаны анық. Ол кезде халыққа тек атеистік тәрбие ғана берілді. Жетпіс жыл көлемінде халыққа берілген мұндай тәрбие кері әсерлерін тигізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана рухани-имандылық тәрбие принциптері үйретіле бастады. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты осы айтылған адмгершілік және имандылық тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Мұндай жауапкершілікті қажет ететін маңызды істер бұрын қалыптасқан даналық бай рухани тәжрибеге сүйенуді керек етеді. Соның ішінде ұлы дана бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, ислам дінін біздің түркі тілдес халқына барынша түсіндіруге тырысқан Ахмет Ясауидің рухани имандылық тәрбие мұрасы ерекше орын алады.
Қазақ жұртшылығына белгілі түркі ислам мәдениетін қалыптастырған Ахмет Ясауи, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы секілді ұлы бабаларымыз бүкіл қазақ әлеміне өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал болғаны барлығымызға мәлім. Менің ойымша рухани-имандылық тәрбиеге сұраныс арта бастаған өлкемізде ұлы бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Ахмет Ясауидің және де көптеген ақын жырауларымыздың рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету маңызды бір іс болып табылады. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік және тағы басқа өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысын өзгертіп отыр. Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Бұндай мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Егеменді ел болуымыздан алдын діни тәрбие жүйесі Кеңес Одағы идеологиясы үстемдігінде болғаны анық. Ол кезде халыққа тек атеистік тәрбие ғана берілді. Жетпіс жыл көлемінде халыққа берілген мұндай тәрбие кері әсерлерін тигізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана рухани-имандылық тәрбие принциптері үйретіле бастады. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты осы айтылған адмгершілік және имандылық тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Мұндай жауапкершілікті қажет ететін маңызды істер бұрын қалыптасқан даналық бай рухани тәжрибеге сүйенуді керек етеді. Соның ішінде ұлы дана бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, ислам дінін біздің түркі тілдес халқына барынша түсіндіруге тырысқан Ахмет Ясауидің рухани имандылық тәрбие мұрасы ерекше орын алады.
1. Ө.Күмісбаев. «Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындар дәстүрі» Түркістан 2009ж. 317б
2. Ө.Күмісбаев. «Қазақ әдеьиетіндегі кітаби ақындар дәстүрі» Түркістан 2009ж.361б
3. «Мәшһүр Жүсіп Көпеев» 2004ж. 14-15бб
4. Абай д‰ниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. 252-б.
5. Энциклопедия 200ж. 20б
6. Түркістан газеті №4
7. Түркістан газеті №6
8. «Қазақ ақын жыраулар» 2001ж.5б
9. www.relegions.ru
10. www.relegions.ru
11. www.relegions.ru
12. Энциклопедия А.Құнанбаев шығармалары 2005ж. 501б
13. К.Өсеров «Қазақ ақын-жыраулары» 2009ж. 55б
14. А.Мұхаммеджанов «Иман» 2010ж. 6-7бб
15. Д.Кежетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы.Түркістан,2004ж
16. D.Kenjetay A.Yesevinin ahlak felsffesi..Ankara.2003 y.
17. Алматы баспасы «Салт-дәстүрлер жинағы» 2000ж. 55б
18. А.Өсеров «Салт-дәстүрлер»
19. Түркістан газеті 5
20. А.Өсеров «Ислам және қазақ халқының салт-дәстүрлері»55-56бб
21. Д.Кежетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы.Түркістан,2004ж
22. Д.Кенжетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы
23. Намық Кемал Зейбек «Қожа Ахмет Йасауи жолы және таңдамалы хикметтер»
24. Намық Кемал Зейбек
25. Намық Кемал Зейбек
2. Ө.Күмісбаев. «Қазақ әдеьиетіндегі кітаби ақындар дәстүрі» Түркістан 2009ж.361б
3. «Мәшһүр Жүсіп Көпеев» 2004ж. 14-15бб
4. Абай д‰ниетанымы мен философиясы. - Алматы: Ғылым, 1995. 252-б.
5. Энциклопедия 200ж. 20б
6. Түркістан газеті №4
7. Түркістан газеті №6
8. «Қазақ ақын жыраулар» 2001ж.5б
9. www.relegions.ru
10. www.relegions.ru
11. www.relegions.ru
12. Энциклопедия А.Құнанбаев шығармалары 2005ж. 501б
13. К.Өсеров «Қазақ ақын-жыраулары» 2009ж. 55б
14. А.Мұхаммеджанов «Иман» 2010ж. 6-7бб
15. Д.Кежетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы.Түркістан,2004ж
16. D.Kenjetay A.Yesevinin ahlak felsffesi..Ankara.2003 y.
17. Алматы баспасы «Салт-дәстүрлер жинағы» 2000ж. 55б
18. А.Өсеров «Салт-дәстүрлер»
19. Түркістан газеті 5
20. А.Өсеров «Ислам және қазақ халқының салт-дәстүрлері»55-56бб
21. Д.Кежетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы.Түркістан,2004ж
22. Д.Кенжетай. Қожа Ахмет Йасауи Дүниетанымы
23. Намық Кемал Зейбек «Қожа Ахмет Йасауи жолы және таңдамалы хикметтер»
24. Намық Кемал Зейбек
25. Намық Кемал Зейбек
Мазмұны
Қысқартулар
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-Тарау Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының
шығармаларында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...5-10
1.1. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным ... ... ... ... ..11-
22
1.2. Қазақ ақын жырауларындағы діни
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 23-35
1.3. Қазақы діни дүниетаныммен исламдық таным арасындағы
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36-38
ІІ-Тарау. Қазақы діни танымның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .39-44
2.1. Түркілік дүниетанымның исламдық дүниетанымға
трансформациялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 45-48
2.2.Түркі исламдық дүниетанымды қалыптастырудағы А.Ясауидің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49-52
2.3. А.Ясауи дүниетанымының
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе.
Ұлт деп аталатын ақиаттың негізгі екі тұғырының бірі тіл болса, екінші
тілдің негізгі тасушысы мәдениет. Мәдениет саласының ішіндегі адам мен
қоғам үшін ең ықпалды әрі маңыздысы да дін екендігі мәлім.
Қазақ жұртшылығына белгілі түркі ислам мәдениетін қалыптастырған Ахмет
Ясауи, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы секілді ұлы бабаларымыз
бүкіл қазақ әлеміне өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал болғаны
барлығымызға мәлім. Менің ойымша рухани-имандылық тәрбиеге сұраныс арта
бастаған өлкемізде ұлы бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім
Құдайбердіұлының, Ахмет Ясауидің және де көптеген ақын жырауларымыздың
рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас
ұрпаққа үйрету маңызды бір іс болып табылады. Сонымен қатар елімізде болып
жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік және тағы басқа өзгерістер халыққа білім
мен тәрбие беру жұмысын өзгертіп отыр. Мәдени-этикалық білім берудің
негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап,
даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Бұндай
мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді
қажет етеді. Егеменді ел болуымыздан алдын діни тәрбие жүйесі Кеңес Одағы
идеологиясы үстемдігінде болғаны анық. Ол кезде халыққа тек атеистік тәрбие
ғана берілді. Жетпіс жыл көлемінде халыққа берілген мұндай тәрбие кері
әсерлерін тигізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана рухани-имандылық тәрбие
принциптері үйретіле бастады. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты осы
айтылған адмгершілік және имандылық тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес
Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс.
Мұндай жауапкершілікті қажет ететін маңызды істер бұрын қалыптасқан даналық
бай рухани тәжрибеге сүйенуді керек етеді. Соның ішінде ұлы дана
бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, ислам дінін
біздің түркі тілдес халқына барынша түсіндіруге тырысқан Ахмет Ясауидің
рухани имандылық тәрбие мұрасы ерекше орын алады.
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағының көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл талай адамзаттарды бүкіл
шығыс-араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде
жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты
әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы
жерлесіміз Ахмет Ясауи. Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ халқының діни
танымының негіздерін қолға алып отырмыз. Біз бұл жұмысымызда қазақ
халқының діни танымының негіздерін түсіндіру үшін алдымен оның қысқаша Абай
Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы және тағы басқа қазақ халқының дінге
деген көзу ашуға үлкен үлестерін қосқан ағартушыларды да қарастырдық.
Содан кейін түркі ислам мәдениетін қалыптастырған ұлы дана Ахмет Ясауидің
діни дүниетанымын да қарастыруды жоспарладық. Біз қазақ халқының діни
танымының негіздерін не үшін зеріттеуді мақсат етіп отырмыз және олардың
дүние танымын зерделеп, оны жастарымызға танытуға тырысамыз? Себебі бұл
біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете
алмайтынымыз ахиқат. Адамзат әлемінде өз болмысы мен діни танымын таныта
алмаған ұлт, ата-бабасының ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген
ұлт болып табылады. Біз сол тұлғалар арқылы әлемге өз мәдениетіміз бен
тарихи жетістіктерімізді таныта аламыз.
Қазіргі таңда барлық адамзат баласы бір түрлі рухани күйзеліс пен түрлі
тауқыметтердің иірімінде малтығуда. Осындай бір кезеңде көңілдерге шипа
тарататын діни көркемдіктер мен қасиеттерге деген қажеттілік әсте жоққа
шығарылмайтын шындық. Өйткені, атеизмнің құрсауынан құтылған бір жаралы
құс тәрізді, қоғамымызда адамдар рухани бостықты толтыруына талап танытып
отыр. Расында материализмнен жалыққан шығыс пен батыс әлемінің адамдары
Исламды ең алғашқыда үлкен сопылардың тартымдылығы мен әдемі қаситтерінің
арқасында танып, сүйіп жатыр. Нәтижесінде бұл ұлық дінді жан тәнімен
қабылдап, бекем ұстанып жатыр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті Қазақ халқының діни танымының
негіздеріне діни-философиялық сараптама жасау, оның қазіргі таңда жас
ұрпаққа беретін пайдасын және ислам әлеміне қосатын үлесін анықтау, сонымен
қатар оны тәрбие беру ісінде қолдануды мақсат ету. Себебі, қазақ халқының
діни танымы адамды жоғары моральдық–этикалық құндылықтарды өз бойына
қалыптастыруды басты мақсат етіп қояды. Қазақ халқының діни дүниетанымы
ислам діни дүниетанымымен сабақтасып жатқанын байқауға болады. Яғни қазақ
халқы қай заманда болмасын, ислам діні келген уақытта да өз салт-дәстүрін
шариғат заңдарымен байланыстыра отырып, салт-дәстүрінің мағынасын ешқашан
жоймаған.
Тақырыптың құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс екі бөлімден, алты
тараудан тұрады. Бірінші бөлім үш тараудан екінші бөлім үш тараудан
құралған. Соңында қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
аяқталады.
Бірінші бөлімде Абай Құнанбайұлы және Шәкәрім Құдайбердіұлының және де
қазақ ақын жырауларының діни танымдары туралы кең көлемде мағлұмат
берілген. Екінші бөлімде түркі исламдық дүниетанымның қалыптасуындағы Ахмет
Ясауидің алатын орнын және Ясауи дүниетанымының ерекшелігіннің маңыздылығы
туралы кең көлемде мағлұмат бердік.
І-бөлім. Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының шығармаларында
Ғылым саласында соңғы кездері жиі қолданып жүрген зар заман
ақындар шығармаларында сопылық дүниетанымның негізгі мәні даналыққа
жетелейтін хәл ілімиіммен сабақтасады. Түркі дүниесінде, әсіресе қазақ
жерінде ақын-жыраулар, би-шешендер, жалпы руханият тереңіне барынша
бойдап, сырларынажол салған кәміл кісілерде осы ілімнен нәр алған, бұл
ілімнің көш басында күллі түркі халықтарынынң ұстазы Қожа Ахмет Яссауи тұр.
Қазақ дүниетанымында кең орын алатындардың бірі қазақ жыраулары. Қазақ діни
дүниетанымын ашық мән, мағыналы түрде айтып кеткен де осы қазақ ақын
жыраулары. Қазақ жырауларын атап айтқанда Сүгір, Майлықожа, Ақтанбет жырау
т.б. Олардың жырлары осы қазақ халқының діни дүниетанымын анықтап, көрсетіп
беретін мағыналы өлеңдер десек артық айтқандық емес. Қай ақын жыршылардың
өлеңін алып қарасақ та, онда қазақ дүниетанымын айқын аңғартады.
Діни таным дегеніміз-адамның дүниені діни тұрғыдан танып білуі, яғни
Алланы, пайғамбарды, дінді танып білу. Мысалы, қазақ халқы пайғамбарды
қалай таниды?! Қазақ халқы үшін Мұхаммед пайғамбардың с.а.у қандай тұлға!
Хазіреті Мұхаммед с.а.у пайғамбарлық өмірі өз алдына бір төбе! Ол дара
қасиетке ие. Оның өмірі махаббатқа, мейірімділікке, ерекшелікке, ақкоңілде
сырластыққа толы өмір. Ол адамзатқа Алланың ең кемелді діні болған Ислдамды
сыйлады, Алла құлдарына деген қайыр шапағатын ол арқылы тамамдады. Ол
адамзатты тек бір Аллаға, иман төңірегіне топтауға шақырды. Махаббат пен
мейірімділік арқылы өзара тоғысқан, қасиетті бір үмбет, бір Ислам жамағатын
дүниеге келтірді. Оның ұлылығы ең тамаша тәсіл, тура жолмен адамзатты
игілікке шақыруында жатыр. Шуақ пен бақыт, оның ізін қуғандардың ляззаты
мен несібесіне тиді. Адамзат тілеген бас амандығы мен тыныштығын, іздегенін
одан тапты. Ол адамзаттың ең соңғы жетекшісі және құтқарушысы. Оның өмірі
Құран Кәрімнен жаңғырады, оның ахлағы, Құран ахлағы.
Хз. Мұхаммедті (ғ.с) рухы өлмейді деген қазақ халқында сенім бар.
Хз.Мұхаммед денесімен де рухымен де тірі, жер жүзінде қалаған жеріне
барады. Тірі кезінде қандай болса, қазірде солай. Періштелер сияқты көзге
көрінбейді. Егер Алла қаласа, адамдар пайғамбарларды көре алады.
Әркім өлім татады. Мұхаммед бір елші ғана, одан бұрын да елшілер
өткен. Ал сонда ол өлсе, не өлтірілсе, сендер сонда іздеріңе айналасыңдар
ма... деген құранда айқын дәлелдер кездеседі.
Хз.Мұхаммед с.а.у Аллахтың нығметі және адамзаттың жаратылуының
себепшісі. Егер Хз.Мұхаммед болмағанда Алла адамзатты жаратпатын еді және
нығметі де болмас еді. Пайғамбар Мұхаммед с.а.у. қазақ халқының
дүниетанымында осындай дара тұлға болып танылған және ерекше тұлға болып
қала береді.
Қазіргі таңда сырттан келген түрлі ағымдардың салдарынан, қазақтың
дүниетанымы біраз өзгергені белгілі. Бұрынғы діни танымнан біраз
ауытқығанын қазіргі өзгерген діни сенімдерінен аңғаруға болады. Адамның
діни танымы өзгерсе, діни сенімі де өзгереді. Қазақ діни дүниетанымын
бұрынғы қазақ ақын жырауларында айқын көрініс берген.
Майлықожа. Майлықожаның қосқан еңбектері де аз емес. Ол әлімсақтан бері
айтылып келе жатқан, өмірдің өткіншілігіне білдірген адам баласы
наразылдығының, өмір үшін, өлімге қарсы күрес идеясының көрінісі.Сөйтсе де
ақын осы бір түлкі болған дүниені қызыға да, қызғана да жырлай біледі.
Әдемі сурет жасайды. Осынысымен ақын толғауы біз үшін мәнді сияқты.
Дәурен өтер бір күні күмбірлетіп,
Сұлу сүйіп, жүйрік мін дүмбірлетіп...
Қызықтырған түлкідей,
Дүние өтер бір күні...
Дүниеден байда өтеді, бекте өтеді,
Алыса екі арыстан кек кетеді.
Мерт қылса, екі арыстан бірін-бірі
Арада қасқыр, түлкі жеп кетеді...
...Ақылы көп ерлердің
Кеткенге дүниесі тарынбайды..,-деген жолдардағы ақын ұсынар ақыл сыры
айқын, дүниеқоңыздық емес, керісінше адамгершілік, қайырымдылық. Өмірдің,
дүниенің қызығын тіршілікте көріп, санаулы өмірді адамның саналы, мәнді
өткізе білуі, байлық үшін бақталас жасап, жөнсіз кектеніп, мінез көрсетіп,
дұшпанға күлкі, досқа таба болмай, ел іреңін кетірмей өмір сүруі керек.
Бірақ, соған қарап, ақын өмір қайшылықтарын танымайды екен деп қорыта
шығаруға да тағы болмайды.
Дүние, өмір туралы Майлы өлеңдерінен тағы бағы бір шындық-ол ақынның
өмірден түңілмейтіндігі. Ол өлімді күтіп жатып алуға қарсы. Тіршілік қамы
әр кезде де керек. Ол-адамды ілгері жетелеп отыратын күш.
...Бар қызығың алдыңда тұрғандай боп,
Жақсыны аңсап, көңілің желігеді...
Ақын өзінің Ажал бір келмес болсайшы өлеңінде өлімге қарсы
тіршілікті, жастық жігерді қоя жыр шертеді. Өзінің дүниеге көзқарасының
қаншалықты терең екенін білдіреді. Асылы, Майлы дүниетанымы көптеген
тұтастарынан ілгері, қайғыға беріліп, қамығудан ада.
Майлықожа ақынның Алла сипаттарын жырлап, тілге тиек еткендігі басты
ұстанымы-жүректі тазарту, сол арқылы екі ғаламның рухани байлығын қолға
түсіру. Бұл оның барлық шығармаларынан айқын аңғарылады. Демек, Алланың
есімдері адамның бойындағы құдайлық аманатты таза ұстаудың жолы ретінде
санада, ойда, тәнде, жүректе орын алуы арқылы кемелдікке жеткізетін,
сафтыққа тәрбиелейтін, шыншылдыққа апаратын, білімді тереңдететін қайнар
көзі ретінде дәріптеледі екен.
Сопылықта алдымен, адамға махаббат қылып, содан кейін Аллаға ұласатын
махаббатты ғашықтық дейді. Майлының көптеген сыр сөздеріне арқау болатын
ортақ негіз ол-Құдайға, Құдайдың нұрына ғашық болу. Бұл қазақ сопы
ақындарының шығармаларына жат еместігін ХХ ғасырда жыраулардың
шығармаларында да кездеседі.
Рухани жәдігерлерді байыптап қарап отыратын болсақ, олардың, көбінесе
жалғыз жаратушыға мінәжат, Аллаға мадақ сарынында, яғни Алланың есімдерін,
сипаттарын құрметтеп ауызға алып, соған жыр арнайтынын аңғарамыз.
Майлықожа шығармаларында халықтық дүниетаныммен сабақтасып жатқан
мұсылмандық ойлау формасымен барынша қабысқан сакральді сипат-Алла есімімен
іс жасау, яғни, жырға біссмілля айтып, кірісу үрдісі қалыптасқан. Бұл
Майлықожамен тұрғылас ғұмыр кешкен, сөз ұстаған көрнекті жыраулардың да
шығармаларына тән құблыс. Қазақ топырағындағы қабырғалы тұлғалардың бәрі де
бір осы сара жолдан жаңылыс кетпеген.
Бісмілляә деп бір Алла
Бере ме жыласақ тілекті.
Өкіміңізге разымыз
Қуантқай біздің жүректі.
Майлықожа есімнің арабша тұлғасын қолданған. Бисмилляхир-тұлғасының
қазақша түсіндірмесі Алланың атымен дегенді білдіреді. Бісміллямен
бастап, Алланың ұлық есімін жад етуден кейін, дін парыздарын насихат етуге
ниет етіп, Жаратушының дүниеге қойған жолын ашықтап түсіндіруге ынта қойған
ақын басқа толғауларында:
Бісмілля деп бастайын,
Бір Алланың өзінен
Басқа сөзді қоспайын,
Тумақ-сүндет, өлмек-хақ
Адам ата әзелден
Әзел- о баста, ежелде деген мағына білдіретін сөз.,
Бісмілля деп сиындым,
Құранның аты Кәләмға.
Білген шайыр айтады
Лайық сөзді заманға
Кәләм-Құранның бір есімі.
Бісмілля кәләм ұстадым,
Еш нәбилер қылмапты
Бісміллясіз істерін,
Алланың аты аталмай,
Еш бәндә таппас іс бабын
Нәби-Құдай аянын жеткізуші, пайғамбар.
бісмілля, қалам алады
Жад етіп Жаппар дананы,
Нұсқаларда әр сөзде
Алланың намы жоғары
Майлықожа ақын Құдайдың сипатына құштарлық арқылы, яғни Алла
тағаланың есімдерін үздіксіз қайталау арқылы кеудедегі қаралықты тазартуға
аса мән береді. Жүректі кірден ашу- рухани ілімнің иең маңызды саласы.
Жүректі тазарту қажеттілігі жайында Майлықожа Сұлтанқожа көп жырлаған. Ол:
Алланың аты ашады
Көңілдегіқараңды,
Нышаны дейді пейіштің
Жазғы соққан самалды, десе енді бірде:
Алланың аты ашады
Көңілдегі қараңды,
Адамның бәрі молда боп
Қолына бір-бір нама алды,-деп, жүрек тазалығының маңыздылығын
көрсетеді. Нама-Құран Кәрім. Осы жерде айта кететін бір маңызды мәселе,
Алланың есімдері-зікір. Оларды қайталап айту арқылы адам кеудесін
нұрландырып, жүрегін қара таттан аршиды.
Құранның бір аты зікір деп аталады. Қасиетті кітапта Алла тағала
жиырма бес пайғамбарды еске алып, олардың ғұмыр жолынан хабардар еткен.
Жүректі кірден тазарту-рухани ілімнің ең маңызды саласы.
Майлықожа шығармаларындағы сопылық дүниетаным мәселесіне келер
болсақ, оған Майлының мына бір шумақ өлеңі дәлел:
Дүниеден аңқау да өтті, пысық та өтті,
Аңдысып тышқан да өтті мысық татті,
Мал дегенде жүгірді не сопылар,
Басынан сәлделері ұшып кетті.
Шындығында дүние, мүлік, атақ даңқ қуу о бастан сопылықтың табиғатына
сай келмейтін құбылыстар.
Қорыта келгенде, Малықожа шығармаларында негізгі ұғым-Құдайға деген
ғашықтық пен кемел рухтық. Ғалым Досай Кенжетай өз еңбегінде бұл туралы
былай дейді: Аллаға ғашық болу-нәпсілік қалауларды тәрбиелейді және көңіл
кірлерінен арылтады, адамның көңіліне жақсылық, сұлулық, нәзіктік ұрығын
себеді, жүрек көзін ашады және көңіл сарайын кеңейтеді. Махаббат адамның
менмендігін, ішіндегі қатігездігін, кек пен жек көрудің тіпті қалдықтарына
дейін күлін көкке ұшырып, нәзіктікке, сүйіспеншілікке, рақымдылыққа,
әділдікке бастайды
Барлық іштарлық пен қызғаныш, кекшілдікпен пасықтық, мақтаншақтық пен
ұялшақтық сияқты арзан қылықтардан арылып, саф көңілді бол, Құдайға
махаббат қыл дейді. Майлықожа өзінің шығармаларында Бүгінгі заманауи
өндірісте, өнер де адамдарды кемел рухты болуға, әлем бірлігін ұғыну
құдіретіне ие емес, тек адамзат тарихындағы әулие-ғалымдардың ұлы көшінен
үзілмей келе жатқан бабаларымыздың мұрасынан табатынымызды айтып, соған
кейінгі жас ұрпақты жетелейді.[1]
Шәді Жәңгірұлы. Шәді Жәңгірұлының пайғамбар тұлғасы Назым Сияр
Шәриф еңбегінде баяндалған. Назым Сияр Шариф - Мұхаммед пайғамбардың
өмір жолын, Ислам дінін тарату жолындағы әрекеттерін, кездескен кедергілері
мен көрген азаптарын, ұлы мұратқа қажымай-талмай жеткенін, өзіне
пікірлестер мен тілектестерді топтағанын, ақырында адамзат тарихында өшпес
із қалдырғанын баяндайтын шығарма.
Қазақ халқының дүниетанымында барлығынан бұрын жаратылған Мұхаммедтің
нұры туралы түсінік бағзыда қалыптасқан. Ауыз әдебиетінде, жазу мұраларында
Нұр Мұхаммед ұғымы барынша терең талданып, кеңінен ашықталады. Сиярда
осы жәйтті Шәді Жәңгірұлы былайша ашықтайды.
Шақырып пайғамбардың мейірі түсіп,
Құдайым көрсетемін нұрын депті.
Періште хабар алған бір құдайдан,
Нұры артық Мұхаммедтің күн мен айдан.
Пайғамбардың барлық ғаламға рақым иесі болып келгендігін Алла тағала
Құран кәрімде жария еткен:
Уамәә арсалнәкә илля рахматән лил ғаламин.
Мағынасы: Мұхаммед с.а.у) Біз сені бүкіл әлемге рақым етіп қана
жібердік (Әнбия сүресі, 107-аят).
Осы аяттан бастау алған қағидалар халықтың өз тілінде, өз
дүниетанымында көрініс тапты. Мәселен пайғамбардың рақымшылығын,
мейірімділігін, көркем мінезін көрсетуге арналған жырларды, қисса
дастандарды осыған жатқызсақ та болады.
Нұр туралы түсініктің кереметі сол, ата-бабалар нұрды тек жалаң ұғым
шеңберінде ғана анықтап қана қоймай, оның кісі бойындағы көрінісіне баса
назар аударған. Нұр қашан толық қырынан адам бойына дариды, сол кезде ғана
адам бүкіл көркем сипат бойына жинақталған кемел әл- инсан, яғни,
кемелденген тұлғаға айналмақ.
Ислам дінінің келуімен бірге адам баласының одан бұрын қаншама
ойланса да, ақылының күші жетпеген сұрақтарының жауабы да табылды. Ғаламның
қалай жаратылғаны бұрын барлық халықтар үшін жұмбақ еді. Олар күн мен айды,
қоршаған әлемді жаратқан Тәңірінің бар екенін білсе де, оның бір екеніне
толық сене алмады. Ислам діні келгеннен кейін ғылымның арқасында Құдайдың
даралық сипатына көптің көзі жетті. Он сегіз мың ғаламның бір ғана нұрдан
Мұхаммедтің нұрынан жаратылғандығы және Алла тағаланың оны сүйікті досы
Мұхаммед пайғамбар үшін жаратқаны бұрын ашылмай келген сырдың жария болуы
еді.
Фарабитанушы Ақжан Машани өзінің әл-Фараби мұраларын, оның артында
қалған еңбектерінзерттеп зерделеуге бағытталған әл-Фараби және Абай атты
кітабында пайғамбардң нұры\ның бүкіл дүниенің жаратылуының себебі неде
екендігін хадиспен бекітеді:
Мұхаммед Расуалланың қасында жүретін Жабр б\ин Ғабдолла атты бір
сахабасы сұраса керек: Ия, Расул Алла! Тәңірің ең бірінші жаратқан не
нәрсе деп. Оған Мұхаммед Расул Алла айтқан: Ия, Жабр! Алланың ең бірінші
жаратқаны сенің пайғамбарыңның нұры, депті. Осы бір ауыз хадис бүкіл
ғаламның кілті болып табылады.
Ақын жыраулар шығармаларында пайғамбар тұлғасының көрініс беру мәселесі
қанша рет толассыз зерттесе де таусылмайтын сарқылмайтын тақырып. Олардың
бізге берер тәлімінің елдік ұстынымызды нық қалыптастырып, мәңгіліккек ұлы
дала төсінде ел болып тұруда мәні терең.[2]
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінен иман пайғамбар
танымына қатысты біраз еңбекетері бар. Мысалы:
Көріппіз: иманға-дос, жанға-қасты,
Теріппіз: жалған істі, қойып расты.
Ертең түгіл, бүгінгі пайдасы жоқ,
Көрмессің сес жимайтын біздей масты!
Білместер орынсызға малын шашты,
Наданнан құрт-құмырсқа тозақ қашты.
Мақлұқат ғапілікке мұнан бетер
Тауып бақ-жердің үсті, көктің асты.
Білмеген қазақ та, бар ноғай да бар,
Ең әуелі иман ғылымын оңайлап ал!
Кітапты, пайғамбарды, періштені,-
Құр атын білуменен не пайда бар!
Ең әуел керек нәрсе-иман!-деген,
Ақірет істеріне илан!-деген.
Құдай кешер!-дегенмен іс бітпейді,
Иман шартын білмесе, айуан деген!-деген.
Ахмет Игүнеки. Ахмет Игүнекидің шығармашылығындағы діни таным
мәселелері қазақ халқының көптеген ақын-жырауларының шығармаларына ұқсас
келеді. Жалпы алып қарағанда бұл дүниенің көшпелі, тоқтаусыз және жалған
екендігі, Алла тағалаға құлшылықтары мен оның сипатарын өздерінің
шығармаларында айқын, ашық сипатайды. Мысалы Бұл дүние бір керуен сарайды,
кететіндер түсіп, содан тарайды. Алғы тізбек көшіп ұзап кеткенде, келіп
түскен тізбек соған қарайды дегеніндей, өмірдің керуен көші жастарға жол
ашып, қарттарды құрметтеумен шартарапты дүние кеңістігінде тоқтаусыз
ілгерілей бермек.[3]
1.2. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным
Біз Абайды қазір қараңғы жұмбақ ретінде емес, қазақ халқының хәкімі,
шам-шырағы ретінде қабылдаймыз. Біз үшін Абай өткен күн ғана емес,
халқымыздың бүгіні мен ертеңі, ал мұндай хәкім өлмек емес, өйткені Абай
хакімнің шығармаларына уақыт талапта, шекте қоя алмайды.
Ұлтының және діни нанымдарының өзгешелігіне қарамастан барлық
халықтардың бейбіт, тату тұруына негізделген ағарту ісі үшін нағыз жалынды
күрескер Абайдың көзқарастары мейілінше кең, әрі батыл, еркін болды.
Әлеуметтік және мәдени өмірдің барлық мәселелерін езілген бұқараның
тұрғысынан қараған ойлы, дана суреткер хакім Абай-қазіргі күнде өзінің
заманын-ақ болжай білгендей. Сондай-ақ діни көзқарасы жоғары еді.
Абайдың ұлылығы халық поэзиясының образ әлеміне терең еніп, өмір,
махаббат, өлім ұғымдарына ғарыштық мағына беруінде жатыр.
Абайдың діни-философиялық толғаулары, өмірге хақпен қарау,
адамның тіршіліктегі ғабраты сол хақпен әлхақтан екендігін айқындағандығын
оның діни философиялық жанрдағы өлеңдерімен ғақлияларынан аңғарамыз. Абай
Ата теориясын жасаушы Мухтар Әуезовтың рухына және Абай хакімнің рухына
басымызды ие отырып осы өзімізше Абай және ислам тақырыптың бөлімінен
Абай Құнанбаевтын мұраларына шағын зерттемелік жұмыс арнап, қысқаша
өзімізше түсініктеме беруге бел байладық.
Хакім Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы Құнанбаевтың діни-философиялық
талғаулары, тіршіліктің этикалық бағдары мен тағылымының биігін көрсетеді.
Абайдың санасы бір ортаға-адамгершілік бірлігін іздеуге ұмытылған, ал ол
сол арқылы адамды өлімнен қорықпауға, өмір сырын ұғынуға, ахиреттің хақтығы
мен құдайдың бір, құранның рас, пайғамбарымыз саллалаһу ғалайһи тәссәләмнің
хақ екендігін ғақлиялай келе, әрбір пенде бұл фәниде Аллаһу табарака уа
тағалаға шәриксиз испатты иман келтіре ғибадат ету жолын нақыштайды және
оны қоғамдағы иман таклиди арқылы ұғындырады.
Құдай дүниені жаратқанда, оны зұлымдық пен зар наланың орны қылып
жаратқан жоқ. Жұмыр жер ада үшін жаратылған, өйткені адамсыз, әлемде
ынтымақ пен гармония болуы да мүмкін емес.
Адамға берілген ықылас – ес- Құдайдың туындысы, ғалымды ұқсын деу,
алған білімді биік мақсат үшін ұстансын деуі.
Адам санасының кірісер жері; адам жүрегінің мейірімін асыру, жаратушы
Құдайға жол ашу, гармониялық бірлікті сақтау.
Алланы тану Абайдың өлеңдерінде де анық көрсетілген.
Алланың өзі жде рас, сөзі де рас,
Рас саөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, оның төрті
Алланы танытуға сөз айырмас
Аманту оқымаған кісі бар ма
Уактубихи дегенме,н ісі барма
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,
Жарлық берді ол сіздерге, сөзді ұғарға.
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез-кезімен нәби келді.
Қағида, шариғаты өзгерсе де,
Тағриф Алла еш жерде өзгермеді.
Күллі махлұқ өзгерер, Алла өзгермес
Әрбір кітап бұл сөзді бекер демес
Адам, нәпсі, өзімшіл мінезбенен
Бос сөзбенен қастаспай, түзу келмес.
Абай Құнанбаев Алла тағаланы ешбір нәрсемен салыстыруға және ұқсатуға
келмейтінін айтады. Және Жаратушыны осындай қалыпта тани отырып, Алла
тағалаға иман келтіруді де атап өтеді және Алла жаратқан барлық махлұқатты
өзіндей жақсы көруді ашыцқ айтады.
Махабатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тәхқиқ біл
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Дін де осы, шын ойласаң, тағаттак осы
Екі дүние бұл тасдиқ-хақтың досы.
Осыларды бұзатын және үш іс бар:
Пайда, мақтан, әуесқой-онан шошы.
Зиза, намаз, зекет, хаж-талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс
Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті
Қылғанменен татымды бермес жеміс.
Имамдар ғибадаттан сөз қөзғаған,
Хуснизән мен иманды білді ойлаған
Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,
Сыртын қанша жуса да іші оңбаған – десе келесі бір өлеңінде:
Алла мінсіз әуелден, пайғамбар хақ,
Мүмин болсаң, үйреніп, сен де ұқсап бақ.
Құран рас, Алланың сөзідүр ол,
Тәуйлін білерлік ғылымың шақ
Алланың, пайғамбардың жолындамыз
Ынтамызды бұзбастық иманымыз.
Пайда, мақтан, әуесқой-шайтан ісі,
Кәні біздің нәпсіні тыйғанымыз?
Мүмин болсаң, әуелі иманды бол
Пендеге иман сөзі ашады жол,
Шын илан да, таза ойла бір иманды,
Мұнафық намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.
Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла
Пендесіне қастықпен кінә қойма
Распенен таласпа мүмин болсаң,
Ойла айттым, адамдық атын жойма!
Абай Алла танымын өзінің өлеңдерінде осылай сипаттайды.[4]
Адам жан мен тәннен құралған, бұл Абайға дейінгі замандардан белгілі
шындық. Ақын осы екеуінің ортасында болатын жибили мен нәсибиге тоқталып
кетеді. Оның сөзінде: “Адамның биологиялық, табиғи қажеттілік және білмекке
құмарлықты жибилиге жатқызады, ал нәсибиге ақыл мен ғылымды жатқызады”.
Мұнда ойшыл жибили қуатты жан қуаты деп көрсетеді. Адам өмірінде ішіп-жеп
тек тән қуатын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіру үшін қам жеуі қажет.
Яғни, дана Абай жан қуатының үш элементін көрсетеді: “Подживный элемент-тез
ұғыну деген сөз, сила притягательная однородного-ұқсас нәрселердің бір-
біріне тартылуы, впечатлительность сердца-мұнда төрт нәрсеге мұқият болу
керек, олар мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық”. Бұл тақырып
бойынша зерттелген еңбектер орыс тілінде жазылған. Абай осындай талдаулар
жасай келе тән қуаты туралы да терең ойлар айта білген. “Тән қуаты ол ішкі
емес, сыртқы нәрсе. Тән қуаты сырттан ауып, сыртқа сақтайсыз, оның аты
дәулет еді”. Яғни, байлық адамның өзінен-өзге күйде күн кешпейтін жан қуаты
емес, сыртқы дүние болып келеді.
Жан мен тән ұғымдарына бізде қазірге дейін теориялық негізделген
анықтамалар берілмей келеді. Егер жан адамның адамгершілігі,кісілігінің ,
субьектілігінің ішкі имманентті тәннен бастау болып есептелсе, онда рух
көбіне адамнан тысқары трансцендентті бастаулармен байланыстырылады. Ежелгі
гректер үшін жан үш түрлі болып келеді: ақылды жан баста , батыр жан
кеудеде, құмартушы жан ішек-қарында. Ал қазақ халқы шыбын жан және рухани
жан туралы айтып кеткен болатын. Көптеген ойшылдар “жан” ұғымын адамның
мәңгілігін, тұрақтылығын, шексіздігін дәлелдеу үшін пайдаланған. Ал “рух”
сөзі “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде” табиғи материалдық бастамадан
өзгеше затсыз идеалды бастаманы, қуатты батылдықты білдіретін термин
ретінде қолданылған.”Рухтың ашылуы адамның алдында көптеген экзистенциалды
болмыстың мәселелердің қырын ашты. Адам жанынан тыс рух бар ма? Егер ол
бар болса қайда өмір сүреді? Адамдағы рухани бастаулар қандау қызмет атқара
алады? Міне осындай көптеген сауалдар парасатқа қолы жеткен адамзатты
толассыз толғандырып келеді. Сонымен Абай данышпандылығының қыры мен сыры
сан алуан. Ол өз ойын жалқыдан жалпыға, қарапайымнан күрделіге, ең бастысы
өз айналасынан яғни қазақ халқының өзінен мысал келтіре отырып, тамырын
тереңге жайа білген дара тұлға.[5]
Абайдың онүшінші қара сөзі:
Иман деген-Алла табарака муа тағаланың шәріксіз, ғайыпсыз бірлігіне,
барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз(с.а.у) арқылы жіберілген
жарлығына, білдіргеніне мойын ұсынып инанмақ.Енді бұл иман дерлік тануға
екі түрлі нәрсе керек. Әуелі не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына
ақылы бірлән, дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға жараса,
мұны якини иман десе керек. Екінші кітаптан оқу бірлән иман, яки
молдалардан есту бірлән иман келтіріп, сол имна келтірген нәрсесіне
соншалық берік болуға керек. Біреу өлтіремін деп қорқытса да, мың кісі мың
түрлі көрсетсе де, соған айнып көңілі қозғалмастай берік болуы керек. Бұл
иманды иман тақлиди дейміз.
Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын
керек. Якин иманы бар деуге ғылымы жоқ, тақлиди иманы бар деуге беріктігі
жоқ, алдағанға я азғырғанға, бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, қараны
ақ деп, өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз Құдай тағала өзі
сақтасын. Әрнешік білмек керек, жоғары жазылмыш екі түрліден басқа иман
жоқ. Иманға қарсы келерлік екі орында ешбір пенде , Құдай тағала
кеңшілігімен кешеді деп ойламасын, оның үшін Құдай тағаланың ғафуы мен
пайғамбарымыздың шапағатына да сыймайды, мүмкін де емес. Қылыш үстінде
серт жоқ деген, Құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ деген жалған мақалды
жақсы көрген мұндай пенденің жүзі құрысын.[6]
А.Құнанбайұлының көптеген өлеңі мен қара сөздері болсын қазақтың діни
дүниетанымын көрсетіп тұрады.
Абайдың он алтыншы қара сөзі:
Қазақ құлшылығым Құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт
қылғанды бізде қылып, Жығылып тұрып жүрмек болғаны дейді. Саудагер несиесін
жия келгенде тапқаным осы, біттім деп, алсаң-ал, әйтпесе саған бола жерден
мал қазам ба? дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай Тағаланы дәл сол саудагердей
қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. Білгенім
осы, енді қартайғанда қайдан қайдан үйрене аламын дейді. Оқымады демесе
болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді дейді. Оның тілі өзге жұрттан
өзгеше жаратылып па?[7]
Абайдың өлім жайында өлеңі, оның Өлсе өлер табиғат, адам өлмес...-
деп бастьалатын өлеңіне назар салсақ, омы адам өлмес деген дегеннің өзі
қандай мағынада айтылған екен деген сауал ойға оралады. Адам өлмес деп
кесіп айтқан Абай ойын қалай жалғастырады, соған тоқталайық:
Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес,
Мені мен менікінің айрылғанын
Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес...
Дәл осы өлеңінде мен және менікі деген ұғымдары Абай ажыратып,
дәлірек айқындамайды. Келесі шумақта:
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырырып аяғын көп шалдырған...
деп келіп, алғашқы ойын енді тікелей жалғастырғандай:
Өлді деуге сия ма ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған...-дейді.
Бұл орайда Адам өлмес дегеннің мағынасы өзі өлсе де, сөзі өлмес
кейінгіге сөзі, айтқан айтқан ойы қалады деген пікірге саяды. Абайдың бұл
пікірі бір жағынан, халық даналығын танытатын сөз үлгілерімен де жанасып
жатыр. Бұқар жыраудың нақыл сөз үлгісінде келетін:
Өлмегенде не өлмейді
Жақсының аты өлмейді,
Әкімнің хаты өлмейді...-
Деген сөзін еске алсақ та болады. Мағыналы сөз өлмейді дегенді ақындар өз
шығармаларына да қатысты айтады.[8]
Абай ілімін одан әрі жалғастырған қазақтың рухани мәдениеті мен
менталитетінде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі — Шәкәрім
Қудайбердіұлы (1858—1931). Қазақтың рухани мәдениеті мен зор үлес қосқан
ойшылдардың бірі. Шәкәрімнің философиялық көзқарасы-ұлттық философияның
қалыптасуына зор ықпалын тигізген құбылыс. Шәкәрімнің философиялық ойларына
өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері, ақыл-ой ізденістері,
талғамды тұжырымдары із қалдырды.
Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа, сан-сала құбылыс көріністерге,
дінге көзқарастарында кейбір қайшылықтар кездескенімен, ол ещқашан дінге
берілген фанатик, барлығын жоққа шығартып пессимист болған емес. Шәкәрім
көбінесе рационализмге, дейзмге бейім болды. Бұл философиялық бағыт бойынша
дүниені жаратушы бір күш бар дегенді мойындау, оның дәлелі табиғаттың
жарасымдылығы, қозғалысы, өмірде ақиқат, шындық, білім-ғылым, ақыл мен сезу
дамуы арқылы іске асатынын, адамның болмысты танып, білуі адам өзін-өзі
жетілдіруі арқылы жүзеге асатынын түсінуге болады.
Шәкәрім қазақ поэзиясында философиялық лириканың бұрын өріс алмаған
жаңа түрлерін қалыптастырып, бұл салада үлкен жаңаылық тапты. Ойшыл ақын
адамның ақыл-парасатына үлкен мән береді. Ол адамның сезу, сезіну, дүние
болмысты, өмір құбылыстарын сезім арқылы қабылдау, әсерленгіштік қабілет
пен не нәрсенің болсын ішкі сырын көзге көрінбейтін, қолмен ұстауға
келмейтін нәрселердің қасиет сипаттарын, оймен,ақыцлмен, логиканың күшімен
танып-білу қабілетінің арасын ажыратып, болмыстың, дүниетану мен моральдің
негізі ақылы депсанайды. Ақыл, парасатты ақыл қандай да нәрсені, құбылысты
дұрыс түсініп бағалауға, ақ-қараны айыра білуге мүмкіндік береді.
Сондықтан, ақылмен сыналмаған іс болдырмау деп түйіндейді.
Дүниетанымның, ғылымның да негізгі тірегі-ақыл-ой, ойлау
қабілеттілігінің қуаттылығы, ой-тұжырымдарының логикалық қисындылығы дерп
санайды. Бар ғылымның түп атасы-таза ақыл мен ойлану.
Шәкәрім ойлау, ойлану деген ұғымға үлкен мән береді, оны өмір
болмыстың, дүниенің ғажап сырларына терең бойлау, не нәрсені болсын ақылмен
сынап, ұғып-түсіну мағынасындап алып қарайды.
Шәкәрімнің дүниенің, жаратылыстың қозғаушщы күші адам өмірінің,
тіршіліктің мәні мен сыры, жан мен тән секілді мәселелерді ғылыми ұғым
түсініктерімен ұштастыра толғайтын философиялық өлеңдері өз алдына бір
тақырыптық арна болып қалыптасады.
Ақынның діншілдігі, жаратушы Аллаға сенімі, оның ойшылдығымен
жалғасып, дүниеге көзқарасында бірлік-біртұтастықты танытады. Шәкәрім
дүниедегі сансыз кереметті кім жаратса-тәуірі сорл дейді. Тәңіріні іздеу,
жаратқан Аллаға сену-ақиқатты іздеу, сол арқылы ең түпкі жаратушгы-мінсіз
ие деп түйіндеуінен айқын аңғара аламыз.
Тау бойындағы ой деген өлеңінде дөңгеленген жердің күнді айналып
жердің күнді айналып жүретінін көзбен көру арқылы емес, топшылау арқылы
анықталған дегенді айтады.
Ей, жастар, қалай десек, бұл дүние деген және басқа да өлеңінде
Шәкәрім дүниеде таңқаларлық және өте көп, алайда бәрінде де заңдыоық, қисын
бар деген пікірді айта келіп, себебі тойымдының ісі толық дейді. Яғни,
бұдан дүниенің кереметьтігі шексіз болса, жаратушының да құдіреті шексіз
деген мағына туады. Шәкәрімнің философиялық өлеңдері ой тереңдігі, пікір
сынылығымен, танымдық және моральдық адамгершілік мәселелерін ұштастыра,
білуімен оқымысты ақынның өнерпаздық тұлғасына сай интелектуалдық сипат
алған.
Шәкәрім философиясының негізгі өзегі-адам. Адамның мәні-оның дүниені
танып білуінде, ол тек адамға ғана тән нәрсе,-дейді.
Өмірдің мәні не-деген сұрақпен ол көне ойшылдарға сонымен қоса жаңа
дәуірдің діни және философиялық әдебиеттерінен ізденіп, өзінің философиялық
ойының тереңдігін көрсетеді.
Шәкәрім Үш анықта Ақиқат деген не деген сұрақ қояды. Оған өзі адам
ақиқатты ақыл-ес көзімен көріп, қабылдау керек. Ақиқат-әрбір адамның
жанында болады не ол өзіндік өмір сүреді деп қорытынды жасайды. Жанның ең
негізгі қажет ететіні-ұждан. Адамның нысап, әділет, мейірім-үшеуін қосып,
мұсылманша айтқанда, ұждан, совесть орысша айтқанда совесть бар де дейді.
Шәкәрім ар-ұждағы адамгершілік этикалық жағынан ғана емес, оны
философиялық категогрия, әлем құрылымының негізгі субстанция ретінде жоғары
қарастырылған.
Ол адамның рухани өсуіне мықты тірек болатын үш агықты атайды:
Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие.
Екіншісі бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген
соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды, өздігінен өмір сүреді. Үшіншісі-жанның
жоғарылап, тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек.
Шәкәрімнің дүниетанымдық ой жүиесінде философиялықұ терең бағыт-
бағдар байқалады. Оған Тіршілі, жан туралы деген философиялық өнеріндегі
жаратылыс тарихи тіршіліктің шығуы өз түсінігін баяндайтын мынадай жолдарн
куә:
Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса түпке қаш,
Дым тиіп, нұр кеп жылатса,
Өс тағы джайнап, көңіл аш,
Дейтұғын жанда мән болар-
Жұмыртқада ұрық жатпай ма
Олар да тамақ жатпай ма
Жылынса, яки егілсе
Оның да тағы таңы атпайма
Яғни,Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп себеп-салдар принципі
бойынша дамитындығын, жәндіктің, өсімдіктің, адамның жәндіктен таралу
идеясын құптап отыр.
Жоғарыда айтқанымыздай қозғалыс-материяның өмір сүру тәсілі. Алайда
Шәкәрім бұндай жақсылыққа ғылыми жолмен емес, стихиялы түрде келеді. Құран
сөзі бойынша, әлемнің пайда болуы-құдайдың ықылас, еркіне байланысты
кенеттен жасалына салған, сондықтан кез-келген уақытта өзгеруі немесе
жойылуы мүскін.
Шәкәрәмше, жэер мен аспан, табиғат құбылыстарын бәрін бірдей көзбен
көріп, қолмен ұстау мүмкін емес:
Радийді бұрын біліп пе ең
Электр ұстап көріп пе ең
Бәрін де жатқан таза ақыл
Аспанда ұшып жүріпе пе ең
Көрінбес зат бірталай.
Оларды танып білетін бір-ақ нәрсе таза ақыл. Таза ақылдың арқасында
адам абстрактіні меңгерді, жақсыны жаманнан, сұлулықты ұқыпсыздықтан,
пайдаланып зияннан ажыратады. Өйикені Шәкәрімнің түсінігіне адамның
жануардан айырмашылығы таза ақыл мен жанында. Адамның жаны ол туылғанда
егілген дән жүрегінде болады да қолайлы жағдай тжасалғанда ғана шайқалып
өсіп, көркейе түседі.
Ақыл деген-денеге егулі дән
Суарса кіреді оған да жан.
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсісі айуанменен анық теңдес.
Бөлектігі-жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлің келсе, жол тапта соны емдес!
Ақынның айтпағы не
Біздіңше, Шәкәрім ұғымында адамның танымдық психологиялық қабілеті оның жан
шарапаты арқасында қалыптасады. Барлық жан-жануарлардан адам айрықша
қасиеттерімен ерекшеленеді. Өйткені адамға күш беретін дене мүшелерінің
арқасында өмір сүретін жан бар.
тұман алдындағы заман деген өлеңінде Менікі өлсе өлсін, оған бекі...
дей отырып, өмірдің мағынасын адамгершілік идеясымен ұштастырып ашып беруге
ұмтылады:
Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,
Харекет қыл, пайдасы пайдасы көпке тисін.
Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған,
Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін.
Ғаделет пен махаббат-көп азығы,
Қайда көрсең, болып бақ соған көмек.
Көпке қызмет қылу, әділеттілік, ракқымдылық, жапа шеккен адамды аяу,
міне, осыларды Абай нағыз адамгершілік қасиет деп санайды.[9]
Абай сияқты Шәкәрім де казақ елің қалай өркениетті, мәдениетті елдер
қатарына қосамын деп талпынады, Оның ойынша, бұл азаматтық етеудің басты
шарты — туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды
заман талабына сәйкес колдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-
түрік заманынан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі,
Нұр, Күн, Табиғат—ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея — жанның мәнгілігі. Әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан, жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен
айкындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес.
Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің
кепілі — Нұр. Оған адамның жәй ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан
дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) кешу,
басқа сөзбен айтканда, бұл дүниеден кету дегеніміз адам жанының Нұрға
қосылуы. "Жан, - дейді Шәкәрім, — менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған
денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып
кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел
жок. Олай болса, бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді". Осы
негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол Жаңа
замандағы қазақ кәсіби философиясының алғашқы туындысы болып табылады. Бұл
шығармада айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы
материализм және идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы-
үшінші анықты ұсынады:
"Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса".
Яғни, басты мәселе — ар ілімі, моральдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы
Шәкәрімнің "ар ілімі" деп атауында да үлкен мән бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттіліктің тірегі—ождан. Бұл категорияны түсіну үшін
Шәкәрімнен үзінді келтірейік: "Әрине, жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ождан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына
жете қуанса керек. Олай болса, нанбай, ождан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса
керек.[10]
Ізін біддірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды.
Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан сонын, азығы екеніне әбден
нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай
қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол осы мұсылман
жолы сияқты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін,
жалқаулық, әйтпесе, жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан "
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы — ождан, совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті, бұл жоғарылаудың ең зор жардамы үш анық дегенім
осы".
Шәкәрімнің ожданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі гректегі "каллокагатия",
И. Канттың "кесімді императив" ұғымдарымен астас. Ождан дегеніміз ынсап,
әділет, мейірім. Шәкәрім ез хал-Іфіның жанқияр ұлы регінде туған
мәдениетіне өлшеусіз қызметі.
Шәкәрімнің "Үш анық" атты шығармасы негізгі философиялық шығармалардың
бірі болып табылады. Мұнда философия тарихына байланысты көп мағлұматтар
аламыз. Оның бұл шығармасындағы сөз болатын басты мәселе ар ілімінің негізі
болып табылатын нәрсе. "Адамдағы: ынсап, әділет, мейірім — үшеуі қосылып
ұждан деген ұғым шығады. Мұны орысша совесть деп атайды... бұған нана
алмаған адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...
ұжданы сол жанның азығы екеніне ақылмен сынап істесе, оның жүрегін ешнәрсе
қарайта алмайды"- деп жазған философиялық толғау бүгінгі күн талабымен де
үндесіп жатыр.
Шәкәрім "Үш анық" деп аталатын трактатын жазуға отыз жылдай уақыт сарп
етіпті. Бұл ақынның ғылымға деген үлкен жауапкершілігі мен тазалығы болса
керек. Ол мұнда Батыс пен Шығыс мәдениетінің рухани қазына көздеріне бас
қойып, жаратылыстану ғылымдары салты бойынша да көптеген Еуропа
ғалымдарының еңбектерімен таныс болғандығына көз жеткіземіз. Ол көп
нәрсенің сырын ұғып, өз дүниетаным қорытындысында Шәкәрім, біріншіден,
затшылдық ғылым жолындағы таным мен, екіншіден, дін жолындағы теологтардың
дүниетанымы бірінші, екінші анық деп көрсетеді де:
Іздедім, таптым анығын
Тастадым ескі танығын, —
деп өзі ғұмыр бойы шарқ ұрып ізденіп тапқан жолы үшінші анықты ұсынады.
Ол- үшінші анығы Абайда кеңінен сөз болған моралъ философиясындағы жан
құмарына барып ұштасатын ұждан туралы күрделі проблеманы көтереді. Мұнысы
Шәкәрімнің ұзақ жылдарға созылған ғылыми-шығармашылық ізденіс үстінде келіп
туған ой қорытындысы ретінде берілетін негізгі ой тезисі:
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса, —
деп тұжырымдалған танымында жатыр. Яғни Шәкәрімнің" Үш анықтағы"
мақсаты ар түзейтін бір ғылымды табу болғандықтан, өмір бойы осы жолда
ізденген".
Шәкәрімнің ұжданы И. Канттың "категориялық императив" ұғымдарымен
астарлас. Ұждан, — ынсап, әділет, мейірім дегеніміз.
Шәкәрім айтады: Тіршілік туралы адам арасында көпген бері айтылып келе
жатқан екі түрлі жол бар. Бірі дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соңда
бұл тіршілікке, тіпті, ұқсамайтын бір түрлі өмір бар. Сондықтан жалғыз ғана
дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу
керек дейді. Мұны ақырет өлгеннен соңғы өміржолы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-Тарау Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының
шығармаларында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...5-10
1.1. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным ... ... ... ... ..11-
22
1.2. Қазақ ақын жырауларындағы діни
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 23-35
1.3. Қазақы діни дүниетаныммен исламдық таным арасындағы
сабақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36-38
ІІ-Тарау. Қазақы діни танымның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .39-44
2.1. Түркілік дүниетанымның исламдық дүниетанымға
трансформациялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 45-48
2.2.Түркі исламдық дүниетанымды қалыптастырудағы А.Ясауидің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49-52
2.3. А.Ясауи дүниетанымының
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе.
Ұлт деп аталатын ақиаттың негізгі екі тұғырының бірі тіл болса, екінші
тілдің негізгі тасушысы мәдениет. Мәдениет саласының ішіндегі адам мен
қоғам үшін ең ықпалды әрі маңыздысы да дін екендігі мәлім.
Қазақ жұртшылығына белгілі түркі ислам мәдениетін қалыптастырған Ахмет
Ясауи, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы секілді ұлы бабаларымыз
бүкіл қазақ әлеміне өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал болғаны
барлығымызға мәлім. Менің ойымша рухани-имандылық тәрбиеге сұраныс арта
бастаған өлкемізде ұлы бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім
Құдайбердіұлының, Ахмет Ясауидің және де көптеген ақын жырауларымыздың
рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас
ұрпаққа үйрету маңызды бір іс болып табылады. Сонымен қатар елімізде болып
жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік және тағы басқа өзгерістер халыққа білім
мен тәрбие беру жұмысын өзгертіп отыр. Мәдени-этикалық білім берудің
негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап,
даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Бұндай
мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді
қажет етеді. Егеменді ел болуымыздан алдын діни тәрбие жүйесі Кеңес Одағы
идеологиясы үстемдігінде болғаны анық. Ол кезде халыққа тек атеистік тәрбие
ғана берілді. Жетпіс жыл көлемінде халыққа берілген мұндай тәрбие кері
әсерлерін тигізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана рухани-имандылық тәрбие
принциптері үйретіле бастады. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты осы
айтылған адмгершілік және имандылық тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес
Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс.
Мұндай жауапкершілікті қажет ететін маңызды істер бұрын қалыптасқан даналық
бай рухани тәжрибеге сүйенуді керек етеді. Соның ішінде ұлы дана
бабаларымыз Абай Құнанбайұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, ислам дінін
біздің түркі тілдес халқына барынша түсіндіруге тырысқан Ахмет Ясауидің
рухани имандылық тәрбие мұрасы ерекше орын алады.
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағының көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл талай адамзаттарды бүкіл
шығыс-араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде
жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты
әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы
жерлесіміз Ахмет Ясауи. Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ халқының діни
танымының негіздерін қолға алып отырмыз. Біз бұл жұмысымызда қазақ
халқының діни танымының негіздерін түсіндіру үшін алдымен оның қысқаша Абай
Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы және тағы басқа қазақ халқының дінге
деген көзу ашуға үлкен үлестерін қосқан ағартушыларды да қарастырдық.
Содан кейін түркі ислам мәдениетін қалыптастырған ұлы дана Ахмет Ясауидің
діни дүниетанымын да қарастыруды жоспарладық. Біз қазақ халқының діни
танымының негіздерін не үшін зеріттеуді мақсат етіп отырмыз және олардың
дүние танымын зерделеп, оны жастарымызға танытуға тырысамыз? Себебі бұл
біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете
алмайтынымыз ахиқат. Адамзат әлемінде өз болмысы мен діни танымын таныта
алмаған ұлт, ата-бабасының ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген
ұлт болып табылады. Біз сол тұлғалар арқылы әлемге өз мәдениетіміз бен
тарихи жетістіктерімізді таныта аламыз.
Қазіргі таңда барлық адамзат баласы бір түрлі рухани күйзеліс пен түрлі
тауқыметтердің иірімінде малтығуда. Осындай бір кезеңде көңілдерге шипа
тарататын діни көркемдіктер мен қасиеттерге деген қажеттілік әсте жоққа
шығарылмайтын шындық. Өйткені, атеизмнің құрсауынан құтылған бір жаралы
құс тәрізді, қоғамымызда адамдар рухани бостықты толтыруына талап танытып
отыр. Расында материализмнен жалыққан шығыс пен батыс әлемінің адамдары
Исламды ең алғашқыда үлкен сопылардың тартымдылығы мен әдемі қаситтерінің
арқасында танып, сүйіп жатыр. Нәтижесінде бұл ұлық дінді жан тәнімен
қабылдап, бекем ұстанып жатыр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті Қазақ халқының діни танымының
негіздеріне діни-философиялық сараптама жасау, оның қазіргі таңда жас
ұрпаққа беретін пайдасын және ислам әлеміне қосатын үлесін анықтау, сонымен
қатар оны тәрбие беру ісінде қолдануды мақсат ету. Себебі, қазақ халқының
діни танымы адамды жоғары моральдық–этикалық құндылықтарды өз бойына
қалыптастыруды басты мақсат етіп қояды. Қазақ халқының діни дүниетанымы
ислам діни дүниетанымымен сабақтасып жатқанын байқауға болады. Яғни қазақ
халқы қай заманда болмасын, ислам діні келген уақытта да өз салт-дәстүрін
шариғат заңдарымен байланыстыра отырып, салт-дәстүрінің мағынасын ешқашан
жоймаған.
Тақырыптың құрылымы.
Жұмыстың құрлымына келетін болсақ жұмыс екі бөлімден, алты
тараудан тұрады. Бірінші бөлім үш тараудан екінші бөлім үш тараудан
құралған. Соңында қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
аяқталады.
Бірінші бөлімде Абай Құнанбайұлы және Шәкәрім Құдайбердіұлының және де
қазақ ақын жырауларының діни танымдары туралы кең көлемде мағлұмат
берілген. Екінші бөлімде түркі исламдық дүниетанымның қалыптасуындағы Ахмет
Ясауидің алатын орнын және Ясауи дүниетанымының ерекшелігіннің маңыздылығы
туралы кең көлемде мағлұмат бердік.
І-бөлім. Қазақы дүниетаным қазақ ақын жырауларының шығармаларында
Ғылым саласында соңғы кездері жиі қолданып жүрген зар заман
ақындар шығармаларында сопылық дүниетанымның негізгі мәні даналыққа
жетелейтін хәл ілімиіммен сабақтасады. Түркі дүниесінде, әсіресе қазақ
жерінде ақын-жыраулар, би-шешендер, жалпы руханият тереңіне барынша
бойдап, сырларынажол салған кәміл кісілерде осы ілімнен нәр алған, бұл
ілімнің көш басында күллі түркі халықтарынынң ұстазы Қожа Ахмет Яссауи тұр.
Қазақ дүниетанымында кең орын алатындардың бірі қазақ жыраулары. Қазақ діни
дүниетанымын ашық мән, мағыналы түрде айтып кеткен де осы қазақ ақын
жыраулары. Қазақ жырауларын атап айтқанда Сүгір, Майлықожа, Ақтанбет жырау
т.б. Олардың жырлары осы қазақ халқының діни дүниетанымын анықтап, көрсетіп
беретін мағыналы өлеңдер десек артық айтқандық емес. Қай ақын жыршылардың
өлеңін алып қарасақ та, онда қазақ дүниетанымын айқын аңғартады.
Діни таным дегеніміз-адамның дүниені діни тұрғыдан танып білуі, яғни
Алланы, пайғамбарды, дінді танып білу. Мысалы, қазақ халқы пайғамбарды
қалай таниды?! Қазақ халқы үшін Мұхаммед пайғамбардың с.а.у қандай тұлға!
Хазіреті Мұхаммед с.а.у пайғамбарлық өмірі өз алдына бір төбе! Ол дара
қасиетке ие. Оның өмірі махаббатқа, мейірімділікке, ерекшелікке, ақкоңілде
сырластыққа толы өмір. Ол адамзатқа Алланың ең кемелді діні болған Ислдамды
сыйлады, Алла құлдарына деген қайыр шапағатын ол арқылы тамамдады. Ол
адамзатты тек бір Аллаға, иман төңірегіне топтауға шақырды. Махаббат пен
мейірімділік арқылы өзара тоғысқан, қасиетті бір үмбет, бір Ислам жамағатын
дүниеге келтірді. Оның ұлылығы ең тамаша тәсіл, тура жолмен адамзатты
игілікке шақыруында жатыр. Шуақ пен бақыт, оның ізін қуғандардың ляззаты
мен несібесіне тиді. Адамзат тілеген бас амандығы мен тыныштығын, іздегенін
одан тапты. Ол адамзаттың ең соңғы жетекшісі және құтқарушысы. Оның өмірі
Құран Кәрімнен жаңғырады, оның ахлағы, Құран ахлағы.
Хз. Мұхаммедті (ғ.с) рухы өлмейді деген қазақ халқында сенім бар.
Хз.Мұхаммед денесімен де рухымен де тірі, жер жүзінде қалаған жеріне
барады. Тірі кезінде қандай болса, қазірде солай. Періштелер сияқты көзге
көрінбейді. Егер Алла қаласа, адамдар пайғамбарларды көре алады.
Әркім өлім татады. Мұхаммед бір елші ғана, одан бұрын да елшілер
өткен. Ал сонда ол өлсе, не өлтірілсе, сендер сонда іздеріңе айналасыңдар
ма... деген құранда айқын дәлелдер кездеседі.
Хз.Мұхаммед с.а.у Аллахтың нығметі және адамзаттың жаратылуының
себепшісі. Егер Хз.Мұхаммед болмағанда Алла адамзатты жаратпатын еді және
нығметі де болмас еді. Пайғамбар Мұхаммед с.а.у. қазақ халқының
дүниетанымында осындай дара тұлға болып танылған және ерекше тұлға болып
қала береді.
Қазіргі таңда сырттан келген түрлі ағымдардың салдарынан, қазақтың
дүниетанымы біраз өзгергені белгілі. Бұрынғы діни танымнан біраз
ауытқығанын қазіргі өзгерген діни сенімдерінен аңғаруға болады. Адамның
діни танымы өзгерсе, діни сенімі де өзгереді. Қазақ діни дүниетанымын
бұрынғы қазақ ақын жырауларында айқын көрініс берген.
Майлықожа. Майлықожаның қосқан еңбектері де аз емес. Ол әлімсақтан бері
айтылып келе жатқан, өмірдің өткіншілігіне білдірген адам баласы
наразылдығының, өмір үшін, өлімге қарсы күрес идеясының көрінісі.Сөйтсе де
ақын осы бір түлкі болған дүниені қызыға да, қызғана да жырлай біледі.
Әдемі сурет жасайды. Осынысымен ақын толғауы біз үшін мәнді сияқты.
Дәурен өтер бір күні күмбірлетіп,
Сұлу сүйіп, жүйрік мін дүмбірлетіп...
Қызықтырған түлкідей,
Дүние өтер бір күні...
Дүниеден байда өтеді, бекте өтеді,
Алыса екі арыстан кек кетеді.
Мерт қылса, екі арыстан бірін-бірі
Арада қасқыр, түлкі жеп кетеді...
...Ақылы көп ерлердің
Кеткенге дүниесі тарынбайды..,-деген жолдардағы ақын ұсынар ақыл сыры
айқын, дүниеқоңыздық емес, керісінше адамгершілік, қайырымдылық. Өмірдің,
дүниенің қызығын тіршілікте көріп, санаулы өмірді адамның саналы, мәнді
өткізе білуі, байлық үшін бақталас жасап, жөнсіз кектеніп, мінез көрсетіп,
дұшпанға күлкі, досқа таба болмай, ел іреңін кетірмей өмір сүруі керек.
Бірақ, соған қарап, ақын өмір қайшылықтарын танымайды екен деп қорыта
шығаруға да тағы болмайды.
Дүние, өмір туралы Майлы өлеңдерінен тағы бағы бір шындық-ол ақынның
өмірден түңілмейтіндігі. Ол өлімді күтіп жатып алуға қарсы. Тіршілік қамы
әр кезде де керек. Ол-адамды ілгері жетелеп отыратын күш.
...Бар қызығың алдыңда тұрғандай боп,
Жақсыны аңсап, көңілің желігеді...
Ақын өзінің Ажал бір келмес болсайшы өлеңінде өлімге қарсы
тіршілікті, жастық жігерді қоя жыр шертеді. Өзінің дүниеге көзқарасының
қаншалықты терең екенін білдіреді. Асылы, Майлы дүниетанымы көптеген
тұтастарынан ілгері, қайғыға беріліп, қамығудан ада.
Майлықожа ақынның Алла сипаттарын жырлап, тілге тиек еткендігі басты
ұстанымы-жүректі тазарту, сол арқылы екі ғаламның рухани байлығын қолға
түсіру. Бұл оның барлық шығармаларынан айқын аңғарылады. Демек, Алланың
есімдері адамның бойындағы құдайлық аманатты таза ұстаудың жолы ретінде
санада, ойда, тәнде, жүректе орын алуы арқылы кемелдікке жеткізетін,
сафтыққа тәрбиелейтін, шыншылдыққа апаратын, білімді тереңдететін қайнар
көзі ретінде дәріптеледі екен.
Сопылықта алдымен, адамға махаббат қылып, содан кейін Аллаға ұласатын
махаббатты ғашықтық дейді. Майлының көптеген сыр сөздеріне арқау болатын
ортақ негіз ол-Құдайға, Құдайдың нұрына ғашық болу. Бұл қазақ сопы
ақындарының шығармаларына жат еместігін ХХ ғасырда жыраулардың
шығармаларында да кездеседі.
Рухани жәдігерлерді байыптап қарап отыратын болсақ, олардың, көбінесе
жалғыз жаратушыға мінәжат, Аллаға мадақ сарынында, яғни Алланың есімдерін,
сипаттарын құрметтеп ауызға алып, соған жыр арнайтынын аңғарамыз.
Майлықожа шығармаларында халықтық дүниетаныммен сабақтасып жатқан
мұсылмандық ойлау формасымен барынша қабысқан сакральді сипат-Алла есімімен
іс жасау, яғни, жырға біссмілля айтып, кірісу үрдісі қалыптасқан. Бұл
Майлықожамен тұрғылас ғұмыр кешкен, сөз ұстаған көрнекті жыраулардың да
шығармаларына тән құблыс. Қазақ топырағындағы қабырғалы тұлғалардың бәрі де
бір осы сара жолдан жаңылыс кетпеген.
Бісмілляә деп бір Алла
Бере ме жыласақ тілекті.
Өкіміңізге разымыз
Қуантқай біздің жүректі.
Майлықожа есімнің арабша тұлғасын қолданған. Бисмилляхир-тұлғасының
қазақша түсіндірмесі Алланың атымен дегенді білдіреді. Бісміллямен
бастап, Алланың ұлық есімін жад етуден кейін, дін парыздарын насихат етуге
ниет етіп, Жаратушының дүниеге қойған жолын ашықтап түсіндіруге ынта қойған
ақын басқа толғауларында:
Бісмілля деп бастайын,
Бір Алланың өзінен
Басқа сөзді қоспайын,
Тумақ-сүндет, өлмек-хақ
Адам ата әзелден
Әзел- о баста, ежелде деген мағына білдіретін сөз.,
Бісмілля деп сиындым,
Құранның аты Кәләмға.
Білген шайыр айтады
Лайық сөзді заманға
Кәләм-Құранның бір есімі.
Бісмілля кәләм ұстадым,
Еш нәбилер қылмапты
Бісміллясіз істерін,
Алланың аты аталмай,
Еш бәндә таппас іс бабын
Нәби-Құдай аянын жеткізуші, пайғамбар.
бісмілля, қалам алады
Жад етіп Жаппар дананы,
Нұсқаларда әр сөзде
Алланың намы жоғары
Майлықожа ақын Құдайдың сипатына құштарлық арқылы, яғни Алла
тағаланың есімдерін үздіксіз қайталау арқылы кеудедегі қаралықты тазартуға
аса мән береді. Жүректі кірден ашу- рухани ілімнің иең маңызды саласы.
Жүректі тазарту қажеттілігі жайында Майлықожа Сұлтанқожа көп жырлаған. Ол:
Алланың аты ашады
Көңілдегіқараңды,
Нышаны дейді пейіштің
Жазғы соққан самалды, десе енді бірде:
Алланың аты ашады
Көңілдегі қараңды,
Адамның бәрі молда боп
Қолына бір-бір нама алды,-деп, жүрек тазалығының маңыздылығын
көрсетеді. Нама-Құран Кәрім. Осы жерде айта кететін бір маңызды мәселе,
Алланың есімдері-зікір. Оларды қайталап айту арқылы адам кеудесін
нұрландырып, жүрегін қара таттан аршиды.
Құранның бір аты зікір деп аталады. Қасиетті кітапта Алла тағала
жиырма бес пайғамбарды еске алып, олардың ғұмыр жолынан хабардар еткен.
Жүректі кірден тазарту-рухани ілімнің ең маңызды саласы.
Майлықожа шығармаларындағы сопылық дүниетаным мәселесіне келер
болсақ, оған Майлының мына бір шумақ өлеңі дәлел:
Дүниеден аңқау да өтті, пысық та өтті,
Аңдысып тышқан да өтті мысық татті,
Мал дегенде жүгірді не сопылар,
Басынан сәлделері ұшып кетті.
Шындығында дүние, мүлік, атақ даңқ қуу о бастан сопылықтың табиғатына
сай келмейтін құбылыстар.
Қорыта келгенде, Малықожа шығармаларында негізгі ұғым-Құдайға деген
ғашықтық пен кемел рухтық. Ғалым Досай Кенжетай өз еңбегінде бұл туралы
былай дейді: Аллаға ғашық болу-нәпсілік қалауларды тәрбиелейді және көңіл
кірлерінен арылтады, адамның көңіліне жақсылық, сұлулық, нәзіктік ұрығын
себеді, жүрек көзін ашады және көңіл сарайын кеңейтеді. Махаббат адамның
менмендігін, ішіндегі қатігездігін, кек пен жек көрудің тіпті қалдықтарына
дейін күлін көкке ұшырып, нәзіктікке, сүйіспеншілікке, рақымдылыққа,
әділдікке бастайды
Барлық іштарлық пен қызғаныш, кекшілдікпен пасықтық, мақтаншақтық пен
ұялшақтық сияқты арзан қылықтардан арылып, саф көңілді бол, Құдайға
махаббат қыл дейді. Майлықожа өзінің шығармаларында Бүгінгі заманауи
өндірісте, өнер де адамдарды кемел рухты болуға, әлем бірлігін ұғыну
құдіретіне ие емес, тек адамзат тарихындағы әулие-ғалымдардың ұлы көшінен
үзілмей келе жатқан бабаларымыздың мұрасынан табатынымызды айтып, соған
кейінгі жас ұрпақты жетелейді.[1]
Шәді Жәңгірұлы. Шәді Жәңгірұлының пайғамбар тұлғасы Назым Сияр
Шәриф еңбегінде баяндалған. Назым Сияр Шариф - Мұхаммед пайғамбардың
өмір жолын, Ислам дінін тарату жолындағы әрекеттерін, кездескен кедергілері
мен көрген азаптарын, ұлы мұратқа қажымай-талмай жеткенін, өзіне
пікірлестер мен тілектестерді топтағанын, ақырында адамзат тарихында өшпес
із қалдырғанын баяндайтын шығарма.
Қазақ халқының дүниетанымында барлығынан бұрын жаратылған Мұхаммедтің
нұры туралы түсінік бағзыда қалыптасқан. Ауыз әдебиетінде, жазу мұраларында
Нұр Мұхаммед ұғымы барынша терең талданып, кеңінен ашықталады. Сиярда
осы жәйтті Шәді Жәңгірұлы былайша ашықтайды.
Шақырып пайғамбардың мейірі түсіп,
Құдайым көрсетемін нұрын депті.
Періште хабар алған бір құдайдан,
Нұры артық Мұхаммедтің күн мен айдан.
Пайғамбардың барлық ғаламға рақым иесі болып келгендігін Алла тағала
Құран кәрімде жария еткен:
Уамәә арсалнәкә илля рахматән лил ғаламин.
Мағынасы: Мұхаммед с.а.у) Біз сені бүкіл әлемге рақым етіп қана
жібердік (Әнбия сүресі, 107-аят).
Осы аяттан бастау алған қағидалар халықтың өз тілінде, өз
дүниетанымында көрініс тапты. Мәселен пайғамбардың рақымшылығын,
мейірімділігін, көркем мінезін көрсетуге арналған жырларды, қисса
дастандарды осыған жатқызсақ та болады.
Нұр туралы түсініктің кереметі сол, ата-бабалар нұрды тек жалаң ұғым
шеңберінде ғана анықтап қана қоймай, оның кісі бойындағы көрінісіне баса
назар аударған. Нұр қашан толық қырынан адам бойына дариды, сол кезде ғана
адам бүкіл көркем сипат бойына жинақталған кемел әл- инсан, яғни,
кемелденген тұлғаға айналмақ.
Ислам дінінің келуімен бірге адам баласының одан бұрын қаншама
ойланса да, ақылының күші жетпеген сұрақтарының жауабы да табылды. Ғаламның
қалай жаратылғаны бұрын барлық халықтар үшін жұмбақ еді. Олар күн мен айды,
қоршаған әлемді жаратқан Тәңірінің бар екенін білсе де, оның бір екеніне
толық сене алмады. Ислам діні келгеннен кейін ғылымның арқасында Құдайдың
даралық сипатына көптің көзі жетті. Он сегіз мың ғаламның бір ғана нұрдан
Мұхаммедтің нұрынан жаратылғандығы және Алла тағаланың оны сүйікті досы
Мұхаммед пайғамбар үшін жаратқаны бұрын ашылмай келген сырдың жария болуы
еді.
Фарабитанушы Ақжан Машани өзінің әл-Фараби мұраларын, оның артында
қалған еңбектерінзерттеп зерделеуге бағытталған әл-Фараби және Абай атты
кітабында пайғамбардң нұры\ның бүкіл дүниенің жаратылуының себебі неде
екендігін хадиспен бекітеді:
Мұхаммед Расуалланың қасында жүретін Жабр б\ин Ғабдолла атты бір
сахабасы сұраса керек: Ия, Расул Алла! Тәңірің ең бірінші жаратқан не
нәрсе деп. Оған Мұхаммед Расул Алла айтқан: Ия, Жабр! Алланың ең бірінші
жаратқаны сенің пайғамбарыңның нұры, депті. Осы бір ауыз хадис бүкіл
ғаламның кілті болып табылады.
Ақын жыраулар шығармаларында пайғамбар тұлғасының көрініс беру мәселесі
қанша рет толассыз зерттесе де таусылмайтын сарқылмайтын тақырып. Олардың
бізге берер тәлімінің елдік ұстынымызды нық қалыптастырып, мәңгіліккек ұлы
дала төсінде ел болып тұруда мәні терең.[2]
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінен иман пайғамбар
танымына қатысты біраз еңбекетері бар. Мысалы:
Көріппіз: иманға-дос, жанға-қасты,
Теріппіз: жалған істі, қойып расты.
Ертең түгіл, бүгінгі пайдасы жоқ,
Көрмессің сес жимайтын біздей масты!
Білместер орынсызға малын шашты,
Наданнан құрт-құмырсқа тозақ қашты.
Мақлұқат ғапілікке мұнан бетер
Тауып бақ-жердің үсті, көктің асты.
Білмеген қазақ та, бар ноғай да бар,
Ең әуелі иман ғылымын оңайлап ал!
Кітапты, пайғамбарды, періштені,-
Құр атын білуменен не пайда бар!
Ең әуел керек нәрсе-иман!-деген,
Ақірет істеріне илан!-деген.
Құдай кешер!-дегенмен іс бітпейді,
Иман шартын білмесе, айуан деген!-деген.
Ахмет Игүнеки. Ахмет Игүнекидің шығармашылығындағы діни таным
мәселелері қазақ халқының көптеген ақын-жырауларының шығармаларына ұқсас
келеді. Жалпы алып қарағанда бұл дүниенің көшпелі, тоқтаусыз және жалған
екендігі, Алла тағалаға құлшылықтары мен оның сипатарын өздерінің
шығармаларында айқын, ашық сипатайды. Мысалы Бұл дүние бір керуен сарайды,
кететіндер түсіп, содан тарайды. Алғы тізбек көшіп ұзап кеткенде, келіп
түскен тізбек соған қарайды дегеніндей, өмірдің керуен көші жастарға жол
ашып, қарттарды құрметтеумен шартарапты дүние кеңістігінде тоқтаусыз
ілгерілей бермек.[3]
1.2. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы діни дүниетаным
Біз Абайды қазір қараңғы жұмбақ ретінде емес, қазақ халқының хәкімі,
шам-шырағы ретінде қабылдаймыз. Біз үшін Абай өткен күн ғана емес,
халқымыздың бүгіні мен ертеңі, ал мұндай хәкім өлмек емес, өйткені Абай
хакімнің шығармаларына уақыт талапта, шекте қоя алмайды.
Ұлтының және діни нанымдарының өзгешелігіне қарамастан барлық
халықтардың бейбіт, тату тұруына негізделген ағарту ісі үшін нағыз жалынды
күрескер Абайдың көзқарастары мейілінше кең, әрі батыл, еркін болды.
Әлеуметтік және мәдени өмірдің барлық мәселелерін езілген бұқараның
тұрғысынан қараған ойлы, дана суреткер хакім Абай-қазіргі күнде өзінің
заманын-ақ болжай білгендей. Сондай-ақ діни көзқарасы жоғары еді.
Абайдың ұлылығы халық поэзиясының образ әлеміне терең еніп, өмір,
махаббат, өлім ұғымдарына ғарыштық мағына беруінде жатыр.
Абайдың діни-философиялық толғаулары, өмірге хақпен қарау,
адамның тіршіліктегі ғабраты сол хақпен әлхақтан екендігін айқындағандығын
оның діни философиялық жанрдағы өлеңдерімен ғақлияларынан аңғарамыз. Абай
Ата теориясын жасаушы Мухтар Әуезовтың рухына және Абай хакімнің рухына
басымызды ие отырып осы өзімізше Абай және ислам тақырыптың бөлімінен
Абай Құнанбаевтын мұраларына шағын зерттемелік жұмыс арнап, қысқаша
өзімізше түсініктеме беруге бел байладық.
Хакім Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы Құнанбаевтың діни-философиялық
талғаулары, тіршіліктің этикалық бағдары мен тағылымының биігін көрсетеді.
Абайдың санасы бір ортаға-адамгершілік бірлігін іздеуге ұмытылған, ал ол
сол арқылы адамды өлімнен қорықпауға, өмір сырын ұғынуға, ахиреттің хақтығы
мен құдайдың бір, құранның рас, пайғамбарымыз саллалаһу ғалайһи тәссәләмнің
хақ екендігін ғақлиялай келе, әрбір пенде бұл фәниде Аллаһу табарака уа
тағалаға шәриксиз испатты иман келтіре ғибадат ету жолын нақыштайды және
оны қоғамдағы иман таклиди арқылы ұғындырады.
Құдай дүниені жаратқанда, оны зұлымдық пен зар наланың орны қылып
жаратқан жоқ. Жұмыр жер ада үшін жаратылған, өйткені адамсыз, әлемде
ынтымақ пен гармония болуы да мүмкін емес.
Адамға берілген ықылас – ес- Құдайдың туындысы, ғалымды ұқсын деу,
алған білімді биік мақсат үшін ұстансын деуі.
Адам санасының кірісер жері; адам жүрегінің мейірімін асыру, жаратушы
Құдайға жол ашу, гармониялық бірлікті сақтау.
Алланы тану Абайдың өлеңдерінде де анық көрсетілген.
Алланың өзі жде рас, сөзі де рас,
Рас саөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, оның төрті
Алланы танытуға сөз айырмас
Аманту оқымаған кісі бар ма
Уактубихи дегенме,н ісі барма
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,
Жарлық берді ол сіздерге, сөзді ұғарға.
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез-кезімен нәби келді.
Қағида, шариғаты өзгерсе де,
Тағриф Алла еш жерде өзгермеді.
Күллі махлұқ өзгерер, Алла өзгермес
Әрбір кітап бұл сөзді бекер демес
Адам, нәпсі, өзімшіл мінезбенен
Бос сөзбенен қастаспай, түзу келмес.
Абай Құнанбаев Алла тағаланы ешбір нәрсемен салыстыруға және ұқсатуға
келмейтінін айтады. Және Жаратушыны осындай қалыпта тани отырып, Алла
тағалаға иман келтіруді де атап өтеді және Алла жаратқан барлық махлұқатты
өзіндей жақсы көруді ашыцқ айтады.
Махабатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болады имани гүл,
Иманның асылы үш деп сен тәхқиқ біл
Ойлан дағы, үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Дін де осы, шын ойласаң, тағаттак осы
Екі дүние бұл тасдиқ-хақтың досы.
Осыларды бұзатын және үш іс бар:
Пайда, мақтан, әуесқой-онан шошы.
Зиза, намаз, зекет, хаж-талассыз іс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс
Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті
Қылғанменен татымды бермес жеміс.
Имамдар ғибадаттан сөз қөзғаған,
Хуснизән мен иманды білді ойлаған
Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,
Сыртын қанша жуса да іші оңбаған – десе келесі бір өлеңінде:
Алла мінсіз әуелден, пайғамбар хақ,
Мүмин болсаң, үйреніп, сен де ұқсап бақ.
Құран рас, Алланың сөзідүр ол,
Тәуйлін білерлік ғылымың шақ
Алланың, пайғамбардың жолындамыз
Ынтамызды бұзбастық иманымыз.
Пайда, мақтан, әуесқой-шайтан ісі,
Кәні біздің нәпсіні тыйғанымыз?
Мүмин болсаң, әуелі иманды бол
Пендеге иман сөзі ашады жол,
Шын илан да, таза ойла бір иманды,
Мұнафық намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.
Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла
Пендесіне қастықпен кінә қойма
Распенен таласпа мүмин болсаң,
Ойла айттым, адамдық атын жойма!
Абай Алла танымын өзінің өлеңдерінде осылай сипаттайды.[4]
Адам жан мен тәннен құралған, бұл Абайға дейінгі замандардан белгілі
шындық. Ақын осы екеуінің ортасында болатын жибили мен нәсибиге тоқталып
кетеді. Оның сөзінде: “Адамның биологиялық, табиғи қажеттілік және білмекке
құмарлықты жибилиге жатқызады, ал нәсибиге ақыл мен ғылымды жатқызады”.
Мұнда ойшыл жибили қуатты жан қуаты деп көрсетеді. Адам өмірінде ішіп-жеп
тек тән қуатын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіру үшін қам жеуі қажет.
Яғни, дана Абай жан қуатының үш элементін көрсетеді: “Подживный элемент-тез
ұғыну деген сөз, сила притягательная однородного-ұқсас нәрселердің бір-
біріне тартылуы, впечатлительность сердца-мұнда төрт нәрсеге мұқият болу
керек, олар мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық”. Бұл тақырып
бойынша зерттелген еңбектер орыс тілінде жазылған. Абай осындай талдаулар
жасай келе тән қуаты туралы да терең ойлар айта білген. “Тән қуаты ол ішкі
емес, сыртқы нәрсе. Тән қуаты сырттан ауып, сыртқа сақтайсыз, оның аты
дәулет еді”. Яғни, байлық адамның өзінен-өзге күйде күн кешпейтін жан қуаты
емес, сыртқы дүние болып келеді.
Жан мен тән ұғымдарына бізде қазірге дейін теориялық негізделген
анықтамалар берілмей келеді. Егер жан адамның адамгершілігі,кісілігінің ,
субьектілігінің ішкі имманентті тәннен бастау болып есептелсе, онда рух
көбіне адамнан тысқары трансцендентті бастаулармен байланыстырылады. Ежелгі
гректер үшін жан үш түрлі болып келеді: ақылды жан баста , батыр жан
кеудеде, құмартушы жан ішек-қарында. Ал қазақ халқы шыбын жан және рухани
жан туралы айтып кеткен болатын. Көптеген ойшылдар “жан” ұғымын адамның
мәңгілігін, тұрақтылығын, шексіздігін дәлелдеу үшін пайдаланған. Ал “рух”
сөзі “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде” табиғи материалдық бастамадан
өзгеше затсыз идеалды бастаманы, қуатты батылдықты білдіретін термин
ретінде қолданылған.”Рухтың ашылуы адамның алдында көптеген экзистенциалды
болмыстың мәселелердің қырын ашты. Адам жанынан тыс рух бар ма? Егер ол
бар болса қайда өмір сүреді? Адамдағы рухани бастаулар қандау қызмет атқара
алады? Міне осындай көптеген сауалдар парасатқа қолы жеткен адамзатты
толассыз толғандырып келеді. Сонымен Абай данышпандылығының қыры мен сыры
сан алуан. Ол өз ойын жалқыдан жалпыға, қарапайымнан күрделіге, ең бастысы
өз айналасынан яғни қазақ халқының өзінен мысал келтіре отырып, тамырын
тереңге жайа білген дара тұлға.[5]
Абайдың онүшінші қара сөзі:
Иман деген-Алла табарака муа тағаланың шәріксіз, ғайыпсыз бірлігіне,
барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз(с.а.у) арқылы жіберілген
жарлығына, білдіргеніне мойын ұсынып инанмақ.Енді бұл иман дерлік тануға
екі түрлі нәрсе керек. Әуелі не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына
ақылы бірлән, дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға жараса,
мұны якини иман десе керек. Екінші кітаптан оқу бірлән иман, яки
молдалардан есту бірлән иман келтіріп, сол имна келтірген нәрсесіне
соншалық берік болуға керек. Біреу өлтіремін деп қорқытса да, мың кісі мың
түрлі көрсетсе де, соған айнып көңілі қозғалмастай берік болуы керек. Бұл
иманды иман тақлиди дейміз.
Енді мұндай иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын
керек. Якин иманы бар деуге ғылымы жоқ, тақлиди иманы бар деуге беріктігі
жоқ, алдағанға я азғырғанға, бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, қараны
ақ деп, өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз Құдай тағала өзі
сақтасын. Әрнешік білмек керек, жоғары жазылмыш екі түрліден басқа иман
жоқ. Иманға қарсы келерлік екі орында ешбір пенде , Құдай тағала
кеңшілігімен кешеді деп ойламасын, оның үшін Құдай тағаланың ғафуы мен
пайғамбарымыздың шапағатына да сыймайды, мүмкін де емес. Қылыш үстінде
серт жоқ деген, Құдай тағаланың кешпес күнәсі жоқ деген жалған мақалды
жақсы көрген мұндай пенденің жүзі құрысын.[6]
А.Құнанбайұлының көптеген өлеңі мен қара сөздері болсын қазақтың діни
дүниетанымын көрсетіп тұрады.
Абайдың он алтыншы қара сөзі:
Қазақ құлшылығым Құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт
қылғанды бізде қылып, Жығылып тұрып жүрмек болғаны дейді. Саудагер несиесін
жия келгенде тапқаным осы, біттім деп, алсаң-ал, әйтпесе саған бола жерден
мал қазам ба? дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай Тағаланы дәл сол саудагердей
қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. Білгенім
осы, енді қартайғанда қайдан қайдан үйрене аламын дейді. Оқымады демесе
болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді дейді. Оның тілі өзге жұрттан
өзгеше жаратылып па?[7]
Абайдың өлім жайында өлеңі, оның Өлсе өлер табиғат, адам өлмес...-
деп бастьалатын өлеңіне назар салсақ, омы адам өлмес деген дегеннің өзі
қандай мағынада айтылған екен деген сауал ойға оралады. Адам өлмес деп
кесіп айтқан Абай ойын қалай жалғастырады, соған тоқталайық:
Ол бірақ қайтып келіп ойнап-күлмес,
Мені мен менікінің айрылғанын
Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес...
Дәл осы өлеңінде мен және менікі деген ұғымдары Абай ажыратып,
дәлірек айқындамайды. Келесі шумақта:
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырырып аяғын көп шалдырған...
деп келіп, алғашқы ойын енді тікелей жалғастырғандай:
Өлді деуге сия ма ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған...-дейді.
Бұл орайда Адам өлмес дегеннің мағынасы өзі өлсе де, сөзі өлмес
кейінгіге сөзі, айтқан айтқан ойы қалады деген пікірге саяды. Абайдың бұл
пікірі бір жағынан, халық даналығын танытатын сөз үлгілерімен де жанасып
жатыр. Бұқар жыраудың нақыл сөз үлгісінде келетін:
Өлмегенде не өлмейді
Жақсының аты өлмейді,
Әкімнің хаты өлмейді...-
Деген сөзін еске алсақ та болады. Мағыналы сөз өлмейді дегенді ақындар өз
шығармаларына да қатысты айтады.[8]
Абай ілімін одан әрі жалғастырған қазақтың рухани мәдениеті мен
менталитетінде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі — Шәкәрім
Қудайбердіұлы (1858—1931). Қазақтың рухани мәдениеті мен зор үлес қосқан
ойшылдардың бірі. Шәкәрімнің философиялық көзқарасы-ұлттық философияның
қалыптасуына зор ықпалын тигізген құбылыс. Шәкәрімнің философиялық ойларына
өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері, ақыл-ой ізденістері,
талғамды тұжырымдары із қалдырды.
Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа, сан-сала құбылыс көріністерге,
дінге көзқарастарында кейбір қайшылықтар кездескенімен, ол ещқашан дінге
берілген фанатик, барлығын жоққа шығартып пессимист болған емес. Шәкәрім
көбінесе рационализмге, дейзмге бейім болды. Бұл философиялық бағыт бойынша
дүниені жаратушы бір күш бар дегенді мойындау, оның дәлелі табиғаттың
жарасымдылығы, қозғалысы, өмірде ақиқат, шындық, білім-ғылым, ақыл мен сезу
дамуы арқылы іске асатынын, адамның болмысты танып, білуі адам өзін-өзі
жетілдіруі арқылы жүзеге асатынын түсінуге болады.
Шәкәрім қазақ поэзиясында философиялық лириканың бұрын өріс алмаған
жаңа түрлерін қалыптастырып, бұл салада үлкен жаңаылық тапты. Ойшыл ақын
адамның ақыл-парасатына үлкен мән береді. Ол адамның сезу, сезіну, дүние
болмысты, өмір құбылыстарын сезім арқылы қабылдау, әсерленгіштік қабілет
пен не нәрсенің болсын ішкі сырын көзге көрінбейтін, қолмен ұстауға
келмейтін нәрселердің қасиет сипаттарын, оймен,ақыцлмен, логиканың күшімен
танып-білу қабілетінің арасын ажыратып, болмыстың, дүниетану мен моральдің
негізі ақылы депсанайды. Ақыл, парасатты ақыл қандай да нәрсені, құбылысты
дұрыс түсініп бағалауға, ақ-қараны айыра білуге мүмкіндік береді.
Сондықтан, ақылмен сыналмаған іс болдырмау деп түйіндейді.
Дүниетанымның, ғылымның да негізгі тірегі-ақыл-ой, ойлау
қабілеттілігінің қуаттылығы, ой-тұжырымдарының логикалық қисындылығы дерп
санайды. Бар ғылымның түп атасы-таза ақыл мен ойлану.
Шәкәрім ойлау, ойлану деген ұғымға үлкен мән береді, оны өмір
болмыстың, дүниенің ғажап сырларына терең бойлау, не нәрсені болсын ақылмен
сынап, ұғып-түсіну мағынасындап алып қарайды.
Шәкәрімнің дүниенің, жаратылыстың қозғаушщы күші адам өмірінің,
тіршіліктің мәні мен сыры, жан мен тән секілді мәселелерді ғылыми ұғым
түсініктерімен ұштастыра толғайтын философиялық өлеңдері өз алдына бір
тақырыптық арна болып қалыптасады.
Ақынның діншілдігі, жаратушы Аллаға сенімі, оның ойшылдығымен
жалғасып, дүниеге көзқарасында бірлік-біртұтастықты танытады. Шәкәрім
дүниедегі сансыз кереметті кім жаратса-тәуірі сорл дейді. Тәңіріні іздеу,
жаратқан Аллаға сену-ақиқатты іздеу, сол арқылы ең түпкі жаратушгы-мінсіз
ие деп түйіндеуінен айқын аңғара аламыз.
Тау бойындағы ой деген өлеңінде дөңгеленген жердің күнді айналып
жердің күнді айналып жүретінін көзбен көру арқылы емес, топшылау арқылы
анықталған дегенді айтады.
Ей, жастар, қалай десек, бұл дүние деген және басқа да өлеңінде
Шәкәрім дүниеде таңқаларлық және өте көп, алайда бәрінде де заңдыоық, қисын
бар деген пікірді айта келіп, себебі тойымдының ісі толық дейді. Яғни,
бұдан дүниенің кереметьтігі шексіз болса, жаратушының да құдіреті шексіз
деген мағына туады. Шәкәрімнің философиялық өлеңдері ой тереңдігі, пікір
сынылығымен, танымдық және моральдық адамгершілік мәселелерін ұштастыра,
білуімен оқымысты ақынның өнерпаздық тұлғасына сай интелектуалдық сипат
алған.
Шәкәрім философиясының негізгі өзегі-адам. Адамның мәні-оның дүниені
танып білуінде, ол тек адамға ғана тән нәрсе,-дейді.
Өмірдің мәні не-деген сұрақпен ол көне ойшылдарға сонымен қоса жаңа
дәуірдің діни және философиялық әдебиеттерінен ізденіп, өзінің философиялық
ойының тереңдігін көрсетеді.
Шәкәрім Үш анықта Ақиқат деген не деген сұрақ қояды. Оған өзі адам
ақиқатты ақыл-ес көзімен көріп, қабылдау керек. Ақиқат-әрбір адамның
жанында болады не ол өзіндік өмір сүреді деп қорытынды жасайды. Жанның ең
негізгі қажет ететіні-ұждан. Адамның нысап, әділет, мейірім-үшеуін қосып,
мұсылманша айтқанда, ұждан, совесть орысша айтқанда совесть бар де дейді.
Шәкәрім ар-ұждағы адамгершілік этикалық жағынан ғана емес, оны
философиялық категогрия, әлем құрылымының негізгі субстанция ретінде жоғары
қарастырылған.
Ол адамның рухани өсуіне мықты тірек болатын үш агықты атайды:
Бірінші-мәңгі өзгерістегі Универсумда барлығына себепші жаратушы ие.
Екіншісі бұл жаратушы барлық тірі мен тірі емеске жан береді, адам өлген
соң, одан әрі тазарып, жоғарылайды, өздігінен өмір сүреді. Үшіншісі-жанның
жоғарылап, тазаруы үшін адам ұжданға сай арлы өмір сүруі керек.
Шәкәрімнің дүниетанымдық ой жүиесінде философиялықұ терең бағыт-
бағдар байқалады. Оған Тіршілі, жан туралы деген философиялық өнеріндегі
жаратылыс тарихи тіршіліктің шығуы өз түсінігін баяндайтын мынадай жолдарн
куә:
Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса түпке қаш,
Дым тиіп, нұр кеп жылатса,
Өс тағы джайнап, көңіл аш,
Дейтұғын жанда мән болар-
Жұмыртқада ұрық жатпай ма
Олар да тамақ жатпай ма
Жылынса, яки егілсе
Оның да тағы таңы атпайма
Яғни,Шәкәрім органикалық тіршіліктің біртіндеп себеп-салдар принципі
бойынша дамитындығын, жәндіктің, өсімдіктің, адамның жәндіктен таралу
идеясын құптап отыр.
Жоғарыда айтқанымыздай қозғалыс-материяның өмір сүру тәсілі. Алайда
Шәкәрім бұндай жақсылыққа ғылыми жолмен емес, стихиялы түрде келеді. Құран
сөзі бойынша, әлемнің пайда болуы-құдайдың ықылас, еркіне байланысты
кенеттен жасалына салған, сондықтан кез-келген уақытта өзгеруі немесе
жойылуы мүскін.
Шәкәрәмше, жэер мен аспан, табиғат құбылыстарын бәрін бірдей көзбен
көріп, қолмен ұстау мүмкін емес:
Радийді бұрын біліп пе ең
Электр ұстап көріп пе ең
Бәрін де жатқан таза ақыл
Аспанда ұшып жүріпе пе ең
Көрінбес зат бірталай.
Оларды танып білетін бір-ақ нәрсе таза ақыл. Таза ақылдың арқасында
адам абстрактіні меңгерді, жақсыны жаманнан, сұлулықты ұқыпсыздықтан,
пайдаланып зияннан ажыратады. Өйикені Шәкәрімнің түсінігіне адамның
жануардан айырмашылығы таза ақыл мен жанында. Адамның жаны ол туылғанда
егілген дән жүрегінде болады да қолайлы жағдай тжасалғанда ғана шайқалып
өсіп, көркейе түседі.
Ақыл деген-денеге егулі дән
Суарса кіреді оған да жан.
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсісі айуанменен анық теңдес.
Бөлектігі-жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлің келсе, жол тапта соны емдес!
Ақынның айтпағы не
Біздіңше, Шәкәрім ұғымында адамның танымдық психологиялық қабілеті оның жан
шарапаты арқасында қалыптасады. Барлық жан-жануарлардан адам айрықша
қасиеттерімен ерекшеленеді. Өйткені адамға күш беретін дене мүшелерінің
арқасында өмір сүретін жан бар.
тұман алдындағы заман деген өлеңінде Менікі өлсе өлсін, оған бекі...
дей отырып, өмірдің мағынасын адамгершілік идеясымен ұштастырып ашып беруге
ұмтылады:
Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,
Харекет қыл, пайдасы пайдасы көпке тисін.
Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған,
Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін.
Ғаделет пен махаббат-көп азығы,
Қайда көрсең, болып бақ соған көмек.
Көпке қызмет қылу, әділеттілік, ракқымдылық, жапа шеккен адамды аяу,
міне, осыларды Абай нағыз адамгершілік қасиет деп санайды.[9]
Абай сияқты Шәкәрім де казақ елің қалай өркениетті, мәдениетті елдер
қатарына қосамын деп талпынады, Оның ойынша, бұл азаматтық етеудің басты
шарты — туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды
заман талабына сәйкес колдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-
түрік заманынан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі,
Нұр, Күн, Табиғат—ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея — жанның мәнгілігі. Әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан, жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен
айкындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес.
Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің
кепілі — Нұр. Оған адамның жәй ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан
дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) кешу,
басқа сөзбен айтканда, бұл дүниеден кету дегеніміз адам жанының Нұрға
қосылуы. "Жан, - дейді Шәкәрім, — менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған
денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып
кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел
жок. Олай болса, бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді". Осы
негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол Жаңа
замандағы қазақ кәсіби философиясының алғашқы туындысы болып табылады. Бұл
шығармада айтылған ойлардың сыры мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы
материализм және идеализм тәрізді екі анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы-
үшінші анықты ұсынады:
"Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса".
Яғни, басты мәселе — ар ілімі, моральдың төңірегінде. Кәдімгі этиканы
Шәкәрімнің "ар ілімі" деп атауында да үлкен мән бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттіліктің тірегі—ождан. Бұл категорияны түсіну үшін
Шәкәрімнен үзінді келтірейік: "Әрине, жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ождан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына
жете қуанса керек. Олай болса, нанбай, ождан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса
керек.[10]
Ізін біддірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды.
Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан сонын, азығы екеніне әбден
нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай
қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол осы мұсылман
жолы сияқты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін,
жалқаулық, әйтпесе, жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан "
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы — ождан, совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті, бұл жоғарылаудың ең зор жардамы үш анық дегенім
осы".
Шәкәрімнің ожданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі гректегі "каллокагатия",
И. Канттың "кесімді императив" ұғымдарымен астас. Ождан дегеніміз ынсап,
әділет, мейірім. Шәкәрім ез хал-Іфіның жанқияр ұлы регінде туған
мәдениетіне өлшеусіз қызметі.
Шәкәрімнің "Үш анық" атты шығармасы негізгі философиялық шығармалардың
бірі болып табылады. Мұнда философия тарихына байланысты көп мағлұматтар
аламыз. Оның бұл шығармасындағы сөз болатын басты мәселе ар ілімінің негізі
болып табылатын нәрсе. "Адамдағы: ынсап, әділет, мейірім — үшеуі қосылып
ұждан деген ұғым шығады. Мұны орысша совесть деп атайды... бұған нана
алмаған адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...
ұжданы сол жанның азығы екеніне ақылмен сынап істесе, оның жүрегін ешнәрсе
қарайта алмайды"- деп жазған философиялық толғау бүгінгі күн талабымен де
үндесіп жатыр.
Шәкәрім "Үш анық" деп аталатын трактатын жазуға отыз жылдай уақыт сарп
етіпті. Бұл ақынның ғылымға деген үлкен жауапкершілігі мен тазалығы болса
керек. Ол мұнда Батыс пен Шығыс мәдениетінің рухани қазына көздеріне бас
қойып, жаратылыстану ғылымдары салты бойынша да көптеген Еуропа
ғалымдарының еңбектерімен таныс болғандығына көз жеткіземіз. Ол көп
нәрсенің сырын ұғып, өз дүниетаным қорытындысында Шәкәрім, біріншіден,
затшылдық ғылым жолындағы таным мен, екіншіден, дін жолындағы теологтардың
дүниетанымы бірінші, екінші анық деп көрсетеді де:
Іздедім, таптым анығын
Тастадым ескі танығын, —
деп өзі ғұмыр бойы шарқ ұрып ізденіп тапқан жолы үшінші анықты ұсынады.
Ол- үшінші анығы Абайда кеңінен сөз болған моралъ философиясындағы жан
құмарына барып ұштасатын ұждан туралы күрделі проблеманы көтереді. Мұнысы
Шәкәрімнің ұзақ жылдарға созылған ғылыми-шығармашылық ізденіс үстінде келіп
туған ой қорытындысы ретінде берілетін негізгі ой тезисі:
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса, —
деп тұжырымдалған танымында жатыр. Яғни Шәкәрімнің" Үш анықтағы"
мақсаты ар түзейтін бір ғылымды табу болғандықтан, өмір бойы осы жолда
ізденген".
Шәкәрімнің ұжданы И. Канттың "категориялық императив" ұғымдарымен
астарлас. Ұждан, — ынсап, әділет, мейірім дегеніміз.
Шәкәрім айтады: Тіршілік туралы адам арасында көпген бері айтылып келе
жатқан екі түрлі жол бар. Бірі дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соңда
бұл тіршілікке, тіпті, ұқсамайтын бір түрлі өмір бар. Сондықтан жалғыз ғана
дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу
керек дейді. Мұны ақырет өлгеннен соңғы өміржолы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz