Құқықшығармашылық түрлері, сатылары, субъектілері және принциптері
Кіріспе. . . . ... ... ... ... ... 3
1 Құқықшығармашылық түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі. . . . . . . 5
1.2 Құқықшығармашылық процесінің құрылымы және сатылары. . . . . .. . ..13
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері ... ... ... .. . . . . . . . 18
1.4 Заң шығару процесі. . . . . . . . . . . . 23
2 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері
және заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ету механизмі
2.1 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері. . . ... ... ... ... ... .. 29
2.2 Заңдарды жүзеге асыру түсінігі, түрлері және
орындалмау себептері. . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. 64
2.3 Заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету
механизмінің құрылымы. . . . . . . . . . . ... 67
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . ... ... 75
1 Құқықшығармашылық түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі. . . . . . . 5
1.2 Құқықшығармашылық процесінің құрылымы және сатылары. . . . . .. . ..13
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері ... ... ... .. . . . . . . . 18
1.4 Заң шығару процесі. . . . . . . . . . . . 23
2 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері
және заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ету механизмі
2.1 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері. . . ... ... ... ... ... .. 29
2.2 Заңдарды жүзеге асыру түсінігі, түрлері және
орындалмау себептері. . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. 64
2.3 Заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету
механизмінің құрылымы. . . . . . . . . . . ... 67
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . ... ... 75
Бүгінгі таңда Қазақстан реформалау кезеңдерін бастан кешіруде. Бұл неге байланысты, неге бұлай өтеуде, бізді не күтіп тұр?- деген сұрақтар терең ойлануды және дұрыс жауапты қажет етеді. Осы тақырыпты бүгінгі жағдайда қарастыра отырып Қазақстанда құқықтық мемлекет құру мен оны жүзеге асыруды ескерген жөн.
Тарихи кезеңдерге көз жүгірте отырып, құқықшығармашылық процесінің негізгі заңдылықтарын ашып қарауға болады.
Ғасырлар өтті, бір мемлекет орнына екінші мемлекеттер келіп жатты, бірақ мақсат өзгермеді. Тәртіпті қамтамасыз ету, құқықтық нормалар шегінде қоғамдағы түрлі қатынастарды дамыту. Қоғамның тұрақтылығы оның гүлденуінің кепілі, сондықтанда осы тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің басты мақсаты. Т. Гоббс айтқандай: ”Тек қана мемлекетте ғана жақсылық пен жамандықты өлшейтін жалпы масштаб бар, ондай масштаб ретінде тек қана әр мемлекеттің заңдары бола алады”.
Құқықтық жүйелер жалпы алғанда ілгерілеуі қиындау, олар секіріс түрінде өзгереді, кейде алға озып кетсе, кейде ағымдағы өмірден кейін қалып жатады. Мұндай келеңсіздіктер қоғам мен мемлекет үшін өте ауыр. Бұған қарапайым мысал ретінде біздің еліміздің құқықтық аренасында болып жатқан кейбір жағдайларды айтуға болады.
Бұл келеңсіз жағдайларды құқықтық мемлекет құру жолымен, жаңа заңдар толқынымен тұрақтандыруға әрекеттенгенімізбен, әлі жемісін көре алған жоқпыз. Құқықтық мемлекет деп жариялай отырып қоғамдық процестердің дамуына тұрақты жағдай жасалмады және құқықтық режим белгіленбеді. Ал құқықтық мемлекетте биліктің нақты бөлінісі, олардың бір-бірімен тиімді арақатынасы саясат пен билікті дамыған әлеуметтік бақылауда ұстайтын мемлекеттің типі екені белгілі.
Тарихи кезеңдерге көз жүгірте отырып, құқықшығармашылық процесінің негізгі заңдылықтарын ашып қарауға болады.
Ғасырлар өтті, бір мемлекет орнына екінші мемлекеттер келіп жатты, бірақ мақсат өзгермеді. Тәртіпті қамтамасыз ету, құқықтық нормалар шегінде қоғамдағы түрлі қатынастарды дамыту. Қоғамның тұрақтылығы оның гүлденуінің кепілі, сондықтанда осы тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің басты мақсаты. Т. Гоббс айтқандай: ”Тек қана мемлекетте ғана жақсылық пен жамандықты өлшейтін жалпы масштаб бар, ондай масштаб ретінде тек қана әр мемлекеттің заңдары бола алады”.
Құқықтық жүйелер жалпы алғанда ілгерілеуі қиындау, олар секіріс түрінде өзгереді, кейде алға озып кетсе, кейде ағымдағы өмірден кейін қалып жатады. Мұндай келеңсіздіктер қоғам мен мемлекет үшін өте ауыр. Бұған қарапайым мысал ретінде біздің еліміздің құқықтық аренасында болып жатқан кейбір жағдайларды айтуға болады.
Бұл келеңсіз жағдайларды құқықтық мемлекет құру жолымен, жаңа заңдар толқынымен тұрақтандыруға әрекеттенгенімізбен, әлі жемісін көре алған жоқпыз. Құқықтық мемлекет деп жариялай отырып қоғамдық процестердің дамуына тұрақты жағдай жасалмады және құқықтық режим белгіленбеді. Ал құқықтық мемлекетте биліктің нақты бөлінісі, олардың бір-бірімен тиімді арақатынасы саясат пен билікті дамыған әлеуметтік бақылауда ұстайтын мемлекеттің типі екені белгілі.
1. Кудрявцев В.Н. О правоприменений и законности. Государство и право №3 1994г с.4
2. Пиголкина А.С. Общая теория право Москва изд. МГТУ 1996г
3. Кудрявцев В.Н. Правомерное поведение: норма и патология, М:Наука 1982г
4. Нашиц А. Правотворчество. Теория и законадательная техника М:Прогресс, 1974г
5. Бабаев В.К. Теория Государство и право. Москва изд. Юристь 2001.
6. Пиголькина А.С. Общая теория права. Мос. Изд МГТУ 1996 г.
7. Лазерев В.В. Общая теория права и Государства,М.юрид.лит. 1994г
8. Табанов С.А. Совершенствование законадательства; Теория и опыт РК. Алматы 1999г
9. Бекетов К.С. Состояния законотворчества на современном этапе. Вестник МКТУ 2002 №1.
10. Кощанова Ж. Порядок в норматворчестве. Юрид. Газета 20 ноября 2002г.
11. Раев М. Как нам обустроить законотворческий процесс. Юридическая газета 16 октября 2002г.
12. Ибраева А.С. Ибраев Н.С. Теория государство и право. Алматы. Қазақ университеті 2001г с.223.
13. ҚР нормативтік құқықтық актілері туралы заңы 1998ж 24 наурыз.
14. Бабаев В.К. Теория Государство и право. Москва изд. Юристь 2001 с. 327.
15. Шоныбасов Б. Регионалное норматворчество. Юридическая газета. 13 ноября 2002 г.
16. Хропанюк В.Н. теория государства и права 2000. С.235.
17. М. Кул-Мухаммед Законотворчество: проблемы и поиски Алматы, Атамұра 2000 с.74.
18. Р.О.Холорина “ Научные основы правотворчества” М.юрид лит.1981 с 174.
19. Черняков А.А. Иерархия нормативных правовых актов: Фемида №1 2001г
20. Курманалиева Ш. Деллегированное правотворческое полномочияи акты президента РК. Вестник МКТУ 2001 №4-5.
21. Алексеев С.С. Как готовить закон? Известия 1992 14 декабрь
22. ҚР нормативтік актілер туралы заңы 1998ж 28 наурыз 2 бөлігі
23. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995ж 61 бап 6 бөлігі.
24. Кененов А.А. Логические основы законотворческого процесса. Правоведение 1994 N 6 с.71
25. Абельдинов А.К. Развитие норматворчества в Казахстане. Алматы Жеті жарғы 1998 с.27.
26. Манов Г.Н. Теория права и Государства. Москва изд. Бек 1996г с.201.
27. Общая теория права. Курс лекций /под ред Бабаева В.К/ Нижний Новгород. 1993 с. 304.
28. Алексеев С.С. Теория права изд. Бек 1995г с.251.
29. Ибраева А.С. Ибраев Н.С. Теория государство и право. Алматы. Қазақ университеті 2001г с.84.
30. Курманалиева Ш. Деллегированное правотворческое полномочия и акты президента РК. Вестник МКТУ 2001 №4-5.
31. Котов А. Без законопослушание нет демократий. Юридическая газета. 30 марта. 2003г
32. Жумабеков О. Главная задача обеспечить правопорядок . юридическая газета 30 марта 2001г.
33. Байжанова А. Механизм подготовки и представления, обсуждения, введения в действие нормативных правовых актов. Фемида 1.1999
34. Синюков В.Н. Исполнение законов. Государство и право 6. 1991
35. Абельдинов А. Как работает законы Казахстана. Экономика и жизнь 12. 1995
36. Концепция правовой политики РК. Одобрена Указом президента РК. от 20 сентября 2002 г 949.
Юридическая газета 2 октября. 2002 г
2. Пиголкина А.С. Общая теория право Москва изд. МГТУ 1996г
3. Кудрявцев В.Н. Правомерное поведение: норма и патология, М:Наука 1982г
4. Нашиц А. Правотворчество. Теория и законадательная техника М:Прогресс, 1974г
5. Бабаев В.К. Теория Государство и право. Москва изд. Юристь 2001.
6. Пиголькина А.С. Общая теория права. Мос. Изд МГТУ 1996 г.
7. Лазерев В.В. Общая теория права и Государства,М.юрид.лит. 1994г
8. Табанов С.А. Совершенствование законадательства; Теория и опыт РК. Алматы 1999г
9. Бекетов К.С. Состояния законотворчества на современном этапе. Вестник МКТУ 2002 №1.
10. Кощанова Ж. Порядок в норматворчестве. Юрид. Газета 20 ноября 2002г.
11. Раев М. Как нам обустроить законотворческий процесс. Юридическая газета 16 октября 2002г.
12. Ибраева А.С. Ибраев Н.С. Теория государство и право. Алматы. Қазақ университеті 2001г с.223.
13. ҚР нормативтік құқықтық актілері туралы заңы 1998ж 24 наурыз.
14. Бабаев В.К. Теория Государство и право. Москва изд. Юристь 2001 с. 327.
15. Шоныбасов Б. Регионалное норматворчество. Юридическая газета. 13 ноября 2002 г.
16. Хропанюк В.Н. теория государства и права 2000. С.235.
17. М. Кул-Мухаммед Законотворчество: проблемы и поиски Алматы, Атамұра 2000 с.74.
18. Р.О.Холорина “ Научные основы правотворчества” М.юрид лит.1981 с 174.
19. Черняков А.А. Иерархия нормативных правовых актов: Фемида №1 2001г
20. Курманалиева Ш. Деллегированное правотворческое полномочияи акты президента РК. Вестник МКТУ 2001 №4-5.
21. Алексеев С.С. Как готовить закон? Известия 1992 14 декабрь
22. ҚР нормативтік актілер туралы заңы 1998ж 28 наурыз 2 бөлігі
23. ҚР Конституциясы 30 тамыз 1995ж 61 бап 6 бөлігі.
24. Кененов А.А. Логические основы законотворческого процесса. Правоведение 1994 N 6 с.71
25. Абельдинов А.К. Развитие норматворчества в Казахстане. Алматы Жеті жарғы 1998 с.27.
26. Манов Г.Н. Теория права и Государства. Москва изд. Бек 1996г с.201.
27. Общая теория права. Курс лекций /под ред Бабаева В.К/ Нижний Новгород. 1993 с. 304.
28. Алексеев С.С. Теория права изд. Бек 1995г с.251.
29. Ибраева А.С. Ибраев Н.С. Теория государство и право. Алматы. Қазақ университеті 2001г с.84.
30. Курманалиева Ш. Деллегированное правотворческое полномочия и акты президента РК. Вестник МКТУ 2001 №4-5.
31. Котов А. Без законопослушание нет демократий. Юридическая газета. 30 марта. 2003г
32. Жумабеков О. Главная задача обеспечить правопорядок . юридическая газета 30 марта 2001г.
33. Байжанова А. Механизм подготовки и представления, обсуждения, введения в действие нормативных правовых актов. Фемида 1.1999
34. Синюков В.Н. Исполнение законов. Государство и право 6. 1991
35. Абельдинов А. Как работает законы Казахстана. Экономика и жизнь 12. 1995
36. Концепция правовой политики РК. Одобрена Указом президента РК. от 20 сентября 2002 г 949.
Юридическая газета 2 октября. 2002 г
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жарқынбеков Сакен
Құқықшығармашылық түрлері, сатылары, субъектілері және принциптері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301-құқықтану
Түркістан 2013
Жоспар
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Құқықшығармашылық түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі. . . ... ... ... ... ... ... .. . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 5
1.2 Құқықшығармашылық процесінің құрылымы және сатылары. . . . . .. . ..13
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері ... ... ... .. . . . .
. . . 18
1.4 Заң шығару процесі. . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... ...
. . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері
және заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ету механизмі
2.1 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері. . .
... ... ... ... ... .. 29
2.2 Заңдарды жүзеге асыру түсінігі, түрлері және
орындалмау себептері. . . . . . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. . . . . . . . . . . . . . . . .. 64
2.3 Заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету
механизмінің құрылымы. . . . . . ... ... ... ... ... ... ... . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . ... 67
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . ... ... ... ... ... . . . . . .
. . . . . . . . . . ... ... 75
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан реформалау кезеңдерін бастан кешіруде. Бұл
неге байланысты, неге бұлай өтеуде, бізді не күтіп тұр?- деген сұрақтар
терең ойлануды және дұрыс жауапты қажет етеді. Осы тақырыпты бүгінгі
жағдайда қарастыра отырып Қазақстанда құқықтық мемлекет құру мен оны жүзеге
асыруды ескерген жөн.
Тарихи кезеңдерге көз жүгірте отырып, құқықшығармашылық процесінің
негізгі заңдылықтарын ашып қарауға болады.
Ғасырлар өтті, бір мемлекет орнына екінші мемлекеттер келіп жатты,
бірақ мақсат өзгермеді. Тәртіпті қамтамасыз ету, құқықтық нормалар шегінде
қоғамдағы түрлі қатынастарды дамыту. Қоғамның тұрақтылығы оның гүлденуінің
кепілі, сондықтанда осы тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің басты
мақсаты. Т. Гоббс айтқандай: ”Тек қана мемлекетте ғана жақсылық пен
жамандықты өлшейтін жалпы масштаб бар, ондай масштаб ретінде тек қана әр
мемлекеттің заңдары бола алады”.
Құқықтық жүйелер жалпы алғанда ілгерілеуі қиындау, олар секіріс
түрінде өзгереді, кейде алға озып кетсе, кейде ағымдағы өмірден кейін қалып
жатады. Мұндай келеңсіздіктер қоғам мен мемлекет үшін өте ауыр. Бұған
қарапайым мысал ретінде біздің еліміздің құқықтық аренасында болып жатқан
кейбір жағдайларды айтуға болады.
Бұл келеңсіз жағдайларды құқықтық мемлекет құру жолымен, жаңа заңдар
толқынымен тұрақтандыруға әрекеттенгенімізбен, әлі жемісін көре алған
жоқпыз. Құқықтық мемлекет деп жариялай отырып қоғамдық процестердің дамуына
тұрақты жағдай жасалмады және құқықтық режим белгіленбеді. Ал құқықтық
мемлекетте биліктің нақты бөлінісі, олардың бір-бірімен тиімді арақатынасы
саясат пен билікті дамыған әлеуметтік бақылауда ұстайтын мемлекеттің типі
екені белгілі.
Қазіргі таңдағы Қазақстанда жүргізіліп жатқан саяси және экономикалық
реформалар жетілген құқықтық базаны қажет еткендіктен, болашақ құқықтық
актінің алғашқы концепциясын ұсыну, жобаны жасау, түрлі әлеуметтік
топтардың пікірлері мен мүдделерін ескеру, өзге құқықтық актілермен
арақатынасын айқындау, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз ету жағдайларын
белгілеу жалпы құқықшығармашылық процесінің қаншалықты маңызды екендігін
түсіндіреді.
Құқықты онымен үнемі байланыста болатын мемлекет жасайды1. Құқықтық
норманы жасау процесі құқықтық реттеуді қажет ететін обьективті қоғамдық
заңдылықтардың туындауынан басталады және мемлекет пен қоғам
институттарынан өтіп, заң шығарушы, атқарушы және сот билігі арқылы тиісті
нысандарда жүзеге асырылады. Бірақ құқықтық норманы жасау өз бетінше,
субьективті түрде бола алмайды. Ол мемлекет бағынуға тиісті Конституцияда
және нормативті актілерде белгіленген ережелерге негізделеді. Бұл
мемлекеттің тиісті құқықтық жүйесіне байланысты, сондықтан да бұл
тәуелділік мемлекеттің негізгі заңында көрініс табады. Заңдылық принципінен
алшақтап немесе қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ете алмайтын бір-біріне
қайшы заңдар қабылдаса, мемлекет өз билігінің беделін төмендетіп, қоғамның
сенімін жоғалтады.
Бүгінгі күні құқықпен реттелмеген мәселелер ауқымы жеткілікті және
олар реттелмеген жағыдайда өмірдің ұсынып отырған әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын жүзеге асыру мүмкіндігі төмен екенін байқауға болады. Бұл
жерде тек қана заңдарды жаңарту мен жақсартуды ғана емес, құқықтық
мемлекеттің экономикалық жағдайына жауап беретін жаңа құқықтық институттар
жөнінде айтуға болады.
Құқықшығармашылық процесі аса күрделі жағдайларда жүреді. Қоғамдағы
қылмыстың өсуі, шаруашылық байланыстардың үзілуі, көрші елдердегі
қақтығыстар, экономикалық және қаржы дағдарыстары құқықшығармашылық
процесіне өз әсерін тигізбей қоймайды.
Нормативтік құқықтық актілер шығару кезеңінде құқық нормасын дұрыс
талдау, және оның жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуіне назар салған жөн.
Бұл заңдардың тиімділігіне, жүйелілігі мен тұрақтылығына және азаматтардың
құқықтық қорғалу деңгейіне ықпал етеді.
Осы айтылған мәселелер осы тақырыпты зерттеуге ықпал етті.
Жұмыстың теориялық мақсаты, тек қана құқықшығармашылық процесінің
барлық сатыларынан өтуін ғана қарастырып қоймай, сонымен қатар қоғамдық
қатынастарды реттеу қажеттіліктерін, құқықшығармашылық жұмысын ғылыми
түрде жоспарлау және заң жобаларының ғылыми талдаудан өтуін тағы басқа
мәселелерді қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы заңдардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
механизміне арналған бөлімінде қарастырылады. Бұл бөлімде заңдардың
орындалмауының кейбір себептері айтыла отырып, заңдарды жетілдіру мен
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету механизмі қарастырылады.
Құқықшығармашылық және заңдардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
мәселелері мемлекеттің құқықтық негізін қалыптастыруда өте маңызды. Заң
шығарушының асығуы, заң жобаларын жасаудағы ғылыми негіздерді ескермеуі
тұтас құқықтық жүйеге кері әсер етуі мүмкін.
Құқықшығармашылықты жетілдірудің бірден-бір жағдайы құқықты жасау процесіне
қойылатын талаптардың белгіленген жүйесін қолдану. Бұл талаптар өткен
кезеңдердегі мемлекеттердің заң шығару техникасы негізінде пайда болып
дамыған.
Көптеген дамыған елдерде құқықшығармашылық мәселелері жөнінде
жеткілікті зерттеулер жүргізіліп, ғылыми әдебиеттер жарық көрген.
Біздің Отандық заң әдебиеттерімізде құқықшығармашылық мәселелеріне
жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбеген. Заң саласындағы мамандар да бұл
мәселеге айтарлықтай назар салмауда.
Соңғы жылдардағы елімізде қабылданған заңдардағы олқылықтар, заңдардың
жүзеге асырылмау себептері, олардың жиі өзгерістермен толықтыруға ұшырауы
құқықшығармашылық мәселелерінің жеткілікті деңгейде зерттелмеуінен деп
айтуға болады.
1 Құқықшығармашылықтың түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі
Қоғамдағы тұлғалар және олардың түрлі бірлестіктері әрдайым заңдарда
және заңға сәйкес актілерде белгіленген тыйым салу, рұқсат беру, орындау
мен қолдану, оларды бұзған жағдайда туындайтын салдарларымен, заңдарды
сақтау түріндегі ережелерімен (нормаларымен) кездесіп отырады. Әрбір
мемлекет нормативтік актілер қабылдау жолымен құқық нормаларын жасап
қоғамдық қатынастарда белгілі бір тәртіп қалыптастырады және оны қамтамасыз
етеді, қорғайды. Нормативтік құқықтық актілер әлеуметтік болмыстардың
күрделенуіне байланысты өздерінің реттеушілік қызметінің шегін ұлғайтып,
адамдардың бір-бірімен қатынастарына ықпал етіп адам өмірінің кең ауқымын
қамтиды.
Тұлға мен қоғам өміріндегі заңдардың мұншалықты маңыздылығы, олардың
қалай жасалып дамитындығын және мазмұнын білуді қажет етеді. Мұндай
білімсіз тұлға мен қоғамның дамуын қамтамасыз етуге бағытталатын заңдар мен
заңға сәйкес актілер жасау жолында қандай да болмасын табысты еңбек ету
мүмкін емес.
Құқықшығармашылық - өкілетті мемлекеттік органдардың, халықтың
нормативтік құқықтық актілер шығаруға бағытталған іс-әрекеттері.
Осыған сәйкес құқықшығармашылықтың мынадай түрлерін атап өтуге
болады:
1. Халықтың тікелей құқықшығармашылығы құқықшығармашылықтың бұл түріне
неғұрлым маңызды мәселелер бойынша бүкілхалықтық дауысқа салу яғни
референдум жатады. Құқықшығармашылықтың бір түрі ретінде референдум
құқықтық нормалар қалыптастырудағы халықтың тікелей еркін білдіреді.
Сондықтан да референдумда қабылданған шешімдер жалпы міндетті және қосымша
бекітулерді қажет етпейді.
2. Мемлекеттік органдардың құқықшығармашылығы. Бұл құқықшығармашылықтың
негізгі түрі. Мұнымен тікелей барлық мемлекеттік органдар айналысады.
Дегенмен құқықшығармашылықтың бұл түрін екі топқа жіктеуге болады: заң
шығарушы органның құқықшығармашылығы; атқарушы органдардың
құқықшығармашылығы.
Заң шығарушы орган маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін жоғарғы заң
күші бар заңдар қабылдаса, атқарушы билік субьектілері заңдардың орындалуын
қамтамасыз ететін заңға тәуелді актілер қабылдайды.
Құқықшығармашылық процесі белгілі бір қағидаларға негізделеді. Осы
қағидаларды негізге ала отырып құқықты жасау оның сапасы мен тиімділігін
арттырады. Құқықшығармашылықтың негізгі қағидалары мыналар:
Демократиялық. Бұл қағида нормативтік құқықтық актілерді жасау
барысында демократиялық тәртіптердің сақталуынан көрінеді. Әсіресе заңдарды
жасау барысында депутаттардың белсенділігі, көпшілік пікірін мүмкін
болғанша ескеру, әлеуметтік- экономикалық даму мен әртүрлі топтардың
мүдделерін ескеру тұрғысынан сипатталады.
Заңдылық. Нормативтік құқықтық актілер Конституцияда белгіленген
тәртіппен қабылдану қажеттілігін білдіреді. Әрбір қабылданған акт жоғары
тұрған актілерге бірінші кезекте Конституцияға қайшы келмеуі тиіс.
Ғылыми негізділік. Құқықтық актілерде қоғам дамуының объективтік
қажеттіліктері айқын көрніс табуы үшін ол ғылыми тұрғыдан дәлелденуі
қажет.Ғылым мен техниканың жетістіктерін құқықты жасау барысында қолдану
аса маңызды. Заң жобаларын жасауға ғылыми ұйымдар мен ғалым заңгерлерді
қатыстырумен сипатталатын қағида.
Адамгершілік. Бұл қағида нормативтік құқықтық актілердің адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз етуді,
олардың рухани және материалдық қажеттіліктерін қамтамасыз етуді мақсат
етеді. Тұлғалар және олардың мүдделері заң шығару әрекетінде басты назарда
болуға тиіс.
Құқықшығармашылық өзге де шығармашылық жұмыстар секілді заң
шығарушыдан тек қана жалпы мәдениетті ғана емес, сонымен қоса арнайы білім
мен белгілі әдістерді, заңдық актілерді қалыптастыру мен жүйелей білуді
талап етеді. Бұл білімдер әлемдік құқықтық теория мен практикада заңдар мен
заңға сәйкес актілерді жасау мен жүйелеуде қолданылатын белгілі бір жүйені
құрайтын “заң шығару техникасы” деп аталды.
Нормативті құқықтық актілерді жасаудың табысты болуы, заң шығарушының
құқықтық мәдениетіне, шығармашылық жұмысына берілгендігіне, құқықтық білім
мен заң шығару техникасын меңгеруіне байланысты болады.
Заң шығару және жүзеге асыру практикасын орындайтын заң шығарушының
құқықтық мәдениетінің мәні, жалпы мәдениеттің бір бөлігі ретінде, ойлау мен
тиісті әрекеттің бейнесі ретінде, жалпы адамзаттың құқықтық құндылықты
танып білуге негізделген заңдылық пен құқықтық тәртіпті талап етуінен
көрінеді. Заң шығарушының құқықтық мәдениеті жалпы мәдениетпен өте тығыз
байланысты. Оның құқықшығармашылықтағы құқықтық санаға, көзқарасқа,
құқықтық құндылыққа кұшті әсері халықтың мүддесі мен қажеттілігі, тарихи
және ұлттық рухына қажет заңдардың сипатына тікелей ықпал етеді. Сонымен
қоса заң шығарушының құқықтық мәдениеті заң шығару арқылы құқықтық
тәртіппен тұрақтылықты қамтамасыз ете отырып жалпы мәдениеттің дамуы мен
қорғауына әсер етеді.
Заң шығару мәдениетінде жан-жақты білімдер, оның даму переспективасы,
тарихы, арнайы құқықтық заң, заң шығару техникасы жөніндегі білімдер, заң
шығару мен жүзеге асыруда оларды тиімді қолдана білу техникалары
шоғырланған. Мұндай білімдерге ие болып оларды заң шығару процесінде
қолдану, техникалық жағынан жетілген, ғылыми негізделген, дамыған және
дамып келе жатқан қоғамдық прогрестің қажеттілігіне толық көлемде жауап
бере алатын актілер жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар заң шығарушы
жан-жақты терең біліммен қаруланып қана қоймай күнделікті халықпен
қатынасқанда халық даналығымен өз білімін толықтырып отыруы керек. Осы
білімдерді, халық даналығын, өмірлік тәжірибесін заң тіліне аудару үшін ол
заң шығару шеберлігі мен заң шығару техникасының әдістерін кәсіпқой
деңгейде қолдана білуі қажет.
Бүгінгі қоғамдағы экономикалық, саяси және әлеуметтік мәдени
қажеттіліктердің ілгерілеуі, осы қатынастарға құқықтық әсер етуінің жаңа
міндеттерін жүктеуде. Бұл міндеттердің көпқырлылығы және терең әлеуметтік
себептерін құқықшығармашылық жұмысының алдында тұрған мәселелерді
тізбектегенде байқауға болады, атап айтқанда:
- Нормативті - құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық қатынастардың
әлеуметтік факторларын зерттеу;
- Заңдарды жасау барысында әлеуметтік ұлттық топтардың тұтас
қоғамның мүддесін, ерекшелігін, әдеп-ғұрпын анықтап, есепке алу;
- Нормативтік актілер жасау кезінде ғылым, техника және мәдениеттің
тиісті жетістіктерін пайдалану;
- Жасалып жатқан нормативтік құқықтық актінің жобасын өзге
мемлекеттерде қолданылған және қолданылып жатқан ережелермен
салыстырып қана қоймай, қоғам өміріндегі өзге де реттеуші
нормалармен салыстырмала талдау жасау;
- Мақсатты мүмкін жағдайда қоғамдық қатынастың тиісті тобына
құқықтық реттеудің мүмкін болатын вариантын анықтап, осы қатынасқа
құқықтық әсер етудің ең тиімді нысанын жасау үшін арнайы
эксперименттер жүргізу;
- Жасалып жатқан нормативтік акті жобасының тиісті құқықтық жүйемен
арақатынасын, ең бастысы конституцияға сәйкестігін айқындау.
Осындай күрделі міндеттер шығармашылық ықпал мен заң шығарушының
тиімді шешімінсіз сәтті жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Құқықшығармашылық ілгерілеу барысында бір-біріне өте отырып
нормативтік құқықтық акт шығарудың біткен циклін құрайтын негізгі үш
компонент, таным, іс-әрекет және нәтижемен сипатталады. Заңдарда қоғамда
болып жатқан процестер көрініс табу үшін әрдайым осы процестерді анықтап,
зерттеп, олардың объективті заңдылықтарын айқындау қажет.
Сондықтан құқықшығармашылықтың алғышарты әлеуметтік прогрестің
қажеттілігіне байланысты құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық
қатынастардың күрделі факторлары мен жағдайларын танып білу болып табылады.
Дегенмен құқықшығармашылық тек қана танып білумен шектеліп, іс-
әрекетке көшпейтін болса, онда толығымен тоқтап қалу қаупі болады.
Фактілерді танып білуден соң іс-әрекет сатысына өтуі шарт. Мұндай сатылау
бір бағытта және бір реттік болмайды. Ол қоғамға қажетті құқықтық актілер
шығармашылығында білімдерді нақтылаудың көпқырлы сатысын сипаттайды. Тек
қана қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің мақсаты мен қажеттілігі
айқындалғаннан соң ғана танымнан іс-әрекет сатысына өту жөнінде шешім
қабылданады. Осы кезеңнен бастап өз кезеңінде заңдармен, регламенттермен
реттелетін, белгіленген тәртібі бар бірнеше сатыдан тұратын нормативтік
құқықтық акт жасау жұмысы басталады.
Құқықшығармашылықтағы таным объективті шындықты шығармашылық санаға
айналдырып, тиісті шешім қабылдау процесі болса, бұл шешімді жүзеге асыру
шығармашылық сананы объективті заңға айналдырады. Осындай жолмен
құқықшығармашылықтың қорытынды жемісі нормативтік құқықтық акті болып
табылады. Бірақ бұл тек қана алғашқы нәтиже. Бұдан соң нормативтік құқықтық
актінің тиісті қоғамдық қатынасты реттеудегі әрекет ету кезеңі басталады.
Нормативтік құқықтық актінің әрекет етуін зерттеу оның тиімділігін,
мақсатқа сәйкестілігін, ғылыми негізділігін айқындауға мүмкіндік береді.
Бұл қолданыстағы актілерді практикалық тәжірибемен байытып, деңгейін
көтеріп, толықтырулар жасауға ықпал етеді.
Заң шығарушының еркін алдын ала қалыптастыру, бұл процесс, әдетте,
жоба қабылдау туралы шешім қабылдаудан басталады. Ол бәрінен бұрын, заң
дайындау жұмыстарының бекітілген жоспарларынан бейнесін табады, мұндай
жоспарлар қабылдау Қазақстан Республикасының және бірқатар басқа да
мемлекеттің заң шығару тәжірибесінде бар. Оған қоса заң жобаларына қатысты
мұндай шешімді елдің жоғары заң шығарушы органы өзінің тұрақты комиссиялары
мен комитеттеріне, Үкіметке немесе қандай да бір басқа органға немесе
солардың бәрінен басын қосып нақты бір актінің жобасын әзірлеу жөнінде
берілетін тапсырма түрінде қабылдауы мүмкін.
Президент жарлығының, үкімет қаулыларының жобаларын, әдетте, тиісті
министрліктер мен ведомстволар дайындайды не заң шығару жоспарының
негізінде, не Президенттің, Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы, не өз
бастамасы бойынша да дайындалуы мүмкін.
Президент жарлығының, үкімет қаулыларының жобаларын, әдетте, тиісті
министрліктер мен ведомостволар дайындайды не заң шығару жоспарының
негізінде, не Президенттің, Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы, не өз
бастамасы бойынша дайындалады.мұндай жобалар тиісінше Қазақстан
Республикасы Президенті. Үкімет аппараттарында да дайындалуы мүмкін.
Жобаларды дайындау кезінде ведмостволық салалық қағидат
қолданылады,бұған сәйкес бастапқы жобаларды қызмет бағдары соған сай
келетін органдар мен ұйымдар жасайды. Мұндай іс жобаның білікті жасалуын,
мамандардың қатысуын қажет етеді. Көптеген жағдайда бастапқы мәтінді
жасауды заңды органды қоса бірнеше ведмостволарға тапсырады.
Заң шығару тәжірибесінде жобаның мазмұна байланысты басқа да тәсіл
қолданылуы мүмкін, заң жобаларын Қазақстан Республикасы парламентінің өзі
де, әрі соңғы кездерде етек алған Палаталар депутаттары да дайындайтынын
біз білеміз. Алайда қазіргі кездегі заң шығару тәжірибесінде жобаларды
дайындаудың ведмостволық қағидаты, басым түсіп жатады.
Жобаларды дайындаудағы қоғамдық ұйымдардың рөлін жоққа шығармауымыз
керек. Олар бір жағдайда заң жобаларын өз бастамасы бойынша дайындаса.
Екінші жағдайда мемлекеттік органдармен бірлесіп дайындауға тартылады.
Заң жобасын дайындау кезінде заң мәтінін жазудың алдында орындалуға
тиісті жұмыстарды жүргізу қажет. Жобаны дайындауға кіріспей тұрып қоғамдық
қатыныстардың осы саласын қалыпты реттеуге деген қоғамдық қажеттелектің
қандай екенін анықтап алу маңызды. Бәрінен бұрын қоғамның тіршілік-
тынысының ұсынылып отырған акт арналған салаларының нақты жағдайының қандай
екені жобада шешілуге тиісті мәселенің мәні, сондай-ақ ұсынылып отырған
заңдық реттеудің жобалары өмірде пайда болып заңдық реттеуді талап ететін
жаңа мәселелерді шешу мақсатымен де заңдарда орын алып отырған ол
қылықтарды, ескерген нұсқалар мен қайшылықтарды жою, бір мәселе
төңірігіндегі актілердің көбейіп кетуін болдырмау үшін де дайындалатынын
еске ұстау керек.
Жобамен жұмыс істеудің бастапқы сатысында болашақ актінің негізгі
ережелерді жасалады, олар алға қойылған міндеттің шешілуін, талап етіп
отырған нәтижелерге қол жеткізілуін, сондай-ақ осы мәселе бойынша
қолданылып жүрген заңдардың кемшіліктерін жоюды қамтамасыз етуі тиіс.
Жобаның бастапқы мәтінін дайындау жөніндегі ұйымдық-техникалық
шаралар. Маңызды да күрделі жобаларды жасау үшін, негізгі мүдделі
органдарды қоғамдық ұйымдарды, заңгер-ғалымдарды және басқа мамандарды
қамтитын комиссиялар құрылады. Белгілі бір актінің жобасын әзірлеп жатқан
дайындық комиссияларының жұмысына мүдделі ведмостволар, ғылыми және
практикалық мекемелер, жекелеген ғалымдар, кәсіпкерлер, білікті заңгерлер
тартылады. Жұмысқа мұндай комиссиялардың құрамына енбеген депутаттарды
тартқан да дұрыс. Бұл орайдағы басты мақсат-комиссияның жұмысқа қабілетті
және білікті құрамын қамтамасыз ету.
Заң жасаушы орган бірнеше органға, ұйымға немесе жекелеген адамдарға
балама жобалар дайындауды тапсыра алады немесе олармен шарттар жасай алады.
Бұл бірегей шешімдерге қол жеткізуге, пікірлер мен айқындамалар алуандығын
білдіруге, белгілі бір мәселенің оңтайлы шешімін таңдап алуға мүмкіндік
береді. Одан әрі заң жобасын дайындау кезінде оның заңдық тұрқын дұрыс
анықтай алу қажет. Қалыпты актілерге қажетті деректер, алдын ала
белгіленген құрылымдық бөлімдер тән. Қалыпты акт түрін басылып шыққан
жерін, күнін, атауын, тақырыбын, ресми адамдардың қойған қолдарын, ал
бірқатар акт үшін басылымның реттік нөмерлерін көрсету сияқты ресми
белгілерсіз мүмкін емес.
Қалыпты актілер құрылымның айқындығы мен негізділігі. Жаңа актілер,
соның ішінде қолданылып жүрген заңдарға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілетін актілерді дайындау кезінде олардың құрылымы айқын болуына күш
салу керек. Мұның актілерді дұрыс түсіну үшін ғана емес, оларды одан әрі
жетілдіру үшін де мәні бар. Заң актілері, әдетте, олардың көлемі жағынан
кішігірім, баптарға бөлінеді, президенттік, үкіметтік актілер, сондай-ақ
жергілікті өкілетті органдар мен атқарушы құрылымдарының актілері
тармақтарға бөлінеді. Заңның баптарына атаулар беріледі, оларда тиісті
баптық реттеу мәні белгіленеді. Көлемі жағынан елеулі ірі актілер
бөлімдерге, бөліктерге, тарауларға бөлінеді.
Жобаны алдын ала келісу. Бастапқы жоба әзірленгеннен кейін оны тиісті
құрылымдық бөлімшелермен келісу қажет. Қазақстан Респаубликасында мынадай
тәртіп белгіленген, соған сәйкес құқықтық актілердің әзірленген жобалары
мыналармен келісілуі тиіс:
-Қазақстан Республикасының Президентімен-Үкіметінің заңдық бастамалар
жоспары және заңдық жұмыстар жоспары, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Жоғарғы Соты заң шығару бастамасы тәртібімен дайындап, Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдары арқылы Президенттің
өкілеттілігіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң жобалары;
- Қазақстан Республикасы Президентінің аппаратымен-Үкіметінің
Президенттің актілерімен шығару көзделген қаулыларының жобалары, Үкіметтің
мәжілісінде Президенттің төрағалық етуімен қаралған шешімдердің жобалары,
сондай-ақ Президенттің актілерімен құрылған орталық мемлекеттік басқару
органдары туралы ережелердің жобалары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен- Президент Парламентке
енгізілген және Үкіметтің құзыретіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң
жобалары;
- Жоғарғы Сотпен-Президент Парлементке енгізілген және Қазақстан
Республикасының соттары мен судьялардың мәртебесін қозғайтын заң жобалары.
Қазақстан Республикасы Президентінің экономикалық және құқықтық
реформаның, халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі мәселелері жөніндегі
актілерінің жобалары міндетті түрде-Үкіметтің, ал қажет болған жағдайда
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сот органдарының және Бас
прокуратурасының қатысуымен дайындалады.
Дайындалған жобалар құқықтық, экологиялық және өзге де
мамандандырылған сараптан жан-жақты өтулері тиіс. Мұндай сараптаманы
жүргізудің басты өзегі-дайындалған нормативтік шешімдердің сапалығын
көтеру, құқық шығармашылық жұмыстың тиімділігін арттыру болып табылады.
Жобаны алдын ала талқылау – заң шығару барысындағы елеулі жайт.
Мүдделі органдардың, ұйымдардың, жұртшылықтың кең шеңберін тарта отырып
жүзеге асырылады. Мұндай талқылаудың түрлері әр қилы болып келеді; бұл
бірқатар мекемені, қоғамдық бірлестікті тарта отырып, дергілікті жерде
кеңінен талқылау; ғалымдар қауымының және мүдделі министрлектердің,
ведмостволар мен өзге де ұйымдардың қатысуымен тікелей заң шығарушы
органдағы кеңесте талқылау; дайындық комиссияларының кеңейтілген
мәжілістерінде, баспасөз бен теледидарда талқылау; жобаға ғылыми-зерттеу
мекемелерінің пікір айтуы; жобаған оны әзірлеуге қатыспаған министрліктер,
ведомстволар, өзге де мекемелер мен ұйымдар тарапынан пікірлер мен
қорытындылар беру жәні т.б.
Жоғарыда сөз етілгендей, құқықшығармашылық процесінің жаңа сатысы-
Парламенттегі заң шығару процесінің басталғандығын білеміз.
1. Заң жобаларын Парламенттің қарауына ресми енгізу. Осындай
құқыққа кез келген азамат не адамдар тобы ие бола алмайды, оған
тек Қазақстан Республикасының Конституциясындағы көрсетілген
ресми өкілетті органдар мен лауазымды адамдар ғана иелі. Енді
жай азаматтарға келетін болсақ, әрине, заң жобасын дайындап
Парламенттің қарауына жібере алады, бірақ Парламент оны қарауға
міндетті емес, сондықтан азаматтар одан талап ете алмайды.
2. Заң жобаларын талқылау. Заң жобаларын талқылаған кезде ол
туралы қорытынды беретін Мәжілістің тұрақты комитеттінді алдын
ала қаралғаннан кейін Мәжілістің пленарлық отырысында
талқланады. Палата заң жобасының бірінші оқылымы кезінде осы
жоба бастамашысының баяндамасы мен бас комитеттің қосымша
баяндамасын тыңдайды, заң жобаныңы тұжырымдамалық ережелерін
талқылап, түзетулер түрінде ұсыныстар мен ескертпелер айтылады.
Мәжіліс талқалау нәтижелері бойынша заң жобасының негізгі ережелерін
мақұлдайды немесе оны қабылдамай тастайды. Егер оқылым барысында Палата
тапсырылған жоба оның тұжырымдамасы немесе жекелеген баптарының мазмұнын
өзгертетін түзетулерді талап етпейді деп таныса, Палата оны мақұлдайды.
Белгілі бір мәселе бойынша балама заң жобалары енгізілген жағдайда
Палата оларды оқылым барысында бір мезгілде талқылайды және қаралып отырған
жобалардың қайсысын екінші оқылымға әзірлеу үшін негізге алу туралы шешім
қабылдайды.
3. Заң қабылдау. Мәжіліс заң жобаларын Мәжіліс палата депутаттары
жалпы санының көпшілік даусымен мақұлдайды. Мәжіліс мақұлдаған,
Бас комитет төрағасы мен Мәжіліс Аппаратының тиісті бөлімдері
басшыларының қолымен алдын ала куәландырылған заң жобасы
Палатаның қаулысымен бірге ол мақұлданған күннен бастап он
күннің ішінде Парламент Сенатының қарауына жолданады. Егер
Сенат Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын екенші рет қайтарып
тастаған жағдайда, ол сол сессия ішінде Сенат қарауына
енгізілмейді.
4. Заңдарға қол қою. Қазақстан Республикасының заңдарына
Республика Президенті он бес жұмыс күні ішінде қол қояды, не
заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа
салу үшін өз қарсылықтарымен кері қайтарады. Аталған мерзім
ішінде қайтарылмаған заңға қол қойылды деп есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Респубдикасы Президентінің
қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша ол қарсылық
жіберген күннен бастап бір ай мерзім ішінде қайталап талқылау мен дауысқа
салуды қабылдағанын білдіреді.
5. Заңдарды ресми жариялау. Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып
табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына,
бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми
түрде жариялау, оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады. Құқық
қолдау тәжірибесінде заңдардың және өзге нормативтік құқықтық актілердің
ресми басылымдағылары ғана қолданылады.
Заң шығару техникасы кең мағынасында алғанда нормативтік актілерді
талдап жасау ережесін ғана емес, сондай-ақ қалыпты материалдарды ұйымдық-
техникалық жағынан дайындаудың нақты күйін, қалыпты актілердің құрылымы мен
мазмұнын, бұл актілерді ресми басылымдарға жариялаудың жай-күйін қамтиды.
Нормативтік актілер жобаларын дайындаудың ережелері мен әдіс-тәсілдері
жүйесі ретінде түсіндірілетін тар шеңберіндегі заң шығару техникасы туралы
сөз болады. Заң шығару техникасында құқықтық актілерді құрастырудың
тәсілдері мен ережелеріне көп көңіл бөлінеді. Ережеге сәйкес нормативтік
актіге тек бір туыстас материалдар ғана енгізіледі. Оған байланысты
нормативтік актіде алдымен материалдық құқықтар нормалары, одан кейін іс
жүргізу нормаларын қамтитын құқықтар тұжырымдалады. Бұдан да басқа ережеде
заң нормаларының жазылу тәртібі көзделген:
-баяндаудың қисынды дәйектілігі, құқықтық актіде берілетін норма
нұсқамаларының өзара байланысы;
- нормативтік актінің ішінде, заңдар жүйесінде қайшылықтардың болмауы;
- құқық нормаларын баяндау барынша жинақы бола отырып, олардың
мазмұнын ашып көрсетудің тереңдігі мен жан-жақтылығы;
- нормативтік актілер тілінің айқындығы мен ұғынықтылығы;
-заңдарда қолданылатын тұжырымдар мен атау сөздердің дәлдігі мен
түсіністілігі;
- нормативтік материалдардың жақсы аңғарылуы, оларды пайдалануды
жетілдіру, құқықтық актілерді ірілендіру үшін бір мәселе жөніндегі
актілердің санын барынша азайту.
Нормативтік материалдың жазылуының заң техникалық құралдары ретінде
заң шығарушының еркін заң тұжырымдамаларында көрсетілуінің мынадай түрлерін
атауға болады:
- нормативтік құрылысын, яғни құқық нормалары норманың тұжырымдар
түрінде берілуі.
- жүйелік құрылысын, мұнда құқық нормалары логикалық нормалар
логикалық нормалар түрінде көріністе болуы мүмкін;
- салалық типизациялануын-әрбір норма тиісті құқық салаларына
енгізілуі тиіс.
Заң шығару техникасының құралы ретінде құжат мәтіндерінің жазылуының
мынадай тәртібі қолданылады:
- реквизиттерінің болуы (актінің аты, қабылданған датасы, атауы,
орны, күшіне енуі, лауазымды адамның қолы, т.б.,) құрылымдық
құрылысының көрсетілуі, нормативтік акт мәтіннің орналасу тәртібі-
баптарға, абзацтарға, тармақтарға, тармақшаларға бөлінуі.
Құқықшығармашылық процессінің құрылымы және
сатылары
Кез-келген әлеуметтік құбылыстар секілді құқықтың да өзіндік атқаратын
қызметі бар. Белгілі бір әлеуметтік байланыстар нәтижесінде пайда болып
реттелмеген қоғамдық қатынастарда құқық белгілі бір тұрақтылықты қамтамасыз
етуші фактор ретінде танылады. Осыдан шығатыны, қоғамның қалыпты жағдайда
өмір сүруіне, реттелмеген қоғамдық қатынастарда белгілі бір тәртіпті
қамтамасыз ететін және бір-бірімен арақатынасын реттейтін реттеуші құрал
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай құрал болып құқық танылады.
Қоғамдық қатынастардағы тұрақтылықты қамтамасыз етумен қатар құқық қоғам
мен мемлекетті байланыстырып бір-біріне ықпал етуіне мүмкіндік береді.
Құқықтық құбылыстардың әлеуметтік бейімделу мәселесіне назар сала
отырып ғалымдар “факторды талдау” ұғымын енгізген. Бұл ретте құқықты жүзеге
асырудың әлеуметтік тиімділігі, құқықтық реттеуді қажет ететін факторларды
толық және дәл айқындауға тәуелді болады. Бұл құқықтық нормалардың қоғамдық
бейімделушілікте байланыстылығын, экономикалық және өзге қоғамдық
қатынастардың құқық нормаларына қарағанда алғашқылығын көрсетеді.
Қоғам өзінің дамуының белгілі-бір кезеңінде жалпы ережелер көмегімен
қайталанатын қоғамдық қатынастарға тәртіппен тұрақтылықты енгізуді қажет
етеді. Осы жерде барлық қоғамдық қатынастар мемлекетпен құқық арқылы
реттеледі ме? – деген сұрақ туындайды. Мемлекеттің құқықтық қызметі бұл
ретте ауыспалы іс-әрекет ретінде танылады да, экономикалық және өзге де
қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастарды жаңартады одан соң құқықтық
нормалар ретінде белгіленеді2.
Кейбір ғалымдардың пікірінше құқықтық реттеу аумағы – бұл құқықтық
әрекет етуімен дәлелденген әлеуметтік кеңістік.
- Мүмкін болатын реттеу аумағы.
- Қажетті реттеу аумағы.
- Жүзеге асыру реттеу аумағы.
Қоғамдық қатынастарға мемлекеттің ықпал етуін екі жақты қарастыруға
болады: мүмкін болатын және қажеттілігі жағынан. Қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің жоғарғы шегі мүмкін болатын жағы. Одан арғы тұрған
қатынастарға мемлекет билігінің күші жетпейді және құқықтық нормамен
реттелмейді. (табиғи факторлар, қоғам дамуының заңдылықтары, экономика
деңгейі т. б. с. с.)
Мемлекеттің ықпал етуінің төменгі шегі (қажетті араласуы) мемлекетте
сол не өзге де қоғамдық қатынастардың мүмкіндігімен айқындалады. Ықпал
етудің бұл шегі тұрақсыздау болып келеді. Өзін-өзі реттеу арқылы мораль,
әдет- ғұрып және өзге де құқықтық емес реттеушілер көмегімен тиімділігін
ұстайтын қоғамдық қатынастар бар. Мемлекеттің құқықтық реттеудің шегінен
шығуы қоғамдық қатынастарға қатысушылардың теңдігі мен қатынастың баламалы
сипатын бұзуға әкеліп соғатынын ескерген жөн.
Мемлекеттің заң шығару қызметі жөнінде айта отырып, бұл құқық жасау
процесінің бір бөлігі екеніне назар салған жөн. Бұл процесті сипаттай
отырып, бірінші қоғам дамуының объективті заңдылықтары талданып шешім
қабылданатындығын одан соң белгілі бір құқықтық нысанға ие болатындығын
айта кету керек. Әдетте өмірде қалыптасқан нақты жүріп-тұру нормасы
құқықтық жарлықтардың пайда болуында жетекші болады. Заңдарда көп
жағдайларда практикада өздерін ақтап, үйлесімді жүріп-тұру нысаны болып
қалыптасқан жағдайлар жазылады3.
Құқықшығармашылықты құқық қалыптастыру процесінің бір-бөлігі ретінде
қарастырған дұрыс. Құқықшығармашылық - басқарушылық табиғатына ие күрделі
әлеуметтік құбылыс. Бұл мемлекеттің қоғамға басшылық етуінің бір нысаны.
Кез – келген әлеуметтік процестер секілді бұл да заң нормалары арқылы
жүзеге асырылатын саналы, мақсатты іс-әрекет. Құқықшығармашылықты
әлеуметтік және заңды құбылыс ретінде қарастыра отырып, оны тек қана
құқықтық актілер шығарумен ғана шектеуге болмайды. Ол нормативті актіні
дайындау, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың қажеттілігін айқындау,
реттеудің бағыты мен сипатын айқындау сияқты кең ауқымды процестерді
қамтиды.
Әрбір жеке заңдардан тыс болып құқықтың қалыптасуына әсер етіп, оған
жетекші болатын факторлар бар. Факторлар жиынтығы құқықтық әрекеттерге
бағдар беретін қайнар көздер ретінде заң шығарушының іс-әрекетін шектемей
оған ғылыми сипат алуына әсер етеді.
Құқықшығармашылықтағы құрама ықпал материалдық факторлардың санаға
одан соң құқықтық нормаларға айналуын жүзеге асыратын құқықты
қалыптастыруға қатысатын түрлі құбылыстардың арасындағы нақты
байланыстардың дамуын талап етеді4. Құқықшығармашылық - құқықтық реттеу
механизмінің негізгі бастамасы. Ол жаңа пайда болған қажеттілік жетіліп,
оның бағыты қоғам дамуымен айқындалғанда басталады. Бұл сатыда құқықты
қалыптастыру процесіне өкілетті мемлекеттік органдар кіріседі. Әдеттегі
көзқарас бойынша құқықшығармашылық - құқықтық нормалар жасауға бағытталған
мемлекеттің іс-әрекеті. Бабаев В.К құқықшығармашылықты түрлі тәсілдермен
орындалатын, ақыл – ой әрекетінің бір түрі ретіндегі құрама әрекеттер
ретінде қарастырады5. Бұл ретте заңдарды жасауға бағытталғанымен,
құқықшығармашылық адамзат ақыл-ойының заңды айқындалмаған іс-әрекеті
ретінде талқыланады. Пиголкина А.С пікірінше құқықшығармашылық - нормативті
актілерді дайындау, қабылдау, жариялау сияқты заңда белгіленген тәртіппен
ресми сипаттағы заңды маңызы бар іс-әрекеттер жасау тәртібі6.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде құқықшығармашылыққа анықтама беруге
болады. Құқықшығармашылық - нормативті құқықтық реттелуі қажет қоғамдық
қатынастарды анықтап, осы қажеттілік негізінде жаңа құқықтық нормалар
жасап, ескі нормалардың күшін жою жолымен мемлекеттің еркін білдіретін,
ұйымдастырылып заңдастырылған мемлекеттің іс-әрекеті.
Кез-келген процесс соның ішінде құқықшығармашылық та белгілі бір
нысанда жүргізіледі және сатыларға бөлінуі мүмкін.
Құқықтық жүйенің қалыптасуы созылмалы процесс. Ол жекелеген
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау арқылы жүргізіледі. Нормативтік
құқықтық акт дегеніміз - құқықшығармашылық процесінің нәтижесі. Осыған
сәйкес құқықшығармашылық процесі нәтижесінде құқықтық жүйеге жаңа элемент
келіп құйылатын, кезегімен жүргізілетін операциялар тәртібі.
Құқықшығармашылық процесіне нормативтік актімен құқықтық жұмыс
жүргізуде көмектесетін ұйымдастырушылық іс-әрекеттерді қоспаған дұрыс болар
еді. Сонымен қатар құқықшығармашылыққа заңдарды жетілдіру жөніндегі
ұсыныстарды қатыстыру, талдау, есепке алу әрекеттері және құқықшығармашылық
органдар жұмысын жетілдіру жөніндегі ұйымдастырушылық әрекеттер жатпайды.
Нақты айтқанда құқықшығармашылық - нормативті актілерді дайындау, талқылау,
бекіту және жариялауға бағытталған мемлекеттік органдардың іс-әрекеті.
Кез-келген процесуалдық әрекеттер сияқты құқықшығармашылық та заңды маңызы
бар әрекеттерді жүзеге асырудың белгіленген тәртібінен сипатталады. Осыған
сәйкес бірқатар бір-бірімен байланысты қатынастар пайда болады; мәселен,
нормативтік құқықтық актіні дайындау мен қабылдау мәселесі бойынша құқықтық
қатынастар, яғни тиісті құқықтар мен міндеттер. Бұл заң жобасын дайындау
мен талқылау міндеті, жобаны заң шығарушы органның жобаны қарап ол бойынша
шешім шығару құқығы т. б.
Туындаған құқықтық қатынастар мемлекеттік - құқықтық (заң шығару
бастамашылығы, заң қабылдау) және әкімшілік-құқықтық сипатта болады (тиісті
органға заң жобасын дайындау туралы тапсырма беру).
Кез-келген процесуалдық әрекет сияқты құқықшығармашылық та белгілі бір
заңды факт болғанда ғана туындайды. Құқықшығармашылық процесінің туындауына
нормативтік құқықтық актінің жобасын дайындау туралы ресми түрде шешім
қабылдау негіз болады.
Шешім қандай нысанда қабылданса да, ол құқықтар мен міндеттер пайда
болатын заңдық акт. Құқықшығармашылық әрекетке себепші болатын әрекетерді,
оның процесуалдық бастамасынан ажырата білу қажет. Өйткені ақпарат
көздеріндегі материалдар, саяси қайраткерлер мен ғылыми қызметкерлердің
сөздері, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың заңдарды жетілдіру жөніндегі
ұсыныстары құқықшығармашылық процесінің басталғандығының дәлелі емес, яғни
процесуалдық қатынас пайда болмайды. Мұндай ұсыныстар тек қана әлеуметтік-
саяси алғышарттар және құқықшығармашылық әрекетінің негізі болып табылады.
Нормативтік құқықтық актінің жобасын дайындау туралы ресми шешім
қабылданған кезеңнен бастап белгілі бір құқықтық қатынас туындайды және осы
кезеңнен бастап нормативтік құқық актіні жасаудағы барлық әрекеттер, бұдан
алдыңғы әрекеттер яғни құқықшығармашылық емес, оған себепші болған
жағдайлардан ерекшеленеді. Құқықшығармашылық процесінің ерекшеліктері мен
түрлеріне қарамастан жалпы қағидалары мен сатыларын байқауға болады.
Құқықшығармашылық процесінің сатылары жөнінде айта отырып, оны
мемлекеттің еркін қалыптастырудағы нормативтік құқықтық актіні жасауға
бағытталған бір-бірімен тығыз байланыстағы комплексті іс-әрекеттер
түріндегі жеке кезең ретінде қарастыруға болады.
Құқықшығармашылық әрекеті әрқашанда нормативтік құқықтық актіні
дайындау мен оған ресми мазмұн беру процесінің кезеңі болып табылады.
Құқықшығармашылық процесінің сатыларының көлемін анықтау, оның мағынасын
түсінуге тәуелді болады. Кейбір ғалымдар құқықшығармашылықты заң шығару
органдарының нормативтік құқықтық актіні ресми түрде шығару процедурасы
ретінде қарап, заң шығару бастамашылығы, жобаны талқылау, қабылдау және
жариялау сатыларынан тұратындығын айтады.
Екінші бір ғалымдар мәселен Лазерев В.В заң шығару бастамашылығына
қосымша өкілетті органның актіні зерттеу қажеттілігін, жобаны жасау,
жобаларды жасау жұмысының жоспарына енгізу, жобаны дайындап, алдын ала
талқылау, оны заң шығарушы органда қарау, қабылдау және тиісті адресатқа
оның мазмұнын жеткізу сатыларынан тұратындығын айтады7.
Табанов С.А. пікірінше құқықтық мемлекеттерде заңды қабылдауымен
дайындауды үш ауқымға бөлуге болады:
1. Заң шығару саясаты.
2. Заң шығаруды ұйымдастыру.
3. Құқықтық техника8.
Бүгінгі таңда саяси бостандықпен баспасөз бостандығын шектеуге жол
берілмейді. Мұндай шектеулер біздің қоғамызға қайтып келмеуі де керек.
Дегенмен Қазақстан Республикасында құқық пен әділ сот өз орнын таба алған
жоқ. Конституциясында белгіленген биліктің бөлінуі жеткілікті қамтамасыз
етілмей отыр. Тек қана билікті бөліп қана қоймай олардың бір-бірімен
арақатынасын заң негізінде қамтамасыз ету қажеттілігі байқалады. Практикада
билік тармақтарының бәсекелестерінің туындауы да мүмкін.
Заң шығару бастамашылығы заңға сәйкес Республика үкіметі мен парламент
депутаттарының құзыретінде. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
президенттінің үкіметке заң жобасын дайындап, парламентке ұсыну жөнінде
тапсырма беру құқығы бар. Осыдан Республика президенттінің заң шығару
бастамашылығы құқығын белгілі бір деңгейде пайдаланатындығын байқауға
болады.Заң шығару бастамашылығы құқығын көпшілік жағдайда үкімет
пайдалануда. Үкіметтің заң жобаларын көптеп ұсынуы және оған парламент
депутаттары ұсынған жобаларды қосқанда парламент заң жобаларының үлкен
тобырына тап болу қаупі туындайды. Мәселен 1995 жылдан 2001 жыл аралығында
парламентке 765 заң жобасы енгізілген. Бұл заң жобаларының арасында
құқықтық жүйенің қалыптасуына қажетті заң жобаларының болуы да мүмкін9.
Бүгінгі күні заңдарды жетілдіру жөнінде ешқандай концепция жоқ.
Заңдарды жетілдіру өзгерістер мен толықтырулар енгізу және батыстық үлгіні
көшіру жолымен жүргізілуде. Бұл бағытта жүрудің өзі белгілі бір шегіне
жеткенде біздің қандай құқықтық жүйені қалайтынымыз жөнінде сұрақ туындатуы
сөзсіз.
Президент кейбір жағдайларда парламент қабылдаған заңдарға қарсылық
білдіріп қол қоюдан бас тартады. Бұл құбылыста бір жағынан қарағанда
президент парламенттің үшінші палатасы ретінде әрекет етеді деуге болады.
Бұл ретте президент “ветосы” заң шығару процесінің бір кезеңі болар еді.
Екінші жағынан президент вето қоюға мәжбүр болатын белгілі себептер де бар;
біріншіден, қабылданған заңдар конституция мен заңдарға сәйкес
келетіндігіне күдік туындайды. Екіншіден, түрлі құрылымдардың ықпалдасып
жұмыс істемеуінен, мәселен 2002 жылы 2 заңға президент ветосы қойылып 1 заң
жобасы конституцияға сай емес деп танылған10. Егер жаңа заңдарды жасауға
президент аппаратының мемлекеттік-құқықтық басқармасы қатысар болса,
президенттің заңға қол қоюдан бас тартуын қиындатар еді. Сонымен қатар
аталған басқарма заң жобасын жасауға қатысуымен қатар, үкіметпен бірлесіп,
салыстырмалы экспертиза жүргізуге де тиіс. Қабылданған заңдардың қоғамға
бейімделуі жақсы болар еді, егер;
1.Үкімет заң жобаларын жасауда өзге де құрылымдармен ықпалдасып әрекет
жасап, сапалы заң жобаларын дайындауды қолға алса.
2.Парламент комитеттері, комиссияларының сапалы жұмысы техникалық
қателіктердің көлемін төмендетуге болады. Заң шығарушылардың көп
жағдайларда заңдарды жүзеге асыру үшін материалдық базаның қандай екенін,
оларға қайшы нормативті актілердің күші жойылғандығын, заңға сәйкес
актілердің қабылданғандығын анықтауға мүмкіншіліктері бола бермейді. Ал
мұндай мәселелерді анықтамай заңның нақты маңызын, оның тиімділігіне баға
беру мүмкін емес.
3.Қабылданған заңдардағы кемшіліктердің бірі менің пікірінше тіл
мәселесіне де байланысты. Парламентте талқыға түсетін заң жобалар түгелдей
дерлік орыс тілінде жарық көруде. Осы заңдарды мемлекеттік тілге аудару
барысында қателіктер кездесіп жатады. Заңдарды бір тілден екінші тілге
аудару нәтижесінде туындаған кемшіліктер, оларды жүзеге асыруда қиындықтар
туғызып, заңның сапасын төмендетеді. 24 наурыз 1998 жылғы ҚР нормативтік
құқықтық актілер туралы заңының 21-бабының 1 бөлімінде мәжіліске заң
жобалары мемлекеттік және орыс тілдерінде енгізіледі деп көрсетілген. 2002
жылы Парламентке ұсынылған заң жобаларының екеуі ғана қазақ тілінде. Мұның
басты себебі; біріншіден мемлекеттік және орыс тілдерін жетік меңгерген
заңгер, экономика, әлеуметтанушы т.б. мамандардың аздығы; екіншіден қазақ
тіліндегі лексикологиялық-терминологиялық қордың қалыптаспауы11.
Сондықтан да заң жобаларын мемлекеттік тілде дайындауға қабілетті
жоғарғы деңгейдегі мамандар дайындау жөнінде мемлекеттік кең ауқымды саясат
қажет.
Заңдарды кері қайтарудағы басты негіз олардың конституция мен заңдарға
қайшы келуі. Кейбір қабылданған заңдар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын
шектеуі де мүмкін. Кейбір заңдарды жүзеге асыру қаржы тапшылығына
байланысты мүмкін болмайды. Осындай заң шығару сапасының төмендеуі
әлеуметтік, экономикалық реформалар жүргізуге, мемлекеттің ішкі және сыртқы
саясатының басты бағыттарын жүзеге асыруға кедергі жасайды.
Сондықтан құқықшығармашылық процесін кең ауқымды жүргізіп, нормативтік
құқықтық актілердің жобасын дайындауға өзге де мемлекеттік органдар ғылыми
зерттеу ұйымдардың қоғамдық ұйымдарды т. б. қатыстырған жөн. Ибраев Н.С
Ибраев А.С құқықшығармашылық процесін сатыларға бөлгенде оның басты екі
кезеңін атап көрсетеді:
1. Жоба алдындағы кезең - мемлекет еркінің алдын-ала қалыптасуы. Бұл
тек қана дайындық кезеңі болып, құқықтық норманы пайда болдырмайды. Сонымен
қатар нормативті актіні жасаудың алғышарты болып табылады. Мұнда бірнеше
сатыларды қарастыруға болады;
Жобаны жасауға шешім қабылдау, жобаны жасау талқылау, келісімге келу
не толықтыру.
2. Жоба кезеңі – мемлекет еркін ресми түрде құқық нормасына
айналдыру. Осы кезеңде шешуші роль заң шығарушы органның әрекеті болады.
Бұл кезеңге жобаны енгізу, талқылау, қабылдау, жариялау сатыларын
жатқызады12.
Құқықшығармашылық процесінің сатыларға бөлінуі, мемлекеттің заң шығару
әрекетінде айқын байқалады. Заң шығару процесі құқықшығармашылық процесінің
бір бөлігі ретінде танылады. Сонымен қатар заңдардың нормативтік құқықтық
актілер деңгейінде жоғары заң күшіне ие екендігін және маңызыды қоғамдық
қатынастарда реттейтіндігін ескерсек заң шығару процесінің қаншалықты
маңызды екендігін түсінуге болады. Сондықтан да заң шығару процесін
сатыларға бөлу көзқарасы тұрғысынан жеке қарастыруды жөн көрдім.
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері
Құқықшығармашылық процесінің нәтижесі болып түрлі нормативтік құқықтық
актілер танылады.
Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған немесе уәкілетті
орган, мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата
тұратын белгіленген нысандағы ресми құжат13.
Нормативтік құқықтық актілер тек қана біздің құқықтық жүйемізде ғана
құқықтың қайнар көзі емес, сонымен қатар англосаксондық құқықтық жүйелі
елдерде де солай танылған.
Құқықтық әдеттер мен соттық прецеденттермен салыстырғанда нормативтік
құқықтық актілер құқықтың қайнар көзі ретінде бірнеше басымдылықтарға ие;
арнайы уәкілдік берілген белгілі бір құқықшығармашылық орган немесе
лауазымды адам шығарады; нақты белгіленген тәртіппен қабылданады; белгілі
бір нысаны мен реквизиттері болады; күшіне ену тәртібі мен әрекет ету
аумағы болады; әлеуметтік қажеттіліктерге сай тез өзгеруі мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілерге тән бірнеше ерекшеліктер бар. Біріншіден,
олар мемлекеттік сипатта болады. Мемлекет арнайы органдар мен лауазымды
адамдарға нормативтік құқықтық актілер дайындау мен қабылдауға өкілдік
береді, яғни құқықшығармашылық өкілдігі. Мемлекет нормативтік құқықтық
актілердің орындалуын қамтамасыз етеді, оған қоса орындаудан бас тартқан
жағдайда мәжбүр ету шараларын қолданады. Осы мемлекеттік сипатымен
нормативтік құқықтық актілер өзге ұйымдардың актілерінен ерекшеленеді.
(партия жарғылары, қоғамдық саяси ұйым жарғылары). Екіншіден, нормативтік
құқықтық актілерді бәрі қабылдай алмайды. Оған тек қана мемлекет уәкілдік
берген субьектілер ғана құқылы. Бұл ретте әрбір құқықшығармашылық
субьектісі тек өз өкілеттігі шегінде ғана нормативтік құқықтық актілерді
қабылдайды. Мәселен нормативтік бұйрық шығару құқығына ие, бірақ жарлық
шығара алмайды. үшіншіден, нормативтік құқықтық актілер белгілі бір
процедураны сақтау жолымен қабылданады (бұл әсіресе заң қабылдау кезінде).
Сондай-ақ нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен нысанына белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Жарқынбеков Сакен
Құқықшығармашылық түрлері, сатылары, субъектілері және принциптері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301-құқықтану
Түркістан 2013
Жоспар
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Құқықшығармашылық түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі. . . ... ... ... ... ... ... .. . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 5
1.2 Құқықшығармашылық процесінің құрылымы және сатылары. . . . . .. . ..13
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері ... ... ... .. . . . .
. . . 18
1.4 Заң шығару процесі. . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... ...
. . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері
және заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз
ету механизмі
2.1 Құқықшығармашылық процесінің логикалық негіздері. . .
... ... ... ... ... .. 29
2.2 Заңдарды жүзеге асыру түсінігі, түрлері және
орындалмау себептері. . . . . . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. . . . . . . . . . . . . . . . .. 64
2.3 Заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету
механизмінің құрылымы. . . . . . ... ... ... ... ... ... ... . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . ... 67
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... ... ... ... .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер. . . . . . . . . ... ... ... ... ... . . . . . .
. . . . . . . . . . ... ... 75
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан реформалау кезеңдерін бастан кешіруде. Бұл
неге байланысты, неге бұлай өтеуде, бізді не күтіп тұр?- деген сұрақтар
терең ойлануды және дұрыс жауапты қажет етеді. Осы тақырыпты бүгінгі
жағдайда қарастыра отырып Қазақстанда құқықтық мемлекет құру мен оны жүзеге
асыруды ескерген жөн.
Тарихи кезеңдерге көз жүгірте отырып, құқықшығармашылық процесінің
негізгі заңдылықтарын ашып қарауға болады.
Ғасырлар өтті, бір мемлекет орнына екінші мемлекеттер келіп жатты,
бірақ мақсат өзгермеді. Тәртіпті қамтамасыз ету, құқықтық нормалар шегінде
қоғамдағы түрлі қатынастарды дамыту. Қоғамның тұрақтылығы оның гүлденуінің
кепілі, сондықтанда осы тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің басты
мақсаты. Т. Гоббс айтқандай: ”Тек қана мемлекетте ғана жақсылық пен
жамандықты өлшейтін жалпы масштаб бар, ондай масштаб ретінде тек қана әр
мемлекеттің заңдары бола алады”.
Құқықтық жүйелер жалпы алғанда ілгерілеуі қиындау, олар секіріс
түрінде өзгереді, кейде алға озып кетсе, кейде ағымдағы өмірден кейін қалып
жатады. Мұндай келеңсіздіктер қоғам мен мемлекет үшін өте ауыр. Бұған
қарапайым мысал ретінде біздің еліміздің құқықтық аренасында болып жатқан
кейбір жағдайларды айтуға болады.
Бұл келеңсіз жағдайларды құқықтық мемлекет құру жолымен, жаңа заңдар
толқынымен тұрақтандыруға әрекеттенгенімізбен, әлі жемісін көре алған
жоқпыз. Құқықтық мемлекет деп жариялай отырып қоғамдық процестердің дамуына
тұрақты жағдай жасалмады және құқықтық режим белгіленбеді. Ал құқықтық
мемлекетте биліктің нақты бөлінісі, олардың бір-бірімен тиімді арақатынасы
саясат пен билікті дамыған әлеуметтік бақылауда ұстайтын мемлекеттің типі
екені белгілі.
Қазіргі таңдағы Қазақстанда жүргізіліп жатқан саяси және экономикалық
реформалар жетілген құқықтық базаны қажет еткендіктен, болашақ құқықтық
актінің алғашқы концепциясын ұсыну, жобаны жасау, түрлі әлеуметтік
топтардың пікірлері мен мүдделерін ескеру, өзге құқықтық актілермен
арақатынасын айқындау, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз ету жағдайларын
белгілеу жалпы құқықшығармашылық процесінің қаншалықты маңызды екендігін
түсіндіреді.
Құқықты онымен үнемі байланыста болатын мемлекет жасайды1. Құқықтық
норманы жасау процесі құқықтық реттеуді қажет ететін обьективті қоғамдық
заңдылықтардың туындауынан басталады және мемлекет пен қоғам
институттарынан өтіп, заң шығарушы, атқарушы және сот билігі арқылы тиісті
нысандарда жүзеге асырылады. Бірақ құқықтық норманы жасау өз бетінше,
субьективті түрде бола алмайды. Ол мемлекет бағынуға тиісті Конституцияда
және нормативті актілерде белгіленген ережелерге негізделеді. Бұл
мемлекеттің тиісті құқықтық жүйесіне байланысты, сондықтан да бұл
тәуелділік мемлекеттің негізгі заңында көрініс табады. Заңдылық принципінен
алшақтап немесе қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз ете алмайтын бір-біріне
қайшы заңдар қабылдаса, мемлекет өз билігінің беделін төмендетіп, қоғамның
сенімін жоғалтады.
Бүгінгі күні құқықпен реттелмеген мәселелер ауқымы жеткілікті және
олар реттелмеген жағыдайда өмірдің ұсынып отырған әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларын жүзеге асыру мүмкіндігі төмен екенін байқауға болады. Бұл
жерде тек қана заңдарды жаңарту мен жақсартуды ғана емес, құқықтық
мемлекеттің экономикалық жағдайына жауап беретін жаңа құқықтық институттар
жөнінде айтуға болады.
Құқықшығармашылық процесі аса күрделі жағдайларда жүреді. Қоғамдағы
қылмыстың өсуі, шаруашылық байланыстардың үзілуі, көрші елдердегі
қақтығыстар, экономикалық және қаржы дағдарыстары құқықшығармашылық
процесіне өз әсерін тигізбей қоймайды.
Нормативтік құқықтық актілер шығару кезеңінде құқық нормасын дұрыс
талдау, және оның жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуіне назар салған жөн.
Бұл заңдардың тиімділігіне, жүйелілігі мен тұрақтылығына және азаматтардың
құқықтық қорғалу деңгейіне ықпал етеді.
Осы айтылған мәселелер осы тақырыпты зерттеуге ықпал етті.
Жұмыстың теориялық мақсаты, тек қана құқықшығармашылық процесінің
барлық сатыларынан өтуін ғана қарастырып қоймай, сонымен қатар қоғамдық
қатынастарды реттеу қажеттіліктерін, құқықшығармашылық жұмысын ғылыми
түрде жоспарлау және заң жобаларының ғылыми талдаудан өтуін тағы басқа
мәселелерді қамтиды.
Жұмыстың практикалық маңызы заңдардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
механизміне арналған бөлімінде қарастырылады. Бұл бөлімде заңдардың
орындалмауының кейбір себептері айтыла отырып, заңдарды жетілдіру мен
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету механизмі қарастырылады.
Құқықшығармашылық және заңдардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету
мәселелері мемлекеттің құқықтық негізін қалыптастыруда өте маңызды. Заң
шығарушының асығуы, заң жобаларын жасаудағы ғылыми негіздерді ескермеуі
тұтас құқықтық жүйеге кері әсер етуі мүмкін.
Құқықшығармашылықты жетілдірудің бірден-бір жағдайы құқықты жасау процесіне
қойылатын талаптардың белгіленген жүйесін қолдану. Бұл талаптар өткен
кезеңдердегі мемлекеттердің заң шығару техникасы негізінде пайда болып
дамыған.
Көптеген дамыған елдерде құқықшығармашылық мәселелері жөнінде
жеткілікті зерттеулер жүргізіліп, ғылыми әдебиеттер жарық көрген.
Біздің Отандық заң әдебиеттерімізде құқықшығармашылық мәселелеріне
жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбеген. Заң саласындағы мамандар да бұл
мәселеге айтарлықтай назар салмауда.
Соңғы жылдардағы елімізде қабылданған заңдардағы олқылықтар, заңдардың
жүзеге асырылмау себептері, олардың жиі өзгерістермен толықтыруға ұшырауы
құқықшығармашылық мәселелерінің жеткілікті деңгейде зерттелмеуінен деп
айтуға болады.
1 Құқықшығармашылықтың түсінігі және сатылары
1.1 Құқықшығармашылық түсінігі
Қоғамдағы тұлғалар және олардың түрлі бірлестіктері әрдайым заңдарда
және заңға сәйкес актілерде белгіленген тыйым салу, рұқсат беру, орындау
мен қолдану, оларды бұзған жағдайда туындайтын салдарларымен, заңдарды
сақтау түріндегі ережелерімен (нормаларымен) кездесіп отырады. Әрбір
мемлекет нормативтік актілер қабылдау жолымен құқық нормаларын жасап
қоғамдық қатынастарда белгілі бір тәртіп қалыптастырады және оны қамтамасыз
етеді, қорғайды. Нормативтік құқықтық актілер әлеуметтік болмыстардың
күрделенуіне байланысты өздерінің реттеушілік қызметінің шегін ұлғайтып,
адамдардың бір-бірімен қатынастарына ықпал етіп адам өмірінің кең ауқымын
қамтиды.
Тұлға мен қоғам өміріндегі заңдардың мұншалықты маңыздылығы, олардың
қалай жасалып дамитындығын және мазмұнын білуді қажет етеді. Мұндай
білімсіз тұлға мен қоғамның дамуын қамтамасыз етуге бағытталатын заңдар мен
заңға сәйкес актілер жасау жолында қандай да болмасын табысты еңбек ету
мүмкін емес.
Құқықшығармашылық - өкілетті мемлекеттік органдардың, халықтың
нормативтік құқықтық актілер шығаруға бағытталған іс-әрекеттері.
Осыған сәйкес құқықшығармашылықтың мынадай түрлерін атап өтуге
болады:
1. Халықтың тікелей құқықшығармашылығы құқықшығармашылықтың бұл түріне
неғұрлым маңызды мәселелер бойынша бүкілхалықтық дауысқа салу яғни
референдум жатады. Құқықшығармашылықтың бір түрі ретінде референдум
құқықтық нормалар қалыптастырудағы халықтың тікелей еркін білдіреді.
Сондықтан да референдумда қабылданған шешімдер жалпы міндетті және қосымша
бекітулерді қажет етпейді.
2. Мемлекеттік органдардың құқықшығармашылығы. Бұл құқықшығармашылықтың
негізгі түрі. Мұнымен тікелей барлық мемлекеттік органдар айналысады.
Дегенмен құқықшығармашылықтың бұл түрін екі топқа жіктеуге болады: заң
шығарушы органның құқықшығармашылығы; атқарушы органдардың
құқықшығармашылығы.
Заң шығарушы орган маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін жоғарғы заң
күші бар заңдар қабылдаса, атқарушы билік субьектілері заңдардың орындалуын
қамтамасыз ететін заңға тәуелді актілер қабылдайды.
Құқықшығармашылық процесі белгілі бір қағидаларға негізделеді. Осы
қағидаларды негізге ала отырып құқықты жасау оның сапасы мен тиімділігін
арттырады. Құқықшығармашылықтың негізгі қағидалары мыналар:
Демократиялық. Бұл қағида нормативтік құқықтық актілерді жасау
барысында демократиялық тәртіптердің сақталуынан көрінеді. Әсіресе заңдарды
жасау барысында депутаттардың белсенділігі, көпшілік пікірін мүмкін
болғанша ескеру, әлеуметтік- экономикалық даму мен әртүрлі топтардың
мүдделерін ескеру тұрғысынан сипатталады.
Заңдылық. Нормативтік құқықтық актілер Конституцияда белгіленген
тәртіппен қабылдану қажеттілігін білдіреді. Әрбір қабылданған акт жоғары
тұрған актілерге бірінші кезекте Конституцияға қайшы келмеуі тиіс.
Ғылыми негізділік. Құқықтық актілерде қоғам дамуының объективтік
қажеттіліктері айқын көрніс табуы үшін ол ғылыми тұрғыдан дәлелденуі
қажет.Ғылым мен техниканың жетістіктерін құқықты жасау барысында қолдану
аса маңызды. Заң жобаларын жасауға ғылыми ұйымдар мен ғалым заңгерлерді
қатыстырумен сипатталатын қағида.
Адамгершілік. Бұл қағида нормативтік құқықтық актілердің адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен қамтамасыз етуді,
олардың рухани және материалдық қажеттіліктерін қамтамасыз етуді мақсат
етеді. Тұлғалар және олардың мүдделері заң шығару әрекетінде басты назарда
болуға тиіс.
Құқықшығармашылық өзге де шығармашылық жұмыстар секілді заң
шығарушыдан тек қана жалпы мәдениетті ғана емес, сонымен қоса арнайы білім
мен белгілі әдістерді, заңдық актілерді қалыптастыру мен жүйелей білуді
талап етеді. Бұл білімдер әлемдік құқықтық теория мен практикада заңдар мен
заңға сәйкес актілерді жасау мен жүйелеуде қолданылатын белгілі бір жүйені
құрайтын “заң шығару техникасы” деп аталды.
Нормативті құқықтық актілерді жасаудың табысты болуы, заң шығарушының
құқықтық мәдениетіне, шығармашылық жұмысына берілгендігіне, құқықтық білім
мен заң шығару техникасын меңгеруіне байланысты болады.
Заң шығару және жүзеге асыру практикасын орындайтын заң шығарушының
құқықтық мәдениетінің мәні, жалпы мәдениеттің бір бөлігі ретінде, ойлау мен
тиісті әрекеттің бейнесі ретінде, жалпы адамзаттың құқықтық құндылықты
танып білуге негізделген заңдылық пен құқықтық тәртіпті талап етуінен
көрінеді. Заң шығарушының құқықтық мәдениеті жалпы мәдениетпен өте тығыз
байланысты. Оның құқықшығармашылықтағы құқықтық санаға, көзқарасқа,
құқықтық құндылыққа кұшті әсері халықтың мүддесі мен қажеттілігі, тарихи
және ұлттық рухына қажет заңдардың сипатына тікелей ықпал етеді. Сонымен
қоса заң шығарушының құқықтық мәдениеті заң шығару арқылы құқықтық
тәртіппен тұрақтылықты қамтамасыз ете отырып жалпы мәдениеттің дамуы мен
қорғауына әсер етеді.
Заң шығару мәдениетінде жан-жақты білімдер, оның даму переспективасы,
тарихы, арнайы құқықтық заң, заң шығару техникасы жөніндегі білімдер, заң
шығару мен жүзеге асыруда оларды тиімді қолдана білу техникалары
шоғырланған. Мұндай білімдерге ие болып оларды заң шығару процесінде
қолдану, техникалық жағынан жетілген, ғылыми негізделген, дамыған және
дамып келе жатқан қоғамдық прогрестің қажеттілігіне толық көлемде жауап
бере алатын актілер жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар заң шығарушы
жан-жақты терең біліммен қаруланып қана қоймай күнделікті халықпен
қатынасқанда халық даналығымен өз білімін толықтырып отыруы керек. Осы
білімдерді, халық даналығын, өмірлік тәжірибесін заң тіліне аудару үшін ол
заң шығару шеберлігі мен заң шығару техникасының әдістерін кәсіпқой
деңгейде қолдана білуі қажет.
Бүгінгі қоғамдағы экономикалық, саяси және әлеуметтік мәдени
қажеттіліктердің ілгерілеуі, осы қатынастарға құқықтық әсер етуінің жаңа
міндеттерін жүктеуде. Бұл міндеттердің көпқырлылығы және терең әлеуметтік
себептерін құқықшығармашылық жұмысының алдында тұрған мәселелерді
тізбектегенде байқауға болады, атап айтқанда:
- Нормативті - құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық қатынастардың
әлеуметтік факторларын зерттеу;
- Заңдарды жасау барысында әлеуметтік ұлттық топтардың тұтас
қоғамның мүддесін, ерекшелігін, әдеп-ғұрпын анықтап, есепке алу;
- Нормативтік актілер жасау кезінде ғылым, техника және мәдениеттің
тиісті жетістіктерін пайдалану;
- Жасалып жатқан нормативтік құқықтық актінің жобасын өзге
мемлекеттерде қолданылған және қолданылып жатқан ережелермен
салыстырып қана қоймай, қоғам өміріндегі өзге де реттеуші
нормалармен салыстырмала талдау жасау;
- Мақсатты мүмкін жағдайда қоғамдық қатынастың тиісті тобына
құқықтық реттеудің мүмкін болатын вариантын анықтап, осы қатынасқа
құқықтық әсер етудің ең тиімді нысанын жасау үшін арнайы
эксперименттер жүргізу;
- Жасалып жатқан нормативтік акті жобасының тиісті құқықтық жүйемен
арақатынасын, ең бастысы конституцияға сәйкестігін айқындау.
Осындай күрделі міндеттер шығармашылық ықпал мен заң шығарушының
тиімді шешімінсіз сәтті жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Құқықшығармашылық ілгерілеу барысында бір-біріне өте отырып
нормативтік құқықтық акт шығарудың біткен циклін құрайтын негізгі үш
компонент, таным, іс-әрекет және нәтижемен сипатталады. Заңдарда қоғамда
болып жатқан процестер көрініс табу үшін әрдайым осы процестерді анықтап,
зерттеп, олардың объективті заңдылықтарын айқындау қажет.
Сондықтан құқықшығармашылықтың алғышарты әлеуметтік прогрестің
қажеттілігіне байланысты құқықтық реттеуді қажет ететін қоғамдық
қатынастардың күрделі факторлары мен жағдайларын танып білу болып табылады.
Дегенмен құқықшығармашылық тек қана танып білумен шектеліп, іс-
әрекетке көшпейтін болса, онда толығымен тоқтап қалу қаупі болады.
Фактілерді танып білуден соң іс-әрекет сатысына өтуі шарт. Мұндай сатылау
бір бағытта және бір реттік болмайды. Ол қоғамға қажетті құқықтық актілер
шығармашылығында білімдерді нақтылаудың көпқырлы сатысын сипаттайды. Тек
қана қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің мақсаты мен қажеттілігі
айқындалғаннан соң ғана танымнан іс-әрекет сатысына өту жөнінде шешім
қабылданады. Осы кезеңнен бастап өз кезеңінде заңдармен, регламенттермен
реттелетін, белгіленген тәртібі бар бірнеше сатыдан тұратын нормативтік
құқықтық акт жасау жұмысы басталады.
Құқықшығармашылықтағы таным объективті шындықты шығармашылық санаға
айналдырып, тиісті шешім қабылдау процесі болса, бұл шешімді жүзеге асыру
шығармашылық сананы объективті заңға айналдырады. Осындай жолмен
құқықшығармашылықтың қорытынды жемісі нормативтік құқықтық акті болып
табылады. Бірақ бұл тек қана алғашқы нәтиже. Бұдан соң нормативтік құқықтық
актінің тиісті қоғамдық қатынасты реттеудегі әрекет ету кезеңі басталады.
Нормативтік құқықтық актінің әрекет етуін зерттеу оның тиімділігін,
мақсатқа сәйкестілігін, ғылыми негізділігін айқындауға мүмкіндік береді.
Бұл қолданыстағы актілерді практикалық тәжірибемен байытып, деңгейін
көтеріп, толықтырулар жасауға ықпал етеді.
Заң шығарушының еркін алдын ала қалыптастыру, бұл процесс, әдетте,
жоба қабылдау туралы шешім қабылдаудан басталады. Ол бәрінен бұрын, заң
дайындау жұмыстарының бекітілген жоспарларынан бейнесін табады, мұндай
жоспарлар қабылдау Қазақстан Республикасының және бірқатар басқа да
мемлекеттің заң шығару тәжірибесінде бар. Оған қоса заң жобаларына қатысты
мұндай шешімді елдің жоғары заң шығарушы органы өзінің тұрақты комиссиялары
мен комитеттеріне, Үкіметке немесе қандай да бір басқа органға немесе
солардың бәрінен басын қосып нақты бір актінің жобасын әзірлеу жөнінде
берілетін тапсырма түрінде қабылдауы мүмкін.
Президент жарлығының, үкімет қаулыларының жобаларын, әдетте, тиісті
министрліктер мен ведомстволар дайындайды не заң шығару жоспарының
негізінде, не Президенттің, Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы, не өз
бастамасы бойынша да дайындалуы мүмкін.
Президент жарлығының, үкімет қаулыларының жобаларын, әдетте, тиісті
министрліктер мен ведомостволар дайындайды не заң шығару жоспарының
негізінде, не Президенттің, Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы, не өз
бастамасы бойынша дайындалады.мұндай жобалар тиісінше Қазақстан
Республикасы Президенті. Үкімет аппараттарында да дайындалуы мүмкін.
Жобаларды дайындау кезінде ведмостволық салалық қағидат
қолданылады,бұған сәйкес бастапқы жобаларды қызмет бағдары соған сай
келетін органдар мен ұйымдар жасайды. Мұндай іс жобаның білікті жасалуын,
мамандардың қатысуын қажет етеді. Көптеген жағдайда бастапқы мәтінді
жасауды заңды органды қоса бірнеше ведмостволарға тапсырады.
Заң шығару тәжірибесінде жобаның мазмұна байланысты басқа да тәсіл
қолданылуы мүмкін, заң жобаларын Қазақстан Республикасы парламентінің өзі
де, әрі соңғы кездерде етек алған Палаталар депутаттары да дайындайтынын
біз білеміз. Алайда қазіргі кездегі заң шығару тәжірибесінде жобаларды
дайындаудың ведмостволық қағидаты, басым түсіп жатады.
Жобаларды дайындаудағы қоғамдық ұйымдардың рөлін жоққа шығармауымыз
керек. Олар бір жағдайда заң жобаларын өз бастамасы бойынша дайындаса.
Екінші жағдайда мемлекеттік органдармен бірлесіп дайындауға тартылады.
Заң жобасын дайындау кезінде заң мәтінін жазудың алдында орындалуға
тиісті жұмыстарды жүргізу қажет. Жобаны дайындауға кіріспей тұрып қоғамдық
қатыныстардың осы саласын қалыпты реттеуге деген қоғамдық қажеттелектің
қандай екенін анықтап алу маңызды. Бәрінен бұрын қоғамның тіршілік-
тынысының ұсынылып отырған акт арналған салаларының нақты жағдайының қандай
екені жобада шешілуге тиісті мәселенің мәні, сондай-ақ ұсынылып отырған
заңдық реттеудің жобалары өмірде пайда болып заңдық реттеуді талап ететін
жаңа мәселелерді шешу мақсатымен де заңдарда орын алып отырған ол
қылықтарды, ескерген нұсқалар мен қайшылықтарды жою, бір мәселе
төңірігіндегі актілердің көбейіп кетуін болдырмау үшін де дайындалатынын
еске ұстау керек.
Жобамен жұмыс істеудің бастапқы сатысында болашақ актінің негізгі
ережелерді жасалады, олар алға қойылған міндеттің шешілуін, талап етіп
отырған нәтижелерге қол жеткізілуін, сондай-ақ осы мәселе бойынша
қолданылып жүрген заңдардың кемшіліктерін жоюды қамтамасыз етуі тиіс.
Жобаның бастапқы мәтінін дайындау жөніндегі ұйымдық-техникалық
шаралар. Маңызды да күрделі жобаларды жасау үшін, негізгі мүдделі
органдарды қоғамдық ұйымдарды, заңгер-ғалымдарды және басқа мамандарды
қамтитын комиссиялар құрылады. Белгілі бір актінің жобасын әзірлеп жатқан
дайындық комиссияларының жұмысына мүдделі ведмостволар, ғылыми және
практикалық мекемелер, жекелеген ғалымдар, кәсіпкерлер, білікті заңгерлер
тартылады. Жұмысқа мұндай комиссиялардың құрамына енбеген депутаттарды
тартқан да дұрыс. Бұл орайдағы басты мақсат-комиссияның жұмысқа қабілетті
және білікті құрамын қамтамасыз ету.
Заң жасаушы орган бірнеше органға, ұйымға немесе жекелеген адамдарға
балама жобалар дайындауды тапсыра алады немесе олармен шарттар жасай алады.
Бұл бірегей шешімдерге қол жеткізуге, пікірлер мен айқындамалар алуандығын
білдіруге, белгілі бір мәселенің оңтайлы шешімін таңдап алуға мүмкіндік
береді. Одан әрі заң жобасын дайындау кезінде оның заңдық тұрқын дұрыс
анықтай алу қажет. Қалыпты актілерге қажетті деректер, алдын ала
белгіленген құрылымдық бөлімдер тән. Қалыпты акт түрін басылып шыққан
жерін, күнін, атауын, тақырыбын, ресми адамдардың қойған қолдарын, ал
бірқатар акт үшін басылымның реттік нөмерлерін көрсету сияқты ресми
белгілерсіз мүмкін емес.
Қалыпты актілер құрылымның айқындығы мен негізділігі. Жаңа актілер,
соның ішінде қолданылып жүрген заңдарға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілетін актілерді дайындау кезінде олардың құрылымы айқын болуына күш
салу керек. Мұның актілерді дұрыс түсіну үшін ғана емес, оларды одан әрі
жетілдіру үшін де мәні бар. Заң актілері, әдетте, олардың көлемі жағынан
кішігірім, баптарға бөлінеді, президенттік, үкіметтік актілер, сондай-ақ
жергілікті өкілетті органдар мен атқарушы құрылымдарының актілері
тармақтарға бөлінеді. Заңның баптарына атаулар беріледі, оларда тиісті
баптық реттеу мәні белгіленеді. Көлемі жағынан елеулі ірі актілер
бөлімдерге, бөліктерге, тарауларға бөлінеді.
Жобаны алдын ала келісу. Бастапқы жоба әзірленгеннен кейін оны тиісті
құрылымдық бөлімшелермен келісу қажет. Қазақстан Респаубликасында мынадай
тәртіп белгіленген, соған сәйкес құқықтық актілердің әзірленген жобалары
мыналармен келісілуі тиіс:
-Қазақстан Республикасының Президентімен-Үкіметінің заңдық бастамалар
жоспары және заңдық жұмыстар жоспары, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Жоғарғы Соты заң шығару бастамасы тәртібімен дайындап, Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдары арқылы Президенттің
өкілеттілігіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң жобалары;
- Қазақстан Республикасы Президентінің аппаратымен-Үкіметінің
Президенттің актілерімен шығару көзделген қаулыларының жобалары, Үкіметтің
мәжілісінде Президенттің төрағалық етуімен қаралған шешімдердің жобалары,
сондай-ақ Президенттің актілерімен құрылған орталық мемлекеттік басқару
органдары туралы ережелердің жобалары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен- Президент Парламентке
енгізілген және Үкіметтің құзыретіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң
жобалары;
- Жоғарғы Сотпен-Президент Парлементке енгізілген және Қазақстан
Республикасының соттары мен судьялардың мәртебесін қозғайтын заң жобалары.
Қазақстан Республикасы Президентінің экономикалық және құқықтық
реформаның, халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі мәселелері жөніндегі
актілерінің жобалары міндетті түрде-Үкіметтің, ал қажет болған жағдайда
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сот органдарының және Бас
прокуратурасының қатысуымен дайындалады.
Дайындалған жобалар құқықтық, экологиялық және өзге де
мамандандырылған сараптан жан-жақты өтулері тиіс. Мұндай сараптаманы
жүргізудің басты өзегі-дайындалған нормативтік шешімдердің сапалығын
көтеру, құқық шығармашылық жұмыстың тиімділігін арттыру болып табылады.
Жобаны алдын ала талқылау – заң шығару барысындағы елеулі жайт.
Мүдделі органдардың, ұйымдардың, жұртшылықтың кең шеңберін тарта отырып
жүзеге асырылады. Мұндай талқылаудың түрлері әр қилы болып келеді; бұл
бірқатар мекемені, қоғамдық бірлестікті тарта отырып, дергілікті жерде
кеңінен талқылау; ғалымдар қауымының және мүдделі министрлектердің,
ведмостволар мен өзге де ұйымдардың қатысуымен тікелей заң шығарушы
органдағы кеңесте талқылау; дайындық комиссияларының кеңейтілген
мәжілістерінде, баспасөз бен теледидарда талқылау; жобаға ғылыми-зерттеу
мекемелерінің пікір айтуы; жобаған оны әзірлеуге қатыспаған министрліктер,
ведомстволар, өзге де мекемелер мен ұйымдар тарапынан пікірлер мен
қорытындылар беру жәні т.б.
Жоғарыда сөз етілгендей, құқықшығармашылық процесінің жаңа сатысы-
Парламенттегі заң шығару процесінің басталғандығын білеміз.
1. Заң жобаларын Парламенттің қарауына ресми енгізу. Осындай
құқыққа кез келген азамат не адамдар тобы ие бола алмайды, оған
тек Қазақстан Республикасының Конституциясындағы көрсетілген
ресми өкілетті органдар мен лауазымды адамдар ғана иелі. Енді
жай азаматтарға келетін болсақ, әрине, заң жобасын дайындап
Парламенттің қарауына жібере алады, бірақ Парламент оны қарауға
міндетті емес, сондықтан азаматтар одан талап ете алмайды.
2. Заң жобаларын талқылау. Заң жобаларын талқылаған кезде ол
туралы қорытынды беретін Мәжілістің тұрақты комитеттінді алдын
ала қаралғаннан кейін Мәжілістің пленарлық отырысында
талқланады. Палата заң жобасының бірінші оқылымы кезінде осы
жоба бастамашысының баяндамасы мен бас комитеттің қосымша
баяндамасын тыңдайды, заң жобаныңы тұжырымдамалық ережелерін
талқылап, түзетулер түрінде ұсыныстар мен ескертпелер айтылады.
Мәжіліс талқалау нәтижелері бойынша заң жобасының негізгі ережелерін
мақұлдайды немесе оны қабылдамай тастайды. Егер оқылым барысында Палата
тапсырылған жоба оның тұжырымдамасы немесе жекелеген баптарының мазмұнын
өзгертетін түзетулерді талап етпейді деп таныса, Палата оны мақұлдайды.
Белгілі бір мәселе бойынша балама заң жобалары енгізілген жағдайда
Палата оларды оқылым барысында бір мезгілде талқылайды және қаралып отырған
жобалардың қайсысын екінші оқылымға әзірлеу үшін негізге алу туралы шешім
қабылдайды.
3. Заң қабылдау. Мәжіліс заң жобаларын Мәжіліс палата депутаттары
жалпы санының көпшілік даусымен мақұлдайды. Мәжіліс мақұлдаған,
Бас комитет төрағасы мен Мәжіліс Аппаратының тиісті бөлімдері
басшыларының қолымен алдын ала куәландырылған заң жобасы
Палатаның қаулысымен бірге ол мақұлданған күннен бастап он
күннің ішінде Парламент Сенатының қарауына жолданады. Егер
Сенат Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын екенші рет қайтарып
тастаған жағдайда, ол сол сессия ішінде Сенат қарауына
енгізілмейді.
4. Заңдарға қол қою. Қазақстан Республикасының заңдарына
Республика Президенті он бес жұмыс күні ішінде қол қояды, не
заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа
салу үшін өз қарсылықтарымен кері қайтарады. Аталған мерзім
ішінде қайтарылмаған заңға қол қойылды деп есептеледі.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Респубдикасы Президентінің
қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша ол қарсылық
жіберген күннен бастап бір ай мерзім ішінде қайталап талқылау мен дауысқа
салуды қабылдағанын білдіреді.
5. Заңдарды ресми жариялау. Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып
табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына,
бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми
түрде жариялау, оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады. Құқық
қолдау тәжірибесінде заңдардың және өзге нормативтік құқықтық актілердің
ресми басылымдағылары ғана қолданылады.
Заң шығару техникасы кең мағынасында алғанда нормативтік актілерді
талдап жасау ережесін ғана емес, сондай-ақ қалыпты материалдарды ұйымдық-
техникалық жағынан дайындаудың нақты күйін, қалыпты актілердің құрылымы мен
мазмұнын, бұл актілерді ресми басылымдарға жариялаудың жай-күйін қамтиды.
Нормативтік актілер жобаларын дайындаудың ережелері мен әдіс-тәсілдері
жүйесі ретінде түсіндірілетін тар шеңберіндегі заң шығару техникасы туралы
сөз болады. Заң шығару техникасында құқықтық актілерді құрастырудың
тәсілдері мен ережелеріне көп көңіл бөлінеді. Ережеге сәйкес нормативтік
актіге тек бір туыстас материалдар ғана енгізіледі. Оған байланысты
нормативтік актіде алдымен материалдық құқықтар нормалары, одан кейін іс
жүргізу нормаларын қамтитын құқықтар тұжырымдалады. Бұдан да басқа ережеде
заң нормаларының жазылу тәртібі көзделген:
-баяндаудың қисынды дәйектілігі, құқықтық актіде берілетін норма
нұсқамаларының өзара байланысы;
- нормативтік актінің ішінде, заңдар жүйесінде қайшылықтардың болмауы;
- құқық нормаларын баяндау барынша жинақы бола отырып, олардың
мазмұнын ашып көрсетудің тереңдігі мен жан-жақтылығы;
- нормативтік актілер тілінің айқындығы мен ұғынықтылығы;
-заңдарда қолданылатын тұжырымдар мен атау сөздердің дәлдігі мен
түсіністілігі;
- нормативтік материалдардың жақсы аңғарылуы, оларды пайдалануды
жетілдіру, құқықтық актілерді ірілендіру үшін бір мәселе жөніндегі
актілердің санын барынша азайту.
Нормативтік материалдың жазылуының заң техникалық құралдары ретінде
заң шығарушының еркін заң тұжырымдамаларында көрсетілуінің мынадай түрлерін
атауға болады:
- нормативтік құрылысын, яғни құқық нормалары норманың тұжырымдар
түрінде берілуі.
- жүйелік құрылысын, мұнда құқық нормалары логикалық нормалар
логикалық нормалар түрінде көріністе болуы мүмкін;
- салалық типизациялануын-әрбір норма тиісті құқық салаларына
енгізілуі тиіс.
Заң шығару техникасының құралы ретінде құжат мәтіндерінің жазылуының
мынадай тәртібі қолданылады:
- реквизиттерінің болуы (актінің аты, қабылданған датасы, атауы,
орны, күшіне енуі, лауазымды адамның қолы, т.б.,) құрылымдық
құрылысының көрсетілуі, нормативтік акт мәтіннің орналасу тәртібі-
баптарға, абзацтарға, тармақтарға, тармақшаларға бөлінуі.
Құқықшығармашылық процессінің құрылымы және
сатылары
Кез-келген әлеуметтік құбылыстар секілді құқықтың да өзіндік атқаратын
қызметі бар. Белгілі бір әлеуметтік байланыстар нәтижесінде пайда болып
реттелмеген қоғамдық қатынастарда құқық белгілі бір тұрақтылықты қамтамасыз
етуші фактор ретінде танылады. Осыдан шығатыны, қоғамның қалыпты жағдайда
өмір сүруіне, реттелмеген қоғамдық қатынастарда белгілі бір тәртіпті
қамтамасыз ететін және бір-бірімен арақатынасын реттейтін реттеуші құрал
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай құрал болып құқық танылады.
Қоғамдық қатынастардағы тұрақтылықты қамтамасыз етумен қатар құқық қоғам
мен мемлекетті байланыстырып бір-біріне ықпал етуіне мүмкіндік береді.
Құқықтық құбылыстардың әлеуметтік бейімделу мәселесіне назар сала
отырып ғалымдар “факторды талдау” ұғымын енгізген. Бұл ретте құқықты жүзеге
асырудың әлеуметтік тиімділігі, құқықтық реттеуді қажет ететін факторларды
толық және дәл айқындауға тәуелді болады. Бұл құқықтық нормалардың қоғамдық
бейімделушілікте байланыстылығын, экономикалық және өзге қоғамдық
қатынастардың құқық нормаларына қарағанда алғашқылығын көрсетеді.
Қоғам өзінің дамуының белгілі-бір кезеңінде жалпы ережелер көмегімен
қайталанатын қоғамдық қатынастарға тәртіппен тұрақтылықты енгізуді қажет
етеді. Осы жерде барлық қоғамдық қатынастар мемлекетпен құқық арқылы
реттеледі ме? – деген сұрақ туындайды. Мемлекеттің құқықтық қызметі бұл
ретте ауыспалы іс-әрекет ретінде танылады да, экономикалық және өзге де
қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастарды жаңартады одан соң құқықтық
нормалар ретінде белгіленеді2.
Кейбір ғалымдардың пікірінше құқықтық реттеу аумағы – бұл құқықтық
әрекет етуімен дәлелденген әлеуметтік кеңістік.
- Мүмкін болатын реттеу аумағы.
- Қажетті реттеу аумағы.
- Жүзеге асыру реттеу аумағы.
Қоғамдық қатынастарға мемлекеттің ықпал етуін екі жақты қарастыруға
болады: мүмкін болатын және қажеттілігі жағынан. Қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің жоғарғы шегі мүмкін болатын жағы. Одан арғы тұрған
қатынастарға мемлекет билігінің күші жетпейді және құқықтық нормамен
реттелмейді. (табиғи факторлар, қоғам дамуының заңдылықтары, экономика
деңгейі т. б. с. с.)
Мемлекеттің ықпал етуінің төменгі шегі (қажетті араласуы) мемлекетте
сол не өзге де қоғамдық қатынастардың мүмкіндігімен айқындалады. Ықпал
етудің бұл шегі тұрақсыздау болып келеді. Өзін-өзі реттеу арқылы мораль,
әдет- ғұрып және өзге де құқықтық емес реттеушілер көмегімен тиімділігін
ұстайтын қоғамдық қатынастар бар. Мемлекеттің құқықтық реттеудің шегінен
шығуы қоғамдық қатынастарға қатысушылардың теңдігі мен қатынастың баламалы
сипатын бұзуға әкеліп соғатынын ескерген жөн.
Мемлекеттің заң шығару қызметі жөнінде айта отырып, бұл құқық жасау
процесінің бір бөлігі екеніне назар салған жөн. Бұл процесті сипаттай
отырып, бірінші қоғам дамуының объективті заңдылықтары талданып шешім
қабылданатындығын одан соң белгілі бір құқықтық нысанға ие болатындығын
айта кету керек. Әдетте өмірде қалыптасқан нақты жүріп-тұру нормасы
құқықтық жарлықтардың пайда болуында жетекші болады. Заңдарда көп
жағдайларда практикада өздерін ақтап, үйлесімді жүріп-тұру нысаны болып
қалыптасқан жағдайлар жазылады3.
Құқықшығармашылықты құқық қалыптастыру процесінің бір-бөлігі ретінде
қарастырған дұрыс. Құқықшығармашылық - басқарушылық табиғатына ие күрделі
әлеуметтік құбылыс. Бұл мемлекеттің қоғамға басшылық етуінің бір нысаны.
Кез – келген әлеуметтік процестер секілді бұл да заң нормалары арқылы
жүзеге асырылатын саналы, мақсатты іс-әрекет. Құқықшығармашылықты
әлеуметтік және заңды құбылыс ретінде қарастыра отырып, оны тек қана
құқықтық актілер шығарумен ғана шектеуге болмайды. Ол нормативті актіні
дайындау, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың қажеттілігін айқындау,
реттеудің бағыты мен сипатын айқындау сияқты кең ауқымды процестерді
қамтиды.
Әрбір жеке заңдардан тыс болып құқықтың қалыптасуына әсер етіп, оған
жетекші болатын факторлар бар. Факторлар жиынтығы құқықтық әрекеттерге
бағдар беретін қайнар көздер ретінде заң шығарушының іс-әрекетін шектемей
оған ғылыми сипат алуына әсер етеді.
Құқықшығармашылықтағы құрама ықпал материалдық факторлардың санаға
одан соң құқықтық нормаларға айналуын жүзеге асыратын құқықты
қалыптастыруға қатысатын түрлі құбылыстардың арасындағы нақты
байланыстардың дамуын талап етеді4. Құқықшығармашылық - құқықтық реттеу
механизмінің негізгі бастамасы. Ол жаңа пайда болған қажеттілік жетіліп,
оның бағыты қоғам дамуымен айқындалғанда басталады. Бұл сатыда құқықты
қалыптастыру процесіне өкілетті мемлекеттік органдар кіріседі. Әдеттегі
көзқарас бойынша құқықшығармашылық - құқықтық нормалар жасауға бағытталған
мемлекеттің іс-әрекеті. Бабаев В.К құқықшығармашылықты түрлі тәсілдермен
орындалатын, ақыл – ой әрекетінің бір түрі ретіндегі құрама әрекеттер
ретінде қарастырады5. Бұл ретте заңдарды жасауға бағытталғанымен,
құқықшығармашылық адамзат ақыл-ойының заңды айқындалмаған іс-әрекеті
ретінде талқыланады. Пиголкина А.С пікірінше құқықшығармашылық - нормативті
актілерді дайындау, қабылдау, жариялау сияқты заңда белгіленген тәртіппен
ресми сипаттағы заңды маңызы бар іс-әрекеттер жасау тәртібі6.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде құқықшығармашылыққа анықтама беруге
болады. Құқықшығармашылық - нормативті құқықтық реттелуі қажет қоғамдық
қатынастарды анықтап, осы қажеттілік негізінде жаңа құқықтық нормалар
жасап, ескі нормалардың күшін жою жолымен мемлекеттің еркін білдіретін,
ұйымдастырылып заңдастырылған мемлекеттің іс-әрекеті.
Кез-келген процесс соның ішінде құқықшығармашылық та белгілі бір
нысанда жүргізіледі және сатыларға бөлінуі мүмкін.
Құқықтық жүйенің қалыптасуы созылмалы процесс. Ол жекелеген
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау арқылы жүргізіледі. Нормативтік
құқықтық акт дегеніміз - құқықшығармашылық процесінің нәтижесі. Осыған
сәйкес құқықшығармашылық процесі нәтижесінде құқықтық жүйеге жаңа элемент
келіп құйылатын, кезегімен жүргізілетін операциялар тәртібі.
Құқықшығармашылық процесіне нормативтік актімен құқықтық жұмыс
жүргізуде көмектесетін ұйымдастырушылық іс-әрекеттерді қоспаған дұрыс болар
еді. Сонымен қатар құқықшығармашылыққа заңдарды жетілдіру жөніндегі
ұсыныстарды қатыстыру, талдау, есепке алу әрекеттері және құқықшығармашылық
органдар жұмысын жетілдіру жөніндегі ұйымдастырушылық әрекеттер жатпайды.
Нақты айтқанда құқықшығармашылық - нормативті актілерді дайындау, талқылау,
бекіту және жариялауға бағытталған мемлекеттік органдардың іс-әрекеті.
Кез-келген процесуалдық әрекеттер сияқты құқықшығармашылық та заңды маңызы
бар әрекеттерді жүзеге асырудың белгіленген тәртібінен сипатталады. Осыған
сәйкес бірқатар бір-бірімен байланысты қатынастар пайда болады; мәселен,
нормативтік құқықтық актіні дайындау мен қабылдау мәселесі бойынша құқықтық
қатынастар, яғни тиісті құқықтар мен міндеттер. Бұл заң жобасын дайындау
мен талқылау міндеті, жобаны заң шығарушы органның жобаны қарап ол бойынша
шешім шығару құқығы т. б.
Туындаған құқықтық қатынастар мемлекеттік - құқықтық (заң шығару
бастамашылығы, заң қабылдау) және әкімшілік-құқықтық сипатта болады (тиісті
органға заң жобасын дайындау туралы тапсырма беру).
Кез-келген процесуалдық әрекет сияқты құқықшығармашылық та белгілі бір
заңды факт болғанда ғана туындайды. Құқықшығармашылық процесінің туындауына
нормативтік құқықтық актінің жобасын дайындау туралы ресми түрде шешім
қабылдау негіз болады.
Шешім қандай нысанда қабылданса да, ол құқықтар мен міндеттер пайда
болатын заңдық акт. Құқықшығармашылық әрекетке себепші болатын әрекетерді,
оның процесуалдық бастамасынан ажырата білу қажет. Өйткені ақпарат
көздеріндегі материалдар, саяси қайраткерлер мен ғылыми қызметкерлердің
сөздері, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың заңдарды жетілдіру жөніндегі
ұсыныстары құқықшығармашылық процесінің басталғандығының дәлелі емес, яғни
процесуалдық қатынас пайда болмайды. Мұндай ұсыныстар тек қана әлеуметтік-
саяси алғышарттар және құқықшығармашылық әрекетінің негізі болып табылады.
Нормативтік құқықтық актінің жобасын дайындау туралы ресми шешім
қабылданған кезеңнен бастап белгілі бір құқықтық қатынас туындайды және осы
кезеңнен бастап нормативтік құқық актіні жасаудағы барлық әрекеттер, бұдан
алдыңғы әрекеттер яғни құқықшығармашылық емес, оған себепші болған
жағдайлардан ерекшеленеді. Құқықшығармашылық процесінің ерекшеліктері мен
түрлеріне қарамастан жалпы қағидалары мен сатыларын байқауға болады.
Құқықшығармашылық процесінің сатылары жөнінде айта отырып, оны
мемлекеттің еркін қалыптастырудағы нормативтік құқықтық актіні жасауға
бағытталған бір-бірімен тығыз байланыстағы комплексті іс-әрекеттер
түріндегі жеке кезең ретінде қарастыруға болады.
Құқықшығармашылық әрекеті әрқашанда нормативтік құқықтық актіні
дайындау мен оған ресми мазмұн беру процесінің кезеңі болып табылады.
Құқықшығармашылық процесінің сатыларының көлемін анықтау, оның мағынасын
түсінуге тәуелді болады. Кейбір ғалымдар құқықшығармашылықты заң шығару
органдарының нормативтік құқықтық актіні ресми түрде шығару процедурасы
ретінде қарап, заң шығару бастамашылығы, жобаны талқылау, қабылдау және
жариялау сатыларынан тұратындығын айтады.
Екінші бір ғалымдар мәселен Лазерев В.В заң шығару бастамашылығына
қосымша өкілетті органның актіні зерттеу қажеттілігін, жобаны жасау,
жобаларды жасау жұмысының жоспарына енгізу, жобаны дайындап, алдын ала
талқылау, оны заң шығарушы органда қарау, қабылдау және тиісті адресатқа
оның мазмұнын жеткізу сатыларынан тұратындығын айтады7.
Табанов С.А. пікірінше құқықтық мемлекеттерде заңды қабылдауымен
дайындауды үш ауқымға бөлуге болады:
1. Заң шығару саясаты.
2. Заң шығаруды ұйымдастыру.
3. Құқықтық техника8.
Бүгінгі таңда саяси бостандықпен баспасөз бостандығын шектеуге жол
берілмейді. Мұндай шектеулер біздің қоғамызға қайтып келмеуі де керек.
Дегенмен Қазақстан Республикасында құқық пен әділ сот өз орнын таба алған
жоқ. Конституциясында белгіленген биліктің бөлінуі жеткілікті қамтамасыз
етілмей отыр. Тек қана билікті бөліп қана қоймай олардың бір-бірімен
арақатынасын заң негізінде қамтамасыз ету қажеттілігі байқалады. Практикада
билік тармақтарының бәсекелестерінің туындауы да мүмкін.
Заң шығару бастамашылығы заңға сәйкес Республика үкіметі мен парламент
депутаттарының құзыретінде. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
президенттінің үкіметке заң жобасын дайындап, парламентке ұсыну жөнінде
тапсырма беру құқығы бар. Осыдан Республика президенттінің заң шығару
бастамашылығы құқығын белгілі бір деңгейде пайдаланатындығын байқауға
болады.Заң шығару бастамашылығы құқығын көпшілік жағдайда үкімет
пайдалануда. Үкіметтің заң жобаларын көптеп ұсынуы және оған парламент
депутаттары ұсынған жобаларды қосқанда парламент заң жобаларының үлкен
тобырына тап болу қаупі туындайды. Мәселен 1995 жылдан 2001 жыл аралығында
парламентке 765 заң жобасы енгізілген. Бұл заң жобаларының арасында
құқықтық жүйенің қалыптасуына қажетті заң жобаларының болуы да мүмкін9.
Бүгінгі күні заңдарды жетілдіру жөнінде ешқандай концепция жоқ.
Заңдарды жетілдіру өзгерістер мен толықтырулар енгізу және батыстық үлгіні
көшіру жолымен жүргізілуде. Бұл бағытта жүрудің өзі белгілі бір шегіне
жеткенде біздің қандай құқықтық жүйені қалайтынымыз жөнінде сұрақ туындатуы
сөзсіз.
Президент кейбір жағдайларда парламент қабылдаған заңдарға қарсылық
білдіріп қол қоюдан бас тартады. Бұл құбылыста бір жағынан қарағанда
президент парламенттің үшінші палатасы ретінде әрекет етеді деуге болады.
Бұл ретте президент “ветосы” заң шығару процесінің бір кезеңі болар еді.
Екінші жағынан президент вето қоюға мәжбүр болатын белгілі себептер де бар;
біріншіден, қабылданған заңдар конституция мен заңдарға сәйкес
келетіндігіне күдік туындайды. Екіншіден, түрлі құрылымдардың ықпалдасып
жұмыс істемеуінен, мәселен 2002 жылы 2 заңға президент ветосы қойылып 1 заң
жобасы конституцияға сай емес деп танылған10. Егер жаңа заңдарды жасауға
президент аппаратының мемлекеттік-құқықтық басқармасы қатысар болса,
президенттің заңға қол қоюдан бас тартуын қиындатар еді. Сонымен қатар
аталған басқарма заң жобасын жасауға қатысуымен қатар, үкіметпен бірлесіп,
салыстырмалы экспертиза жүргізуге де тиіс. Қабылданған заңдардың қоғамға
бейімделуі жақсы болар еді, егер;
1.Үкімет заң жобаларын жасауда өзге де құрылымдармен ықпалдасып әрекет
жасап, сапалы заң жобаларын дайындауды қолға алса.
2.Парламент комитеттері, комиссияларының сапалы жұмысы техникалық
қателіктердің көлемін төмендетуге болады. Заң шығарушылардың көп
жағдайларда заңдарды жүзеге асыру үшін материалдық базаның қандай екенін,
оларға қайшы нормативті актілердің күші жойылғандығын, заңға сәйкес
актілердің қабылданғандығын анықтауға мүмкіншіліктері бола бермейді. Ал
мұндай мәселелерді анықтамай заңның нақты маңызын, оның тиімділігіне баға
беру мүмкін емес.
3.Қабылданған заңдардағы кемшіліктердің бірі менің пікірінше тіл
мәселесіне де байланысты. Парламентте талқыға түсетін заң жобалар түгелдей
дерлік орыс тілінде жарық көруде. Осы заңдарды мемлекеттік тілге аудару
барысында қателіктер кездесіп жатады. Заңдарды бір тілден екінші тілге
аудару нәтижесінде туындаған кемшіліктер, оларды жүзеге асыруда қиындықтар
туғызып, заңның сапасын төмендетеді. 24 наурыз 1998 жылғы ҚР нормативтік
құқықтық актілер туралы заңының 21-бабының 1 бөлімінде мәжіліске заң
жобалары мемлекеттік және орыс тілдерінде енгізіледі деп көрсетілген. 2002
жылы Парламентке ұсынылған заң жобаларының екеуі ғана қазақ тілінде. Мұның
басты себебі; біріншіден мемлекеттік және орыс тілдерін жетік меңгерген
заңгер, экономика, әлеуметтанушы т.б. мамандардың аздығы; екіншіден қазақ
тіліндегі лексикологиялық-терминологиялық қордың қалыптаспауы11.
Сондықтан да заң жобаларын мемлекеттік тілде дайындауға қабілетті
жоғарғы деңгейдегі мамандар дайындау жөнінде мемлекеттік кең ауқымды саясат
қажет.
Заңдарды кері қайтарудағы басты негіз олардың конституция мен заңдарға
қайшы келуі. Кейбір қабылданған заңдар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын
шектеуі де мүмкін. Кейбір заңдарды жүзеге асыру қаржы тапшылығына
байланысты мүмкін болмайды. Осындай заң шығару сапасының төмендеуі
әлеуметтік, экономикалық реформалар жүргізуге, мемлекеттің ішкі және сыртқы
саясатының басты бағыттарын жүзеге асыруға кедергі жасайды.
Сондықтан құқықшығармашылық процесін кең ауқымды жүргізіп, нормативтік
құқықтық актілердің жобасын дайындауға өзге де мемлекеттік органдар ғылыми
зерттеу ұйымдардың қоғамдық ұйымдарды т. б. қатыстырған жөн. Ибраев Н.С
Ибраев А.С құқықшығармашылық процесін сатыларға бөлгенде оның басты екі
кезеңін атап көрсетеді:
1. Жоба алдындағы кезең - мемлекет еркінің алдын-ала қалыптасуы. Бұл
тек қана дайындық кезеңі болып, құқықтық норманы пайда болдырмайды. Сонымен
қатар нормативті актіні жасаудың алғышарты болып табылады. Мұнда бірнеше
сатыларды қарастыруға болады;
Жобаны жасауға шешім қабылдау, жобаны жасау талқылау, келісімге келу
не толықтыру.
2. Жоба кезеңі – мемлекет еркін ресми түрде құқық нормасына
айналдыру. Осы кезеңде шешуші роль заң шығарушы органның әрекеті болады.
Бұл кезеңге жобаны енгізу, талқылау, қабылдау, жариялау сатыларын
жатқызады12.
Құқықшығармашылық процесінің сатыларға бөлінуі, мемлекеттің заң шығару
әрекетінде айқын байқалады. Заң шығару процесі құқықшығармашылық процесінің
бір бөлігі ретінде танылады. Сонымен қатар заңдардың нормативтік құқықтық
актілер деңгейінде жоғары заң күшіне ие екендігін және маңызыды қоғамдық
қатынастарда реттейтіндігін ескерсек заң шығару процесінің қаншалықты
маңызды екендігін түсінуге болады. Сондықтан да заң шығару процесін
сатыларға бөлу көзқарасы тұрғысынан жеке қарастыруды жөн көрдім.
1.3 Нормативтік құқықтық актілер және олардың түрлері
Құқықшығармашылық процесінің нәтижесі болып түрлі нормативтік құқықтық
актілер танылады.
Нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған немесе уәкілетті
орган, мемлекеттің лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық нормаларды
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата
тұратын белгіленген нысандағы ресми құжат13.
Нормативтік құқықтық актілер тек қана біздің құқықтық жүйемізде ғана
құқықтың қайнар көзі емес, сонымен қатар англосаксондық құқықтық жүйелі
елдерде де солай танылған.
Құқықтық әдеттер мен соттық прецеденттермен салыстырғанда нормативтік
құқықтық актілер құқықтың қайнар көзі ретінде бірнеше басымдылықтарға ие;
арнайы уәкілдік берілген белгілі бір құқықшығармашылық орган немесе
лауазымды адам шығарады; нақты белгіленген тәртіппен қабылданады; белгілі
бір нысаны мен реквизиттері болады; күшіне ену тәртібі мен әрекет ету
аумағы болады; әлеуметтік қажеттіліктерге сай тез өзгеруі мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілерге тән бірнеше ерекшеліктер бар. Біріншіден,
олар мемлекеттік сипатта болады. Мемлекет арнайы органдар мен лауазымды
адамдарға нормативтік құқықтық актілер дайындау мен қабылдауға өкілдік
береді, яғни құқықшығармашылық өкілдігі. Мемлекет нормативтік құқықтық
актілердің орындалуын қамтамасыз етеді, оған қоса орындаудан бас тартқан
жағдайда мәжбүр ету шараларын қолданады. Осы мемлекеттік сипатымен
нормативтік құқықтық актілер өзге ұйымдардың актілерінен ерекшеленеді.
(партия жарғылары, қоғамдық саяси ұйым жарғылары). Екіншіден, нормативтік
құқықтық актілерді бәрі қабылдай алмайды. Оған тек қана мемлекет уәкілдік
берген субьектілер ғана құқылы. Бұл ретте әрбір құқықшығармашылық
субьектісі тек өз өкілеттігі шегінде ғана нормативтік құқықтық актілерді
қабылдайды. Мәселен нормативтік бұйрық шығару құқығына ие, бірақ жарлық
шығара алмайды. үшіншіден, нормативтік құқықтық актілер белгілі бір
процедураны сақтау жолымен қабылданады (бұл әсіресе заң қабылдау кезінде).
Сондай-ақ нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен нысанына белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz