Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына халықтық салт – дәстүрді сіңіре білу
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚТЫҢ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕРІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
І.1 Салт.дәстүр ұғымы
І.2 Қазақи салт дәстүрдің түрлері
ІІ. «ҚАЗАН ЖАРЫС», «ҚҰРСАҚ ШАШУ» САЛТ.ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ІІ.1 «Қазан жарыс» дәстүрінің мәні
ІІ.2 «Құрсақ шашу» дәстүрінің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. ҚАЗАҚТЫҢ САЛТ.ДӘСТҮРЛЕРІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
І.1 Салт.дәстүр ұғымы
І.2 Қазақи салт дәстүрдің түрлері
ІІ. «ҚАЗАН ЖАРЫС», «ҚҰРСАҚ ШАШУ» САЛТ.ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ІІ.1 «Қазан жарыс» дәстүрінің мәні
ІІ.2 «Құрсақ шашу» дәстүрінің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев « Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан » атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында қуатты дамушы 50 елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат беруде.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасу жағдайына өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажеті туындап отыр.
Осындай сәтте ұлттық құндылықтарымыз, яғни халықтық салт – дәстүрлерімізді бала бойына кішкентайынан сіңіру мақсатында тақырыбымызды: «Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны» деп алдық.
Демек, бүгінгі таңда оқу – білім үрдісі жаһандану яғни 12 жылдық білім беруге көшкелі тұрғанда ұлттық байлықтарымыз да осы білім негізіне кірістірілуі керек. Біз ғасырдан ғасырға сараланып өзінің құндылықтарын мәнді де мазмұнды қалыптастырған салт – дәстүрімізді бүгінгі жас тәрбиеленушінің бойына сіңіре білсек, ертең өрісіміз кең болмақ.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасу жағдайына өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажеті туындап отыр.
Осындай сәтте ұлттық құндылықтарымыз, яғни халықтық салт – дәстүрлерімізді бала бойына кішкентайынан сіңіру мақсатында тақырыбымызды: «Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны» деп алдық.
Демек, бүгінгі таңда оқу – білім үрдісі жаһандану яғни 12 жылдық білім беруге көшкелі тұрғанда ұлттық байлықтарымыз да осы білім негізіне кірістірілуі керек. Біз ғасырдан ғасырға сараланып өзінің құндылықтарын мәнді де мазмұнды қалыптастырған салт – дәстүрімізді бүгінгі жас тәрбиеленушінің бойына сіңіре білсек, ертең өрісіміз кең болмақ.
1. Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлык бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1
2. http://www.kerekinfo.kz/tag/
3. http://kazakhi.info/heritage/traditions_and_way_of_life/242/
4. http://www.kuttybolsyn.kz/print:page,1,952-bala-kndk-sheshesne-nege-tartady.html
5. http://kk.wikipedia.org/wiki/
6. http://atazholy.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2010-02-08-12-28-16&catid=44:2009-12-23-11-00-35&Itemid=59
7. http://kk.wikipedia.org/wiki/
8. http://ana-bala.kz/?p=2226
2. http://www.kerekinfo.kz/tag/
3. http://kazakhi.info/heritage/traditions_and_way_of_life/242/
4. http://www.kuttybolsyn.kz/print:page,1,952-bala-kndk-sheshesne-nege-tartady.html
5. http://kk.wikipedia.org/wiki/
6. http://atazholy.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=122:2010-02-08-12-28-16&catid=44:2009-12-23-11-00-35&Itemid=59
7. http://kk.wikipedia.org/wiki/
8. http://ana-bala.kz/?p=2226
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚТЫҢ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
І.1 Салт-дәстүр ұғымы
І.2 Қазақи салт дәстүрдің түрлері
ІІ. ҚАЗАН ЖАРЫС, ҚҰРСАҚ ШАШУ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ІІ.1 Қазан жарыс дәстүрінің мәні
ІІ.2 Құрсақ шашу дәстүрінің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі – жаңа
Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында
қуатты дамушы 50 елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат
беруде.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасу
жағдайына өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажеті туындап отыр.
Осындай сәтте ұлттық құндылықтарымыз, яғни халықтық салт –
дәстүрлерімізді бала бойына кішкентайынан сіңіру мақсатында тақырыбымызды:
Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны деп алдық.
Демек, бүгінгі таңда оқу – білім үрдісі жаһандану яғни 12 жылдық білім
беруге көшкелі тұрғанда ұлттық байлықтарымыз да осы білім негізіне
кірістірілуі керек. Біз ғасырдан ғасырға сараланып өзінің құндылықтарын
мәнді де мазмұнды қалыптастырған салт – дәстүрімізді бүгінгі жас
тәрбиеленушінің бойына сіңіре білсек, ертең өрісіміз кең болмақ.
Зерттеудің обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың бойына халықтық салт
– дәстүрді сіңіре білу.
Зерттеу міндеттері: 1.Халықтық салт – дәстүрдің маңызы, мәні.
2. Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі
орнын көрсете білу
3. Халықтық салт – дәстүрдің теориялық негіздері
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтың жөн-жоралғылардың, ұстанымдардың жиынтығы.
Салт-дәстүрлер халықтың өмір-тұрмысынан, шаруашылық-тіршілігінен,
қалыптасқан қоғамдық қатынастарынан, дүниетанымынан туындайтын мәдени
құбылыс. Әдет-ғұрып ұзақ тарихи мерзімде біртіндеп қалыптасып, халықтың
санасына сіңіп, қай ұлттың болсын ұлттық болмысын құрайды және оны басқа
этностардан ерекшелендіреді. Қазақ әдет-ғұрыптарын олардың қоғамдағы
атқаратын қызметіне қарай отбасылық және қауымдық-қоғамдық ғұрыптар деп
үлкен екі топқа бөлуге болады. Отбасылық ғұрыптарға: баланың дүниеге келуі,
ержетуі, келін түсіру, қыз ұзату және өлген адамды жөнелту жатады. Қауымдық-
қоғамдық ғұрыптарға бүкіл қауым болып өткізетін, жалпы қоғамдық мәні
бар әдет-ғұрыптарды жатқызуға болады. Мысалы, наурыз тойы, құрбан
айт, ораза айт, ас беру, т.б. Қазақтың шаруашылыққа, тұрмыс-тіршілікке
байланысты әдет-ғұрыптары да бір төбе. Қазақ әдет-ғұрыптарын отбасылық және
қауымдық-қоғамдық деп бөлуді шартты түрде ғана түсіну керек. Өйткені
отбасылық ғұрыптар мен қауымдық- коғамдық салт-саналар өзара астасып,
араласып жатады. Отбасылык ғұрыптар кейде қоғамдық сипат алады, ал бүкіл
қауым аткаратын, қатысатын ғұрыптар әр отбасында көрініс табады.
Шашу. Бұл қуанышқа арнап жиналған жұрттың алдында жасалатын ырым. Әдетте,
шашуға кұрт, ірімшік, өрік, кейіннен қант, кәмпит пайдаланылған. Шашуды
жаңа түскен келінге, алғаш босаға атаған күйеуге, тұсауы кесілген балаға,
алғаш атқа мінген балаға,т.б. жақсылықтарға шашады. Шашудың мәні -жақсылық,
молшылық, кұт-береке тілеу. Сүйінші-қуанышты хабарды, алдымен, бірінші
болып жеткізген адамның алатын сый-кәдесі. Қуанышты хабар жеткізуші
Сүйінші, сүйінші!, — деп жұртка естірте хабар бере келіп, сүйіншісіне не
беретінін де алдын ала сұрап алады. Хабардың маңызына, сүйінші берушінің
қолының ашықтығына қарай сүйінші көлемі әрқалай болады.
Көрімдік-қандай да болсын бір жаңа дүниені алғаш көрсеткенде көрімдікті
ұйымдастырушының алатын сый-қәдееі. Мысалы, қазақ алғаш көрген келінге,
күйеуге, нәрестеге, ботаға, жаңа киімге, әшекей затқа, жаңа отауға көрімдік
береді. Отбасылық салт-дәстүрлер. Бала дүниеге келген күні шілдехана
жасалады. Шілдехана жасаудағы бірінші мақсат-дүниеге келген баланың
қуанышына кішігірім дастархан жайып сауық өткізу болса, екінші мақсат жаңа
ғана дүниеге есігін ашқан сәбиді түрлі жамандықтардан (жын, шайтан) қорғау.
Түнімен ән салынып, ойын-сауық құрылып бала жатқан жерге ондай пәле
жоламайды деп есептеген. Сондықтан кейбір өңірлерде шілдехананы шілде кузет
деп атаған.
Ат қою. Қазақ балаға атты әр түрлі ырымға сүйеніп қойған. Мысалы, баласына
соған тартсын деп бір жақсы адамға ат қойғызған, немесе жақсы адамның атын
қойған. Мысалы, Абылай, Абай, Шоқан, т.б. белгілі, даңқты адамдардың атын
берген. Немесе Алдаберген, Қүдайберген, Тілепалды деп қойған. Мұндай
аттарды ұзақ күткен, әулие-әнбиелердің басына түнеп тілеп алған балаларға
қоятын. Қазақ кейде баласына жағымсыз да ат коятын. Мысалы, Күшікбай,
Боқбасар, Қасқырбай, т.б. Әдетте, мұндай атты баласы тұрмай, шетіней берген
соң ата-аналары тіл-көз тимесін деп қоятын. Қазақта тілеулі аттарда болған,
мысалы, Ұлболсын, Тоқтасын, Тұрсын, т.б.
Бесікке салу. Бесікке салу рәсіміне, негізінен, әйелдер шақырылады. Баланы
бесікке салу сол ауылдағы сыйлы бәйбішеге тапсырылатын. Бесікті бала
атасына тартып өссін деген ниетпен атасының шапанымен, тонымен, атқа тақымы
мықты болсын деген тілекпен аттың жабуымен жапқан. Бала дүниеге келгеніне
40 күн толғанда қырқынан шығарады. 40 күнге дейін балаға тіл-көз тимесін
деп сырт адамға көрсетпеген. Қырқынан шығаруға да көрші-қолаң, туыстардың
әйелдері келеді. Бұл күні баланың қарын шашын (туғандағы шашы), тырнағын
алады, 40 қасық суға шомылдырады. Бала жүруге талпынғанда оның тұсауын кесу
рәсімі жасалады. Тұсау кесу. Тұсау кесуге де, негізінен, үлкендер жиналады.
Баланың аяғын ала жіппен, не койдың тоқ ішегімен тұсайды да, бала жүрейін
дегенде тұсауды пышақпен кесіп жібереді. Баланың аяғын ала жіппен, тоқ
ішекпен тұсауда мән бар. Қазақта ала жіп касиетті, адалдықтың белгісі
саналған. Өзінің адалдығын білдіргісі келген жан біреудің ала жібін
аттағаным жоқ дейді. Бұл бала адал болып өссін деген тілектен туған ырым.
Ал енді баланың аяғын ток ішекпен тұсау бала өскенде бай болсын, малды
болсын деген тілектен туындаған. Бала 4-5 жасқа келгенде оны атқа мінгізіп,
ашамайға отырғызған. Ашамай дегеніміз - бала аттан құламауға ыңғайланып
жасалған ердің бір түрі. 6-7 жасқа келгенде бала өз бетімен атқа мініп
әкесімен, не ағаларымен сапарға шыкқан жағдайда ата-анасы баласының
тоқымқағар рәсімін жасаған.
Айдар. Ер балалардың орайының тұсынан қалдырылатын бір шоқ шаш. Тұлым-қыз
балалардың кішкене күніндегі екі шекесінде қиылмай қалдырылатын екі шоқ
шаш. Қазақ айдар мен тұлымды балаға көз тимесін деп қояды. Адамның көзі
алдымен оның төбесінде шошайып тұрған шашқа түссін деген сенім болған.
Қыз ұзату, келін түсіру. Қазақ ұл-қызының үй болуына үлкен мән берген.
Баланы жастан деген қағидамен ұлды үйдің қожасы, корғаны, асыраушысы
болуға үйретсе, қызды үй ұстауға, бала тәрбиелеуге, тамақ әзірлеуге, қонақ
күтуге дағдыландырған. Ұлы өсіп келе жатқан қазақ болашақ құда болатын
адамдар жөнінде ойлана бастаған. Болашақ келінінің шыққан жеріне, тегіне
өте мән берген. Қазақта үйлену тек құдалық арқылы болған. Болашақ
қалыңдықты таңдағаннан кейін оның ата-анасына жігіт жағынан жөн білетін бір-
екі адам барып, өздерінің ниеттерін білдіреді. Қызжақ қарсы болмаса,
белгіленген уақытта жігіт жақ құда түсуге келеді. Қазақтың дәстүрлі салты
бойынша қыз айттырғанда қалыңмал береді. Қалыңмал, былайша айтқанда, бір
әулеттен екінші әулетке ауысатын қыз баланың төлем ақысы. Қалыңмал екі
бөліктен тұрады: бірі-бас жақсы, екіншісі-қара мал. Бас жақсыға, әдетте,
түзу мылтык, берен сауыт, жүйрік ат және малдағы артық белді түйе. Бұл
заттардың әрқайсысы төрт ірі малға тең болып есептелетін. Ал қара мал деп
атайтын бөлігі екі жақтың келіскен санына қарай беріледі. Осындай
қалыңмалмен қатар қыз жағына берілетін қәделер де болады. Олар ілу, тоймал,
сүт ақы. Ілу-күйеу жігіт қалыңдығымен алғаш танысқалы ұрын барғанда қыздың
ата-анасына берілетін сый. Той мал-қыздың ұзатылу тойына сойылатын мал. Сүт
ақы кыздың анасына күйеу жігіт тарапынан берілетін сый. Қазақта Қалыңсыз
қыз болғанмен, қәдесіз қыз болмайды деген мақал, күйеу жігіт тұрмысына
байланысты қалың мал бере алмаса да, қәделерін міндетті түрде беруі керек
деген салтты білдіреді. Құдалықта болатын міндетті қәделердің бірі қыз ата-
бабаларының рухына арнап берілетін кәде- өлтірі. Қыз әкесі ұзату тойын
жасайды. Ұзатылар қыз үйінен аттанарда сыңсу деп аталатын қоштасу өлеңін
айтады. Жігіт еліне келгенде жас келінді отауға оң аяғымен кіргізіп, отқа
май құйғызады. Той басталар алдында бір өнерлі жігіт келіннің бетін ашады.
Беташар. Беташар домбырамен қосылып айтылатын ән түрінде жүреді.
Беташардың мағынасы жаңа түскен келінді елмен таныстыру, қайын-жұртын
келінге таныстыру, келінге әзіл-қалжың түрінде тәрбиелік өсиет айту.
Беташардан соң сол ауылдың үлкен, беделді адамы жас жұбайларға бата береді,
осымен той қызығы басталып кетеді. Дәулетті адамдар фольклорда әсірелеп
айтылатындай отыз күн ойын, қырық күн тойын жасаған, ат жарыстырған, балуан
күрестірген, көкпар тартқан. Құдаларды құдайындай сыйлап, киітін, сый-
сияпатын беріп, риза етіп аттандырған. Үйлену салтында қыздың жасауы деген
дәстүр бар. Жасаудың да мөлшері кыз әкесінің ауқатына, берілген калың
малдың мөлшеріне байланысты XIX ғасырға жататын деректер бойынша ауқатты
адамдар қызының жасауына көбінесе мынадай заттар кірген: ақ отау, күміс
ертоқымды салт ат, сәукеле, төсек-орын, әркайсысы тоғыз-тоғыздан көптеген
киім түрлері, ыдыс-аяқ, жасау артатын бірнеше түйе. Қыз жасауының ішінде
шешесінің, тіпті әжесінің жасауымен келген қымбат киімдер, әшекей бұйымдар
да болады.
Наурызды қарсы алу. Наурыз тойы көктемгі күн мен түннің теңелу мерзімі 22
наурызда өтеді. Бұл мейрам күнтізбелік ғұрыпқа жатады. Оның шығу тегі Шығыс
халықтарының мұсылмандықтан бұрынғы табиғатқа табыну салтымен байланысты.
Наурыз мейрамы қыстың аяқталып, көктемнің шығуы кезіне дәл келеді. Наурыз
парсы тілінен аударғанда жаңа кун деген ұғымды береді. Шындығында да, бұл
жаңаның, жаңарудың мерекесі. Көктем мен бірге табиғат та жаңарады, көк шыға
өсіп-өну басталады. Бұл күні жаңару, тазару белгісі ретінде адамдар ауласын
тазалайды, жаңа киімін киеді, үйдің ішін кағып-сілкіп тазартады. Бір- бірін
қыстан аман шығып, көктемге жеткендігімен құттықтайды, егер бір-біріне өкпе-
назы болса, бұл күні ағайын-туыс, дос-жаран бірін- бірі кешіреді де қайта
табысады. Бұл мейрамның ең басты ғұрпы наурыз көже дайындау. Әдетте, наурыз
көже жеті түрлі тағамнан жасалады, қыстан қалған сүр етке қосымша су, дәнді
дақыл, тұз, айран, кұрт, ірімшік қосылады. Бұл жеті түрлі астың өзгермейтін
құрамы: су, ет, тұз, дән болса, қалғанына қолда барды қоса береді. Қазақтың
тұрмысқа, шаруашылыққа байланысты тағы бір ғұрпы ол-жайлауға және қыстауга
көшу ғұрпы. Ел жайлауға көшерде бір малын аруақтарға арнап сойып, ағайын-
туыс, көрші-қоланына дәм берген. Ертеректе қыстаудан көшерде екі жерге отты
лаулатып жағып, малды-жанды көшті соның ортасынан өткізген. Бұл көнеден
келе жатқан отпен аластау, әр түрлі пәле-жаладан тазарту ғұрпы. Қыстауға
қонарда да осы ғұрыпты жасаған. Қазақтың мұсылмандық ғұрыптары-ораза айт,
қурбан айт. Ораза бітісімен үш күн ораза айты өтеді. Бұдан соң дәл 70
күннен кейін құрбан айт келеді. Құрбан айтта жағдайы келген адамдар
кұрбандыққа мал шалады. Әдетте, құрбандыққа еркек мал және он екі мүшесі
сау мал шалынады. Құрбан айтта ауыл-ағайын бір-біріне айттап, әр үйге құран
оқып, дәм татысады.
Өлген адамды жерлеу. Адамның демі таусылуға жақын қалғанда молда, не жөн
білетін үлкен адам иман айтады. Кісі жан тәсілім болғаннан кейін оның көзін
жауып, аяқ-қолын созып (бүрісіп қалмас үшін), үйдің оң жағына аққа орап
қояды. Ең жақын туыстарына адам өлімі жөнінде хабар беру естірту деп
аталады. Естіртуді суық хабардың өзін адамға өз жөнімен, сабырға шақыра
отырып жеткізе алатын адамға тапсырады. Қазақ, әдетте, өлген адамды үшінші
күні жерлейді. Жерлерден бір күн бұрын қайтыс болған адамның қонақасын
береді. Бұл мәйітті түнде күзетуге келген жақын-туыс, ауыл үлкендеріне
берілетін ас. Өлген адамды жерлерден бұрын оны арулап жуады, кебінге орап,
жаназасын шығарады. Жаназадан соң бейітке апарып жерлейді. Дүниеден қайткан
адамның жетісін, қырқын, жылын береді. Бұл мұсылмандық ғұрып емес, көнеден
келе жатқан халықтық салт.
Сүйінші. Қуанышты хабар жеткізуші адам сүйінші-сүйінші деп келеді.
Мұндайда қуанышты үй иесі қалағаныңды ал дейді. Немесе оған риза
болатындай сыйлық ұсынады. Бұл қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйінші
сұраудың да, оның сүйіншісін алудың да ешқандай сөкеттігі жоқ.
Сәлемдеме. Сәлемдеме (дәстүр) – адамдардың бір-біріне деген сыйластығының,
құрмет тұтуының айқын белгісі. Олар көптен көрмей сағынысқан адамдардың бір-
біріне жіберген қымбат бұйымы, асыл заты немесе жеңсік тамағы, қысқы
сыбағасы. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚТЫҢ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
І.1 Салт-дәстүр ұғымы
І.2 Қазақи салт дәстүрдің түрлері
ІІ. ҚАЗАН ЖАРЫС, ҚҰРСАҚ ШАШУ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ІІ.1 Қазан жарыс дәстүрінің мәні
ІІ.2 Құрсақ шашу дәстүрінің маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі – жаңа
Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында
қуатты дамушы 50 елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат
беруде.
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет
бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасу
жағдайына өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау
қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру
қажеті туындап отыр.
Осындай сәтте ұлттық құндылықтарымыз, яғни халықтық салт –
дәстүрлерімізді бала бойына кішкентайынан сіңіру мақсатында тақырыбымызды:
Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны деп алдық.
Демек, бүгінгі таңда оқу – білім үрдісі жаһандану яғни 12 жылдық білім
беруге көшкелі тұрғанда ұлттық байлықтарымыз да осы білім негізіне
кірістірілуі керек. Біз ғасырдан ғасырға сараланып өзінің құндылықтарын
мәнді де мазмұнды қалыптастырған салт – дәстүрімізді бүгінгі жас
тәрбиеленушінің бойына сіңіре білсек, ертең өрісіміз кең болмақ.
Зерттеудің обьектісі: Мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні: халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі орны
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың бойына халықтық салт
– дәстүрді сіңіре білу.
Зерттеу міндеттері: 1.Халықтық салт – дәстүрдің маңызы, мәні.
2. Халықтық салт – дәстүрдің бала тәрбиесіндегі
орнын көрсете білу
3. Халықтық салт – дәстүрдің теориялық негіздері
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтың жөн-жоралғылардың, ұстанымдардың жиынтығы.
Салт-дәстүрлер халықтың өмір-тұрмысынан, шаруашылық-тіршілігінен,
қалыптасқан қоғамдық қатынастарынан, дүниетанымынан туындайтын мәдени
құбылыс. Әдет-ғұрып ұзақ тарихи мерзімде біртіндеп қалыптасып, халықтың
санасына сіңіп, қай ұлттың болсын ұлттық болмысын құрайды және оны басқа
этностардан ерекшелендіреді. Қазақ әдет-ғұрыптарын олардың қоғамдағы
атқаратын қызметіне қарай отбасылық және қауымдық-қоғамдық ғұрыптар деп
үлкен екі топқа бөлуге болады. Отбасылық ғұрыптарға: баланың дүниеге келуі,
ержетуі, келін түсіру, қыз ұзату және өлген адамды жөнелту жатады. Қауымдық-
қоғамдық ғұрыптарға бүкіл қауым болып өткізетін, жалпы қоғамдық мәні
бар әдет-ғұрыптарды жатқызуға болады. Мысалы, наурыз тойы, құрбан
айт, ораза айт, ас беру, т.б. Қазақтың шаруашылыққа, тұрмыс-тіршілікке
байланысты әдет-ғұрыптары да бір төбе. Қазақ әдет-ғұрыптарын отбасылық және
қауымдық-қоғамдық деп бөлуді шартты түрде ғана түсіну керек. Өйткені
отбасылық ғұрыптар мен қауымдық- коғамдық салт-саналар өзара астасып,
араласып жатады. Отбасылык ғұрыптар кейде қоғамдық сипат алады, ал бүкіл
қауым аткаратын, қатысатын ғұрыптар әр отбасында көрініс табады.
Шашу. Бұл қуанышқа арнап жиналған жұрттың алдында жасалатын ырым. Әдетте,
шашуға кұрт, ірімшік, өрік, кейіннен қант, кәмпит пайдаланылған. Шашуды
жаңа түскен келінге, алғаш босаға атаған күйеуге, тұсауы кесілген балаға,
алғаш атқа мінген балаға,т.б. жақсылықтарға шашады. Шашудың мәні -жақсылық,
молшылық, кұт-береке тілеу. Сүйінші-қуанышты хабарды, алдымен, бірінші
болып жеткізген адамның алатын сый-кәдесі. Қуанышты хабар жеткізуші
Сүйінші, сүйінші!, — деп жұртка естірте хабар бере келіп, сүйіншісіне не
беретінін де алдын ала сұрап алады. Хабардың маңызына, сүйінші берушінің
қолының ашықтығына қарай сүйінші көлемі әрқалай болады.
Көрімдік-қандай да болсын бір жаңа дүниені алғаш көрсеткенде көрімдікті
ұйымдастырушының алатын сый-қәдееі. Мысалы, қазақ алғаш көрген келінге,
күйеуге, нәрестеге, ботаға, жаңа киімге, әшекей затқа, жаңа отауға көрімдік
береді. Отбасылық салт-дәстүрлер. Бала дүниеге келген күні шілдехана
жасалады. Шілдехана жасаудағы бірінші мақсат-дүниеге келген баланың
қуанышына кішігірім дастархан жайып сауық өткізу болса, екінші мақсат жаңа
ғана дүниеге есігін ашқан сәбиді түрлі жамандықтардан (жын, шайтан) қорғау.
Түнімен ән салынып, ойын-сауық құрылып бала жатқан жерге ондай пәле
жоламайды деп есептеген. Сондықтан кейбір өңірлерде шілдехананы шілде кузет
деп атаған.
Ат қою. Қазақ балаға атты әр түрлі ырымға сүйеніп қойған. Мысалы, баласына
соған тартсын деп бір жақсы адамға ат қойғызған, немесе жақсы адамның атын
қойған. Мысалы, Абылай, Абай, Шоқан, т.б. белгілі, даңқты адамдардың атын
берген. Немесе Алдаберген, Қүдайберген, Тілепалды деп қойған. Мұндай
аттарды ұзақ күткен, әулие-әнбиелердің басына түнеп тілеп алған балаларға
қоятын. Қазақ кейде баласына жағымсыз да ат коятын. Мысалы, Күшікбай,
Боқбасар, Қасқырбай, т.б. Әдетте, мұндай атты баласы тұрмай, шетіней берген
соң ата-аналары тіл-көз тимесін деп қоятын. Қазақта тілеулі аттарда болған,
мысалы, Ұлболсын, Тоқтасын, Тұрсын, т.б.
Бесікке салу. Бесікке салу рәсіміне, негізінен, әйелдер шақырылады. Баланы
бесікке салу сол ауылдағы сыйлы бәйбішеге тапсырылатын. Бесікті бала
атасына тартып өссін деген ниетпен атасының шапанымен, тонымен, атқа тақымы
мықты болсын деген тілекпен аттың жабуымен жапқан. Бала дүниеге келгеніне
40 күн толғанда қырқынан шығарады. 40 күнге дейін балаға тіл-көз тимесін
деп сырт адамға көрсетпеген. Қырқынан шығаруға да көрші-қолаң, туыстардың
әйелдері келеді. Бұл күні баланың қарын шашын (туғандағы шашы), тырнағын
алады, 40 қасық суға шомылдырады. Бала жүруге талпынғанда оның тұсауын кесу
рәсімі жасалады. Тұсау кесу. Тұсау кесуге де, негізінен, үлкендер жиналады.
Баланың аяғын ала жіппен, не койдың тоқ ішегімен тұсайды да, бала жүрейін
дегенде тұсауды пышақпен кесіп жібереді. Баланың аяғын ала жіппен, тоқ
ішекпен тұсауда мән бар. Қазақта ала жіп касиетті, адалдықтың белгісі
саналған. Өзінің адалдығын білдіргісі келген жан біреудің ала жібін
аттағаным жоқ дейді. Бұл бала адал болып өссін деген тілектен туған ырым.
Ал енді баланың аяғын ток ішекпен тұсау бала өскенде бай болсын, малды
болсын деген тілектен туындаған. Бала 4-5 жасқа келгенде оны атқа мінгізіп,
ашамайға отырғызған. Ашамай дегеніміз - бала аттан құламауға ыңғайланып
жасалған ердің бір түрі. 6-7 жасқа келгенде бала өз бетімен атқа мініп
әкесімен, не ағаларымен сапарға шыкқан жағдайда ата-анасы баласының
тоқымқағар рәсімін жасаған.
Айдар. Ер балалардың орайының тұсынан қалдырылатын бір шоқ шаш. Тұлым-қыз
балалардың кішкене күніндегі екі шекесінде қиылмай қалдырылатын екі шоқ
шаш. Қазақ айдар мен тұлымды балаға көз тимесін деп қояды. Адамның көзі
алдымен оның төбесінде шошайып тұрған шашқа түссін деген сенім болған.
Қыз ұзату, келін түсіру. Қазақ ұл-қызының үй болуына үлкен мән берген.
Баланы жастан деген қағидамен ұлды үйдің қожасы, корғаны, асыраушысы
болуға үйретсе, қызды үй ұстауға, бала тәрбиелеуге, тамақ әзірлеуге, қонақ
күтуге дағдыландырған. Ұлы өсіп келе жатқан қазақ болашақ құда болатын
адамдар жөнінде ойлана бастаған. Болашақ келінінің шыққан жеріне, тегіне
өте мән берген. Қазақта үйлену тек құдалық арқылы болған. Болашақ
қалыңдықты таңдағаннан кейін оның ата-анасына жігіт жағынан жөн білетін бір-
екі адам барып, өздерінің ниеттерін білдіреді. Қызжақ қарсы болмаса,
белгіленген уақытта жігіт жақ құда түсуге келеді. Қазақтың дәстүрлі салты
бойынша қыз айттырғанда қалыңмал береді. Қалыңмал, былайша айтқанда, бір
әулеттен екінші әулетке ауысатын қыз баланың төлем ақысы. Қалыңмал екі
бөліктен тұрады: бірі-бас жақсы, екіншісі-қара мал. Бас жақсыға, әдетте,
түзу мылтык, берен сауыт, жүйрік ат және малдағы артық белді түйе. Бұл
заттардың әрқайсысы төрт ірі малға тең болып есептелетін. Ал қара мал деп
атайтын бөлігі екі жақтың келіскен санына қарай беріледі. Осындай
қалыңмалмен қатар қыз жағына берілетін қәделер де болады. Олар ілу, тоймал,
сүт ақы. Ілу-күйеу жігіт қалыңдығымен алғаш танысқалы ұрын барғанда қыздың
ата-анасына берілетін сый. Той мал-қыздың ұзатылу тойына сойылатын мал. Сүт
ақы кыздың анасына күйеу жігіт тарапынан берілетін сый. Қазақта Қалыңсыз
қыз болғанмен, қәдесіз қыз болмайды деген мақал, күйеу жігіт тұрмысына
байланысты қалың мал бере алмаса да, қәделерін міндетті түрде беруі керек
деген салтты білдіреді. Құдалықта болатын міндетті қәделердің бірі қыз ата-
бабаларының рухына арнап берілетін кәде- өлтірі. Қыз әкесі ұзату тойын
жасайды. Ұзатылар қыз үйінен аттанарда сыңсу деп аталатын қоштасу өлеңін
айтады. Жігіт еліне келгенде жас келінді отауға оң аяғымен кіргізіп, отқа
май құйғызады. Той басталар алдында бір өнерлі жігіт келіннің бетін ашады.
Беташар. Беташар домбырамен қосылып айтылатын ән түрінде жүреді.
Беташардың мағынасы жаңа түскен келінді елмен таныстыру, қайын-жұртын
келінге таныстыру, келінге әзіл-қалжың түрінде тәрбиелік өсиет айту.
Беташардан соң сол ауылдың үлкен, беделді адамы жас жұбайларға бата береді,
осымен той қызығы басталып кетеді. Дәулетті адамдар фольклорда әсірелеп
айтылатындай отыз күн ойын, қырық күн тойын жасаған, ат жарыстырған, балуан
күрестірген, көкпар тартқан. Құдаларды құдайындай сыйлап, киітін, сый-
сияпатын беріп, риза етіп аттандырған. Үйлену салтында қыздың жасауы деген
дәстүр бар. Жасаудың да мөлшері кыз әкесінің ауқатына, берілген калың
малдың мөлшеріне байланысты XIX ғасырға жататын деректер бойынша ауқатты
адамдар қызының жасауына көбінесе мынадай заттар кірген: ақ отау, күміс
ертоқымды салт ат, сәукеле, төсек-орын, әркайсысы тоғыз-тоғыздан көптеген
киім түрлері, ыдыс-аяқ, жасау артатын бірнеше түйе. Қыз жасауының ішінде
шешесінің, тіпті әжесінің жасауымен келген қымбат киімдер, әшекей бұйымдар
да болады.
Наурызды қарсы алу. Наурыз тойы көктемгі күн мен түннің теңелу мерзімі 22
наурызда өтеді. Бұл мейрам күнтізбелік ғұрыпқа жатады. Оның шығу тегі Шығыс
халықтарының мұсылмандықтан бұрынғы табиғатқа табыну салтымен байланысты.
Наурыз мейрамы қыстың аяқталып, көктемнің шығуы кезіне дәл келеді. Наурыз
парсы тілінен аударғанда жаңа кун деген ұғымды береді. Шындығында да, бұл
жаңаның, жаңарудың мерекесі. Көктем мен бірге табиғат та жаңарады, көк шыға
өсіп-өну басталады. Бұл күні жаңару, тазару белгісі ретінде адамдар ауласын
тазалайды, жаңа киімін киеді, үйдің ішін кағып-сілкіп тазартады. Бір- бірін
қыстан аман шығып, көктемге жеткендігімен құттықтайды, егер бір-біріне өкпе-
назы болса, бұл күні ағайын-туыс, дос-жаран бірін- бірі кешіреді де қайта
табысады. Бұл мейрамның ең басты ғұрпы наурыз көже дайындау. Әдетте, наурыз
көже жеті түрлі тағамнан жасалады, қыстан қалған сүр етке қосымша су, дәнді
дақыл, тұз, айран, кұрт, ірімшік қосылады. Бұл жеті түрлі астың өзгермейтін
құрамы: су, ет, тұз, дән болса, қалғанына қолда барды қоса береді. Қазақтың
тұрмысқа, шаруашылыққа байланысты тағы бір ғұрпы ол-жайлауға және қыстауга
көшу ғұрпы. Ел жайлауға көшерде бір малын аруақтарға арнап сойып, ағайын-
туыс, көрші-қоланына дәм берген. Ертеректе қыстаудан көшерде екі жерге отты
лаулатып жағып, малды-жанды көшті соның ортасынан өткізген. Бұл көнеден
келе жатқан отпен аластау, әр түрлі пәле-жаладан тазарту ғұрпы. Қыстауға
қонарда да осы ғұрыпты жасаған. Қазақтың мұсылмандық ғұрыптары-ораза айт,
қурбан айт. Ораза бітісімен үш күн ораза айты өтеді. Бұдан соң дәл 70
күннен кейін құрбан айт келеді. Құрбан айтта жағдайы келген адамдар
кұрбандыққа мал шалады. Әдетте, құрбандыққа еркек мал және он екі мүшесі
сау мал шалынады. Құрбан айтта ауыл-ағайын бір-біріне айттап, әр үйге құран
оқып, дәм татысады.
Өлген адамды жерлеу. Адамның демі таусылуға жақын қалғанда молда, не жөн
білетін үлкен адам иман айтады. Кісі жан тәсілім болғаннан кейін оның көзін
жауып, аяқ-қолын созып (бүрісіп қалмас үшін), үйдің оң жағына аққа орап
қояды. Ең жақын туыстарына адам өлімі жөнінде хабар беру естірту деп
аталады. Естіртуді суық хабардың өзін адамға өз жөнімен, сабырға шақыра
отырып жеткізе алатын адамға тапсырады. Қазақ, әдетте, өлген адамды үшінші
күні жерлейді. Жерлерден бір күн бұрын қайтыс болған адамның қонақасын
береді. Бұл мәйітті түнде күзетуге келген жақын-туыс, ауыл үлкендеріне
берілетін ас. Өлген адамды жерлерден бұрын оны арулап жуады, кебінге орап,
жаназасын шығарады. Жаназадан соң бейітке апарып жерлейді. Дүниеден қайткан
адамның жетісін, қырқын, жылын береді. Бұл мұсылмандық ғұрып емес, көнеден
келе жатқан халықтық салт.
Сүйінші. Қуанышты хабар жеткізуші адам сүйінші-сүйінші деп келеді.
Мұндайда қуанышты үй иесі қалағаныңды ал дейді. Немесе оған риза
болатындай сыйлық ұсынады. Бұл қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйінші
сұраудың да, оның сүйіншісін алудың да ешқандай сөкеттігі жоқ.
Сәлемдеме. Сәлемдеме (дәстүр) – адамдардың бір-біріне деген сыйластығының,
құрмет тұтуының айқын белгісі. Олар көптен көрмей сағынысқан адамдардың бір-
біріне жіберген қымбат бұйымы, асыл заты немесе жеңсік тамағы, қысқы
сыбағасы. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz