Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ.ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердіңжасалу жолдары. ... ... 10
1.3. Логикалық карама.карсылық пен антонимдік қарама.қарсылықтың
ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ТАРАУ. АНТОНИМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА.СЕМАНТИКАЛЫҚ АЯСЫ
2.1.Антонимдердің синонимдермен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.Антонимия және полисемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің қолданылу жиілігі ... .30
3 ТАРАУ Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
3.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Бір құрылымды және әр құрылымды фразеологиялық антонимдер ... ... ..36
3.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің морфологиялық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін құрылымдық және семантикалық қарама.қарсылықтың түрлері ... 39
3.5. Антонимиялық компоненттер кездеспейтін фразеологизмдер ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОСЫМША 3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОСЫМША 4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОСЫМША 5 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ТАРАУ. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ.ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердіңжасалу жолдары. ... ... 10
1.3. Логикалық карама.карсылық пен антонимдік қарама.қарсылықтың
ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ТАРАУ. АНТОНИМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА.СЕМАНТИКАЛЫҚ АЯСЫ
2.1.Антонимдердің синонимдермен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2.Антонимия және полисемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің қолданылу жиілігі ... .30
3 ТАРАУ Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
3.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Бір құрылымды және әр құрылымды фразеологиялық антонимдер ... ... ..36
3.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің морфологиялық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін құрылымдық және семантикалық қарама.қарсылықтың түрлері ... 39
3.5. Антонимиялық компоненттер кездеспейтін фразеологизмдер ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОСЫМША 3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
ҚОСЫМША 4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
ҚОСЫМША 5 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыс лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы – антонимияға арналады.Таңдалынып алынған зерттеу жұмысының тақырыбы «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер» деп аталады. Жұмыс кіріспеден,3 тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және зерттеу жұмысына қосымша ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдер сөздігінен тұрады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің тілдік сипаты және қолданылу ерекшеліктері.
Таңдалынып алынған тақырыптың мақсаты екі тілдегі антоним құбылысының қолданылу аясын, оның семантикалық табиғатын айқындап, жасалу жолдары мен троп түрлерімен байланысын анықтау,екі тілдегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін мағыналық және құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру, сондай-ақ қазақ және ағылшын тілдерінің лексикалық жүйесіндегі антонимдердің маңызын анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі екі тілдегі мағынасы қарама –қарсы сөздердің қолдануда қиындық туғызып, кейбір сөздердің антонимдік жұптары бірнеше жолмен берілетіндігіне байланысты, өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген өзекті мәселелер көп.Бұл жұмыстың теориялық құндылығы семасиология саласына, салыстырмалы лексикология салаларына үлес қосу.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы жұмыстың керекті материалдарын пайдаланып, «тілдегі антонимдік қатынастар»атты мектептерде үйірме сабақтарын немесе арнайы курстарды өткізуге болады. Сондай-ақ қосымша оқулықтарды даярлауда, курстық жұмыс жазарда да қолдануға болады.
Зерттеуді жүргізу барысында мынандай материалдар пайдаланылды: қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі түсіндірмелі, фразеологиялық және антонимдер сөздіктері, ғылыми мақалалар, мақал-мәтелдер жинақтары, У.Шекспир сонеттері, А.Құнанбаев, Т.Нұрмұхамедов, Д.Әбілевтердің шығармаларынан алынған үзінділер тағы басқа материалдар. Диплом жұмысын жазарда салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының бірінші тарауы екі тілде антонимге берілген анықтамалар, оның жасалу жолдары,логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы, антонимдердің синонимдермен байланысына фразеологиялық антонимдерге арналады
Екінші тарау антонимдердің лексика-семантикалық аясы, екі тілдегі антонимдердің қолданылу жиілігі қамтылады.
Үшінші тарау ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерге арналады.
Қортынды бөлім әр тараудағы антонимдер жөніндегі түйіннен тұрады.Әдебиеттер тізімі алфавиттік ретпен берілген. Екі тілде берілген сөздік диплом жұмысына қосымша ретінде берілген. Қазақ тіліндегі антонимдер сөздігін құрастыру барысында бірнеше әдеби шығармалар талданып, мысалдар таңдалынып алынды.
Бұл дипломдық жұмыс лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы – антонимияға арналады.Таңдалынып алынған зерттеу жұмысының тақырыбы «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер» деп аталады. Жұмыс кіріспеден,3 тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және зерттеу жұмысына қосымша ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдер сөздігінен тұрады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің тілдік сипаты және қолданылу ерекшеліктері.
Таңдалынып алынған тақырыптың мақсаты екі тілдегі антоним құбылысының қолданылу аясын, оның семантикалық табиғатын айқындап, жасалу жолдары мен троп түрлерімен байланысын анықтау,екі тілдегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін мағыналық және құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру, сондай-ақ қазақ және ағылшын тілдерінің лексикалық жүйесіндегі антонимдердің маңызын анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі екі тілдегі мағынасы қарама –қарсы сөздердің қолдануда қиындық туғызып, кейбір сөздердің антонимдік жұптары бірнеше жолмен берілетіндігіне байланысты, өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген өзекті мәселелер көп.Бұл жұмыстың теориялық құндылығы семасиология саласына, салыстырмалы лексикология салаларына үлес қосу.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы жұмыстың керекті материалдарын пайдаланып, «тілдегі антонимдік қатынастар»атты мектептерде үйірме сабақтарын немесе арнайы курстарды өткізуге болады. Сондай-ақ қосымша оқулықтарды даярлауда, курстық жұмыс жазарда да қолдануға болады.
Зерттеуді жүргізу барысында мынандай материалдар пайдаланылды: қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі түсіндірмелі, фразеологиялық және антонимдер сөздіктері, ғылыми мақалалар, мақал-мәтелдер жинақтары, У.Шекспир сонеттері, А.Құнанбаев, Т.Нұрмұхамедов, Д.Әбілевтердің шығармаларынан алынған үзінділер тағы басқа материалдар. Диплом жұмысын жазарда салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының бірінші тарауы екі тілде антонимге берілген анықтамалар, оның жасалу жолдары,логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы, антонимдердің синонимдермен байланысына фразеологиялық антонимдерге арналады
Екінші тарау антонимдердің лексика-семантикалық аясы, екі тілдегі антонимдердің қолданылу жиілігі қамтылады.
Үшінші тарау ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерге арналады.
Қортынды бөлім әр тараудағы антонимдер жөніндегі түйіннен тұрады.Әдебиеттер тізімі алфавиттік ретпен берілген. Екі тілде берілген сөздік диплом жұмысына қосымша ретінде берілген. Қазақ тіліндегі антонимдер сөздігін құрастыру барысында бірнеше әдеби шығармалар талданып, мысалдар таңдалынып алынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Аленина А.И. К вопросу об антонимических связях фразеологических единиц в современном английском языке. Иностранные языки в школе. 1978-№4-28-33 бет.
2.Аленина А.И. Некоторые вопросы сопостовительного изучения антонимии слов и фразеологических единиц в современном английском,немецком и русских языках. Челябинск, 1968ж.
3.Аленина А.И. Фразеологическая антонимия в современном английском языке. М,1968.
4.Аленина А.И. Фразеологическая антонимия и структурные типы фразеологических антонимов в современном английском языке. Тула, 1968.
5.Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии П.Изд-во ЛГУ, 1963ж.
Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Морозова Н.Н. Лексикология английского языка. М.Дрофа,1999ж.
6.Амосова Н. Лексикология английского языка. М, Учпедгиз, 1958.
7.Апресян Н.Д. Лексикологическая семантика// Син-ие средства языка. М.1974 43-50 бет.
8.Арнольд И.В. Лексикология английского языка.М,высшая школа,1990ж.
9.Арнольд И.В. Стилистика английского языка. М.Высшая школа, 1989ж.
Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. М. Высшая школа, 1997ж.
10.Аханов К.Тіл білімінің негіздері 2-ші басылым. Алматы, Мектеп баспасы 1978ж.
11.Ахметов З.А. «Өлең-сөздің теориясы» Алматы, Мектеп,1973ж
12.Ахметжанова Ф.Р. «фразеологические единицы типы относительные прилагательные+существительное в казахском языке»
13.Байтелиев А. «Қазақ тілінің фразеологиялық есімді тіркестері және оларға тән белгілер» Қазақ тілі мен әдебиеті мақалалар жинағы.№4, Алматы,1974ж.
14.Барсикьян С.А. «К вопросы об антонимии слов и фразеологических единиц в современном русском языке» Самарканд, 1976ж.
15.Болғанбаев «Қазақ тіліндегі синонимдер» А, «Ғылым» баспасы, 1970ж.
16.Болдырева Л.М. «Опыт анализа компонентов фразеологии при стильном исследовании и фразеологии» Самарканд,1976ж.
17.Будагов Р.А. Современный русский язык. М,Высшая школа, 1977ж.
18.Введенская Л.А. «О взаимодействии антонимии и синонимии» Ростов-на Дону. 1968ж.
19.Виноградов В.В. «Об основных типах ФЕ в русском языке» А.А.Шахматов, 1943ж.
20.Гюльмагомедов А.Г. Из наблюдений над антонимии фразеологизмов и слов. Махачкала,1970ж.
21.Дефлин Дж. Словарь синонимов и антонимов. М.Центрполиграф,2002ж.
22.Жайсаков Р.Е. «Семантическо-грамматическая структура фразеологизмов в казахском языке.» Алматы, 1980ж.
23.Жуков В.Н. «О сопостовительности принадлежности фразеологической единицы с многозначностью слова. Проблемы устойчивости и вариантности ФЕ. Тула.
24. Жуков В.Н. «О смысловом центре ФЕ, М, 1961ж.
25.Зилина Л.Г. «Антонимия фразеологических единиц в современном немецком языке» Кемерово, 1977ж.
26.Иванова В.А. Антонимия в системе языка, Кишинев, Шпиница, 1982ж.
27.Кеңесбаев С. «К вопросу экспрессивно- семантических функциях фразеологизмов» А,1968.
28.Кеңесбаев С. «Қазақ тілінің идиомалары мен орфографиясы туралы» Халық мұғалімі, 1946ж.
29.Коваленко Т.И. О понятии вариантности в лексики и фр-и. Салнер Кана, 1972ж.
30.Комиссаров В.Н. Словарь антонимов современного английского языка, 1982ж.
31.Комиссаров В.Н. Проблемное определения антонима. Вопросы языка. 1957ж.
32.Конакбаев Ж.К. «Антонимическая фразеология в англ.рус. и казахском языках» Тбилиси,1981ж.
33.Коныров Т.К. «Структурно –семантическая природа сравнения в казахском языке» Алматы, Мектеп, 1985ж.
34.Крепель В.И. «Взаимодействие языковых и внеязыковых факторов в процессе фразеологической номинации» 1985ж.
35.Кунин А.В. Основные понятий английской фразеологий как лингвистической дисциплины. М, 1969ж.
36.Кунин А.В. «Фразеологическая вариантность и структурная им-я в современном английском языке.» Вологда, 1967ж.
37.Кунин А.В. Курс современной английской фразеологий. М, Высшая школа, 1989ж.
38.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. А, «Ғылым» баспасы, 1966ж.
39.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-том. Алматы, 1950ж.
40.Қожахметова І.С. «Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы» Алматы, «Мектеп» баспасы, 1972ж.
41.Ларин Б.А. «Очерки по фразеологии»,1956ж
42.Лековская К.А. Лексикология английского языка. М.Учпедгиз, 1986ж
43.Лимелев Д.Н. Лексика русского языка. М, Просвещение, 1975ж.
44.Лесник М.Д. Наблюдение над антонимами. Кишинев, 1973ж.
Мелерович А.А. «Проблема семантического анализа ФЕ современногого русского языка.» Ярослав, 1963ж.
45.Мелерович А.А. «О соотношении лексических компонентов фразеологизмов с элементами значения» Тула, 1975ж.
46.Миллер Е.И. «Природа лексической и фразеологической антонимии» Саратов, 1990ж.
47.Минаева В. Солво в языке. М. Высшая школа, 1983ж
48.Мусин Ж. «Қазақ тіліндегі антонимдік контекстер туралы» Алматы, 1977ж.
49.Мухаметжанов Ш. «Переносное значение слов в современном казахском языке» Алматы.
50.Руденко С.А. «Лексико- фразеологическая синонимия в современном английском языке» М,1980ж.
51.Сарсенбаев «Қазақ тілінің фразеологиясы.» Алматы,1973ж.
52.Телия «О вариантности лексического состава идиом» Москва, 1968ж.
53.Толекова «Проблемы устойчивости и вариантности фразеологизмов» Тула, 1968ж.
54.Ұйықбаев «Фразеологизмдердің варианттылығы.» Қазақстан мектебі, 1977ж.№10.
55.Хасенов «Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері». Алматы, 1985ж.
56.Шанский Н. «Фразеология современного русского языка». Москва, высшая школа, 1969ж.
57.Шанский Н. Современный русский язык. М,Высшая школа. 1989ж.
58.Шанский Н. Лексикология русского языка. М,Высшая школа, 1983ж
59.ысқақов «Қазіргі қазақ тілі», 1991ж.
60.Эмирова «К изучению антонимических отношении» Самарканд, 1973ж.
1.Аленина А.И. К вопросу об антонимических связях фразеологических единиц в современном английском языке. Иностранные языки в школе. 1978-№4-28-33 бет.
2.Аленина А.И. Некоторые вопросы сопостовительного изучения антонимии слов и фразеологических единиц в современном английском,немецком и русских языках. Челябинск, 1968ж.
3.Аленина А.И. Фразеологическая антонимия в современном английском языке. М,1968.
4.Аленина А.И. Фразеологическая антонимия и структурные типы фразеологических антонимов в современном английском языке. Тула, 1968.
5.Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии П.Изд-во ЛГУ, 1963ж.
Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Морозова Н.Н. Лексикология английского языка. М.Дрофа,1999ж.
6.Амосова Н. Лексикология английского языка. М, Учпедгиз, 1958.
7.Апресян Н.Д. Лексикологическая семантика// Син-ие средства языка. М.1974 43-50 бет.
8.Арнольд И.В. Лексикология английского языка.М,высшая школа,1990ж.
9.Арнольд И.В. Стилистика английского языка. М.Высшая школа, 1989ж.
Арбекова Т.И. Лексикология английского языка. М. Высшая школа, 1997ж.
10.Аханов К.Тіл білімінің негіздері 2-ші басылым. Алматы, Мектеп баспасы 1978ж.
11.Ахметов З.А. «Өлең-сөздің теориясы» Алматы, Мектеп,1973ж
12.Ахметжанова Ф.Р. «фразеологические единицы типы относительные прилагательные+существительное в казахском языке»
13.Байтелиев А. «Қазақ тілінің фразеологиялық есімді тіркестері және оларға тән белгілер» Қазақ тілі мен әдебиеті мақалалар жинағы.№4, Алматы,1974ж.
14.Барсикьян С.А. «К вопросы об антонимии слов и фразеологических единиц в современном русском языке» Самарканд, 1976ж.
15.Болғанбаев «Қазақ тіліндегі синонимдер» А, «Ғылым» баспасы, 1970ж.
16.Болдырева Л.М. «Опыт анализа компонентов фразеологии при стильном исследовании и фразеологии» Самарканд,1976ж.
17.Будагов Р.А. Современный русский язык. М,Высшая школа, 1977ж.
18.Введенская Л.А. «О взаимодействии антонимии и синонимии» Ростов-на Дону. 1968ж.
19.Виноградов В.В. «Об основных типах ФЕ в русском языке» А.А.Шахматов, 1943ж.
20.Гюльмагомедов А.Г. Из наблюдений над антонимии фразеологизмов и слов. Махачкала,1970ж.
21.Дефлин Дж. Словарь синонимов и антонимов. М.Центрполиграф,2002ж.
22.Жайсаков Р.Е. «Семантическо-грамматическая структура фразеологизмов в казахском языке.» Алматы, 1980ж.
23.Жуков В.Н. «О сопостовительности принадлежности фразеологической единицы с многозначностью слова. Проблемы устойчивости и вариантности ФЕ. Тула.
24. Жуков В.Н. «О смысловом центре ФЕ, М, 1961ж.
25.Зилина Л.Г. «Антонимия фразеологических единиц в современном немецком языке» Кемерово, 1977ж.
26.Иванова В.А. Антонимия в системе языка, Кишинев, Шпиница, 1982ж.
27.Кеңесбаев С. «К вопросу экспрессивно- семантических функциях фразеологизмов» А,1968.
28.Кеңесбаев С. «Қазақ тілінің идиомалары мен орфографиясы туралы» Халық мұғалімі, 1946ж.
29.Коваленко Т.И. О понятии вариантности в лексики и фр-и. Салнер Кана, 1972ж.
30.Комиссаров В.Н. Словарь антонимов современного английского языка, 1982ж.
31.Комиссаров В.Н. Проблемное определения антонима. Вопросы языка. 1957ж.
32.Конакбаев Ж.К. «Антонимическая фразеология в англ.рус. и казахском языках» Тбилиси,1981ж.
33.Коныров Т.К. «Структурно –семантическая природа сравнения в казахском языке» Алматы, Мектеп, 1985ж.
34.Крепель В.И. «Взаимодействие языковых и внеязыковых факторов в процессе фразеологической номинации» 1985ж.
35.Кунин А.В. Основные понятий английской фразеологий как лингвистической дисциплины. М, 1969ж.
36.Кунин А.В. «Фразеологическая вариантность и структурная им-я в современном английском языке.» Вологда, 1967ж.
37.Кунин А.В. Курс современной английской фразеологий. М, Высшая школа, 1989ж.
38.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. А, «Ғылым» баспасы, 1966ж.
39.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-том. Алматы, 1950ж.
40.Қожахметова І.С. «Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы» Алматы, «Мектеп» баспасы, 1972ж.
41.Ларин Б.А. «Очерки по фразеологии»,1956ж
42.Лековская К.А. Лексикология английского языка. М.Учпедгиз, 1986ж
43.Лимелев Д.Н. Лексика русского языка. М, Просвещение, 1975ж.
44.Лесник М.Д. Наблюдение над антонимами. Кишинев, 1973ж.
Мелерович А.А. «Проблема семантического анализа ФЕ современногого русского языка.» Ярослав, 1963ж.
45.Мелерович А.А. «О соотношении лексических компонентов фразеологизмов с элементами значения» Тула, 1975ж.
46.Миллер Е.И. «Природа лексической и фразеологической антонимии» Саратов, 1990ж.
47.Минаева В. Солво в языке. М. Высшая школа, 1983ж
48.Мусин Ж. «Қазақ тіліндегі антонимдік контекстер туралы» Алматы, 1977ж.
49.Мухаметжанов Ш. «Переносное значение слов в современном казахском языке» Алматы.
50.Руденко С.А. «Лексико- фразеологическая синонимия в современном английском языке» М,1980ж.
51.Сарсенбаев «Қазақ тілінің фразеологиясы.» Алматы,1973ж.
52.Телия «О вариантности лексического состава идиом» Москва, 1968ж.
53.Толекова «Проблемы устойчивости и вариантности фразеологизмов» Тула, 1968ж.
54.Ұйықбаев «Фразеологизмдердің варианттылығы.» Қазақстан мектебі, 1977ж.№10.
55.Хасенов «Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері». Алматы, 1985ж.
56.Шанский Н. «Фразеология современного русского языка». Москва, высшая школа, 1969ж.
57.Шанский Н. Современный русский язык. М,Высшая школа. 1989ж.
58.Шанский Н. Лексикология русского языка. М,Высшая школа, 1983ж
59.ысқақов «Қазіргі қазақ тілі», 1991ж.
60.Эмирова «К изучению антонимических отношении» Самарканд, 1973ж.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТАРАУ. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ-ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің жасалу жолдары. ... ... 10
1.3. Логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың
ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ТАРАУ. АНТОНИМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ АЯСЫ
2.1. Антонимдердің синонимдермен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Антонимия және полисемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің қолданылу жиілігі ... . 30
3 ТАРАУ Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
3.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Бір құрылымды және әр құрылымды фразеологиялық антонимдер ... ... .. 36
3.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің морфологиялық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін құрылымдық және семантикалық қарама-қарсылықтың түрлері ... 39
3.5. Антонимиялық компоненттер кездеспейтін фразеологизмдер ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМША 3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША 4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОСЫМША 5 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыс лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы - антонимияға арналады.Таңдалынып алынған зерттеу жұмысының тақырыбы Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер деп аталады. Жұмыс кіріспеден,3 тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және зерттеу жұмысына қосымша ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдер сөздігінен тұрады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің тілдік сипаты және қолданылу ерекшеліктері.
Таңдалынып алынған тақырыптың мақсаты екі тілдегі антоним құбылысының қолданылу аясын, оның семантикалық табиғатын айқындап, жасалу жолдары мен троп түрлерімен байланысын анықтау,екі тілдегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін мағыналық және құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру, сондай-ақ қазақ және ағылшын тілдерінің лексикалық жүйесіндегі антонимдердің маңызын анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі екі тілдегі мағынасы қарама - қарсы сөздердің қолдануда қиындық туғызып, кейбір сөздердің антонимдік жұптары бірнеше жолмен берілетіндігіне байланысты, өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген өзекті мәселелер көп. Бұл жұмыстың теориялық құндылығы семасиология саласына, салыстырмалы лексикология салаларына үлес қосу.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы жұмыстың керекті материалдарын пайдаланып, тілдегі антонимдік қатынастаратты мектептерде үйірме сабақтарын немесе арнайы курстарды өткізуге болады. Сондай-ақ қосымша оқулықтарды даярлауда, курстық жұмыс жазарда да қолдануға болады.
Зерттеуді жүргізу барысында мынандай материалдар пайдаланылды: қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі түсіндірмелі, фразеологиялық және антонимдер сөздіктері, ғылыми мақалалар, мақал-мәтелдер жинақтары, У.Шекспир сонеттері, А.Құнанбаев, Т.Нұрмұхамедов, Д.Әбілевтердің шығармаларынан алынған үзінділер тағы басқа материалдар. Диплом жұмысын жазарда салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының бірінші тарауы екі тілде антонимге берілген анықтамалар, оның жасалу жолдары, логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы, антонимдердің синонимдермен байланысына фразеологиялық антонимдерге арналады
Екінші тарау антонимдердің лексика-семантикалық аясы, екі тілдегі антонимдердің қолданылу жиілігі қамтылады.
Үшінші тарау ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерге арналады.
Қортынды бөлім әр тараудағы антонимдер жөніндегі түйіннен тұрады.Әдебиеттер тізімі алфавиттік ретпен берілген. Екі тілде берілген сөздік диплом жұмысына қосымша ретінде берілген. Қазақ тіліндегі антонимдер сөздігін құрастыру барысында бірнеше әдеби шығармалар талданып, мысалдар таңдалынып алынды.
1. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ-ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері
Антонимдер дегеніміз ("anti"грек тілінен аударғанда қарама-қарсы және "onyma" есім, атау) қарама-қарсы мағынаны білдіретін, бір сөз табына жататын тілдік бірліктер. Мысалы : алыс - жақын (far-near), үлкен-кіші (big-small), ауыр-жеңіл( heavy- light),қиын- оңай ( difficult - easy), жылы-суық ( warm- cold), жоғары- төмен ( up-down), ілгері- кейін ( forward - backward ), ақырын- қатты (quiet- loud ), кедей-бай(poor- rich), ескі-жаңа ( old- new ) және тағы басқалары.
Антонимия құбылысы ағылшын және қазақ тілдеріне тән құбылыс. Қазіргі уақытқа дейін қазақ тілінде антонимия құбылысы көп зерттелмеген. Қазақ тіліндегі антонимия құбылысын зерттеген ғалымдардың бірі Ж.Мусин былай дейді: Антонимия- лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп, зерттейтін саласы. өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген мәселелер көп-ақ.
Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады.Бұдан антонимдік қарама-қарсылықтың ұғымдар қарама-қарсылығымен, яғни логикалық қарама-қарсылықпен байланысты екені айқын көрінеді. Бірақ осы байланыстың сыры неде, логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-қарсылықты тепе-тең деп қарауға болама?-деген сұрақ туады. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады. Осыған байланысты қандай сөздер сапалық ұғымдарды білдіреді, сапалық ұғымдарды білдіретін сөздердің барлығы да антоним бола бере ме?-деген сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
Антонимияда әр алуан пікір таласын білдіріп жүрген мәселелердің бірі туынды антонимдер жайы. Орыс тілі ғылымында антонимдер туралы пікір таласы әлі толастаған жоқ.Бұл мәселе туралы түркітанушылар арасында әр түрлі көзқарас бар.Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антонимия мен болымсыздық категориясының ара жігін ашу қажеттігі туады. Түркі тілдерінде туынды антонимдер тіліміздегі - лы,-лі-сыз-сіз қосымшалары қосылу арқылы жасалған сөздер арасындағы мағына қайшылығына (сулы-сусыз, малды-малсыз, үйлі-үйсіз, жерлі-жерсіз) сүйенеді. Тілдік фактілер бұндай қайшы мәндес мағынаның антонимдік қарама- қарсылықпен тең емес екендігін көрсетеді.Антоним семантикалық құбылыс болғандықтан, оның тілдегі полисемия, синонимия, омонимия сияқты лексикалық топтармен байланыспай оқшау тұруы мүмкін емес.
Антонимдердің лексика-семантикалық реңі, стилистикалық мүмкіншіліктері мен өріс аумағы, қолданылуы, тіліміздегі қарсы мағынада ұғымдарды берудің амал-тәсілдері тағы басқа мәселелерді зерттеудің ғылыми практикалық мәні түсінікті.
Антонимияға арналған еңбектер баршылық:Ж.Қ. Қонақбаева ағылшын, орыс және қазақ тіліндегі антонимиялық фразеологиялық сөз тіркестері, А.И.Аленина Некоторые вопросы сопоставительного изучения антонимии слов и фразеологических единиц в современном английском, немецком и русском языках, е.Н. Миллер Природа лексической и фразеологической антонимии, А.Иванова Антонимия в системе языка,Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігі және тағы басқалар.
Антонимияны зерттеген ғалым Джон Лайонс антонимияны негізгі семантикалық қатынастың бір түрі деп атаған.
Орыс тіл білімін зерттеп жүрген Н.М.Шанский Лексикология русского языка еңбегінде, антонимдер- әр түрлі дыбысталатын, қарама-қарсылық ұғымды білдіретін тілдік бірліктер деген анықтама береді.
Ағылшын фразеологиясының атақты зерттеушісі А.В.Кунин ағылшын тіліндегі фразеологиялық антонимдерді төмендегідей семантикалық типтерге бөледі:
1.бастау-аяқтау (put something on foot-ring down the curtain)
2.іс-әрекет- іс-әрекет нәтижесін жою.
(loosen one's purse strings-tighten one's purse strings)-ақшасын бет-албатты шашу-ақшасын қысып ұстау.
3.жақсы-жаман, дұрыс-дұрыс емес
(earn on earnest penny- live by one's wits)-Жұмысқа жанын салу-шырпының басын сындырмау.
(play one's cards well- play one's cards badly)-жұмыс істеу- ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүріп жұмыс істеу.
4.көбірек-азырақ
(as scare as hen's teeth- as plentiful as blackberries)-Бір-ақ уыс- көлдей көсір
(As light as a feather- as heavy as lead)-мамықтай жеңіл- темір сияқты зілдей.
Жылдамдық.
At a snail's pace- at breakneck (breakdown)speed- тасбақа сияқты қозғалу- көзді ашып-жұмғанша
Сондай-ақ әр түрлі антонимдер ұждандық қасиеттерді де білдіреді:
1.Сұлулық, сұлу- кейіпсіз пішін, ұсқынсыз, келбетсіз.
as prettey as a picture- as ugly as sin - ай десе аузы, күн десе көзі бар- адам көргісіз, үрей туғызатындай.
2.Эмоционалдық және интеллектуалдық қасиет немесе оның жоқтығы
a) as gentle as a lamb- as hard as nails (қой аузынан шөп алмас- тас жүрек)
А.В.Кунин фразеологиялық антонимдерді бір стильді және әр стильді деп екіге бөлген. Бір стильді фразеологиялық антонимдер бір функционалдық стильге жатады. Мысалы: with a heavy heart- көңіліне кірбің түскен -with a light heart - ақ көңіл, ақ ниетті.
Ал, әр стильді фразеологиялық антонимдер әр функционалдық стильдерге жатады. Мысалы: lose one's heart-еңсесі түсу- keep one's chin up-еңсесін көтеріп ұстау.
Е.Н. Миллер болса, өзінің Природа лексической и фразеологической антонимии еңбегінде фразеологиялық антонимдерді 3 топқа бөліп қарастырады:
1.фразеологиялық антонимдердің құрамында ортақ немесе антонимиялық компоненттер кездеспейтін,бірақ семантикалық жағынан қарама-қарсы.
Мысалы: азап тартты- рақатқа батты, алақанына түкірді- кежегесі кейін тартты; орыс тілінде:принять во внимание- сбросить со счетов, ниже травы, тише воды- сам черт не брат.
2.құрамында лексикалық антоним кездесетін фразеологиялық антоним. Мысалы: май ішті- зәр ішті, ер жүрек- қоян жүрек; орыс тілінде: бить тревогу- бить отбой.
3.болымсыздық мағынаны беретін қосымшалары бар антонимдер. Мысалы: талғамына сай- талғамына сай емес; орыс тілінде: по вкусу- не по вкусу; ағылшын тілінде: beat about the bush- not to beat about the bush.
Ж.Мусиннің Қазақ тіліндегі антоним сөздер деген еңбегінде фразеологиялық антонимдер екі топқа бөлінген:
1.Фразеологиялық бірліктердің мағыналары тұтастай қарама- қарсылықты білдіреді. Мысалы: қуанышың қойныңа сыймасын - кесір-кесапатқа жолыққыр, жас-жаныңа жамандық бермесін- көгермей көктей солғыр.Бұл фразеологиялық антонимдердің бір жұбы алғыс мәнде қолданылса, екіншісі қарғыс мәнде қолданылып тұр.
2.Қарама-қарсы мағынадағы фразеологизмдердің құрамында бір сөз қайталанып отырады. Мысалы:
a) жолыңа жуа біткір-жолың даңғыл болсын
ә) жүрегінің түгі бар-су жүрек
б)кең пейіл-тар пейіл
в) көңілі сынық-көңілі қош
Мұндай құбылыс ағылшын тіліне де тән. F.e. look with another eye upon something (көзқарастары әр түрлі)- see eye to eye with somebody (көзқарастары бірдей), to be born under a lucky star (бақ жұлдызы оңынан туар)- to be born under unlucky star (бақсыздың жұлдызы солынан туар)
Антонимдерді зерттеген К.Аханов өзінің мақаласына лексикалық антонимдерді үш топқа бөліп қарастырады:
1.сапаны білдіретін антонимдер.
Мысалы: жақсы-жаман (good-bad), ескі - жаңа (old-new), әдемі- ұсқынсыз (beautiful- ugly)
2.Адамның мінез-құлқын, қимылын,іс-әрекетін сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-қатынасты білдіретін антонимдер тобы.Мысалы: сүйіну- күйіну, қуану- ренжу, салғырт-ұқыпты, сабырлы- ұшқалақ, сөйлеу-үндемеу.
3.Уақыт мерзімін білдіретін антонимдер. Мысалы: қыс-жаз, күн-түн, бүгін-ертең.
Бірақ шындығында күн-түн, сөйлеу-үндемеу дегендер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар емес. Күн-түн дегендер бір тәулік ішіндегі мерзімнің екі шегі, сөйлеу-үндемеу дегендер қимыл иесінің күйін білдіреді. Демек антонимдер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың атауы емес, заттың сапасының атауы, дәлірек айтқанда, сапаның бағасының атауы, немесе бір процестің екі түрлі күйінің атауы болып табылады.
А.Болғанбаевтың пікірінше: антоним болатын сөздер міндетті түрде қарама-қарсы мағынаны білдіруі қажет, сондай-ақ антонимдер бір сөз табына жатуы керек. Мысалы: жақсы-жаман (сын есім), туу-өлу (етістік), өмір-өлім (зат есім).
Антонимдік жұптың сыңарлары бір сапаға берілген бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі бағаның атауы болып табылады. Мысалы: мамықтай жеңіл (as a feather-as heavy as lead)-темір сияқты зілдей.Бұл антонимдердің заттың салмағын білдірсе, ит өлген жер-қарға адым жер (cheek by jowl- far cry from).
Орыс тіліндегі фразеологиялық антонимдерді зерттеген Попов З.Д. мен Копыленконың пікірінше фразеологиялық бірліктерді антонимиялығын анықтау қиынға түседі, өйткені фразеологиялық антонимдердің мағыналары лексикалық антонимдердің мағыналарына қарағанда бұлыңғыр болып келеді.Олай дейтін себебіміз: Он нес околесицу деген фразеологизмнің мағынасы нақты емес, бұлыңғыр,өйткені лексикалық мағыналары әр түрлі. Мысалы: он говорил глупости- ол қайдағы жоқтыны сөз етті, он писал глупости- ол қайдағы жоқтыны өзінің хатында сөз етеді.
Фразеологиялық сөздікте: нести околесицу- делать что-либо,лишенное разумной содержательности, целесообразности, не имеет четкого ограничения, например в письме или в разговоре.
Жалпы антонимиядағы зерттеушілер назарынан тыс қалып жатқан және бір мәселе - фразеологиялық антонимдер жайы.
Сыйыспайтын ұғымдар- қайшылықты ұғымдар және қарама - қарсы ұғымдар деп екіге бөлінеді. Қайшылықты ұғымдар бірін-бірі тікелей жоққа шығарады. Бұлардың арасында ешқандай аралық мүше болмайды. Тілдегі жер - жер емес, үлкен-үлкен емес, сулы-сусыз, малды-малсыз, айт-айтпа, кел-келме деген сөздердің білдіретін ұғымы осы қайшылықты ұғымдарға сай келеді. Бұл сөздердің мағыналары бірін-бірі тікелей жоққа шығарады, бұлардың арасында аралық ұғымдарды білдіретін сөздер жоқ. Қарама-қарсы ұғымдар белгілі бір логикалық қатардың ең шеткі екі мүшесі болып табылады. Олардың арасында үшінші бір аралық мүше болуы мүмкін. Қарама-қарсы ұғымдар бірін-бірі жоққа шығарып қана қоймайды, сонымен қатар затқа, құбылысқа жаңа баға береді. Мысалы, жақсы-жақсы емес- жаман деген ұғымдар қатарының ең шеткі екі мүшесі жақсы мен жаман қарама-қарсы ұғымдар болып табылады.Өйткені мұндағы жаман деген сөз затқа жақсы деген сөз арқылы берілген бағаны жоққа шығарады, сонымен бірге затқа алғашқыға мүлде кереғар жаңа баға береді.(жаман) Тіліміздегі шамалы деген сөз бұларға аралық мүше бола алады. Шикі- пісі (аралық мүше-дүмбілез), тар- кең (narrow- wide) аралық мүше - шақ), алда- артта (before-behind) (аралық мүше- ортада) деген сияқтылар туралы да осыны айтуға болады.
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің жасалу жолдары
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі антонимдер көбінесе сын есімдерден болады, онан соң етістіктерде, зат есімдерде, үстеулерде азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан антонимдер тым тапшы.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері :ауыр-жеңіл (heavy- light), кең-тар (wide-narrow), ыстық- суық ( hot- cold), үлкен- кіші (big-small), жас-кәрі (young- old), ұзын-қысқа ( long- short), терең-саяз (deep- shallow), арық- семіз (lean-fat), жеңіл- қиын ( easy- difficult), ащы- тәтті (bitter- sweet), көп-аз (many- few),оң-теріс ( right- wrong ) т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық - жасырын, өзімшіл- көпшіл, ашық- жабық, тілазар-елгезек, қатты- ақырын, орнықты-шалағай, олақ-іскер, оңқай-солақай, сүйкімді- жексұрын, бүтін - жыртық, жүрдек-шабан, түзу-қисық т.б.
Ағылшын тілінде: selfish- sociable, friendly, open-close, loud-quiet, beautiful- ugly, etc.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе-лы-,лі, -ды, --ді,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын, ал - сыз, -сіз жұрнақтары жағымсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.
Арлы арына қараса,
Арсыз жеңдім дейді.
Сол сияқты сын есім - ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы-соңғы, бұрынғы-қазіргі, үйдегі-түздегі, сыртқы-ішкі, күндізгі-түнгі, қысқы-жазғы т.б.Ағылшын тілінде: first-last, to be in-to be out және т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері: озу-қалу, келу-кету, қону-ұшу,айырылу-қосылу,шашу-жинау, бару-қайту, жату-тұру, ашу-жабу, кіру-шығу, ұту-ұтылу, жеңу-жеңілу,қуану-ренжу, сүйіну-күйіну, көшу-қону,күлу-жылау,сату-алу, ысу-суу, шабу-ілбу, даму- тоқырау, қату-жібу, ауыру-сауығу т.б. Ағылшын тілінде: to be ahead-to be behind, to come-to go, to fly-to land, to depart-to join, to throw-to tidy, to open-to close, to win-to lose, to laugh-to cry, to sell-to buy, to increase-to decrease, to be ill- to recover ,etc.
ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару,жоғарылау төмендеу,татуластыру-араздастыру, ақтау-қаралау, елдестіру-жауластыру,мақтау-даттау, күшею-бәсеңдеу, баю-кедейлену,арықтау-семіру, жаңару-күшею-бәсеңдеу, баю-кедейлену, жаңару-ескіру, арықтату-семірту және т.б. Ағылшын тілінде: to go upstairs-to go downstairs, to become rich-to become poor, to lose weight-to gain weight, etc.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі:
а) түбір күйінде кездесетіндері:өтірік-шын,алғыс-қар ғыс, рақат-бейнет, бақ-сор, өмір-өлім,өң-түс, алды-арты, шарапат-кесепат, асты-үсті, пайда-зиян, бай-кедей, жаз-қыс, күн-түн және т.б. Ағылшын тілінде: truth-lie, life-death, back-front, on-under, rich-poor, winter-summer, day-night, etc.
б)Туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы-бересі, байлық-жоқтық, кісілік-иттік, аштық-тоқтық, тарлық-кеңдік, жеңіс-жеңіліс, ұтыс-ұтылыс, азшылық-көпшілік, кіріс-шығыс, алыс-беріс, сыпайыгершілік-арсыздық т.б. Ағылшын тілінде: wealth-poverty, width-narrowness, victory-defeat, etc.
Үстеуге қатысты антонимдер : ерте-кеш, ілгері-кейін, жоғары-төмен, алыс-жақын, әрі-бері, сылбыр-тез т.б. early-late, forward-backward, up and down, far-near, there-here, slow-fast, etc.
Есімдікке қатысты анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады. Ағылшын тілінде де есімдікке қатысты антонимдер санаулы. Мысалы: this-that, these-those.
Тілде қарама-қарсы ұғыммен қатар, кейде, аралық ұғым да кездеседі. Мәселен ескі мен жаңаның арасында көне (көнетоз), икі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы (warm), ұтыс пен ұтылыстың арасында тең (equal),ерте мен кештің арасында дәл (sharp) , біткен мен бітпегеннің арасында шала, жеңу мен жеңілудің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним біткеннің бәріне тең емес, кейбіреулерінде ғана ұшырайды. Аралық ұғым керегар екі ұғымды тең ұстап тұрады. Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін шендестіріп, салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Қазақ тілінде болымсыздық категориясы сыз,-сіз,-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе аффикстері және емес, жоқ сөздері арқылы жасалады. Бұл аффикстер жалғанған немесе жоқ,емес дегендер тіркесе қолданылған сөздер:
1.фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес,mountain- not mountain; кісі-кісі емес man-not man)
2.заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығарады. (малды-малсыз, ақылды-ақылсыз). Ағылшын тілінде мысалы: clever-stupid.
3.іске, қимылға тиым салады (кел-келме, айт-айтпа, кет - кетпе, бар-барма). Ағылшын тілінде: come-don't come, say-don't say, go away-don't go away, go-don't go және т.б.
Бұлардың ішінде заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығаратын тобы антонимдерге бір табан жақын тұрады. Кейбір зерттеушілер бұларды антонимдер деп есептейді.
Тілдік фактілер аталған аффикстер арқылы жасалған сөздердің антоним бола алмайтындығын байқатады.
-лы,-лі,- (-ды,-ді,-ты,-ті) жұрнағы зат есімге жалғанып, заттың құбылыстың яки сапаның бар екенін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы, сулы, балалы, көңілді, қажырлы, пайдалы, икемді.
-сыз,-сіз жұрнағы есім сөздерге жалғанып, заттың, құбылыстың немесе сапаның жоқ екенін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы: жерсіз, баласыз, көңілсіз, пайдасыз. Ағылшын тілінде - ful - less жұрнақтары жалғанған сөздер антонимдік жұп құрайды, екіншісі заттың, құбылыстың,сапаның жоқ екенін білдіретін сын есімдер жасауға қатысады. Мысалы: useful-useless, careful-careless, etc.
Демек, бұлар бір-біріне қарсы мағыналас жұрнақтар болып табылады. Бірақ бұл қосымшалар арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан мүлде басқаша. Дәлірек айтқанда, бұл жұрнақтар антонимдік мағына туғыза алмайды. Өйткені - лы,- лі жұрнағы затта немесе құбылыста белгілі бір сапаның бар екендігін, мол екендігін білдірсе, -сыз,- сіз жұрнағы затта немесе құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді.
Мысалы, малды-малы бар, малсыз-малы жоқ сулы-суы-суы бар,сусыз-суы- жоқ, пайдалы-пайдасы бар, пайдасыз-пайдасы жоқ, қарлы-қары бар, қарсыз-қары жоқ т.б.
Демек, -сыз,- сіз жұрнағы заттағы, құбылыстағы - лы,-лі жұрнағы арқылы білінетін бар сапаны жоққа шығарады. Бірақ затқа, құбылысқа жаңа баға бермейді. Басқаша айтқанда, -сыз,-сіз болымсыздық категориясын туғызатын қосымша болып табылады. Ал антонимдік жұптың екінші сыңары, жоғарыда айтқанымыздай, сол жұптың алғашқы сөзі арқылы берілген бағаны жоққа шығарып қана қоймай, сонымен бірге, затқа, құбылысқа берілген жаңа баға болып табылады. Мысалы, сулы жер, сусыз жер дегендерді салыстырып қарайық. Мұндағы сулы деген сөз жерде судың бар екендігін білдіріп тұр. Семантикалық жағынан алғанда бұл берілген баға іспетті. Ал сусыз деген сөз осы бағаны мүлде жоққа шығарады. Бірақ жерге жаңа баға бермейді. Мұндай бағаны құрғақ (dry) деген сөздің бойынан табамыз.Демек сулы-құрғақ (damp-dry)дегендер- антонимдес сөздер.Ал сулы-сусыз дегендер бірін-бірі жоққа шығарып тұрған болымды, болымсыз тұлғалар болып табылады.
Сол сияқты бақытты адам-бақытсыз адам (happy man-unhappy man) деген тіркестерді салыстырып қаралық. Мұндағы бақытсыз (unhappy) деген сөз бақытты( happy)деген сөздің мағынасын мүлде жоққа шығарады, бірақ адам халіне жаңа баға бермейді. Бақытты деген сөзге мүлде кереғар ұғымды білдіріп, адам халіне жаңа баға болып табылатын сөз- сорлы. Сонда бақытты- сорлы - антонимдес сөздер. Ал бақытты- бақытсыз- болымды-болымсыз тұлғалар. Бұлар логикадағы бірін-бірі жоққа шығаратын қайшы мәндес ұғымдарға сәйкес келеді. Бұлардағы мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан анағұрлым төмен, әлсіз болады. Антитеза жасауда бұл формалардың тым сирек қолданылатындықтары да сондықтан.
Сөйтіп, -лы,-лі,- сыз,-сіз жұрнақтары арқылы жасалған сөздер бір-біріне қарсы мағыналас болса да, антоним бола алмайды. Бұлардың алғашқысы (-лы,-лі) сын есімдердің болымды түрін, ал соңғылары (-сыз,-сіз) болымсыздық түрін жасайды. Аталған жұрнақтар туыс тілдерде де нақ осындай қызмет атқарады.
Болымсыздық мәнді білдіретін жұрнақтардың енді бір тобы (-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе) тек етістіктерге ғана жалғанады: келді-келмеді, айтты-айтпады, жазды-жазбады. Ал,ағылшын тілінде болымсыздық мәнде do, does, did, will, shall және тағы басқа көмекші етістіктер және болмсыздықты білдіретін not сөзі жалғанады.Мысалы: He came-he did not come. He wrote-He didn't write. I shall come- I shan't come, etc.
Бұл жұптардың алғашқы сыңарлары (келді -came, айтты-said, жазды-wrote) іс-әрекеттің, қимылдың болғандығын, жүзеге асқандығын білдіреді, келесі сыңарлары (келмеді-didn't come, айтпады-didn't say, жазбады-didn't write), оған керісінше қимыл, әрекеттің іске аспағандығын, болмағандығын білдіреді, яғни алғашқылар арқылы білінген мағынаны жоққа шығарады. Демек бұлар бір ғана тұлғаның болымды, болымсыз түрлері болып табылады.
Етістік антонимдер қимылдың бағытын (келді-кетті)( came- went away) немесе қимыл иесінің қалып күйін (отырды-тұрды) ( sat- stood up) білдіреді. Келтірілген мысалдарда етістік антонимдерге тән мұндай семантикалық ерекшеліктердің бірі де жоқ. Бұлар болған істі жоққа шығарумен ғана шектеледі, субъектінің болымды форма арқылы білініп тұрған күйіне немесе қимылының бағытына мүлде қарама қарсы жаңа күйді немесе оның қимылының бағытын білдірмейді.
Екіншіден, антоним сөздер бір сөйлем ішінде қатар қолданыла береді. Ал бір сөйлем ішінде бір етістіктің болымды, болымсыз түрлері (келді-келмеді,жүрді-жүрмеді деген сияқты) қатар қолданылуы тым сирек кездеседі. Кездесе қалған күнде де (Ахмет сабаққа келді, Омар келмеді) (Akhmet came to the lessons, Omar didn't come), мұндай сөйлемдер стильдік жағынан аса мінсіз сөйлем болып шықпайды. Сондықтан бұл тектес сөйлемдерде болымсыз етістіктің орнына өткен шақ есімшенің жоқ деген сөзбен тіркесі қолданылады.
Үшіншіден, болымсыздық тұлғадағы екі сөз бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда олар болымдылық мағына береді. Мысалы, Оразбай мен Жиреншенің қиястығын көрмей отырғамыз жоқ (М.Әуезов). Алмай тынбас сенің әкең! Алғашқыда сөйлемдегі көрмей отырғамыз жоқ деген тіркес көріп отырмыз деген мағынаны білдіреді. Соңғы сөйлемде алмай және тынбасдеген болымсыздық мәндегі екі сөз қатар қолданылып, өздерінің негізгі болымсыздық мағынасынан айрылып бірін-бірі жоққа шығару арқылы мүлде басқа мағынаны, алады деген болымдылық мағынаны білдіріп тұр. Ал антоним сөздер бұлайша қатарласа қолданылғанда, антонимдік мағынадан айрылып қалмайды, қайта сол мағына қарама-қарсылығын күшейтіп, үстемелеп көрсетеді. Мысалы қас, дұшпан, ескі дос деген сөздер қатарласа, жарыса қолданылғанда, болымсыздық мәндегі сөздер сияқты бірін-бірі жоққа шығару арқылы басқа бір мағынаны білдірмейді, қайта сол мағынаны үстемелеп күшейте түседі.
Антонимдер лексиканың басқа топтарына жататын сөздер сияқты әр түрлі жұрнақ жалғаулар қабылдап, олардан жаңа сөздер туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағын кеңітіп, олардың тілдегі басқа сөздермен алуан түрлі қарым-қатынасқа түсіп құбылуына, сөйтіп, лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді, оралымды сөздер тобы болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызады.
1.3.Логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы
Ұғым логикалық, ал антоним тілдік категория екені мәлім. Осығанбайланысты логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы неде, айырмашылығы қандай?- деген сұрақ туады.
Логикада ұғым формальды ұғым және күрделі ұғым деп екіге бөлінеді.Формальды ұғым заттың ең жалпы, ең негізгі ерекше белгілерін ғана
қамтиды. Күрделі ұғым заттың барлық белгілерін тұтас қамти отырып, оның қасиетін, басқа заттармен арақатынасын, байланысын түгел ескереді. Сөз мағынасының заттық мәні осы формальді ұғымға сәйкес келеді. Ал оның тұлғалануы әр түрлі болады. Бірақ бұл ұғым мен мағына барлық жағынан бір-біріне тепе-тең деген сөз емес. Ұғымның мағынасы кең, ал сөз мағынасы тар, немесе керісінше болып келе береді. Бірақ қалай болғанда да мағынаның заттық мәні формальды ұғымға сәйкес келеді, соның атауы болып табылады. Өзімізге белгілі, ойлау процесінде тіл шешуші роль атқарады. Тікелей сезінуден ға көшу тіл арқылы іске асады. Бұрын таныс емес затты көргенде, адамда ең алдымен сезіну (көру, есту, дәм, иіс т.б) пайда болады. Сонымен қатар сезімдік бейнелердің вербалдану процесі жүреді. Санада пайда болған сезім бейнесі сөз арқылы белгіленеді. Бұл ретте әуелі заттың айрықша, ең басты белгілері, олардың арақатынасы анықталып, сөз, сөз тіркестері, сөйлем түрінде санада қалыптасады. Сөйтіп, зат бір мезгілде ойлау және тіл арқылы қатар сипатталады: санада заттың екі түрлі бейнесі қалыптасады. Бұл екі бейненің мазмұны бірдей (зат), материалы әр түрлі болады. Осылайша зат туралы сезімдік бейнелік информация семасиологиялық информацияға айналады. Тікелей сезінуден ойға, одан тілге көшу осылайша іске асады. Бұл процесс затқа атау берумен аяқталады.
Атаудың пайда болуы және оның қызметі сипаттауға байланысты болады. Жоғарыда сипаттауда заттың басты қасиеттері, ерекше белгілері алынады дедік. Затқа атау беруде осы белгілердің ең көрнектісі, ең бастысы (әдетте бір немесе екі белгісі ғана) алынады да, ол бұрыннан таныс заттардың сол сияқты белгілерімен ерекшеліктерімен салыстырылады. Қазақ ұғымында шапшаңдық, жылдамдық, шайтан атымен байланысты. Қимылы шапшаң малды, адамды мақтағанда шайтанның отын ала қашқандай екен дейміз.
Сөйтіп бейнелеуде, сипаттауда заттың екі негізгі белгісі сол заттың ерекшелігі ретінде алынады, соның атауы зат атауы болады. Ал тікелей сезінуге келмейтін ұғымдар атауы (қуаныш, қайғы, ақыл, өмір) тек тілді пайдалана отырып, ойша сипаттаудың нәтижесінде, яғни абстракциялаудың нәтижесінде қалыптасады.
Атаудың пайда болуы және қызметі сипаттауға байланысты болады, ал сипаттауда заттың басты қасиеті, белгісі алынады. Белгілі бір сөздің сапалық қасиетті білдіру яки білдірмеуі, міне осы атауға негіз болған белгімен байланысты болады. Мысалы, тас, ағаш, қағаз, шам деген сөздер- объективтік дүниедегі ақиқат, нақты заттардың атауы. Бұларда сапалық қасиет жоқ, тек атауыштық қасиет қана бар. Ал жұмсақ, қатты, қалың, жұқа, қараңғы (mild, hard, thick, thin, dark) дегендерде әрі атауыштық, әрі сапалық қасиет бар. Бұлар белгілі бір құбылыстың атауы болумен қатар, сол құбылыстардың әр түрлі сапалық, сындық тағы басқа қасиеттерін білдіреді.
Заттың түсін, түрін, сынын, сапасын, көлемін, мөлшерін, салмағын, дәмін, қалып күйін, қимыл қарқынын, уақытқа, орынға қатысын т.б. білдіретін сөздер сапалық ұғымдармен байланысты болады. Зат танылғанда оның сыны, сапасы, көлемі, мөлшері тағы басқа қасиеттері танылады. Заттың сынын, санын, сапасын тағы басқа қасиеттерін заттың атауынан бөліп тастауға болмайды. Мысалы жақсы, жаман (good-bad) дегендер заттың сындық сапасын, ақ- қара (white- black) - түсін, ұзын-қысқа (long-short) -өлшемін, тар-кең (wide-narrow) - көлемін, ерте-кеш (early-late) - қимылдың уақытқа қатысын, кіру-шығу ( to enter-to go out)-қимылдың бағытын білдіреді. Демек, сапалық мағына сөздің негізгі мағынасы болып табылады. Басқаша айтқанда, антонимдік мағына сапалық ұғымдарды білдіретін сөздерге тән болғанда, оның өзі сөздің негізгі мағынасы болады.
Антонимдік қарама-қарсылық сапалық ұғымдарды білдіретін немесе сапалық мәні бар сөздерге ғана тән болады. Ал логикалық қарама-қарсылық кез келген ұғымдар арасында бола береді. Логиканың тұрғысынан алғанда, кез келген ұғымды жоққа шығаруға (тас-тас емес, кітап-кітап емес)немесе кез келген басқа бір ұғымға қарсы қоюға болады (темір- металл, iron-meta l, бұл темір емес-ағаш this is not iron-this is a tree). Антонимдік қарама-қарсылықтың логикалық қарама-қарсылықтан бір айырмашылығы міне осында. Антонимдік қарама-қарсылық тек бір логикалық қатарға жататын, яғни тектес ұғымдар қарама- қарсылығына негізделеді.
Сөйтіп бір логикалық қатарға жататын, яғни бір тектес ұғымдар заттың не құбылыстың бойындағы диалектикалық қарама-қарсылықты көрсетеді. Температураға байланысты ыстық-суық (hot- cold), уақытқа байланысты ерте-кеш (early- late), сынға байланысты жақсы-жаман (good-bad) деген ұғымдардың арақатысы диалектикалық қайшылықтың арақатысы болып табылады. Ал диалектикалық қайшылықтың бір жағы оның екінші жағынсыз болмайды. Соған сәйкес қарама-қарсы ұғымдар да бірімен-бірі байланыста болады, бірінсіз бірі өмір сүрмейді. Егер адам санасында ерте деген ұғым болмаса, кеш деген ұғым да болмас еді. Тар деген ұғымның санада өмір сүруі кең деген ұғымға тікелей байланысты, ұзынсыз қысқа жоқ. Бұлар логикалық бір қатардың қарама-қарсы екі мүшесі, бір құбылыстың (не заттың) бойындағы бірін-бірі жоққа шығаратын (взаимоисключающие), сонымен бірге бірін-бірі қажет ететін (взаимопредполагающие), яғни бірінсіз-бірі өмір сүрмейтін қарама-қарсы жақтары болып табылады.
Диалектикалық қайшылықтың қарама-қарсы екі жағы бір-біріне тепе-тең болатыны сияқты кереғар ұғымдар қарама-қарсылығына негізделген антонимдер де қарама-қарсылық мәні жағынан бір-біріне тепе-тең болу керек. Егер бұл заңдылық бұзылса, олар антонимдік мәнін жояды. Мысалы, жас-сақа-мосқал-кәрі (кісі) деген логикалық қатарды алайық. Мұндағы жас-сақа, немесе жас-мосқал дегендер антоним бола алмайды. Өйткені бұлардағы мағына қарама қарсы жас-кәрі (young-old) дегендегі қарама-қарсылықтан төмен. Бұл логикалық қатардың ең шеткі кереғар екі мүшесі жас-кәрі дегендер қарама-қарсылықты мәні жағынан бір-біріне тепе-тең. Сондықтан олар нағыз антонимдер болады. Сондай-ақ жақсы-тәуір-шамалы-нашар-жаман деген қатардағы шамалы, нашар деген сөздердің жақсыға қарсы мағынасы жаман мен салыстырғанда әлдеқайда төмен.
Сөйтіп, антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек. Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан не сәл төмен, не сәл жоғары болса, онда олар антоним бола алмайды.
Рас, сөйлеу тәжірибесінде тәуір-жаман, жақсы-нашар деген сөздер бір-біріне қарсы мағынада қолданыла береді. Бірақ олар тұрақты антонимдік жұп құрай алмайды. Олар тек белгілі бір орайда, нақтылы контексте ғана қолданылады. Өйткені бұлардағы мағына қарама-қарсылығы жақсы-жаман дегенге қарағанда әлдеқайда төмен. Сондықтан бұларды көнтекстік немесе стильдік антонимдер деп қарау керек.
Антонимдер үнемі бір-біріне қарама-қарсы қолданыла келе мүлде жақындасып, кірігіп кететін жайы да бар. Мұнда олар мүлде жымдасып, қосарлану тәсілі арқылы жасалған бір ғана сөзге айналады да, өздерінің алғашқы антонимдік мағыналарынан айрылады. Сөйтіп кірігіп барып, бір ғана жалпылау, топшылау, мөлшерлеу, жинақтау, болжалдау тәрізді ұғымдарды білдіреді.
Мысалы, үлкен-кіші (big-small), ертелі-кеш (early-late), жақсы-жаман (good-bad), ұзын-қысқа (long-short), ілгері-кейін (forward-backward), алды-арты (front-back), оң-сол (right-left), қыс- жаз (winter-summer), күн-түн (day-night), әне-міне (that-this) т.б. Жеке алғанда бұлар - бір- біріне мүлде қарсы мағыналас антоним сөздер. Мысалы, Ерте шықсаң, алдыңнан күн шығады, Кеш шықсаң, алдыңнан түн шығады (мақал). Мұнда ерте-кеш - антонимдер.
Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі. Мысалы, Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың (Абай). Жұрт өсегі бекер ме яки шын ба, білуге де анығын болмай-ақ жүр (Б.Майлин).
Бұдан антонимдік жұп құрайтын сөздер үнемі бір сөйлем ішінде қатар қолданылуы керек екен деген ұғым тумайды. Антонимдік қатынас ұғымдар қарама-қарсылығына негізделетіндіктен, олардың үнемі жұбын жазбай қатар қолданылуы шарт емес. Тектес ұғымдарды білдіретін және бір сапаға берілген кереғар екі баға болғандықтан, олардың бірін айтсақ, екіншісі көңілде сайрап тұрады. Бұл арада бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда антонимдік қарама- қарсылық айрықша көзге түседі.
Диалектикалық қайшылық екі түрлі болады: ішкі қайшылық және сыртқы қайшылық. Соған орай антонимдік қатынас бір заттың бойында да болуы мүмкін. Мысалы, бір затқа біреу жақсы баға берсе, екінші біреу сол затты жаман деп бағалауы мүмкін. Бұл бір ғана заттың бойындағы сындық сапасының екі шегі болып табылады. Сондай-ақ қатар алынған екі затты салыстыра келіп, бірін жақсы, екіншісін жаман деп бағалауымыз мүмкін. Бұл-екі түрлі заттың бір ғана ортақ сапасының екі шегі болып табылады.
Кейбір зерттеушілер антонимдік қарама-қарсылықтың осы екі жақты сипатын басқаша түсіндіреді. Олардың айтуынша, антонимдік қарама-қарсылық екі түрлі болады: 1) антоним сөздер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың, құбылыстардың атауы болып келеді: туу-өлу (be born- to die), өлім-өмір (death-life), күн-түн (day-night), сөйлеу-үндемеу (to speak- to keep silence); 2) антоним сөздер заттар мен құбылыстардың белгілерінің, сапасының атауы болып келеді: жақсы- жаман, үлкен-кіші т.б.
Шындығында туу-өлу (be born- to die), өлім-өмір death-life),, күн-түн (day-night),, сөйлеу-үндемеу (to speak- to keep silence) дегендер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар емес. Туу-өлу (be born- to die) дегендер- тіршіліктің екі шегі. Туу өмірдің басталу кезеңі болғанда, өлу оның аяқталу, біту кезеңі ретінде бір-біріне қарсы мағыналас болады, яғни туу-өлу дегендер бір ғана процестің, тіршілік процесінің екі шегі болып табылады. Ал, өмір-өлім дегендер сол процестің жүру және тоқталу кезеңін, яғни тіршілік процесінің күйін білдіреді. Күн-түн дегендер- бір тәулік ішіндегі мерзімнің екі шегі, сөйлеу-үндемеу дегендер қимыл иесінің күйін білдіреді.
Демек, антонимдер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың атауы емес, заттың сапасының атауы, дәлірек айтқанда, сапаның бағасының атауы, немесе бір процестің екі күйінің атауы болып табылады. Сапалық ұғымды білдіретін сөздердің антоним болатындығының сыры осында. Әйтпесе, антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес. Егер антонимдік мағынаны заттар мен құбылыстар арасындағы қарама-қарсылық деп түсінсек спектрлік қатардың екі полюсі болатын күлгін мен қызыл түстер бір-біріне антоним болар еді. Сондай-ақ су (water) көк (аспан) да (sky) антоним сөздер болар еді. Өйткені көк (аспан) жерге қарағанда, судан әлдеқайда алыс. Соған қарамастан бұлар антоним бола алмайды. Керісінше, спектрлік қатарда бір-біріне жақын жатқан ақ пен қара (white- black) түстер антоним болады. Сондай-ақ су мен көк антоним емес, бағыт айыру, қашықтық, алыстық мағынасында қолданылғандар, олардан гөрі аралары жақынырақ жер мен көк (the Earth - the Sky) сөздері антоним болады.
Мұның сыры мынада: спектрлік қатардағы түс атаулары ақ, қара, қызыл, сары, көк, жасыл, күлгін дегендер-шындығында түстің әр түрлі реңін білдіретін сөздер. Сондықтан бұларды қатар мәндес деп қарауға болады. Психологияда түс ашықтығы, реңі және қанықтығы тұрғысынан алынып сипатталады (свет-лота, цветовой тон, насыщенность). Адамның көзі ең алдымен жарықты айырады, содан кейін барып түсті айырады. Сондықтан ақ түс түстердің ішіндегі ең жарығы (светлый), ал қара түс ең өңсіз (темный) түс болып танылады. Басқаша айтқанда, ақ - қара деген сөздер жарық-қараңғы (light-dark) деген ұғымдармен тікелей байланысты. Түс атауларының ішінде тек ақ пен қараның ғана антоним болуының сыры осында.
Бұған қарағанда антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық бары байқалады. Басқаша айтқанда, антонимдер тектес ұғымдарды білдіреді, яғни антонимді жұптың сыңарлары бір сапаға берілген бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі бағаның атауы болып табылады. Мысалы, арық - семіз (lean-fat)дегендер заттың сынын, алыс-жақын (far-near) дегендер заттың орынға қатысын, ауыр-жеңіл (heavy- light) дегендер салмағын білдіреді. Бұлар біртектес ұғымдар. Ал әр тектес ұғымдарды білдіретін сөздер, сапаға байланысты болғанына қарамастан, антонимдік жұп құрай алмайды. Мысалы жақсы (good), суық (cold) дегендердің екеуі де сапаны білдіреді. Әйтсе де бұлар антонимдік жұп құрай алмайды. Өйткені бұлардың бірі сынды, екіншісі температураны білдіреді. Сөйтіп, біртектес ұғымдарды білдіру антонимдердің негізгі бір ерекшелігі болып табылады.
Антонимдердің бір ерекшелігі олардың кез келген сөзбен тіркесе бермей, талғап, таңдап қолданылатындығында. Мәселен, жақсы-жаман деген антонимдер сын есімдердің заттың, құбылыстың сынын, сапасын білдіретін негізгі семантикалық қызметіне орай кез келген зат есім сөздермен тіркесе береді. Ал тар-кең (wide-narrow)деген сын есім антонимдер тек орынға, мөлшерге, көлемге байланысты зат есімдермен ғана тіркесе алады. Сондай-ақ бір ғана антонимдік жұп құрайтын сөздердің бірі ауыс мағынада сөздердің белгілі бір тобымен тіркессе, екіншісі оларға мүлде жанаспауы мүмкін.
Антонимдер семантикалық құбылыс болғандықтан, олар сөздік құрамындағы басқа сөздермен қат-қабат байланысқа түседі. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін. Сондай-ақ, бір антоним сөздің бірнеше синонимі болуы екі тілде де жиі кездеседі. Олар ауыс мағынада да қолданылып, контексте әр қырынан көрінеді. Ал логикалық ұғымдар ауыс мағынада қолданылмайды, ұғым нақты болады. Сондай-ақ бірнеше антоним сөз бір ғана ұғымды білдіруі мүмкін. Антонимдердің логикалық қарама-қарсы ұғымдардан және бір айырмашылығы осында.
Сөз мағынасы құбылғыш келеді. Мағынаның даму барысында тұрақты мағына да, ауыс мағына да, контекстік мағына да, жаңа мағыналар да туып, олар бірде кеңейіп, бірде тарайып отыруы мүмкін. Осыған орай бір сөздің белгілі контексте ғана ашылатын бірнеше мағынасы болуы тіл-тілде кезедесе беретін заңды құбылыс. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бір ғана басу деген сөздің 12 түрлі, жабу деген сөздің 8 түрлі, бас деген сөздің 7 түрлі, келісу деген сөздің 5 түрлі мағынасы берілген. Мұндай қасиет, яғни көп мағыналық антоним сөздердің де бойынан табылады. Басқаша айтқанда, антонимдер полисемия құбылысымен де шектеседі.
Лексика туралы еңбектерде антонимдердің полисемия құбылысымен шектесетіндігі туралы айтылады. Бірақ бұл шектесудің қай тұрғыда, қаншалықты дәрежеде болатындығы жөнінде айтылмайды. Антонимияның полисемия құбылысымен шектесуі сөздің контекстік мағынасы, ауыс мағынада қолданылуы, оның экспрессивтік-стильдік, синонимдік мәні т.б. жайттармен қат-қабат байланысып жатады.
Тіліміздегі жасық деген сөздің екі түрлі мағынасы бар: жұмсақ, бос, қатты емес. Мағынасының өзінен көрініп тұрғандай-ақ нақ осы мәнде мұның антонимі- қатты. Егер темір туралы айтсақ, онда бұған қарсы мәнде жұмсалатын сөз- асыл (жасық темір-асыл темір). Бұл арада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТАРАУ. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ-ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің жасалу жолдары. ... ... 10
1.3. Логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың
ұқсастығы мен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ТАРАУ. АНТОНИМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ АЯСЫ
2.1. Антонимдердің синонимдермен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2. Антонимия және полисемия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.3. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің қолданылу жиілігі ... . 30
3 ТАРАУ Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер
3.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Бір құрылымды және әр құрылымды фразеологиялық антонимдер ... ... .. 36
3.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің морфологиялық классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3.4. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін құрылымдық және семантикалық қарама-қарсылықтың түрлері ... 39
3.5. Антонимиялық компоненттер кездеспейтін фразеологизмдер ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОСЫМША 1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОСЫМША 2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМША 3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША 4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОСЫМША 5 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыс лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп зерттейтін саласы - антонимияға арналады.Таңдалынып алынған зерттеу жұмысының тақырыбы Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер деп аталады. Жұмыс кіріспеден,3 тараудан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және зерттеу жұмысына қосымша ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдер сөздігінен тұрады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық антонимдердің тілдік сипаты және қолданылу ерекшеліктері.
Таңдалынып алынған тақырыптың мақсаты екі тілдегі антоним құбылысының қолданылу аясын, оның семантикалық табиғатын айқындап, жасалу жолдары мен троп түрлерімен байланысын анықтау,екі тілдегі фразеологиялық антонимдерде кездесетін мағыналық және құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыру, сондай-ақ қазақ және ағылшын тілдерінің лексикалық жүйесіндегі антонимдердің маңызын анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі екі тілдегі мағынасы қарама - қарсы сөздердің қолдануда қиындық туғызып, кейбір сөздердің антонимдік жұптары бірнеше жолмен берілетіндігіне байланысты, өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген өзекті мәселелер көп. Бұл жұмыстың теориялық құндылығы семасиология саласына, салыстырмалы лексикология салаларына үлес қосу.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы жұмыстың керекті материалдарын пайдаланып, тілдегі антонимдік қатынастаратты мектептерде үйірме сабақтарын немесе арнайы курстарды өткізуге болады. Сондай-ақ қосымша оқулықтарды даярлауда, курстық жұмыс жазарда да қолдануға болады.
Зерттеуді жүргізу барысында мынандай материалдар пайдаланылды: қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі түсіндірмелі, фразеологиялық және антонимдер сөздіктері, ғылыми мақалалар, мақал-мәтелдер жинақтары, У.Шекспир сонеттері, А.Құнанбаев, Т.Нұрмұхамедов, Д.Әбілевтердің шығармаларынан алынған үзінділер тағы басқа материалдар. Диплом жұмысын жазарда салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау және тағы басқа әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының бірінші тарауы екі тілде антонимге берілген анықтамалар, оның жасалу жолдары, логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы, антонимдердің синонимдермен байланысына фразеологиялық антонимдерге арналады
Екінші тарау антонимдердің лексика-семантикалық аясы, екі тілдегі антонимдердің қолданылу жиілігі қамтылады.
Үшінші тарау ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдерге арналады.
Қортынды бөлім әр тараудағы антонимдер жөніндегі түйіннен тұрады.Әдебиеттер тізімі алфавиттік ретпен берілген. Екі тілде берілген сөздік диплом жұмысына қосымша ретінде берілген. Қазақ тіліндегі антонимдер сөздігін құрастыру барысында бірнеше әдеби шығармалар талданып, мысалдар таңдалынып алынды.
1. ТАРАУ АНТОНИМИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ-ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОБЪЕКТІСІ
1.1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним ұғымы және антонимдердің түрлері
Антонимдер дегеніміз ("anti"грек тілінен аударғанда қарама-қарсы және "onyma" есім, атау) қарама-қарсы мағынаны білдіретін, бір сөз табына жататын тілдік бірліктер. Мысалы : алыс - жақын (far-near), үлкен-кіші (big-small), ауыр-жеңіл( heavy- light),қиын- оңай ( difficult - easy), жылы-суық ( warm- cold), жоғары- төмен ( up-down), ілгері- кейін ( forward - backward ), ақырын- қатты (quiet- loud ), кедей-бай(poor- rich), ескі-жаңа ( old- new ) және тағы басқалары.
Антонимия құбылысы ағылшын және қазақ тілдеріне тән құбылыс. Қазіргі уақытқа дейін қазақ тілінде антонимия құбылысы көп зерттелмеген. Қазақ тіліндегі антонимия құбылысын зерттеген ғалымдардың бірі Ж.Мусин былай дейді: Антонимия- лексиканың кешірек зерттеле бастаған, әлі де болса ақтара қарап, тереңдей үңіліп, зерттейтін саласы. өйткені лексиканың осы саласына байланысты күні бүгінге дейін шешімін таппай жүрген мәселелер көп-ақ.
Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады.Бұдан антонимдік қарама-қарсылықтың ұғымдар қарама-қарсылығымен, яғни логикалық қарама-қарсылықпен байланысты екені айқын көрінеді. Бірақ осы байланыстың сыры неде, логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-қарсылықты тепе-тең деп қарауға болама?-деген сұрақ туады. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады. Осыған байланысты қандай сөздер сапалық ұғымдарды білдіреді, сапалық ұғымдарды білдіретін сөздердің барлығы да антоним бола бере ме?-деген сұраққа жауап іздеуге тура келеді.
Антонимияда әр алуан пікір таласын білдіріп жүрген мәселелердің бірі туынды антонимдер жайы. Орыс тілі ғылымында антонимдер туралы пікір таласы әлі толастаған жоқ.Бұл мәселе туралы түркітанушылар арасында әр түрлі көзқарас бар.Туынды антонимдер мәселесіне байланысты антонимия мен болымсыздық категориясының ара жігін ашу қажеттігі туады. Түркі тілдерінде туынды антонимдер тіліміздегі - лы,-лі-сыз-сіз қосымшалары қосылу арқылы жасалған сөздер арасындағы мағына қайшылығына (сулы-сусыз, малды-малсыз, үйлі-үйсіз, жерлі-жерсіз) сүйенеді. Тілдік фактілер бұндай қайшы мәндес мағынаның антонимдік қарама- қарсылықпен тең емес екендігін көрсетеді.Антоним семантикалық құбылыс болғандықтан, оның тілдегі полисемия, синонимия, омонимия сияқты лексикалық топтармен байланыспай оқшау тұруы мүмкін емес.
Антонимдердің лексика-семантикалық реңі, стилистикалық мүмкіншіліктері мен өріс аумағы, қолданылуы, тіліміздегі қарсы мағынада ұғымдарды берудің амал-тәсілдері тағы басқа мәселелерді зерттеудің ғылыми практикалық мәні түсінікті.
Антонимияға арналған еңбектер баршылық:Ж.Қ. Қонақбаева ағылшын, орыс және қазақ тіліндегі антонимиялық фразеологиялық сөз тіркестері, А.И.Аленина Некоторые вопросы сопоставительного изучения антонимии слов и фразеологических единиц в современном английском, немецком и русском языках, е.Н. Миллер Природа лексической и фразеологической антонимии, А.Иванова Антонимия в системе языка,Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігі және тағы басқалар.
Антонимияны зерттеген ғалым Джон Лайонс антонимияны негізгі семантикалық қатынастың бір түрі деп атаған.
Орыс тіл білімін зерттеп жүрген Н.М.Шанский Лексикология русского языка еңбегінде, антонимдер- әр түрлі дыбысталатын, қарама-қарсылық ұғымды білдіретін тілдік бірліктер деген анықтама береді.
Ағылшын фразеологиясының атақты зерттеушісі А.В.Кунин ағылшын тіліндегі фразеологиялық антонимдерді төмендегідей семантикалық типтерге бөледі:
1.бастау-аяқтау (put something on foot-ring down the curtain)
2.іс-әрекет- іс-әрекет нәтижесін жою.
(loosen one's purse strings-tighten one's purse strings)-ақшасын бет-албатты шашу-ақшасын қысып ұстау.
3.жақсы-жаман, дұрыс-дұрыс емес
(earn on earnest penny- live by one's wits)-Жұмысқа жанын салу-шырпының басын сындырмау.
(play one's cards well- play one's cards badly)-жұмыс істеу- ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүріп жұмыс істеу.
4.көбірек-азырақ
(as scare as hen's teeth- as plentiful as blackberries)-Бір-ақ уыс- көлдей көсір
(As light as a feather- as heavy as lead)-мамықтай жеңіл- темір сияқты зілдей.
Жылдамдық.
At a snail's pace- at breakneck (breakdown)speed- тасбақа сияқты қозғалу- көзді ашып-жұмғанша
Сондай-ақ әр түрлі антонимдер ұждандық қасиеттерді де білдіреді:
1.Сұлулық, сұлу- кейіпсіз пішін, ұсқынсыз, келбетсіз.
as prettey as a picture- as ugly as sin - ай десе аузы, күн десе көзі бар- адам көргісіз, үрей туғызатындай.
2.Эмоционалдық және интеллектуалдық қасиет немесе оның жоқтығы
a) as gentle as a lamb- as hard as nails (қой аузынан шөп алмас- тас жүрек)
А.В.Кунин фразеологиялық антонимдерді бір стильді және әр стильді деп екіге бөлген. Бір стильді фразеологиялық антонимдер бір функционалдық стильге жатады. Мысалы: with a heavy heart- көңіліне кірбің түскен -with a light heart - ақ көңіл, ақ ниетті.
Ал, әр стильді фразеологиялық антонимдер әр функционалдық стильдерге жатады. Мысалы: lose one's heart-еңсесі түсу- keep one's chin up-еңсесін көтеріп ұстау.
Е.Н. Миллер болса, өзінің Природа лексической и фразеологической антонимии еңбегінде фразеологиялық антонимдерді 3 топқа бөліп қарастырады:
1.фразеологиялық антонимдердің құрамында ортақ немесе антонимиялық компоненттер кездеспейтін,бірақ семантикалық жағынан қарама-қарсы.
Мысалы: азап тартты- рақатқа батты, алақанына түкірді- кежегесі кейін тартты; орыс тілінде:принять во внимание- сбросить со счетов, ниже травы, тише воды- сам черт не брат.
2.құрамында лексикалық антоним кездесетін фразеологиялық антоним. Мысалы: май ішті- зәр ішті, ер жүрек- қоян жүрек; орыс тілінде: бить тревогу- бить отбой.
3.болымсыздық мағынаны беретін қосымшалары бар антонимдер. Мысалы: талғамына сай- талғамына сай емес; орыс тілінде: по вкусу- не по вкусу; ағылшын тілінде: beat about the bush- not to beat about the bush.
Ж.Мусиннің Қазақ тіліндегі антоним сөздер деген еңбегінде фразеологиялық антонимдер екі топқа бөлінген:
1.Фразеологиялық бірліктердің мағыналары тұтастай қарама- қарсылықты білдіреді. Мысалы: қуанышың қойныңа сыймасын - кесір-кесапатқа жолыққыр, жас-жаныңа жамандық бермесін- көгермей көктей солғыр.Бұл фразеологиялық антонимдердің бір жұбы алғыс мәнде қолданылса, екіншісі қарғыс мәнде қолданылып тұр.
2.Қарама-қарсы мағынадағы фразеологизмдердің құрамында бір сөз қайталанып отырады. Мысалы:
a) жолыңа жуа біткір-жолың даңғыл болсын
ә) жүрегінің түгі бар-су жүрек
б)кең пейіл-тар пейіл
в) көңілі сынық-көңілі қош
Мұндай құбылыс ағылшын тіліне де тән. F.e. look with another eye upon something (көзқарастары әр түрлі)- see eye to eye with somebody (көзқарастары бірдей), to be born under a lucky star (бақ жұлдызы оңынан туар)- to be born under unlucky star (бақсыздың жұлдызы солынан туар)
Антонимдерді зерттеген К.Аханов өзінің мақаласына лексикалық антонимдерді үш топқа бөліп қарастырады:
1.сапаны білдіретін антонимдер.
Мысалы: жақсы-жаман (good-bad), ескі - жаңа (old-new), әдемі- ұсқынсыз (beautiful- ugly)
2.Адамның мінез-құлқын, қимылын,іс-әрекетін сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-қатынасты білдіретін антонимдер тобы.Мысалы: сүйіну- күйіну, қуану- ренжу, салғырт-ұқыпты, сабырлы- ұшқалақ, сөйлеу-үндемеу.
3.Уақыт мерзімін білдіретін антонимдер. Мысалы: қыс-жаз, күн-түн, бүгін-ертең.
Бірақ шындығында күн-түн, сөйлеу-үндемеу дегендер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар емес. Күн-түн дегендер бір тәулік ішіндегі мерзімнің екі шегі, сөйлеу-үндемеу дегендер қимыл иесінің күйін білдіреді. Демек антонимдер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың атауы емес, заттың сапасының атауы, дәлірек айтқанда, сапаның бағасының атауы, немесе бір процестің екі түрлі күйінің атауы болып табылады.
А.Болғанбаевтың пікірінше: антоним болатын сөздер міндетті түрде қарама-қарсы мағынаны білдіруі қажет, сондай-ақ антонимдер бір сөз табына жатуы керек. Мысалы: жақсы-жаман (сын есім), туу-өлу (етістік), өмір-өлім (зат есім).
Антонимдік жұптың сыңарлары бір сапаға берілген бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі бағаның атауы болып табылады. Мысалы: мамықтай жеңіл (as a feather-as heavy as lead)-темір сияқты зілдей.Бұл антонимдердің заттың салмағын білдірсе, ит өлген жер-қарға адым жер (cheek by jowl- far cry from).
Орыс тіліндегі фразеологиялық антонимдерді зерттеген Попов З.Д. мен Копыленконың пікірінше фразеологиялық бірліктерді антонимиялығын анықтау қиынға түседі, өйткені фразеологиялық антонимдердің мағыналары лексикалық антонимдердің мағыналарына қарағанда бұлыңғыр болып келеді.Олай дейтін себебіміз: Он нес околесицу деген фразеологизмнің мағынасы нақты емес, бұлыңғыр,өйткені лексикалық мағыналары әр түрлі. Мысалы: он говорил глупости- ол қайдағы жоқтыны сөз етті, он писал глупости- ол қайдағы жоқтыны өзінің хатында сөз етеді.
Фразеологиялық сөздікте: нести околесицу- делать что-либо,лишенное разумной содержательности, целесообразности, не имеет четкого ограничения, например в письме или в разговоре.
Жалпы антонимиядағы зерттеушілер назарынан тыс қалып жатқан және бір мәселе - фразеологиялық антонимдер жайы.
Сыйыспайтын ұғымдар- қайшылықты ұғымдар және қарама - қарсы ұғымдар деп екіге бөлінеді. Қайшылықты ұғымдар бірін-бірі тікелей жоққа шығарады. Бұлардың арасында ешқандай аралық мүше болмайды. Тілдегі жер - жер емес, үлкен-үлкен емес, сулы-сусыз, малды-малсыз, айт-айтпа, кел-келме деген сөздердің білдіретін ұғымы осы қайшылықты ұғымдарға сай келеді. Бұл сөздердің мағыналары бірін-бірі тікелей жоққа шығарады, бұлардың арасында аралық ұғымдарды білдіретін сөздер жоқ. Қарама-қарсы ұғымдар белгілі бір логикалық қатардың ең шеткі екі мүшесі болып табылады. Олардың арасында үшінші бір аралық мүше болуы мүмкін. Қарама-қарсы ұғымдар бірін-бірі жоққа шығарып қана қоймайды, сонымен қатар затқа, құбылысқа жаңа баға береді. Мысалы, жақсы-жақсы емес- жаман деген ұғымдар қатарының ең шеткі екі мүшесі жақсы мен жаман қарама-қарсы ұғымдар болып табылады.Өйткені мұндағы жаман деген сөз затқа жақсы деген сөз арқылы берілген бағаны жоққа шығарады, сонымен бірге затқа алғашқыға мүлде кереғар жаңа баға береді.(жаман) Тіліміздегі шамалы деген сөз бұларға аралық мүше бола алады. Шикі- пісі (аралық мүше-дүмбілез), тар- кең (narrow- wide) аралық мүше - шақ), алда- артта (before-behind) (аралық мүше- ортада) деген сияқтылар туралы да осыны айтуға болады.
1.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антонимдердің жасалу жолдары
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі антонимдер көбінесе сын есімдерден болады, онан соң етістіктерде, зат есімдерде, үстеулерде азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан антонимдер тым тапшы.
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері :ауыр-жеңіл (heavy- light), кең-тар (wide-narrow), ыстық- суық ( hot- cold), үлкен- кіші (big-small), жас-кәрі (young- old), ұзын-қысқа ( long- short), терең-саяз (deep- shallow), арық- семіз (lean-fat), жеңіл- қиын ( easy- difficult), ащы- тәтті (bitter- sweet), көп-аз (many- few),оң-теріс ( right- wrong ) т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық - жасырын, өзімшіл- көпшіл, ашық- жабық, тілазар-елгезек, қатты- ақырын, орнықты-шалағай, олақ-іскер, оңқай-солақай, сүйкімді- жексұрын, бүтін - жыртық, жүрдек-шабан, түзу-қисық т.б.
Ағылшын тілінде: selfish- sociable, friendly, open-close, loud-quiet, beautiful- ugly, etc.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе-лы-,лі, -ды, --ді,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын, ал - сыз, -сіз жұрнақтары жағымсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз,
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күмән табар.
Арлы арына қараса,
Арсыз жеңдім дейді.
Сол сияқты сын есім - ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы-соңғы, бұрынғы-қазіргі, үйдегі-түздегі, сыртқы-ішкі, күндізгі-түнгі, қысқы-жазғы т.б.Ағылшын тілінде: first-last, to be in-to be out және т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері: озу-қалу, келу-кету, қону-ұшу,айырылу-қосылу,шашу-жинау, бару-қайту, жату-тұру, ашу-жабу, кіру-шығу, ұту-ұтылу, жеңу-жеңілу,қуану-ренжу, сүйіну-күйіну, көшу-қону,күлу-жылау,сату-алу, ысу-суу, шабу-ілбу, даму- тоқырау, қату-жібу, ауыру-сауығу т.б. Ағылшын тілінде: to be ahead-to be behind, to come-to go, to fly-to land, to depart-to join, to throw-to tidy, to open-to close, to win-to lose, to laugh-to cry, to sell-to buy, to increase-to decrease, to be ill- to recover ,etc.
ә)туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару,жоғарылау төмендеу,татуластыру-араздастыру, ақтау-қаралау, елдестіру-жауластыру,мақтау-даттау, күшею-бәсеңдеу, баю-кедейлену,арықтау-семіру, жаңару-күшею-бәсеңдеу, баю-кедейлену, жаңару-ескіру, арықтату-семірту және т.б. Ағылшын тілінде: to go upstairs-to go downstairs, to become rich-to become poor, to lose weight-to gain weight, etc.
Зат есімге тән антонимдер де негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі:
а) түбір күйінде кездесетіндері:өтірік-шын,алғыс-қар ғыс, рақат-бейнет, бақ-сор, өмір-өлім,өң-түс, алды-арты, шарапат-кесепат, асты-үсті, пайда-зиян, бай-кедей, жаз-қыс, күн-түн және т.б. Ағылшын тілінде: truth-lie, life-death, back-front, on-under, rich-poor, winter-summer, day-night, etc.
б)Туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы-бересі, байлық-жоқтық, кісілік-иттік, аштық-тоқтық, тарлық-кеңдік, жеңіс-жеңіліс, ұтыс-ұтылыс, азшылық-көпшілік, кіріс-шығыс, алыс-беріс, сыпайыгершілік-арсыздық т.б. Ағылшын тілінде: wealth-poverty, width-narrowness, victory-defeat, etc.
Үстеуге қатысты антонимдер : ерте-кеш, ілгері-кейін, жоғары-төмен, алыс-жақын, әрі-бері, сылбыр-тез т.б. early-late, forward-backward, up and down, far-near, there-here, slow-fast, etc.
Есімдікке қатысты анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады. Ағылшын тілінде де есімдікке қатысты антонимдер санаулы. Мысалы: this-that, these-those.
Тілде қарама-қарсы ұғыммен қатар, кейде, аралық ұғым да кездеседі. Мәселен ескі мен жаңаның арасында көне (көнетоз), икі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы (warm), ұтыс пен ұтылыстың арасында тең (equal),ерте мен кештің арасында дәл (sharp) , біткен мен бітпегеннің арасында шала, жеңу мен жеңілудің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним біткеннің бәріне тең емес, кейбіреулерінде ғана ұшырайды. Аралық ұғым керегар екі ұғымды тең ұстап тұрады. Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін шендестіріп, салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Қазақ тілінде болымсыздық категориясы сыз,-сіз,-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе аффикстері және емес, жоқ сөздері арқылы жасалады. Бұл аффикстер жалғанған немесе жоқ,емес дегендер тіркесе қолданылған сөздер:
1.фактіні жоққа шығарады (тау-тау емес,mountain- not mountain; кісі-кісі емес man-not man)
2.заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығарады. (малды-малсыз, ақылды-ақылсыз). Ағылшын тілінде мысалы: clever-stupid.
3.іске, қимылға тиым салады (кел-келме, айт-айтпа, кет - кетпе, бар-барма). Ағылшын тілінде: come-don't come, say-don't say, go away-don't go away, go-don't go және т.б.
Бұлардың ішінде заттың, құбылыстың сапасын жоққа шығаратын тобы антонимдерге бір табан жақын тұрады. Кейбір зерттеушілер бұларды антонимдер деп есептейді.
Тілдік фактілер аталған аффикстер арқылы жасалған сөздердің антоним бола алмайтындығын байқатады.
-лы,-лі,- (-ды,-ді,-ты,-ті) жұрнағы зат есімге жалғанып, заттың құбылыстың яки сапаның бар екенін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы, сулы, балалы, көңілді, қажырлы, пайдалы, икемді.
-сыз,-сіз жұрнағы есім сөздерге жалғанып, заттың, құбылыстың немесе сапаның жоқ екенін білдіретін сын есімдер жасайды. Мысалы: жерсіз, баласыз, көңілсіз, пайдасыз. Ағылшын тілінде - ful - less жұрнақтары жалғанған сөздер антонимдік жұп құрайды, екіншісі заттың, құбылыстың,сапаның жоқ екенін білдіретін сын есімдер жасауға қатысады. Мысалы: useful-useless, careful-careless, etc.
Демек, бұлар бір-біріне қарсы мағыналас жұрнақтар болып табылады. Бірақ бұл қосымшалар арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан мүлде басқаша. Дәлірек айтқанда, бұл жұрнақтар антонимдік мағына туғыза алмайды. Өйткені - лы,- лі жұрнағы затта немесе құбылыста белгілі бір сапаның бар екендігін, мол екендігін білдірсе, -сыз,- сіз жұрнағы затта немесе құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді.
Мысалы, малды-малы бар, малсыз-малы жоқ сулы-суы-суы бар,сусыз-суы- жоқ, пайдалы-пайдасы бар, пайдасыз-пайдасы жоқ, қарлы-қары бар, қарсыз-қары жоқ т.б.
Демек, -сыз,- сіз жұрнағы заттағы, құбылыстағы - лы,-лі жұрнағы арқылы білінетін бар сапаны жоққа шығарады. Бірақ затқа, құбылысқа жаңа баға бермейді. Басқаша айтқанда, -сыз,-сіз болымсыздық категориясын туғызатын қосымша болып табылады. Ал антонимдік жұптың екінші сыңары, жоғарыда айтқанымыздай, сол жұптың алғашқы сөзі арқылы берілген бағаны жоққа шығарып қана қоймай, сонымен бірге, затқа, құбылысқа берілген жаңа баға болып табылады. Мысалы, сулы жер, сусыз жер дегендерді салыстырып қарайық. Мұндағы сулы деген сөз жерде судың бар екендігін білдіріп тұр. Семантикалық жағынан алғанда бұл берілген баға іспетті. Ал сусыз деген сөз осы бағаны мүлде жоққа шығарады. Бірақ жерге жаңа баға бермейді. Мұндай бағаны құрғақ (dry) деген сөздің бойынан табамыз.Демек сулы-құрғақ (damp-dry)дегендер- антонимдес сөздер.Ал сулы-сусыз дегендер бірін-бірі жоққа шығарып тұрған болымды, болымсыз тұлғалар болып табылады.
Сол сияқты бақытты адам-бақытсыз адам (happy man-unhappy man) деген тіркестерді салыстырып қаралық. Мұндағы бақытсыз (unhappy) деген сөз бақытты( happy)деген сөздің мағынасын мүлде жоққа шығарады, бірақ адам халіне жаңа баға бермейді. Бақытты деген сөзге мүлде кереғар ұғымды білдіріп, адам халіне жаңа баға болып табылатын сөз- сорлы. Сонда бақытты- сорлы - антонимдес сөздер. Ал бақытты- бақытсыз- болымды-болымсыз тұлғалар. Бұлар логикадағы бірін-бірі жоққа шығаратын қайшы мәндес ұғымдарға сәйкес келеді. Бұлардағы мағына қарама-қарсылығы антонимдік қарама-қарсылықтан анағұрлым төмен, әлсіз болады. Антитеза жасауда бұл формалардың тым сирек қолданылатындықтары да сондықтан.
Сөйтіп, -лы,-лі,- сыз,-сіз жұрнақтары арқылы жасалған сөздер бір-біріне қарсы мағыналас болса да, антоним бола алмайды. Бұлардың алғашқысы (-лы,-лі) сын есімдердің болымды түрін, ал соңғылары (-сыз,-сіз) болымсыздық түрін жасайды. Аталған жұрнақтар туыс тілдерде де нақ осындай қызмет атқарады.
Болымсыздық мәнді білдіретін жұрнақтардың енді бір тобы (-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе) тек етістіктерге ғана жалғанады: келді-келмеді, айтты-айтпады, жазды-жазбады. Ал,ағылшын тілінде болымсыздық мәнде do, does, did, will, shall және тағы басқа көмекші етістіктер және болмсыздықты білдіретін not сөзі жалғанады.Мысалы: He came-he did not come. He wrote-He didn't write. I shall come- I shan't come, etc.
Бұл жұптардың алғашқы сыңарлары (келді -came, айтты-said, жазды-wrote) іс-әрекеттің, қимылдың болғандығын, жүзеге асқандығын білдіреді, келесі сыңарлары (келмеді-didn't come, айтпады-didn't say, жазбады-didn't write), оған керісінше қимыл, әрекеттің іске аспағандығын, болмағандығын білдіреді, яғни алғашқылар арқылы білінген мағынаны жоққа шығарады. Демек бұлар бір ғана тұлғаның болымды, болымсыз түрлері болып табылады.
Етістік антонимдер қимылдың бағытын (келді-кетті)( came- went away) немесе қимыл иесінің қалып күйін (отырды-тұрды) ( sat- stood up) білдіреді. Келтірілген мысалдарда етістік антонимдерге тән мұндай семантикалық ерекшеліктердің бірі де жоқ. Бұлар болған істі жоққа шығарумен ғана шектеледі, субъектінің болымды форма арқылы білініп тұрған күйіне немесе қимылының бағытына мүлде қарама қарсы жаңа күйді немесе оның қимылының бағытын білдірмейді.
Екіншіден, антоним сөздер бір сөйлем ішінде қатар қолданыла береді. Ал бір сөйлем ішінде бір етістіктің болымды, болымсыз түрлері (келді-келмеді,жүрді-жүрмеді деген сияқты) қатар қолданылуы тым сирек кездеседі. Кездесе қалған күнде де (Ахмет сабаққа келді, Омар келмеді) (Akhmet came to the lessons, Omar didn't come), мұндай сөйлемдер стильдік жағынан аса мінсіз сөйлем болып шықпайды. Сондықтан бұл тектес сөйлемдерде болымсыз етістіктің орнына өткен шақ есімшенің жоқ деген сөзбен тіркесі қолданылады.
Үшіншіден, болымсыздық тұлғадағы екі сөз бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда олар болымдылық мағына береді. Мысалы, Оразбай мен Жиреншенің қиястығын көрмей отырғамыз жоқ (М.Әуезов). Алмай тынбас сенің әкең! Алғашқыда сөйлемдегі көрмей отырғамыз жоқ деген тіркес көріп отырмыз деген мағынаны білдіреді. Соңғы сөйлемде алмай және тынбасдеген болымсыздық мәндегі екі сөз қатар қолданылып, өздерінің негізгі болымсыздық мағынасынан айрылып бірін-бірі жоққа шығару арқылы мүлде басқа мағынаны, алады деген болымдылық мағынаны білдіріп тұр. Ал антоним сөздер бұлайша қатарласа қолданылғанда, антонимдік мағынадан айрылып қалмайды, қайта сол мағына қарама-қарсылығын күшейтіп, үстемелеп көрсетеді. Мысалы қас, дұшпан, ескі дос деген сөздер қатарласа, жарыса қолданылғанда, болымсыздық мәндегі сөздер сияқты бірін-бірі жоққа шығару арқылы басқа бір мағынаны білдірмейді, қайта сол мағынаны үстемелеп күшейте түседі.
Антонимдер лексиканың басқа топтарына жататын сөздер сияқты әр түрлі жұрнақ жалғаулар қабылдап, олардан жаңа сөздер туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағын кеңітіп, олардың тілдегі басқа сөздермен алуан түрлі қарым-қатынасқа түсіп құбылуына, сөйтіп, лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді, оралымды сөздер тобы болып қалыптасуына қолайлы жағдай туғызады.
1.3.Логикалық карама-карсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы мен айырмашылығы
Ұғым логикалық, ал антоним тілдік категория екені мәлім. Осығанбайланысты логикалық қарама-қарсылық пен антонимдік қарама-қарсылықтың ұқсастығы неде, айырмашылығы қандай?- деген сұрақ туады.
Логикада ұғым формальды ұғым және күрделі ұғым деп екіге бөлінеді.Формальды ұғым заттың ең жалпы, ең негізгі ерекше белгілерін ғана
қамтиды. Күрделі ұғым заттың барлық белгілерін тұтас қамти отырып, оның қасиетін, басқа заттармен арақатынасын, байланысын түгел ескереді. Сөз мағынасының заттық мәні осы формальді ұғымға сәйкес келеді. Ал оның тұлғалануы әр түрлі болады. Бірақ бұл ұғым мен мағына барлық жағынан бір-біріне тепе-тең деген сөз емес. Ұғымның мағынасы кең, ал сөз мағынасы тар, немесе керісінше болып келе береді. Бірақ қалай болғанда да мағынаның заттық мәні формальды ұғымға сәйкес келеді, соның атауы болып табылады. Өзімізге белгілі, ойлау процесінде тіл шешуші роль атқарады. Тікелей сезінуден ға көшу тіл арқылы іске асады. Бұрын таныс емес затты көргенде, адамда ең алдымен сезіну (көру, есту, дәм, иіс т.б) пайда болады. Сонымен қатар сезімдік бейнелердің вербалдану процесі жүреді. Санада пайда болған сезім бейнесі сөз арқылы белгіленеді. Бұл ретте әуелі заттың айрықша, ең басты белгілері, олардың арақатынасы анықталып, сөз, сөз тіркестері, сөйлем түрінде санада қалыптасады. Сөйтіп, зат бір мезгілде ойлау және тіл арқылы қатар сипатталады: санада заттың екі түрлі бейнесі қалыптасады. Бұл екі бейненің мазмұны бірдей (зат), материалы әр түрлі болады. Осылайша зат туралы сезімдік бейнелік информация семасиологиялық информацияға айналады. Тікелей сезінуден ойға, одан тілге көшу осылайша іске асады. Бұл процесс затқа атау берумен аяқталады.
Атаудың пайда болуы және оның қызметі сипаттауға байланысты болады. Жоғарыда сипаттауда заттың басты қасиеттері, ерекше белгілері алынады дедік. Затқа атау беруде осы белгілердің ең көрнектісі, ең бастысы (әдетте бір немесе екі белгісі ғана) алынады да, ол бұрыннан таныс заттардың сол сияқты белгілерімен ерекшеліктерімен салыстырылады. Қазақ ұғымында шапшаңдық, жылдамдық, шайтан атымен байланысты. Қимылы шапшаң малды, адамды мақтағанда шайтанның отын ала қашқандай екен дейміз.
Сөйтіп бейнелеуде, сипаттауда заттың екі негізгі белгісі сол заттың ерекшелігі ретінде алынады, соның атауы зат атауы болады. Ал тікелей сезінуге келмейтін ұғымдар атауы (қуаныш, қайғы, ақыл, өмір) тек тілді пайдалана отырып, ойша сипаттаудың нәтижесінде, яғни абстракциялаудың нәтижесінде қалыптасады.
Атаудың пайда болуы және қызметі сипаттауға байланысты болады, ал сипаттауда заттың басты қасиеті, белгісі алынады. Белгілі бір сөздің сапалық қасиетті білдіру яки білдірмеуі, міне осы атауға негіз болған белгімен байланысты болады. Мысалы, тас, ағаш, қағаз, шам деген сөздер- объективтік дүниедегі ақиқат, нақты заттардың атауы. Бұларда сапалық қасиет жоқ, тек атауыштық қасиет қана бар. Ал жұмсақ, қатты, қалың, жұқа, қараңғы (mild, hard, thick, thin, dark) дегендерде әрі атауыштық, әрі сапалық қасиет бар. Бұлар белгілі бір құбылыстың атауы болумен қатар, сол құбылыстардың әр түрлі сапалық, сындық тағы басқа қасиеттерін білдіреді.
Заттың түсін, түрін, сынын, сапасын, көлемін, мөлшерін, салмағын, дәмін, қалып күйін, қимыл қарқынын, уақытқа, орынға қатысын т.б. білдіретін сөздер сапалық ұғымдармен байланысты болады. Зат танылғанда оның сыны, сапасы, көлемі, мөлшері тағы басқа қасиеттері танылады. Заттың сынын, санын, сапасын тағы басқа қасиеттерін заттың атауынан бөліп тастауға болмайды. Мысалы жақсы, жаман (good-bad) дегендер заттың сындық сапасын, ақ- қара (white- black) - түсін, ұзын-қысқа (long-short) -өлшемін, тар-кең (wide-narrow) - көлемін, ерте-кеш (early-late) - қимылдың уақытқа қатысын, кіру-шығу ( to enter-to go out)-қимылдың бағытын білдіреді. Демек, сапалық мағына сөздің негізгі мағынасы болып табылады. Басқаша айтқанда, антонимдік мағына сапалық ұғымдарды білдіретін сөздерге тән болғанда, оның өзі сөздің негізгі мағынасы болады.
Антонимдік қарама-қарсылық сапалық ұғымдарды білдіретін немесе сапалық мәні бар сөздерге ғана тән болады. Ал логикалық қарама-қарсылық кез келген ұғымдар арасында бола береді. Логиканың тұрғысынан алғанда, кез келген ұғымды жоққа шығаруға (тас-тас емес, кітап-кітап емес)немесе кез келген басқа бір ұғымға қарсы қоюға болады (темір- металл, iron-meta l, бұл темір емес-ағаш this is not iron-this is a tree). Антонимдік қарама-қарсылықтың логикалық қарама-қарсылықтан бір айырмашылығы міне осында. Антонимдік қарама-қарсылық тек бір логикалық қатарға жататын, яғни тектес ұғымдар қарама- қарсылығына негізделеді.
Сөйтіп бір логикалық қатарға жататын, яғни бір тектес ұғымдар заттың не құбылыстың бойындағы диалектикалық қарама-қарсылықты көрсетеді. Температураға байланысты ыстық-суық (hot- cold), уақытқа байланысты ерте-кеш (early- late), сынға байланысты жақсы-жаман (good-bad) деген ұғымдардың арақатысы диалектикалық қайшылықтың арақатысы болып табылады. Ал диалектикалық қайшылықтың бір жағы оның екінші жағынсыз болмайды. Соған сәйкес қарама-қарсы ұғымдар да бірімен-бірі байланыста болады, бірінсіз бірі өмір сүрмейді. Егер адам санасында ерте деген ұғым болмаса, кеш деген ұғым да болмас еді. Тар деген ұғымның санада өмір сүруі кең деген ұғымға тікелей байланысты, ұзынсыз қысқа жоқ. Бұлар логикалық бір қатардың қарама-қарсы екі мүшесі, бір құбылыстың (не заттың) бойындағы бірін-бірі жоққа шығаратын (взаимоисключающие), сонымен бірге бірін-бірі қажет ететін (взаимопредполагающие), яғни бірінсіз-бірі өмір сүрмейтін қарама-қарсы жақтары болып табылады.
Диалектикалық қайшылықтың қарама-қарсы екі жағы бір-біріне тепе-тең болатыны сияқты кереғар ұғымдар қарама-қарсылығына негізделген антонимдер де қарама-қарсылық мәні жағынан бір-біріне тепе-тең болу керек. Егер бұл заңдылық бұзылса, олар антонимдік мәнін жояды. Мысалы, жас-сақа-мосқал-кәрі (кісі) деген логикалық қатарды алайық. Мұндағы жас-сақа, немесе жас-мосқал дегендер антоним бола алмайды. Өйткені бұлардағы мағына қарама қарсы жас-кәрі (young-old) дегендегі қарама-қарсылықтан төмен. Бұл логикалық қатардың ең шеткі кереғар екі мүшесі жас-кәрі дегендер қарама-қарсылықты мәні жағынан бір-біріне тепе-тең. Сондықтан олар нағыз антонимдер болады. Сондай-ақ жақсы-тәуір-шамалы-нашар-жаман деген қатардағы шамалы, нашар деген сөздердің жақсыға қарсы мағынасы жаман мен салыстырғанда әлдеқайда төмен.
Сөйтіп, антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықты мәні жағынан безбеннің екі басындай бір-біріне тепе-тең болуы керек. Егер олардың бірі мағына қарама-қарсылығы жағынан не сәл төмен, не сәл жоғары болса, онда олар антоним бола алмайды.
Рас, сөйлеу тәжірибесінде тәуір-жаман, жақсы-нашар деген сөздер бір-біріне қарсы мағынада қолданыла береді. Бірақ олар тұрақты антонимдік жұп құрай алмайды. Олар тек белгілі бір орайда, нақтылы контексте ғана қолданылады. Өйткені бұлардағы мағына қарама-қарсылығы жақсы-жаман дегенге қарағанда әлдеқайда төмен. Сондықтан бұларды көнтекстік немесе стильдік антонимдер деп қарау керек.
Антонимдер үнемі бір-біріне қарама-қарсы қолданыла келе мүлде жақындасып, кірігіп кететін жайы да бар. Мұнда олар мүлде жымдасып, қосарлану тәсілі арқылы жасалған бір ғана сөзге айналады да, өздерінің алғашқы антонимдік мағыналарынан айрылады. Сөйтіп кірігіп барып, бір ғана жалпылау, топшылау, мөлшерлеу, жинақтау, болжалдау тәрізді ұғымдарды білдіреді.
Мысалы, үлкен-кіші (big-small), ертелі-кеш (early-late), жақсы-жаман (good-bad), ұзын-қысқа (long-short), ілгері-кейін (forward-backward), алды-арты (front-back), оң-сол (right-left), қыс- жаз (winter-summer), күн-түн (day-night), әне-міне (that-this) т.б. Жеке алғанда бұлар - бір- біріне мүлде қарсы мағыналас антоним сөздер. Мысалы, Ерте шықсаң, алдыңнан күн шығады, Кеш шықсаң, алдыңнан түн шығады (мақал). Мұнда ерте-кеш - антонимдер.
Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні олар бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі. Мысалы, Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың (Абай). Жұрт өсегі бекер ме яки шын ба, білуге де анығын болмай-ақ жүр (Б.Майлин).
Бұдан антонимдік жұп құрайтын сөздер үнемі бір сөйлем ішінде қатар қолданылуы керек екен деген ұғым тумайды. Антонимдік қатынас ұғымдар қарама-қарсылығына негізделетіндіктен, олардың үнемі жұбын жазбай қатар қолданылуы шарт емес. Тектес ұғымдарды білдіретін және бір сапаға берілген кереғар екі баға болғандықтан, олардың бірін айтсақ, екіншісі көңілде сайрап тұрады. Бұл арада бір сөйлем ішінде қатар қолданылғанда антонимдік қарама- қарсылық айрықша көзге түседі.
Диалектикалық қайшылық екі түрлі болады: ішкі қайшылық және сыртқы қайшылық. Соған орай антонимдік қатынас бір заттың бойында да болуы мүмкін. Мысалы, бір затқа біреу жақсы баға берсе, екінші біреу сол затты жаман деп бағалауы мүмкін. Бұл бір ғана заттың бойындағы сындық сапасының екі шегі болып табылады. Сондай-ақ қатар алынған екі затты салыстыра келіп, бірін жақсы, екіншісін жаман деп бағалауымыз мүмкін. Бұл-екі түрлі заттың бір ғана ортақ сапасының екі шегі болып табылады.
Кейбір зерттеушілер антонимдік қарама-қарсылықтың осы екі жақты сипатын басқаша түсіндіреді. Олардың айтуынша, антонимдік қарама-қарсылық екі түрлі болады: 1) антоним сөздер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың, құбылыстардың атауы болып келеді: туу-өлу (be born- to die), өлім-өмір (death-life), күн-түн (day-night), сөйлеу-үндемеу (to speak- to keep silence); 2) антоним сөздер заттар мен құбылыстардың белгілерінің, сапасының атауы болып келеді: жақсы- жаман, үлкен-кіші т.б.
Шындығында туу-өлу (be born- to die), өлім-өмір death-life),, күн-түн (day-night),, сөйлеу-үндемеу (to speak- to keep silence) дегендер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар емес. Туу-өлу (be born- to die) дегендер- тіршіліктің екі шегі. Туу өмірдің басталу кезеңі болғанда, өлу оның аяқталу, біту кезеңі ретінде бір-біріне қарсы мағыналас болады, яғни туу-өлу дегендер бір ғана процестің, тіршілік процесінің екі шегі болып табылады. Ал, өмір-өлім дегендер сол процестің жүру және тоқталу кезеңін, яғни тіршілік процесінің күйін білдіреді. Күн-түн дегендер- бір тәулік ішіндегі мерзімнің екі шегі, сөйлеу-үндемеу дегендер қимыл иесінің күйін білдіреді.
Демек, антонимдер табиғатында бір-біріне қарама-қарсы заттардың атауы емес, заттың сапасының атауы, дәлірек айтқанда, сапаның бағасының атауы, немесе бір процестің екі күйінің атауы болып табылады. Сапалық ұғымды білдіретін сөздердің антоним болатындығының сыры осында. Әйтпесе, антонимдік қарама-қарсылық заттар арасындағы қарама-қарсылық емес. Егер антонимдік мағынаны заттар мен құбылыстар арасындағы қарама-қарсылық деп түсінсек спектрлік қатардың екі полюсі болатын күлгін мен қызыл түстер бір-біріне антоним болар еді. Сондай-ақ су (water) көк (аспан) да (sky) антоним сөздер болар еді. Өйткені көк (аспан) жерге қарағанда, судан әлдеқайда алыс. Соған қарамастан бұлар антоним бола алмайды. Керісінше, спектрлік қатарда бір-біріне жақын жатқан ақ пен қара (white- black) түстер антоним болады. Сондай-ақ су мен көк антоним емес, бағыт айыру, қашықтық, алыстық мағынасында қолданылғандар, олардан гөрі аралары жақынырақ жер мен көк (the Earth - the Sky) сөздері антоним болады.
Мұның сыры мынада: спектрлік қатардағы түс атаулары ақ, қара, қызыл, сары, көк, жасыл, күлгін дегендер-шындығында түстің әр түрлі реңін білдіретін сөздер. Сондықтан бұларды қатар мәндес деп қарауға болады. Психологияда түс ашықтығы, реңі және қанықтығы тұрғысынан алынып сипатталады (свет-лота, цветовой тон, насыщенность). Адамның көзі ең алдымен жарықты айырады, содан кейін барып түсті айырады. Сондықтан ақ түс түстердің ішіндегі ең жарығы (светлый), ал қара түс ең өңсіз (темный) түс болып танылады. Басқаша айтқанда, ақ - қара деген сөздер жарық-қараңғы (light-dark) деген ұғымдармен тікелей байланысты. Түс атауларының ішінде тек ақ пен қараның ғана антоним болуының сыры осында.
Бұған қарағанда антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық бары байқалады. Басқаша айтқанда, антонимдер тектес ұғымдарды білдіреді, яғни антонимді жұптың сыңарлары бір сапаға берілген бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі бағаның атауы болып табылады. Мысалы, арық - семіз (lean-fat)дегендер заттың сынын, алыс-жақын (far-near) дегендер заттың орынға қатысын, ауыр-жеңіл (heavy- light) дегендер салмағын білдіреді. Бұлар біртектес ұғымдар. Ал әр тектес ұғымдарды білдіретін сөздер, сапаға байланысты болғанына қарамастан, антонимдік жұп құрай алмайды. Мысалы жақсы (good), суық (cold) дегендердің екеуі де сапаны білдіреді. Әйтсе де бұлар антонимдік жұп құрай алмайды. Өйткені бұлардың бірі сынды, екіншісі температураны білдіреді. Сөйтіп, біртектес ұғымдарды білдіру антонимдердің негізгі бір ерекшелігі болып табылады.
Антонимдердің бір ерекшелігі олардың кез келген сөзбен тіркесе бермей, талғап, таңдап қолданылатындығында. Мәселен, жақсы-жаман деген антонимдер сын есімдердің заттың, құбылыстың сынын, сапасын білдіретін негізгі семантикалық қызметіне орай кез келген зат есім сөздермен тіркесе береді. Ал тар-кең (wide-narrow)деген сын есім антонимдер тек орынға, мөлшерге, көлемге байланысты зат есімдермен ғана тіркесе алады. Сондай-ақ бір ғана антонимдік жұп құрайтын сөздердің бірі ауыс мағынада сөздердің белгілі бір тобымен тіркессе, екіншісі оларға мүлде жанаспауы мүмкін.
Антонимдер семантикалық құбылыс болғандықтан, олар сөздік құрамындағы басқа сөздермен қат-қабат байланысқа түседі. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін. Сондай-ақ, бір антоним сөздің бірнеше синонимі болуы екі тілде де жиі кездеседі. Олар ауыс мағынада да қолданылып, контексте әр қырынан көрінеді. Ал логикалық ұғымдар ауыс мағынада қолданылмайды, ұғым нақты болады. Сондай-ақ бірнеше антоним сөз бір ғана ұғымды білдіруі мүмкін. Антонимдердің логикалық қарама-қарсы ұғымдардан және бір айырмашылығы осында.
Сөз мағынасы құбылғыш келеді. Мағынаның даму барысында тұрақты мағына да, ауыс мағына да, контекстік мағына да, жаңа мағыналар да туып, олар бірде кеңейіп, бірде тарайып отыруы мүмкін. Осыған орай бір сөздің белгілі контексте ғана ашылатын бірнеше мағынасы болуы тіл-тілде кезедесе беретін заңды құбылыс. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бір ғана басу деген сөздің 12 түрлі, жабу деген сөздің 8 түрлі, бас деген сөздің 7 түрлі, келісу деген сөздің 5 түрлі мағынасы берілген. Мұндай қасиет, яғни көп мағыналық антоним сөздердің де бойынан табылады. Басқаша айтқанда, антонимдер полисемия құбылысымен де шектеседі.
Лексика туралы еңбектерде антонимдердің полисемия құбылысымен шектесетіндігі туралы айтылады. Бірақ бұл шектесудің қай тұрғыда, қаншалықты дәрежеде болатындығы жөнінде айтылмайды. Антонимияның полисемия құбылысымен шектесуі сөздің контекстік мағынасы, ауыс мағынада қолданылуы, оның экспрессивтік-стильдік, синонимдік мәні т.б. жайттармен қат-қабат байланысып жатады.
Тіліміздегі жасық деген сөздің екі түрлі мағынасы бар: жұмсақ, бос, қатты емес. Мағынасының өзінен көрініп тұрғандай-ақ нақ осы мәнде мұның антонимі- қатты. Егер темір туралы айтсақ, онда бұған қарсы мәнде жұмсалатын сөз- асыл (жасық темір-асыл темір). Бұл арада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz