Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы
1.1 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының жүйесі ... ... ... .11
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің тәсілі және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының Конституциясы ... ... ... ... ...17
2.3 Азаматтық іс жүргізушілік формасы ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиттер ... ... .25
Негізгі бөлім
1. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы
1.1 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының жүйесі ... ... ... .11
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің тәсілі және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының Конституциясы ... ... ... ... ...17
2.3 Азаматтық іс жүргізушілік формасы ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 24
Пайдаланылған әдебиттер ... ... .25
Қазақстан Республикасы Ата Заңы Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, ол ат абсолютті деп танылған, олардан ешкім айыра алмайды.Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады. Конституцияның 13-бабына сай:
1. Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қарауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң қөмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі.
Сот қорғауының негізі-азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен субъективтік құқықтарын қорғау болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу заңдары негізінде азаматтық құқықты қорғау сотпен, төрелік сотпен, шаруашылық сотпен немесе екі жақтың келісімімен болған сотпен іске асырылады. Арнайы заңды актілермен қаралған оқиғаларда азаматтық құқықтар әкімшілік тәртіпте қорғалады.
Бұзылған субъективті құқықты және заңды мүддені қорғау үшін сотқа жүгіну құқығы – кең, демократиялық, конститутциялық құқық, онда әділ сотқа жетуге мүмкіндік туады. Конститутцияда барлық адам заң мен сот алдында тең деп бекітілген. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімге ешқандай кемсітуге болмайды. Сонымен қатар, әр адам негізгі заң конституция мен заңды сақтау керек, басқа адамдардың құқығын және бостандығын сыйлау, заңмен орнатылған басқада міндеттерді атқару керек деп бекітілген.
Құқық пен бостандықтың іске асырылуы азаматтардың өздерінің міндеттерін атқаруымен тығыз байланысты.
1. Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қарауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң қөмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі.
Сот қорғауының негізі-азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен субъективтік құқықтарын қорғау болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу заңдары негізінде азаматтық құқықты қорғау сотпен, төрелік сотпен, шаруашылық сотпен немесе екі жақтың келісімімен болған сотпен іске асырылады. Арнайы заңды актілермен қаралған оқиғаларда азаматтық құқықтар әкімшілік тәртіпте қорғалады.
Бұзылған субъективті құқықты және заңды мүддені қорғау үшін сотқа жүгіну құқығы – кең, демократиялық, конститутциялық құқық, онда әділ сотқа жетуге мүмкіндік туады. Конститутцияда барлық адам заң мен сот алдында тең деп бекітілген. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімге ешқандай кемсітуге болмайды. Сонымен қатар, әр адам негізгі заң конституция мен заңды сақтау керек, басқа адамдардың құқығын және бостандығын сыйлау, заңмен орнатылған басқада міндеттерді атқару керек деп бекітілген.
Құқық пен бостандықтың іске асырылуы азаматтардың өздерінің міндеттерін атқаруымен тығыз байланысты.
1. «Қазақстан Республикасының Конституциясы».
2. «Қазақстан Республикасының “Азаматтық іс жүргізу» кодексі. Алматы 2006ж
3.Ж.С.Абдукаримова “I-ші сатыдағы сот ісін жүргізу тәртібі” Түркістан 2006ж
4.Е.О.Егембердиев «Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы» «Фолиант» баспасы, Астана – 2006ж.
5.Оразалыұлы С. «Азаматтың іс жүргізу бойынша сырттай іс жүргізу институты» // Заң. - 2005. - №12. -31-32-беттер.
6. М.С.Шакарян “Гражданский процесс” Москва 1993 год
7. З.К.Абдуллина “Гражданская процессуальная право” Алматы 2001 год
8.Баймолдина З.Х. К вопросу о сущности принципа диспозитивности
гражданского процессуального права// Научные труды . Выпуск 1. Алматы,
1999.-45б.
9.Е.О.Егембердиев Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы «Фолиант» баспасы, Астана – 2006ж.
10.Алексеева Л.В., Жуйков В.М., Лукашук И.И. Международные нормы о правах человека и применение их судами. - М., 1996.
11.Аргунов В.Н. Участие прокурора в гражданском процессе. - М., 1991.
12.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: в двух томах. - Т. 1. Общая часть: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2001.
13.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: в двух томах. - Т.2. Особенная часть: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2001.
14.Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой инстанции: Научн.-практич. пособие. -Алматы: Жеті жарғы, 2002.
2. «Қазақстан Республикасының “Азаматтық іс жүргізу» кодексі. Алматы 2006ж
3.Ж.С.Абдукаримова “I-ші сатыдағы сот ісін жүргізу тәртібі” Түркістан 2006ж
4.Е.О.Егембердиев «Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы» «Фолиант» баспасы, Астана – 2006ж.
5.Оразалыұлы С. «Азаматтың іс жүргізу бойынша сырттай іс жүргізу институты» // Заң. - 2005. - №12. -31-32-беттер.
6. М.С.Шакарян “Гражданский процесс” Москва 1993 год
7. З.К.Абдуллина “Гражданская процессуальная право” Алматы 2001 год
8.Баймолдина З.Х. К вопросу о сущности принципа диспозитивности
гражданского процессуального права// Научные труды . Выпуск 1. Алматы,
1999.-45б.
9.Е.О.Егембердиев Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы «Фолиант» баспасы, Астана – 2006ж.
10.Алексеева Л.В., Жуйков В.М., Лукашук И.И. Международные нормы о правах человека и применение их судами. - М., 1996.
11.Аргунов В.Н. Участие прокурора в гражданском процессе. - М., 1991.
12.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: в двух томах. - Т. 1. Общая часть: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2001.
13.Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: в двух томах. - Т.2. Особенная часть: Учебник. - Алматы: КазГЮА, 2001.
14.Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой инстанции: Научн.-практич. пособие. -Алматы: Жеті жарғы, 2002.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
1. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы
1.1 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің тәсілі және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3 Азаматтық іс жүргізушілік
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...25
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Ата Заңы Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, ол ат абсолютті деп танылған,
олардан ешкім айыра алмайды.Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай
құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады. Конституцияның 13-бабына сай:
1. Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қарауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң қөмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген
реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі.
Сот қорғауының негізі-азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері
мен субъективтік құқықтарын қорғау болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу заңдары негізінде азаматтық құқықты қорғау сотпен,
төрелік сотпен, шаруашылық сотпен немесе екі жақтың келісімімен болған
сотпен іске асырылады. Арнайы заңды актілермен қаралған оқиғаларда
азаматтық құқықтар әкімшілік тәртіпте қорғалады.
Бұзылған субъективті құқықты және заңды мүддені қорғау үшін сотқа
жүгіну құқығы – кең, демократиялық, конститутциялық құқық, онда әділ сотқа
жетуге мүмкіндік туады. Конститутцияда барлық адам заң мен сот алдында тең
деп бекітілген. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімге
ешқандай кемсітуге болмайды. Сонымен қатар, әр адам негізгі заң конституция
мен заңды сақтау керек, басқа адамдардың құқығын және бостандығын сыйлау,
заңмен орнатылған басқада міндеттерді атқару керек деп бекітілген.
Құқық пен бостандықтың іске асырылуы азаматтардың өздерінің
міндеттерін атқаруымен тығыз байланысты.
Барлық заңдарда, әсіресе соңғы жылдарда қабылданғандарында сотқа шағым
беру құқығы қаралады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүддесін және субъективті құқығын
қорғау сот қызметі әділ сот, азаматтық және қылмыстық істерге рұқсат алады
және қарау бағытында іске асырылады, сонымен қатар қажет жағдайда заңмен
қарастырылған мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Әділсот Конститутцияға және
заңға толық сәйкестігімен іске асырылады. Заңды тәртіпте орнатылып,
таңдалған соттан басқа ешкім соттың құзіретіне жататын істерді шешуге
құқығы жоқ.
Конституцияда бекітілгендей әділ сот толық заңға сәйкестендіріліп
сотпен жүзеге асырылады. Белгіленген заңды тәртіпке сәйкес соттың
құзыреттілігіне қатысты істі шешуге тек соттан басқа ешкімнің құқығы жоқ.
Қоғамдық қатынастарды жаңаландыру жағдайында құқықтық мемлекет құру,
қоғамды саяси – эканомикалық бағдарламаларды дамытуды іске асыруда ең
айрықша рөлді азаматтық істердің әділ соты иемденген. Сотпен қаралған және
әрі қарай қарауға қайта қабылданған заңдар, негізінде азаматтық істерді
құрайды. Осы істерді қарау және шешу азаматтар мен заңды тұлғалардың
маңызды бөлігінің субъективті құқығын және заңды мүддесін қорғайды.
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні.
Азаматтық іс жүргізу құқығы деп – белгілі бір жүйедегі іс жүргізу
нормаларының жиынтығын қамтитын, азаматтық іс бойынша әділетті шешім
шығаруда сот пен іс жүргізуге қатысушылар арасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық саласы. Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр
қайсысы үшін іс жүргізу құқықтары мен міндеттері белгіленген. Мысалы, сот
өзінің қарауына жататын істерді қорғауға және шешуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын құқықтық теттеу объектісі
болып азаматтық іс бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастардан
көрінеді. Азаматтық іс жүргізу әділеттілікті жүзеге асырушы тек сот
қызметінің формасы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының өзінің
принциптерімен әдістері бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етуші әдіспен реттейді. Бұл азаматтық істердің пайда болуына сот емес,
тұлғалар мүдделі болып келеді. Формальды мағынадағы азаматтық іс жүргізу
құқығының кезінде Қазақстан Республикасы қатысқан халықаралық келісім
шарттар мен заңдылық актілері қызмет етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері шеңберінің аясы өте кең.
Азаматтық іс жүргізу құқығының басты көзі – Қазақстан Республикасының
Конституциясы болып табылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқықтық жүйесі азаматтық процессуалдың барлық
мөлшері анықталды, азаматтық істердің әділ сотын реттеуші және мемлекеттік
азаматтық сот ісін жүргізу тапсырмасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б. қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай
– ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін
жетілдіруге, сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және
атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады,
оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу
құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде
туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті
субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер
соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә,
сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше
бөлігі-құқықтың осы саласының жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін
құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс
және мерзімінде шешуі тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық
сот ісін жүргізу құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың
алдын алуға, азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың
құқығы, ар-ожданы мен қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу
рухында тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық
құқықтар мен бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін
жүргізудің барлық кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін
аса қатаң сақтауды талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып
табылады. Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының
жүйесі.
Қазіргі кезеңде азаматтардың құқығын және бостандығын қорғау соттың
рөлін жоғарлатады және де заңды тұлғалардың құқығы мен заңды, әлеуметтік
әділеттілік қағидасын орнықтыру, құқық бұзушылықты болдырмау, заңды
құрметтеуге тәрбиелеу құқықтық азаматтардың абыройы. Бұл тапсырмалар өте
сәтті іске асырылуы мүмкін, егер заңды өте қатты сақтайтын, өте маңызды
құқықты мемлекеттің негізгін қалау басты мақсат болса.
Ғылым алдында мәселені зерттеу тапсырмасы тұр, яғни заңдарды
жетілдіру мақсатында құқықты сотта қорғау, заңды қолданылатын қызметі
секілді. Әділ сотты тәрбиелеуге оның өнегелік рөліне айрықша көңіл бөлудің
маңызы зор.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық ғылым азаматтық және басқа да
құқық бұзушылықтардың себептерін зерттеуі тиіс, сонымен қатар, сот
қателіктерін, жинақталған практикалық материалдарды қолдану арқылы және
статистиканың мәліметтерін, заң бұзушылықты болдырмау үшін шаралар
қарастыруы тиіс. Сондай-ақ азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылымы, басқа
құқықтық ғылымдармен қатар әртүрлі заң бұзушылық және тапсырмаға сәйкес сот
практикасын жетілдіру бекітілген заңға сәйкес болу керек. Дәстүр бойынша
азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылымы сот ғылымымен қатар, қорғаудың басқа
формаларын және субъективті құқықты қорғау, яғни құқықтық нормалар,
азаматтық – құқықтық дауларды жолдастық соты, нотариат органдарының
қызметін шешіп қадағалап отыру.
Сол себепті азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылым жүйесі құқық
жүйесінен өзгешелеу. Бірақ ғылымның негізгі құрамды бөлігі субъективті
құқықты қорғау сот формасымен келісілген азаматтық іс жүргізушілік құқық.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық - барлық заңды мөлшерлер, азаматтық істер
сатымен қарастыру тәртібі мен рұқсат алу тәртібін бақылау, яғни азаматтық
істердің әділсоты, сонымен қатар сот шешімдерін мәжбүрлеп іске асыру. Сол
себепті азаматтық іс жүргізушілік құқығының пәні қоғамдық қатынастар болып
табылады. Олар азаматтық сот істері саласында қалыптасады, яғни азаматтық
құқықтық қатынас. Бұл қатынастар соттың қызметі нәтижесінде пайда болады,
осы процесске қатысатын тараптар сот шешімін орындаушы органдар, азаматтық
іс жүргізуші құқық нормаларына сәйкес іске асырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы субъективті құқықтың соттың қорғалуымен
және азаматтардың және заңды тұлғалардың заңды мүдделерін қамтамасыз етеді.
Құқықтық әдістерді реттеу, азаматтардың процессуалды құқықтарына тән, екі
жағдаймен алдын – ала анықталған:
Біріншіден- азаматтық процесстің туындауы, оның дамуы, бір түрден екінші
түрге өту мүддесін білдірген адамдарға байланысты ;
Екіншіден- азаматтық процессуалды құқықтық қатынастың міндетті және шешуші
субъектісі сот болып табылады, ол мемлекет атынан шешім қабылдайды, керек
уақыттарда мәжбүрлеп орындатуға құқылы.
Бұл өзіндік азаматтық процессуалды құқықтық әсер ету әрекеттерімен
бақыланған қатынасты көрсетеді, оның қағидаларын шарттастырады. Кейбір
ғалымдар азаматтық іс жүргізу құқығы пәніне барлық мемлекеттік органдар
(сотпен қатар ) және қоғамдық бірлестіктерді қосады.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа да
субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе
материалдық салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің
сотқа қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар
болады. Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын
реттейтін материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ғана емес, сонымен
қатар алдын ала тергеу органдарының да қызметін қамтиды. Құқықтың бұл
саласын реттеу мәселесінде де айырма бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар баянды етілген
нормативтік актілер болып табылады.
Ең алдымен азаматтық іс жүргізу құқығының деректемесі сот әділдігін
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әділдігін салааралық
принциптерін, судьялардың тәуелсіздігін және олардың тек заңға бағынуын;
барлық соттарда істердің ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта
отырып, сот жүйесін анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының келесі бір аса маңызды деректемесі 1999
жылы 13 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі болып табылады. Онда азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу егжей-
тегжейлі регламенттелген. Азаматтық іс жүргізу кодексі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы білімге азаматтық процестің барлық түрлері мен
сатыларына қатысты нормалар енгізілген.
Құқықтың осы саласының нормалары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы 1995
жылғы 20 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығында, Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заң күші
бар Жарлығында; Мемлекеттік баж туралы Заң мен басқа заңдарда баянды
етілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері арасында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелері ерекше орын алады.
Ғылымда бір авторлар басшылыққа алынатын түсіндірмелер нормативтік сипатта
болады деп санайды, басқалары өзгеше пікір ұсынады.
Мемлекетте заң шығарушы және атқарушы билікпен бірдей үшінші билік
ретінде соттардың рөлін нығайту Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының басшылыққа алынатын қаулыларын құқық нормалары бар нормативтік
актілер деп санауға негіз береді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық құрамында ортақ жағдайды ажыратуға
болады, мазмұнымен барлық іс жүргізуге жататын нормалар, іс жүргізудің әр
жеке кезеңіндегі өндірісті реттеу, орындау өндірісін қосып, және де
шетелдік элементпен процессуалды қызметті реттеу. Осыдан кейін іс
жүргізушілік құқық жүйесінде екі бөлім айқындалады – ортақ және айрықша.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтың ортақ бөлімін негізгі институттар
құрайды. Ортақ жағдай : әділ сот принциптері және өкілділік, айғақ, сотқа
шағым беру құқығы бекітілген. Азаматтық іс жүргізу заңының айрықша бөлігі –
құқық мөлшерінің барлығы, процесті әр кезеңінде реттеу ҚР АІЖК құрылымын
анықтайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық сот істері тапсырмасын
орындаудың маңызды кепілдемесі, соттық қорғауға конститутциялық құқықты
тарату, себебі сот құзіреттілігін, заңның және процесске қатысушылардың
барлығы жете қарастырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзі - заңды актілер, берілген
өсінділер, құқық мөлшерінің мазмұны. Азаматтық іс жүргізу заңының негізгі
қайнар көзі Қ Р-ң Конституциясы болып табылады, ол сот ісінің маңызды
қағидаларын қарастырады. Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзінің бірі
- ҚР-ң прокуратурасы туралы заңы болып табылады. Прокуратура туралы заңында
бірінші сотында қарағанда прокурорға азаматтық істер жөнінде сотқа қатысуға
мүмкіндік алады. Процеске шағым және қадағалау сатысы сонымен қатар шағым
беру жолы, заңдардың орындалуын қадағалау, прокурор заңға қарсы келетін
құқықтық актты, органға немесе қызметтік адамға қарсы келуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері заңдар болып табылады. Олар әртүрлі
құқықтық қатынастарды реттейді.
Көптеген заңдарда сотқа азаматтық істердің ведомостьвалығын орнатады.
Заңнан басқа да процессуалды мөлшерлер Үкімет қаулыларында болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық негіздеріне халықаралық келісімдер де
жатады, олар азматтық істер бойынша мемлекеттердің өзаралық құқықтық
көмектерін анықтайды.
Уақыт бойынша процессуалды мөлшер қызметі ережемен анықталады,
азаматтық істерді қарауға сәйкес, жеке процессуалды істерді іске асыру,
азаматтық іс жүргізушілік заңы бойынша сот шешімдерін орындау жүргізіледі,
қазіргі таңда жұмыс істеп тұрған процессуалды қызметті іске асыру.
Осылайша, сотта азаматтық істерді уақытқа тәуелсіз қоздыру, процессуалды
істерді іске асырғанда процессуалды заңдар қолданылады. Кеңістіктегі
азаматтық процессуалды мөлшерді іс әрекетті органның компетенциясына
тәуелділікті орнатады, заң шығарушы, қолданысқа жататын, және соттың
орнатылған жері, жеке процессуалды іс әрекеттерді қарастыру немесе іске
асыру. ҚР-ң соттары өз қызметінде ҚР-ң азаматтық процессуалды заңдарды
басқарады және жеке процессуалды іс әрекеттер іске асырылады немесе сот
шешімі орындалады. Демек, ҚР –ң процессуалды нормасы Қазақстанның барлық
жерінде іске асырылады және ҚР –ң барлық соттары қолданады. Бұл ереже ҚР-ң
сотына басқа елдегі сотты аударғандада іске асырылады немесе жеке
процессуалды іс әрекет басқа мемлекеттің сот тапсыруы мен іске асырылады.
Осылайша азаматтық істерді қарағанда жеке процессуалды іс әрекетті
істегенде және сот шешімін орындағанда сәйкес келетін процессуалды әрекетті
іске асыру жеріне байланысты процессуалды заң іске асырылады. Азаматтық
процессуалды мөлшерлер барлық азаматтарға арнайы, міндетті күші бар,
мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, басқа кооперативті және қоғамдық
ынтымақтастықтар және олардың бірігуі. Азаматтық процессуалды заңы
шетелдіктерге, шетелдік мекемелерге, ынтымақтастықтарға Қазақстан
териториясында орналасқанның барлығына тараған.
Азаматтық іс жүргізу құқығы материалды құқықпен тығыз байланыста
әрекет етеді. Ол күшпен іске асырудың түрі қызмет атқарады, азаматтық,
отбасылық, еңбектік, административті және басқа міндеттер, субъективтік
құқық қорғау формасы, материалды мөлшерге сәйкес бұйрықты өз еркімен
міндетті адамдармен орындалмаса қолданылады. Құқықтық қатынастар мен
қызығушылықтар мінездері сотпен қарастырылған зат қызметін атқаратын,
олардың қорғау формаларын өзгертеді. Сот азаматтық істерге материалды құқық
негізінде рұқсат береді. Бірақ құқықтың бұл өсінділері дербес және пән
бойынша әртүрлі және де құқықтық реттеу әдістері материалды құқықты реттеу
пәні екі жақтың қатынас саласының сәйкес келуі болып табылады – заттық,
мүліктік, жеке мүліксіз, еңбектік, жанұялық және т.б. Азаматтық
процессуалды мөлшер императивті әрекет етеді, екі жақтың құқығы және басқа
адамдар, іске көңіл білдіру құқығы болып табылады, яғни оның ерігіне
байланысты субъективті процессуалды құқыққа тиістілерді таратады.
Келісім процессінде сирек шығару түрінде жіберіледі. Сот құрылысы
мөлшері сотың жүйе ынтымақтастығын орнатады және әділ сот саласындағы
жүйесінің органдар компетенциясы, процессуалды құқық мөлшері формасы және
тәртібі анықталады, онда сот компетенциясы іске асырылады. Сот заңмен
қарастырылған оқиғалар әкімшілікті органдардың заңын реттейді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық пен қылмыстық іс жүргізушілік құқық
арасында байланыс маңызы, олардың бірдей конститутциялық негізі, ортақ
институттардың қатары бар қылмыстық және азматтық іс жүргізушілік құқыққа
байланысты кейбір сұрақтар қылмыстық процессте рұқсат етілген, азаматтықта
немесе керісінше шешілмейді. Процессуалды құқық көрсетілген өсімдерінің
әрқайсысының ерекшеліктері бар, пәннің ерекшелігімен шешілген және
азаматтық және қылмыстық процессте қаралатын тапсырмалар. Қылмыстық процесс
қылмыстық істерді қарауға бағытталған. Бұл жерде қоғамдық мүдде істің
негізгі жүргізушісі болып табылады. Азаматтық процессте қоғамның толық
мүддесін қамтиды, оның қатар мазмұны мен мөлшері және институттарына
келетін болсақ: сот белсенділігі, прокурорлар, процесске қатысатын
мемлекеттік басқару органдары және қоғамдық ынтымақтастықтар көрінеді.
Бірақ мұнда қорғаудың негізгі пәні мүддесін танытқандардың субъективті
құқығы қызмет атқарады, қарастырылатын зат – жеке, материалды құқықтық
қатынастардың субъектілерін біріктіреді. Екі жақ азаматтық процессте бір –
біріне қарсыласқанда тең субъект болып табылады, тең процессуалды жағдай,
тең құқық және тең міндеттер.
Шешімді азаматтық істер бойынша күшпен орындатуда ерекшелігі көп және
қылмыстық істердегі жазада да. Бұл азаматтық және қылмыстық құқық
мөлшерінің санкцияларындағы айырмашылықпен шешілген.
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары.
Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр қайсысы үшін іс
жүргізу құқықтары мен міндеттер белгіленген. Мысалы, сот өзінің қарауына
жататын істерді қорғауға және шешуге құқылы. Сот мемлекеттің алдында
әділеттілікті сапалы түрде жүзеге асыруға міндеттенеді және жауап береді.
Сот іс жүргізуде басқа да қатысушыларға қатысы бойынша билік өкілеттігіне
ие. Сонымен бірге сот, іс жүргізуге қатысушылар мен басқа тұлғалардың іс
жүргізу құқығының қатаң сақталуына жауап береді. Азаматтар мен ұйымдар іс
жүргізу роцессіне қатысуға, кепілдік беруге өздерінің талаптарын
дәлелдеуге, соттың шығарған шешіміне шағымдануға, шешімнің орындалуға
қатысуға құқылы. Іс жүргізу құқығына ие болумен қатар іс жүргізу
міндеттерінде атқарады: өзінің іс жүргізу құқығына дұрыс пайдалумен қатар,
сот шағымын төлеуге, соттың шақыруы бойынша келуге, дәлелдемелер келтіруге
құқылы.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларына келетін болсақ біріншіден
заңдылық қағидасы: Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу
кезінде Қазақстан Республкасы Конституциясының, осы кодекстің, басқада
нормативтік құқықтық актілердің талаптарымен дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың конституцияға баянды етілген құқықтарына және
бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдану құқығы жоқ. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзге де
нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың конституцияда баянды етілген
құқықтарымен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұруға және конституциялық кеңеске осы актіні
конституциялық емес деп тану жөнінде ұсыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайды дауды заңдардың жалпы негіздері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде
мәселелерді соттың шешімі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.
Сот төрелігін тек қана соттық жүзеге асыруы.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу заңдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Сотың биліктік
өкілеттігін кімнің де болса иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп
соғады.
Төтенше сондай-ақ өзге де заңсыз құралған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес. Өз қарауына жатпайтын іс бойынша
азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігін асыра
пайдаланған немесе осы кодексте көзделген азаиаттық сот ісін жүргізу
принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері заңсыз болады және
олардың күші жойылуға тиіс. Азаматтық іс бойынша шешімдерін осы кодексте
көзделген тәртіппен, тек тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Адамның құқықтарын, бостандықтарымен заңды мүдделерін сотта қорғау.
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін осы сот
кодексте белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар
заңды тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың
немесе адамдардың белгіссіз бір тобының құқықтарын және заңда қорғалатын
мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгінуге құқылы. Прокурор өзіне
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және азаиаттардың, заңды
тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін
талап қойып сотқа жүгінуге құқылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын өзгертуге
болмайды. Жоғарғы тұрған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін ісін
тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны өзінің іс жүргізуіне
қабылдауға құқығы жоқ. Егер заңға қайшы келсе немесе әлдекімнің құқығын
және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзса, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту
жарамсыз болады.
Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы
адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен
іс әрекеттерге тиым салынады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында
мемлекеттік органдармен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиісті.
Жеке өмірге қол сұғушылық.
Хат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
1. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы
1.1 Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен
пәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің тәсілі және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2 Сот билігі және сотта қорғануға құқық туралы Қазақстан Республикасының
Конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3 Азаматтық іс жүргізушілік
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған
әдебиттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...25
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Ата Заңы Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, ол ат абсолютті деп танылған,
олардан ешкім айыра алмайды.Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай
құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады. Конституцияның 13-бабына сай:
1. Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қарауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң қөмегін алуға құқығы бар.Заңда көзделген
реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі.
Сот қорғауының негізі-азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері
мен субъективтік құқықтарын қорғау болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу заңдары негізінде азаматтық құқықты қорғау сотпен,
төрелік сотпен, шаруашылық сотпен немесе екі жақтың келісімімен болған
сотпен іске асырылады. Арнайы заңды актілермен қаралған оқиғаларда
азаматтық құқықтар әкімшілік тәртіпте қорғалады.
Бұзылған субъективті құқықты және заңды мүддені қорғау үшін сотқа
жүгіну құқығы – кең, демократиялық, конститутциялық құқық, онда әділ сотқа
жетуге мүмкіндік туады. Конститутцияда барлық адам заң мен сот алдында тең
деп бекітілген. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімге
ешқандай кемсітуге болмайды. Сонымен қатар, әр адам негізгі заң конституция
мен заңды сақтау керек, басқа адамдардың құқығын және бостандығын сыйлау,
заңмен орнатылған басқада міндеттерді атқару керек деп бекітілген.
Құқық пен бостандықтың іске асырылуы азаматтардың өздерінің
міндеттерін атқаруымен тығыз байланысты.
Барлық заңдарда, әсіресе соңғы жылдарда қабылданғандарында сотқа шағым
беру құқығы қаралады.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың заңды мүддесін және субъективті құқығын
қорғау сот қызметі әділ сот, азаматтық және қылмыстық істерге рұқсат алады
және қарау бағытында іске асырылады, сонымен қатар қажет жағдайда заңмен
қарастырылған мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Әділсот Конститутцияға және
заңға толық сәйкестігімен іске асырылады. Заңды тәртіпте орнатылып,
таңдалған соттан басқа ешкім соттың құзіретіне жататын істерді шешуге
құқығы жоқ.
Конституцияда бекітілгендей әділ сот толық заңға сәйкестендіріліп
сотпен жүзеге асырылады. Белгіленген заңды тәртіпке сәйкес соттың
құзыреттілігіне қатысты істі шешуге тек соттан басқа ешкімнің құқығы жоқ.
Қоғамдық қатынастарды жаңаландыру жағдайында құқықтық мемлекет құру,
қоғамды саяси – эканомикалық бағдарламаларды дамытуды іске асыруда ең
айрықша рөлді азаматтық істердің әділ соты иемденген. Сотпен қаралған және
әрі қарай қарауға қайта қабылданған заңдар, негізінде азаматтық істерді
құрайды. Осы істерді қарау және шешу азаматтар мен заңды тұлғалардың
маңызды бөлігінің субъективті құқығын және заңды мүддесін қорғайды.
1. Азаматтық іс жүргізу құқығының түсінігі мен пәні.
Азаматтық іс жүргізу құқығы деп – белгілі бір жүйедегі іс жүргізу
нормаларының жиынтығын қамтитын, азаматтық іс бойынша әділетті шешім
шығаруда сот пен іс жүргізуге қатысушылар арасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық саласы. Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр
қайсысы үшін іс жүргізу құқықтары мен міндеттері белгіленген. Мысалы, сот
өзінің қарауына жататын істерді қорғауға және шешуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын құқықтық теттеу объектісі
болып азаматтық іс бойынша сот өндірісі саласындағы қоғамдық қатынастардан
көрінеді. Азаматтық іс жүргізу әділеттілікті жүзеге асырушы тек сот
қызметінің формасы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының өзінің
принциптерімен әдістері бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етуші әдіспен реттейді. Бұл азаматтық істердің пайда болуына сот емес,
тұлғалар мүдделі болып келеді. Формальды мағынадағы азаматтық іс жүргізу
құқығының кезінде Қазақстан Республикасы қатысқан халықаралық келісім
шарттар мен заңдылық актілері қызмет етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері шеңберінің аясы өте кең.
Азаматтық іс жүргізу құқығының басты көзі – Қазақстан Республикасының
Конституциясы болып табылады.
Азаматтық іс жүргізудің құқықтық жүйесі азаматтық процессуалдың барлық
мөлшері анықталды, азаматтық істердің әділ сотын реттеуші және мемлекеттік
азаматтық сот ісін жүргізу тапсырмасының орындалуын қамтамасыз етеді.
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б. қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай
– ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.
Республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформа сот қызметін
жетілдіруге, сот билігін күшейтуге, оған мемлекеттік заң шығарушы және
атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік рөлін беруге бағытталған.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады,
оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу
құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде
туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті
субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер
соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә,
сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді. Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше
бөлігі-құқықтың осы саласының жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін
құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс
және мерзімінде шешуі тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық
сот ісін жүргізу құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың
алдын алуға, азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың
құқығы, ар-ожданы мен қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу
рухында тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық
құқықтар мен бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін
жүргізудің барлық кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін
аса қатаң сақтауды талап етеді.
Азаматтық процесс жеке сатылардан тұратын үдемелі қозғалыс болып
табылады. Процесс мынадай сатыларға бөлінеді:
1)сотта азаматтық істің қозғалуы;
2)істі сотта қарауға әзірлеу;
3)істі бірінші сатыдағы сотта мәні бойынша қарау;
4)істі апелляциялық тәртіппен қарау;
5)заңды күшіне енген сот шешімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау
тәртібін қайта қарау;
6)заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды жаңадан ашылған
мән-жайлар бойынша қайта қарау;
7)атқару ісін жүргізу;
Азаматтық процестің сатылары-біртұтас азаматтың сот ісін жүргізудің аса
жақын мақсат біріктірген құрамдас бөліктері. Әрбір азаматтық істің жоғарыда
аталған сатылардың бәрінен өтуі міндетті емес екенін айта кеткен жөн. Бұл
тараптардың қалауына байланысты.
2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының
жүйесі.
Қазіргі кезеңде азаматтардың құқығын және бостандығын қорғау соттың
рөлін жоғарлатады және де заңды тұлғалардың құқығы мен заңды, әлеуметтік
әділеттілік қағидасын орнықтыру, құқық бұзушылықты болдырмау, заңды
құрметтеуге тәрбиелеу құқықтық азаматтардың абыройы. Бұл тапсырмалар өте
сәтті іске асырылуы мүмкін, егер заңды өте қатты сақтайтын, өте маңызды
құқықты мемлекеттің негізгін қалау басты мақсат болса.
Ғылым алдында мәселені зерттеу тапсырмасы тұр, яғни заңдарды
жетілдіру мақсатында құқықты сотта қорғау, заңды қолданылатын қызметі
секілді. Әділ сотты тәрбиелеуге оның өнегелік рөліне айрықша көңіл бөлудің
маңызы зор.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық ғылым азаматтық және басқа да
құқық бұзушылықтардың себептерін зерттеуі тиіс, сонымен қатар, сот
қателіктерін, жинақталған практикалық материалдарды қолдану арқылы және
статистиканың мәліметтерін, заң бұзушылықты болдырмау үшін шаралар
қарастыруы тиіс. Сондай-ақ азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылымы, басқа
құқықтық ғылымдармен қатар әртүрлі заң бұзушылық және тапсырмаға сәйкес сот
практикасын жетілдіру бекітілген заңға сәйкес болу керек. Дәстүр бойынша
азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылымы сот ғылымымен қатар, қорғаудың басқа
формаларын және субъективті құқықты қорғау, яғни құқықтық нормалар,
азаматтық – құқықтық дауларды жолдастық соты, нотариат органдарының
қызметін шешіп қадағалап отыру.
Сол себепті азаматтық іс жүргізушілік құқық ғылым жүйесі құқық
жүйесінен өзгешелеу. Бірақ ғылымның негізгі құрамды бөлігі субъективті
құқықты қорғау сот формасымен келісілген азаматтық іс жүргізушілік құқық.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық - барлық заңды мөлшерлер, азаматтық істер
сатымен қарастыру тәртібі мен рұқсат алу тәртібін бақылау, яғни азаматтық
істердің әділсоты, сонымен қатар сот шешімдерін мәжбүрлеп іске асыру. Сол
себепті азаматтық іс жүргізушілік құқығының пәні қоғамдық қатынастар болып
табылады. Олар азаматтық сот істері саласында қалыптасады, яғни азаматтық
құқықтық қатынас. Бұл қатынастар соттың қызметі нәтижесінде пайда болады,
осы процесске қатысатын тараптар сот шешімін орындаушы органдар, азаматтық
іс жүргізуші құқық нормаларына сәйкес іске асырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы субъективті құқықтың соттың қорғалуымен
және азаматтардың және заңды тұлғалардың заңды мүдделерін қамтамасыз етеді.
Құқықтық әдістерді реттеу, азаматтардың процессуалды құқықтарына тән, екі
жағдаймен алдын – ала анықталған:
Біріншіден- азаматтық процесстің туындауы, оның дамуы, бір түрден екінші
түрге өту мүддесін білдірген адамдарға байланысты ;
Екіншіден- азаматтық процессуалды құқықтық қатынастың міндетті және шешуші
субъектісі сот болып табылады, ол мемлекет атынан шешім қабылдайды, керек
уақыттарда мәжбүрлеп орындатуға құқылы.
Бұл өзіндік азаматтық процессуалды құқықтық әсер ету әрекеттерімен
бақыланған қатынасты көрсетеді, оның қағидаларын шарттастырады. Кейбір
ғалымдар азаматтық іс жүргізу құқығы пәніне барлық мемлекеттік органдар
(сотпен қатар ) және қоғамдық бірлестіктерді қосады.
Азаматтық процесс азаматтық істі қарау және шешу кезінде сот пен басқа да
субъектілер арасында қалыптасатын іс жүргізу құқық қатынастары пайда
болуының, дамуы мен тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады.
Азаматтық істердің көпшідігі талап істер жүргізу ережелері бойынша
қаралады. Олар сотта талап арыз беру арқылы қозғалады, оларға құқық туралы
даудың болуы тән, сот қарауының мәселесі даулы құқық қатынасы, дауласушы
тараптардың қатысуы болып табылады. Соттар талап істерден басқа
конституциялық және әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындайтын істерді,
сондай-ақ ерекше сипатта жүргізілетін істерді қарайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқықтың басқа салаларымен, әсіресе
материалдық салаларымен тығыз байланысты. Онда анықтау нысанасын, істің
сотқа қарастылығын анықтайтын азаматтық іс жүргізу сипатындағы нормалар
болады. Сот іс бойынша шешім шығаратын кезде даулы құқық қатынастарын
реттейтін материалдық құқық нормаларын қолданады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқығымен тығыз
байланысты, өйткені екі сала да сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот
қызметінің тәртібін белгілейді. Олардың арасындағы ұқсастық көптеген іс
жүргізу сатыларындағы іс жүргізу нысанында болып табылады. Олардың арасында
айырмашылық та бар. Қылмыстық іс жүргізу құқығы соттың ғана емес, сонымен
қатар алдын ала тергеу органдарының да қызметін қамтиды. Құқықтың бұл
саласын реттеу мәселесінде де айырма бар.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар баянды етілген
нормативтік актілер болып табылады.
Ең алдымен азаматтық іс жүргізу құқығының деректемесі сот әділдігін
жүзеге асыруды сот органдарына ғана жүктеп, сот әділдігін салааралық
принциптерін, судьялардың тәуелсіздігін және олардың тек заңға бағынуын;
барлық соттарда істердің ашық қаралуын, заңдылықты және т.б. нығайта
отырып, сот жүйесін анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының келесі бір аса маңызды деректемесі 1999
жылы 13 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексі болып табылады. Онда азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу егжей-
тегжейлі регламенттелген. Азаматтық іс жүргізу кодексі жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы білімге азаматтық процестің барлық түрлері мен
сатыларына қатысты нормалар енгізілген.
Құқықтың осы саласының нормалары Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы 1995
жылғы 20 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығында, Қазақстан
Республикасының Прокуратурасы туралы 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заң күші
бар Жарлығында; Мемлекеттік баж туралы Заң мен басқа заңдарда баянды
етілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығының деректемелері арасында Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының түсіндірмелері ерекше орын алады.
Ғылымда бір авторлар басшылыққа алынатын түсіндірмелер нормативтік сипатта
болады деп санайды, басқалары өзгеше пікір ұсынады.
Мемлекетте заң шығарушы және атқарушы билікпен бірдей үшінші билік
ретінде соттардың рөлін нығайту Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының басшылыққа алынатын қаулыларын құқық нормалары бар нормативтік
актілер деп санауға негіз береді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық құрамында ортақ жағдайды ажыратуға
болады, мазмұнымен барлық іс жүргізуге жататын нормалар, іс жүргізудің әр
жеке кезеңіндегі өндірісті реттеу, орындау өндірісін қосып, және де
шетелдік элементпен процессуалды қызметті реттеу. Осыдан кейін іс
жүргізушілік құқық жүйесінде екі бөлім айқындалады – ортақ және айрықша.
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтың ортақ бөлімін негізгі институттар
құрайды. Ортақ жағдай : әділ сот принциптері және өкілділік, айғақ, сотқа
шағым беру құқығы бекітілген. Азаматтық іс жүргізу заңының айрықша бөлігі –
құқық мөлшерінің барлығы, процесті әр кезеңінде реттеу ҚР АІЖК құрылымын
анықтайды.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық сот істері тапсырмасын
орындаудың маңызды кепілдемесі, соттық қорғауға конститутциялық құқықты
тарату, себебі сот құзіреттілігін, заңның және процесске қатысушылардың
барлығы жете қарастырылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзі - заңды актілер, берілген
өсінділер, құқық мөлшерінің мазмұны. Азаматтық іс жүргізу заңының негізгі
қайнар көзі Қ Р-ң Конституциясы болып табылады, ол сот ісінің маңызды
қағидаларын қарастырады. Азаматтық іс жүргізу құқығының қайнар көзінің бірі
- ҚР-ң прокуратурасы туралы заңы болып табылады. Прокуратура туралы заңында
бірінші сотында қарағанда прокурорға азаматтық істер жөнінде сотқа қатысуға
мүмкіндік алады. Процеске шағым және қадағалау сатысы сонымен қатар шағым
беру жолы, заңдардың орындалуын қадағалау, прокурор заңға қарсы келетін
құқықтық актты, органға немесе қызметтік адамға қарсы келуге құқылы.
Азаматтық іс жүргізу құқығының көздері заңдар болып табылады. Олар әртүрлі
құқықтық қатынастарды реттейді.
Көптеген заңдарда сотқа азаматтық істердің ведомостьвалығын орнатады.
Заңнан басқа да процессуалды мөлшерлер Үкімет қаулыларында болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық негіздеріне халықаралық келісімдер де
жатады, олар азматтық істер бойынша мемлекеттердің өзаралық құқықтық
көмектерін анықтайды.
Уақыт бойынша процессуалды мөлшер қызметі ережемен анықталады,
азаматтық істерді қарауға сәйкес, жеке процессуалды істерді іске асыру,
азаматтық іс жүргізушілік заңы бойынша сот шешімдерін орындау жүргізіледі,
қазіргі таңда жұмыс істеп тұрған процессуалды қызметті іске асыру.
Осылайша, сотта азаматтық істерді уақытқа тәуелсіз қоздыру, процессуалды
істерді іске асырғанда процессуалды заңдар қолданылады. Кеңістіктегі
азаматтық процессуалды мөлшерді іс әрекетті органның компетенциясына
тәуелділікті орнатады, заң шығарушы, қолданысқа жататын, және соттың
орнатылған жері, жеке процессуалды іс әрекеттерді қарастыру немесе іске
асыру. ҚР-ң соттары өз қызметінде ҚР-ң азаматтық процессуалды заңдарды
басқарады және жеке процессуалды іс әрекеттер іске асырылады немесе сот
шешімі орындалады. Демек, ҚР –ң процессуалды нормасы Қазақстанның барлық
жерінде іске асырылады және ҚР –ң барлық соттары қолданады. Бұл ереже ҚР-ң
сотына басқа елдегі сотты аударғандада іске асырылады немесе жеке
процессуалды іс әрекет басқа мемлекеттің сот тапсыруы мен іске асырылады.
Осылайша азаматтық істерді қарағанда жеке процессуалды іс әрекетті
істегенде және сот шешімін орындағанда сәйкес келетін процессуалды әрекетті
іске асыру жеріне байланысты процессуалды заң іске асырылады. Азаматтық
процессуалды мөлшерлер барлық азаматтарға арнайы, міндетті күші бар,
мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, басқа кооперативті және қоғамдық
ынтымақтастықтар және олардың бірігуі. Азаматтық процессуалды заңы
шетелдіктерге, шетелдік мекемелерге, ынтымақтастықтарға Қазақстан
териториясында орналасқанның барлығына тараған.
Азаматтық іс жүргізу құқығы материалды құқықпен тығыз байланыста
әрекет етеді. Ол күшпен іске асырудың түрі қызмет атқарады, азаматтық,
отбасылық, еңбектік, административті және басқа міндеттер, субъективтік
құқық қорғау формасы, материалды мөлшерге сәйкес бұйрықты өз еркімен
міндетті адамдармен орындалмаса қолданылады. Құқықтық қатынастар мен
қызығушылықтар мінездері сотпен қарастырылған зат қызметін атқаратын,
олардың қорғау формаларын өзгертеді. Сот азаматтық істерге материалды құқық
негізінде рұқсат береді. Бірақ құқықтың бұл өсінділері дербес және пән
бойынша әртүрлі және де құқықтық реттеу әдістері материалды құқықты реттеу
пәні екі жақтың қатынас саласының сәйкес келуі болып табылады – заттық,
мүліктік, жеке мүліксіз, еңбектік, жанұялық және т.б. Азаматтық
процессуалды мөлшер императивті әрекет етеді, екі жақтың құқығы және басқа
адамдар, іске көңіл білдіру құқығы болып табылады, яғни оның ерігіне
байланысты субъективті процессуалды құқыққа тиістілерді таратады.
Келісім процессінде сирек шығару түрінде жіберіледі. Сот құрылысы
мөлшері сотың жүйе ынтымақтастығын орнатады және әділ сот саласындағы
жүйесінің органдар компетенциясы, процессуалды құқық мөлшері формасы және
тәртібі анықталады, онда сот компетенциясы іске асырылады. Сот заңмен
қарастырылған оқиғалар әкімшілікті органдардың заңын реттейді.
Азаматтық іс жүргізушілік құқық пен қылмыстық іс жүргізушілік құқық
арасында байланыс маңызы, олардың бірдей конститутциялық негізі, ортақ
институттардың қатары бар қылмыстық және азматтық іс жүргізушілік құқыққа
байланысты кейбір сұрақтар қылмыстық процессте рұқсат етілген, азаматтықта
немесе керісінше шешілмейді. Процессуалды құқық көрсетілген өсімдерінің
әрқайсысының ерекшеліктері бар, пәннің ерекшелігімен шешілген және
азаматтық және қылмыстық процессте қаралатын тапсырмалар. Қылмыстық процесс
қылмыстық істерді қарауға бағытталған. Бұл жерде қоғамдық мүдде істің
негізгі жүргізушісі болып табылады. Азаматтық процессте қоғамның толық
мүддесін қамтиды, оның қатар мазмұны мен мөлшері және институттарына
келетін болсақ: сот белсенділігі, прокурорлар, процесске қатысатын
мемлекеттік басқару органдары және қоғамдық ынтымақтастықтар көрінеді.
Бірақ мұнда қорғаудың негізгі пәні мүддесін танытқандардың субъективті
құқығы қызмет атқарады, қарастырылатын зат – жеке, материалды құқықтық
қатынастардың субъектілерін біріктіреді. Екі жақ азаматтық процессте бір –
біріне қарсыласқанда тең субъект болып табылады, тең процессуалды жағдай,
тең құқық және тең міндеттер.
Шешімді азаматтық істер бойынша күшпен орындатуда ерекшелігі көп және
қылмыстық істердегі жазада да. Бұл азаматтық және қылмыстық құқық
мөлшерінің санкцияларындағы айырмашылықпен шешілген.
2.1 Азаматтық сот іс жүргізуінің қағидалары.
Азаматтық іс бойынша жүргізуге қатысушылардың әр қайсысы үшін іс
жүргізу құқықтары мен міндеттер белгіленген. Мысалы, сот өзінің қарауына
жататын істерді қорғауға және шешуге құқылы. Сот мемлекеттің алдында
әділеттілікті сапалы түрде жүзеге асыруға міндеттенеді және жауап береді.
Сот іс жүргізуде басқа да қатысушыларға қатысы бойынша билік өкілеттігіне
ие. Сонымен бірге сот, іс жүргізуге қатысушылар мен басқа тұлғалардың іс
жүргізу құқығының қатаң сақталуына жауап береді. Азаматтар мен ұйымдар іс
жүргізу роцессіне қатысуға, кепілдік беруге өздерінің талаптарын
дәлелдеуге, соттың шығарған шешіміне шағымдануға, шешімнің орындалуға
қатысуға құқылы. Іс жүргізу құқығына ие болумен қатар іс жүргізу
міндеттерінде атқарады: өзінің іс жүргізу құқығына дұрыс пайдалумен қатар,
сот шағымын төлеуге, соттың шақыруы бойынша келуге, дәлелдемелер келтіруге
құқылы.
Азаматтық сот ісін жүргізудің қағидаларына келетін болсақ біріншіден
заңдылық қағидасы: Сот істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу
кезінде Қазақстан Республкасы Конституциясының, осы кодекстің, басқада
нормативтік құқықтық актілердің талаптарымен дәлме-дәл сақтауға міндетті.
Соттардың адам мен азаматтың конституцияға баянды етілген құқықтарына және
бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдану құқығы жоқ. Егер сот қолдануға тиісті заң немесе өзге де
нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың конституцияда баянды етілген
құқықтарымен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс
жүргізуді тоқтата тұруға және конституциялық кеңеске осы актіні
конституциялық емес деп тану жөнінде ұсыныс жасауға міндетті. Сот
Конституциялық кеңестің шешімін алған соң іс бойынша іс жүргізу қайта
басталады.
Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған
жағдайда сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал
мұндай нормалар болмаған жағдайды дауды заңдардың жалпы негіздері мен
мағынасын негізге ала отырып шешеді.
Егер заң актілерінде немесе дауласушы тараптардың келісімінде
мәселелерді соттың шешімі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділдік пен
парасаттылық өлшемдерін негізге ала отырып шешуге міндетті.
Сот төрелігін тек қана соттық жүзеге асыруы.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық іс жүргізу заңдарында
белгіленген ережелер бойынша тек қана сот жүзеге асырады. Сотың биліктік
өкілеттігін кімнің де болса иеленуі заңда көзделген жауаптылыққа әкеліп
соғады.
Төтенше сондай-ақ өзге де заңсыз құралған соттар шешімінің заң күші
болмайды және орындалуға тиісті емес. Өз қарауына жатпайтын іс бойынша
азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігін асыра
пайдаланған немесе осы кодексте көзделген азаиаттық сот ісін жүргізу
принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері заңсыз болады және
олардың күші жойылуға тиіс. Азаматтық іс бойынша шешімдерін осы кодексте
көзделген тәртіппен, тек тиісті соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Адамның құқықтарын, бостандықтарымен заңды мүдделерін сотта қорғау.
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін осы сот
кодексте белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы. Мемлекеттік органдар
заңды тұлғалар немесе азаматтар заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың
немесе адамдардың белгіссіз бір тобының құқықтарын және заңда қорғалатын
мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгінуге құқылы. Прокурор өзіне
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және азаиаттардың, заңды
тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін
талап қойып сотқа жүгінуге құқылы.
Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын өзгертуге
болмайды. Жоғарғы тұрған соттың өзінен төменгі соттың жүргізетін ісін
тараптардың келісімінсіз алып қоюға және оны өзінің іс жүргізуіне
қабылдауға құқығы жоқ. Егер заңға қайшы келсе немесе әлдекімнің құқығын
және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзса, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту
жарамсыз болады.
Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы
адамның ар-ожданын қорлайтын немесе қадір-қасиетін кемсітетін шешімдер мен
іс әрекеттерге тиым салынады. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында
мемлекеттік органдармен лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиісті.
Жеке өмірге қол сұғушылық.
Хат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz