Қазақстан Республикасының Парламенті мен заң шығару қызметінің жүзеге асырылуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .3
1 Парламент құқық шығармашылық қызметінің субъектісі ретінде
1.1 Құқық шығармашылығы ұғымы, мәні ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде ... ... ... ...8
2 Қазақстан Республикасының парламентінің заң шығару қызметі және оны жетілдіру жолдары
2.1 Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылары ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметінің тиімділігін арттыру жолдары ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ..
1 Парламент құқық шығармашылық қызметінің субъектісі ретінде
1.1 Құқық шығармашылығы ұғымы, мәні ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде ... ... ... ...8
2 Қазақстан Республикасының парламентінің заң шығару қызметі және оны жетілдіру жолдары
2.1 Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылары ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметінің тиімділігін арттыру жолдары ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ..
1990 жылы қазанның 25 жұлдызында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» Декларациясын қабылдау арқылы, өзінің егемен мемлекеттігін жариялаған, 1993 жылғы Конституцияда оны бүкіл әлемге паш еткен жас егемен Қазақстан Республикасының әр кездегі жоғары, басты мақсаты шынайы құқықтық, демократиялық мемлекет құру, дамыған ұлттық нарықтық экономиканы қалыптастыру, түрлі ұлт өкілдерінің теңдігіне, ықпалдастығына негізделген ұлттық саясатты дамыту, Республика халықтарының рухани-адамгершілік қасиеттерін нығайту болып табылады. Бұл мақсаттарға тиісінше идеяларға қаныққан реформаларды қарқынды жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге болады. Ал түбегейлі республикалық реформаларды іске асыру берік, жетік заңдылық базасын жасамай мүмкін емес. Реформалардың жүзеге асырылуы заң шығару процесінің тиімді тетіктерін орнықтырумен, заң шығару қызметін жетілдірумен, республикада заң шығармашылығының деңгейін ең бір жетік жоғары сатыға көтерумен байланысты. Демократиялық, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет орнату бағыты заң жүйесін терең қайта бағдарлауды, бүкіл құқықтық институттарды негізді түрде реформалауды, бұрын басталған реформалардың үрдісін жылдамдатуды талап етеді. Осы орайда, бүгінде Республикада қалыптасқан саяси-қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет алдында тұрған міндеттер заң шығармашылығының ең бір жетік және қолайлы тетіктерін жасауға, заң шығару процесін жетілдіру мен заңның жоғарылығын қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді өз уақытында зерттеуді, құқықтық, саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды дер кезінде керекті заңмен қамтамасыз етуді қажет етеді.
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган Қазақстан Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен Парламентке жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті мәселелердің қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша заң шығармашылығы маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды. Ол қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе заң шығару қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы деп құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай заңи реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың болмауын және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы бөлшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға арналған.
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган Қазақстан Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен Парламентке жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті мәселелердің қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша заң шығармашылығы маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды. Ол қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе заң шығару қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы деп құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай заңи реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың болмауын және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы бөлшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға арналған.
1. Абдукаримова З.Т. Проблемы повышения эффективности законодательной деятельности Парламента Республики Казахстан: Автореф. к.ю.н.. - Алматы, 2000. - с. 30.
2. Амандықова С.К. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. - Астана: Фолиант, 2000.
3. Әбдікәрімов О. Заң шығару органы және уақыт талабы // Заң және заман. - 2000.
4. Бурлаков Л. Законы должны отражать уровень демократизации // Юридическая газета. - 2000. - 12 апреля.
5. Елекеев И. Демократизация законотворческого процесса и стабильность законодательства // Заң және заман. - 1997.
6. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы /Парламент Республики Казахстан. Институт государства и права Министерства науки – Академии наук. - Алматы, 1997.
7. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1996.
8. Кенжалиев З.Ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы және құқықтық саясат тұжырымдамасының іске асу кезеңдері // Вестник КазНУ. Серия юридическая. - 2003.
9. Парламент и законодательная власть Казахстана /Отв. ред. Таранов А.А. -
Алматы: Жеті жарғы, 1995.
10. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы», Аламаты 2004ж.
2. Амандықова С.К. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. - Астана: Фолиант, 2000.
3. Әбдікәрімов О. Заң шығару органы және уақыт талабы // Заң және заман. - 2000.
4. Бурлаков Л. Законы должны отражать уровень демократизации // Юридическая газета. - 2000. - 12 апреля.
5. Елекеев И. Демократизация законотворческого процесса и стабильность законодательства // Заң және заман. - 1997.
6. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы /Парламент Республики Казахстан. Институт государства и права Министерства науки – Академии наук. - Алматы, 1997.
7. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1996.
8. Кенжалиев З.Ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы және құқықтық саясат тұжырымдамасының іске асу кезеңдері // Вестник КазНУ. Серия юридическая. - 2003.
9. Парламент и законодательная власть Казахстана /Отв. ред. Таранов А.А. -
Алматы: Жеті жарғы, 1995.
10. Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы», Аламаты 2004ж.
Кіріспе
1990 жылы қазанның 25 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясын қабылдау арқылы, өзінің егемен
мемлекеттігін жариялаған, 1993 жылғы Конституцияда оны бүкіл әлемге паш
еткен жас егемен Қазақстан Республикасының әр кездегі жоғары, басты мақсаты
шынайы құқықтық, демократиялық мемлекет құру, дамыған ұлттық нарықтық
экономиканы қалыптастыру, түрлі ұлт өкілдерінің теңдігіне, ықпалдастығына
негізделген ұлттық саясатты дамыту, Республика халықтарының рухани-
адамгершілік қасиеттерін нығайту болып табылады. Бұл мақсаттарға тиісінше
идеяларға қаныққан реформаларды қарқынды жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге
болады. Ал түбегейлі республикалық реформаларды іске асыру берік, жетік
заңдылық базасын жасамай мүмкін емес. Реформалардың жүзеге асырылуы заң
шығару процесінің тиімді тетіктерін орнықтырумен, заң шығару қызметін
жетілдірумен, республикада заң шығармашылығының деңгейін ең бір жетік
жоғары сатыға көтерумен байланысты. Демократиялық, азаматтық қоғам мен
құқықтық мемлекет орнату бағыты заң жүйесін терең қайта бағдарлауды, бүкіл
құқықтық институттарды негізді түрде реформалауды, бұрын басталған
реформалардың үрдісін жылдамдатуды талап етеді. Осы орайда, бүгінде
Республикада қалыптасқан саяси-қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет
алдында тұрған міндеттер заң шығармашылығының ең бір жетік және қолайлы
тетіктерін жасауға, заң шығару процесін жетілдіру мен заңның жоғарылығын
қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді өз уақытында зерттеуді, құқықтық,
саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды дер кезінде керекті заңмен
қамтамасыз етуді қажет етеді.
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган Қазақстан
Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен Парламентке
жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті мәселелердің
қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша заң шығармашылығы
маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды. Ол
қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе заң шығару
қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы деп
құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық
қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай заңи
реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың болмауын
және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай
қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы
бөлшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң
шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық
мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға
арналған. Өз кезегінде, мұндай заңдар қоғамда, мемлекетте заңдылық пен
конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге қол жеткізеді. Демек,
қоғамдық дамудың біршама жетістіктері қоғамдық қатынастарды заңи реттеу
арқылы мүмкін болады деп есептейміз. Заң шығару процесінің мұндай маңызы әр
уақыттағы ғалымдар арасында тиісті мәселеге қатысты зор қызығушылықтар мен
орасан талпыныстар тудырып отыр.
Мәселенің өзектілігі мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі
зерттеу мақсатын анықтайды. Оның жаңалығы мен құндылығы қаралатын мәселенің
маңыздылығында, Қазақстан Республикасының Парламентімен тиімді заң
шығармашылығының қажеттігі мен оған ықпал ететін жағдайларды анықтап,
мазмұндауда, сондай-ақ жұмыста баяндалған қорытындылар мен ережелерде
байқалады.
Курстық жобаның зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
Парламенті мен заң шығару қызметінің жүзеге асырылуы мен заң
шығармашылығының процесі табылады.
1 Парламент құқық шығармашылық қызметінің субъектісі ретінде
1.1. Құқық шығармашылығы ұғымы, мәні
Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталық
орынды алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге әкеліп, кемшілік-
кемістігі барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық
қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды. Мұның өзі
ғылым аддында құқық шығармашылығымен байланысты мәселелерді терең, жан-
жақты зерттеу қажеттігін белгілейді. Құқық шығармашылығына байланысты
мәселелерді зерттеуге қай кезеңде болмасын ғалымдар кең, мол назар аударып
отыр. Құқықтың жалпы теориясы саласында құқық шығармашылығының мазмұнына
және жағдайына терең зерттеулерді Кеңес заманында С.С. Алексеев, О.А.
Гаврилов, А.В. Мицкевич, Р.О. Халфина т.б. көптеген ғалымдар жүргізсе,
бүгінде құқық шығару, оның бір түрі - заң шығару мәселесін кеңінен зерттеп,
жетілдіру жолдарын ұсынып отырған ғалымдар да жеткілікті. Олар - белгілі
ғалым-заңгерлер: С.З. Зиманов, В.А. Ким, Ғ.С. Сапарғалиев, С.К.Амандықова,
С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, С.А. Табанов, М. Құл-Мұхаммед т.б.
Құқықтың жалпы теориясы мамандарының еңбектеріне сүйене отырып құқық
шығармашылығын анықтасақ, ол мемлекеттік құқықтың және оның жеке
салаларының дамуын және жетілуін қамтамасыз ететін, халықтың еркін
көрсететін тәртіп ережесін жасау мен нормативті бекітудің тұрақты процесін
білдіреді. Құқық шығармашылығы - қоғамдық қатынастарды жеткілікті құқықтық
реттеуді жүзеге асырудың табиғи алғышарты болып табылады. Құқық
шығармашылығының түпкі нәтижесі - құқықтық нормалардың мәтінінде көрініс
тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер.
Құқық шығармашылығы тікелей мағынада құқықты жасау ретінде, нәтижесі
қоғамда әрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде
анықталады. Бұл тұрғыдан құқық шығармашылығы ұғымын ашу жалпы құқық,
қоғамда әрекет етуші құқық түсініктеріне тоқталу, оларды анықтау міндетін
қояды.
Мемлекет және құқық теориясы іліміне сәйкес құқық та мемлекет секілді
қосымша өнімнің болуы, жеке меншіктің қалыптасуы, адамдардың мүліктік және
әлеуметтік теңсіздігі, рулық әдет-ғұрыптардың жалпыға міндетті құқықтық
ережелерге айналуы т.б. нәтижесінде пайда болды. Мемлекет рулық әдет-
ғұрыптарға кұкықгық ереже нысанын берумен қатар, жаңа жүріс-тұрыс
ережелерін шығарды. Ол осы ережелердің талаптарының орындалуын, адамдар өз
құқықтары мен бостандықтарын пайдалану үстінде заңдарды бұзбауын талап
етеді. Демек, құқық - ол мемлекетпен белгіленетін, қорғалатын жалпыға
міндетті ережелердің жүйесі. Ол қоғамды реттеп, басқарудың құралы. Теория
заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылатындығын көрсетеді.
Біздің тоқталып отырған мәселемізге қатысты ашсақ, құқық - ол бәрінен бұрын
құқықтық нормалардың бір жүйеге келтірілген жиынтығы. Ол реттеушілік
касиеті арқылы қоғамдық қатынастарға, адамдардың іс-әрекеттеріне, қоғамның
дамуына әсер етеді. Құқық - ол жеке жүріс-тұрыс ережелері емес, ол құқық
нормаларының біртұтас жиынтығы. Қазақстан Республикасында әрекет етуші
құқықтың мазмұны Конституциямен ашылған. Яғни, Қазақстанның құқығы туралы
Конституция былай белгілейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кенесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Демек, құқық - бұл нормативтік актілерде көрініс тапқан, қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі. Ал, құқық нормаларының
мұндай жүйесін, яғни құқықты пайда болғызатын қызмет - ол кұқық
шығармашылығы болып табылады.
Заң ғылымында құқық шығармашылығын билікке ие болатын халықтың немесе
билік етуші таптың еркінің заңға, нақтырақ айтсақ, жалпыға міндетті ережеге
айналуы деп түсінетін пікір бар. Мұндай таптық мазмүнды көзқарасты марксизм
бағытындағы барлық дерлік ғалымдар қолдайды деп айтуға болады. Кеңес
өкіметінің орта шеніне қарай құқық шығармашылығын таптық сипатта емес,
мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде анықтайтын пікірлер етек жайды.
Мемлекеттік билік, мемлекет құқық нормаларының пайда болуының тікелей
факторы, құқықты жасайтын күш болып танылды. Расында да біртұтас
мемлекеттік билік құқықты жасайтын әлеуметтік-саяси күш болып табылады.
Мемлекеттік билік мемлекеттің әлеуметтік-саяси қызметінің мазмұны -
құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Мемлекеттік билік — бұл
мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен
жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықган, нақ осы
мемлекеттік билік - қызметі құқықты жасайтын күш. Кейбір жағдайларда
мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда, халықтың
референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз
болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының
әлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі - құқық шығарудың тікелей күші болып
табылады. [1]
Құқық шығармашылығын мемлекеттік биліктің мазмұнымен ғана байланыстыра
отырып анықтау жеткіліксіз деп есептейді ғалымдардың келесі бір тобы.
Олардың ойынша құқық шығармашылығы мемлекеттік қызметтің мазмұны ғана емес,
ашып айтсақ, мемлекеттік биліктің саясаты қандай болса, оның белгілеген
құқықтық нормаларының мазмұны да сондай болады деп қана анықтау емес,
сонымен қатар ол мемлекет қызметінің ұйымдық - құқықтық нысаны да. Тиісті
көзқарасты ұстанушы ғалымдардың бірі - А.В.Мицкевич өз пікірін былай
негіздейді: Құқық шығармашылығы тиісті қоғамда құқықтық нормаларды қандай
органдар, қандай тәртіппен жасайтынын белгілеуге мүмкіндік беретін белгілі
ұйымдық нысандарда көрсетілген. Құқық шығармашылығын мемлекеттік қызметтің
ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде ұғыну оның құқық жасау процесінде алатын
орнын анықтау үшін маңызды. Осы топтағы көзқарастардың ішінде құқық
шығармашылығын кеңінен толығырақ анықтайтын мына бір пікірге тоқталу жөн
болар. Яғни "құқық шығармашылығы - бұл халықтың еркін білдіретін, қоғам
дамуының мақсаттарына жетуте бағытталған, қоғамдық қатынастарды нормативтік
құқықтық реттеуге деген қажеттіктерді анықтау жөніндегі және анықталған
қажеттіліктерге сәйкес жаңа құқық нормаларын шығару, әрекет етудегі
құқықтық нормаларды өзгерту мен жою жөніндегі мемлекеттің үйымдық
рәсімделген қызметі".
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің жалпы заңды реттеу, пісіп-
жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы зандық
нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай
қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын
анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға
міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен
қорғалады. Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда құқықты жасау
- бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау,
өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан,
Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы т.б. заң актілерінен
көруге болады. Алайда, Кеңестік заңгерлердің ой-пікірлерін зерттеу құқық
шығармашылығы - мемлекеттік орган қызметінің бір жағы деген түсінікті жоққа
шығаратын көзқарастардың бар екендігін байқатады. Мұндай көзқарасты
ұстанушылардың бірі Н.Я. Соколов құқық шығармашылығын мемлекеттен бөлек
өздігінен қалыптасып, өрбитін жағдай ретінде, нақты тоқталсақ ол құқық
шығармашылығы деп тиісті құзыретті органдардың қызметін емес, қоғамның
құқықтық көзқарастарының қалыптасуын және олардың тиісті нормативтік
актілерде байқалуы мен бекітілуі процесін қамтитын қоғам өміріндегі өзіндік
құбылысты анықтайды. Құқық шығармашылығын бұлай түсіну дүрыс емес. Өйткені,
нормативтік актілерде құқықтық көзқарастар емес қоғамдық қатынастар
бекітіледі және құқықтық сананың (көзқарастың) қалыптасуы құқық нормасын
жасамайды, шығармайды. Сондай-ақ, аталмыш анықтамада жанама көрсетілгендей,
құқық шығармашылығы құқықтық сананың қандай да бір бөлшегі емес және ол
өзіндік құбылыс та емес. Құқықтық сана (көзқарас) - бұл қоғамда
қалыптасатын әлеуметтік құбылыс, ол заң шығармашылығына әсер етуі мүмкін,
бірақ заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі болып табылмайды. [2]
Қазіргі Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың бәрі дерлік құқық
шығармашылығын - қоғамның объективтік әлеуметтік қажеттіліктері мен
мүдделерін тануға негізделген, құқық нормаларын жасау, өзгерту және жою
жөніндегі мемлекеттік қызметтің ерекше нысаны ретінде анықтайды. Алайда,
Ю.В.Мальцев құқық шығармашылығын тек мемлекет қызметінің нысаны ретінде
анықтау біржақты және толық емес дейді және өзінің мүндай қорытындыға
келуін Л.С.Явичтің пікірі арқылы негіздейді. Яғни, Ю.В.Мальцев "тек қана
құқық құру процесі емес, сондай-ақ жеке заңи нормалардың шығу тегі заң
шығарушының қызметінің шегінен шығады, себебі әдеттегі көпшілік жүріс-
тұрыстың және жаратылысы бойынша құқықтық катынастардың фактілік үлгілерін
заң шығарушы ақыл-есте калыптасқан қандай да бір тиянақты императивтен
құрастырмайды, ол өмірдің өзінен алады" деп есептейтін Л.С.Явичтің пікірін
қолдайды. Ю.В.Мальцев құқық шығармашылығы ұғымын анықтауда бұдан өзге мына
екі жағдайға да көңіл бөлу керектігін көрсетеді: 1) құқық шығармашылығының
процесі материалдық жагдайлармен айқындалады, қоғамдық қатынастармен
байланысты. Олар нормативтік жорамалдардың нағыз қайнар көзі болып
табылады. Өмірдің өзі мен заң шығарушы ашатын және тұжырымдайтын жүріс-
тұрыстың қалыптасқан және байқалған үлгілері заң нормаларының шынайы қайнар
көзі болуға тиіс деген түсінік құқық шығармашылығының әдістемелік негізі
болып табылуы керек. Қандай да бір доктрина немесе қоғамдық дамудың
мақсаттары емес, тек өмір мен ақиқат қана құқық шығармашылығы қызметінде
шешуші маңызға ие; 2) мемлекеттің құқық шығармашылығы маңызды, бірақ құқық
шығарудың бірден-бір қайнар көзі емес. Құқықтық жүйеге заңи нормаларды
енгізудің маңызды қайнар көздері болып сондай-ақ үлгі істер, әдет-ғұрып
және шарт табылады. Расында да үлгі істер мен құқықтық әдет-ғұрыптар да
құқық шығармашылығы арқылы нормалық актілер жасау секілді құқықтың
қалыптасуының жолдары болып табылады. Кеңес заманында құқықтық әдет-ғұрып
нормаларының құқық жүйесін құрушылық рөлі жеткілікті дәрежеде кеңінен
қоддау таппағанымен, біздің құқық жүйемізде оның орын алғанын жоққа
шығаруға болмайды. Күні кешегі тарихымыз -мұның дәлелі. Үлгі істер мен
құқықтық әдеттер де құқықтың қалыптасуының жолдары болып табылатындығын
көрнекті ғалым Р.С. Сапарғалиев қазақ тарихымен негіздей отырып былай
дәлелдейді: "Өз кезегінде қазақ мемлекеттігінің құқығы осы үш жолмен
(нормативтік актілер, үлгі істер, құқықтық әдеттер) қалыптасқан. Оған дәлел
"Қасым ханның қасқа жолы" (ХҮғ.), "Есім ханның ескі жолы" (ХҮғ.), Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" (ХҮІІІғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің
үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан
қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда күші бар
құқықтық норма ретінде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезінде
қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтік актілер
ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан
құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған".
Бүгінде Қазақстанда ұлттық құқық тек қана нормативтік актілер арқылы
қалыптасуда. [3]
1.2 Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде
Мемлекетте болып жатқан өзгерістер заңи ғылымнан мемлекеттік құқықтық
жорамалдарды қайта ойланып-толғану, олардың жұмысқа қабілеттігін тексеру,
тексеруден өтпегенінен бас тарту, сондай-ақ бүгінгі күннің қажеттілігімен
анықталатын жаңа жорамалдарға ғылыми ізденістерді жүзеге асыруды талап
етеді, яғни заңи ғылым алдында жаңа мемлекеттік-құқықтық ойлауды, ой-
пікірді қалыптастыру міндеті қойылған. Адамзат өркениеті дамуының нәтижесі
ретінде жалпы адамзат қазыналарын жабдықтауға атсалысуда. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасы жетілдірілуде, сонымен қатар құқықтық мемлекет құру саяси
билікті жүзеге асыру режимі ретінде бекіген. Ал азаматтық қоғамға және
құқықтық мемлекетке ұмтылыс зандардың реттеуші белсенді әрекеттерін талап
етеді. Бұл орайда заңдардың тиімділігін қамтамасыз ету біздің бүкіл саяси
жүйеміз қызметінің мейлінше осал буындарының бірі болып қалып отыр.
ҚР Парламентінің заңдар шығаруы заң шығармашылығының күнделікті
қолданылатын жолы. Парламенттің тиісті қызметті жүзеге асыруынан бұрын,
оның шығу тарихына үңілсек ол - халықтың өкілдік институты орта ғасырда,
феодалдық құрылыс заманында Англияда, Испанияда т.б. мемлекеттерде пайда
болғаны мәлім. Сондай-ақ, "Парламент" сөзі француздың "рагіег"- сөйлеу
деген сөзінен шыққаны және біраз елдерде өкілдік мекеменің өзіндік бір
аталымы ретінде қолданылғаны да белгілі. Тағы да бір айта кететін ақиқат -
социалистік концепцияның "Парламент" терминін өзінен аулақ ұстағаны. Мұның
себебі марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылардың бұл институтты шын
мәнінде мойындамауымен түсіндіріледі. Парламент алдымен сословиелік-өкілдік
орган ретінде қалыптасты (ХІІ-ХІІІ ғ), ал өкілді және заң шығарушы билік
органы ретіндегі сипатқа тек 17-18 ғ. буржуазиялық революция кезеңінде ғана
ие болады.
ХІІ-ХІП ғ. пайда болған, сословиелік - өкілдік сипатта болған Парламент
монархтың шексіз билігін шектеуте бағытталған болатын. Олай болса, бұл
органның дүниеге келуінің өзі - сол кезде қоғамда болған сословиелердің
ерік біддіруінің және өз құқықтарын қорғауының нәтижесі. Англияны мысалға
алған З.М.Черниловский онда бұл органның пайда болуын былай нақтылай
отырып, яғни "1265 жылы Англияда қалалықтар мен рыцарлар коалициясы
барондарды жеңіп, яғни Англия тарихында алғаш рет Парламент атын алған
сословиелік жиналысты қалыптастырды. 1295 жылдан бастап ол Англияның
түрақгы заң шығарушы жиналысына айналды" дей отырып, Англияда Парламенттің
рөлінің өсуін, оның төменгі палатасының ролінің өсуімен байланыстырады.
Ашып көрсетсек, корольді өлім жазасына кесу туралы мәселе бойынша екі
палата арасында туындалған дауда қауымдар палатасы өзінің лордтар
палатасынан және өзге биліктерден басымдығын былай жариялайды: "Халықпен
сайланған қауымдар палатасы мемлекетте жоғары билікке ие. Қауымдар
палатасының заң деп хабарлағаны лордтар мен корольдың қарсылығына
қарамастан заң болып табылады ".
Әлемдік тәжірибе көп елдерде екі палатадан тұратын заң шығарушы
органның қызмет етуін көрсетеді. Бұл ретте АҚШ Парламенті екі палатадан
тұратын және оларды құруда тежеу мен тепе-теңдік жүйесін пайдаланған
алғашқы Парламенттердің бірі. Мұндай елдерде екінші (жоғары) палата
аристократияның өкілдігін және төменгі палатаны тежеу үшін енгізілген.
Көптеген ғалымдар жоғары палатаны Парламенттің интегральдық бөлігі ретінде
қажет деп белгілей отырып, оны төменгі палатаға қатысты тежеуіш ретінде
ойластырылған дейді. Дж. Адамс Сенаттың өкілеттігін төменгі - өкілдер
палатасын ауыздықтауы тиістігімен байланыстырса, Медисон "Сенат төменгі
палата өз билігін асыра ("во зло") пайдаланған жағдайда қажет" деп жазды.
Парламенттің екі палаталы құрамының қажеттігін біраз адамдар мемлекеттік
құрылыстың федерация нысанына таңды. Ал унитарлық мемлекеттер үшін екі
палатаның болуы ешбір саналы негіздемелерге ие емес деп есептеді.
Қазақстан елінде қызмет атқарған Жоғарғы Кеңестің жалғыз емес екі
палаталы болуы қажеттілігі тек 1995 жылы ғана мойындалып, жаңа
Конституцияда Парламент екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады деп
белгіленеді. Жинақталған біраз әлемдік Парламентаризм тәжірибесіне сүйене
отырып, ҚР көрнекті заңгерлері Президенттің бастамашылығымен 1995 жылы осы
Конституцияны жазып шығарды. Олай болса, дамудың жоғары сатысына аяқ басқан
мемлекеттердегідей бізде де саны бойынша жинақы және сонымен бірге барлық
әлеуметтік өлшемдер бойынша өкілді, жұмыс істеуге қабілетті екі палатадан
тұратын заң шығарушы орган құрылды. Парламент депутаттарының санының
жинақылығына, ықшамдылығына ел басының өзі сындарлы баға береді.
Парламенттің кеңестік замандағы Жоғарғы Кеңес секілді 500-ден аса
депутаттан емес, 116 депутаттан тұруы, яғни ықшамдылығы - оның тұрақты
негізі де өнімді қызмет атқаруының маңызды шарты. Сондай-ақ, мұндай ықшамды
құрам заң жобаларының қалыпты талқылануын қамтамасыз етеді және 500 емес,
азаматтардың шағын құрамының сайлануы арқылы мемлекеттің қаражатын
үнемдеуге де мүмкіндік туғызады. Құрамы бойынша бір емес, екі палаталы
Парламенттің қажеттілігі алдымен мына жағдайлармен түсіндірілетіндігін
көрсетеді саяси қайраткер Ө. Байгелді: "Қазір Қазақстан ұзақ мерзімге
пайдалануға есептелген жақсы ойластырылған, сараланған заңдарды қажет
етуде. Осы уақытқад дейін қабылданған заңдардың көбі уақытша, өтпелі
сипатта болды, ал қазір өзінің саясаты мен идеологиясын ұзақ мерзімге
анықтаған ел үшін берік зандылық базасы қажет. Бір сөзбен айтқанда, қос
палаталы Парламент демократия мен Парламентаризмді дамытуда, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бекітуде жаңа кезең ашты. [4]
Екі палаталы жүйенің еліміздің негізгі заңында бекітіліп, қызмет етуі
демократияландырумен қатар неғұрлым сапалы заң шығармашылық процесс үшін де
жағдай жасады. Тек осы екі палаталы Парламенттік жүйе ғана заң жобаларын
мұқият, жан-жақты талқылап, сапасы жоғары заңдар шығаруға, мемлекеттік
мүдделерді негізге ала отырып, түрлі әлеуметтік топтар мен аймақтардың
мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік береді. Бұлай дейтін себебіміз, Мәжіліспен
қабылданған заң жобаларының Сенатқа соғуы оның Сенатта қайта тексеруден
өтуіндей күйде болады. Өйткені, Сенат Мәжіліс қабылдаған заң жобасын
міндетті түрде мақұлдамай, оны мәні бойынша, жаңа көзқараспен қарайды. Бұл
айтқандарымыз, Парламенттің екі палаталы құрамының заңның сапалы болуына
жасайтын бірінші алғышарты. Қазақстанның қос палаталы Парламентінің құрылу
заңдылығына сәйкес Сенат әкімшілік-аумақтық бірліктердің өкілдерінен
түрады. Бұл - қабылданар заңның тек мемлекеттің жалпы мүдделерін ғана емес,
сондай-ақ бір мезетте жергілікті мүдделерді де ескеруінің кепілі.
Қос палаталы Парламенттік құрылым тәуелсіз Қазақстан үшін алғашқы
болғанымен, құрамында Қазақ ССР-і болған КСРО үшін мұндай құрамды орган
жаңалық емес. Кеңестік уақытта екі палаталық құрылым КСРО Жоғарғы Кеңесінде
ғана болғаны бәріне де аян. Осы орайда, КСРО Жоғарғы Кеңесінің екі палаталы
құрылымы туралы белгілі профессор В.А. Ким келесідей ой өрбітеді:
Сталиндік мектептің теорияшылары мұны жалпы мемлекеттік мүдделерді
бейнелеумен қатар, Кеңес Одағының өзіндік ұлттық мүдделерді ескеру
қажеттігімен түсіндірді. Одақ Кеңесі жалпы мемлекеттік мүдделерді білдірсе,
келесі палата Ұлттар Кеңесі КСРО халықтарының ерекше ұлттық мүдделерін
бейнелеуге тиіс болды. Алайда, іс жүзінде КСРО өмір сүрген уақыттың ішінде
екінші палатаның КСРО ұлттары мен ұлыстарының қандай да бір ерекше
мәселесімен шұғылданғаны ешкімнің де есінде жоқ. Сірә, толғақты көкейкесті
мәселелердің депутаттардың өздерінің бастамасымен көтерілген кезі бар ма
екен? Палаталар толығымен дерлік бірін-бірі қайталаумен болып, шын мәнінде
бірдей шешімдер қабылдап отырғаны жасырын сыр емес. Иә, В.А. Кимнің бұл
талдауы ащы болса да шындық. Оны ешкім де өтірік дей алмасы белгілі. Олай
болса, 1995 жылғы Конституция негізінде құрылған екі палаталы Парламенттің
мақсаты - заң жобасының сапасын арттыру, мемлекеттік және жергілікті
мүдделерді ұштастыру болса, КСРО-да қос палаталы жүйені енгізу мақсаты —
бүкіл Одақ халықтарының мүдделерін, ерік-жігерін толығымен ескеретін-мыс
органның, мемлекетте демократияның әрекет етуінің сырт бейнесін, жалған
көрінісін жасау ғана еді.
Қазақстанның тарихында бірінші рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылы
шақырылды. Бұл Қазақстанда заң шығару және өкідді органның алғашқы рет
құрылып, қызметіне кірісуінің көрінісі еді. Бұдан кейінде өмір сүрген
Кеңестер секілді, бұл Жоғарғы Кеңес те орталықгағы одақгық Жоғарғы Кеңестің
шешімдерін көшірумен, қайталаумен айналысқан, оның көлеңкесі болған орган
болып қана қойды. Егер нақтырақ айтатын болсақ, осы және бұдан кейінгі
Жоғарғы Кеңестер өзінің "өкілдік" және "заң шығарушылық" тағайымына лайық
емес, тоталитарлық жүйенің әлем-жәлем шымылдығы болған, коммунистік
партияның "құлы" болған орган болды. Демек, мәртебесі жоғары дәрежеде
бекітілген бұл орган сөз жүзінде ғана мемлекеттік биліктің жоғары органы
болып келді. Ал шындығында Жоғарғы Кеңестің мүндай мәртебесі болған емес,
оның коммунистік партия диктатурасын бүркемелеу, жасыру үшін мемлекеттің
демократиялық босағасының бетпердесі ғана болғаны аян. Іс жүзінде барлық
мемлекеттік мәселелер алдымен Кеңес Одағы коммунистік партиясының Саяси
Бюросында, кейін партиялық съездерде шешіліп, тек содан кейін ғана халықтың
мақұлдауының көрінісін жасау үшін Жоғарғы Кеңестің сессияларына енгізілген.
Мұнымен қоймай депутаттық корпусты сайлаудың өзі де билеуші коммунистік
партияның қатаң бақылауымен жүргізіліп отырды. Жалпы алғанда, мүндай
тәжірибе КСРО құлағанға дейін жалғасты. Ол тұста өмірдің негізгі
нормативтік реттеушісі болып Жоғарғы Кеңес Президиумының жарлықтары,
Үкіметтің қаулылары және көптеген өзге нормативтік актілер табылды. Міне,
осы аталған деректер Жоғарғы Кеңесті шын мәнінде Парламент деп атауға
болмайтындығын, ол ұғымның сипатына, мәніне сай келмейтіндігін дәлелдейді.
Бірақ, мұндай жалған орган КСРО құлап, Республика тәуелсіздік алғанға дейін
өмір сүрді және оның жалғандығының сонша уақыт бойы сақгалып келуінің екі
себебін байқауға болады. Бірінші себеп - мұндай жалған қағиданың негізінде
құрылып, әрекет еткен органның сақталуының сыртқы себебі, яғни халықтың,
оның ішінде жұмысшылар мен шаруалардың өкілдерінен тұратын-мыс, халықтың
еркін білдіретін-мыс орган шет мемлекеттерін алдау үшін, яғни оларға
социалистік мемлекеттер туралы, ондағы демократия туралы жалған мәліметтер
беру үшін керек болды. Екінші себеп - ішкі себеп, яғни халықтың өзін алдау
үшін, шын мәнінде олардың бойында жалған көзқарастар қалыптастыру үшін
керек болды. Мұндай Жоғарғы Кеңес аталып келген жоғары өкілді органды
"Парламент" деп атауға болмайтыны секілді, бүгінде өзгерістерге ұшыраған
Парламент атты өкілді органды да бұрынғыша Жоғарғы Кеңес деп атауға
болмайды. Өйткені, Жоғарғы Кеңес атауы осы органның бүгінгі күнгі жағдайына
бірнеше себептерге байланысты сай келмейді. Нақты айтсақ, бүгіннің жоғары
өкілді органы жоғарғы билікті толығымен иеленетін мемлекеттік биліктің
бірден-бір жоғары органы емес және өкілді органдар жүйесінің ұшар
биігіндегі буын емес. Жалпы, Кеңестік Жоғарғы Кеңестің нақты заң шығару
саласында тындырған ісіне көз салсақ, КСРО Жоғарғы Кеңесі елу жыл
аралығында, яғни 1938-1988 жылдар ішінде тек 90 ғана заң қабылданғанын
байқаймыз. Ал, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің орталықтың көлеңкесі ретінде
одан асып кетпегені белгілі. Бұған дәлел: XI шақырымдағы Жоғарға Кеңестің 5
жыл ішінде (1986-1990) тек 40 заң қабылдағаны. Ал, өзге елдерде, мейлі ол
республикада немесе монархияда болмасын халық өкілдігінің бұл органы үлкен
рөл атқарды.Салыстыру үшін ГФР Бундестагын алсақ, ол 1949-1990 жылдар
аралығында 4400 заң қабылдаған. Қабылданған заңдардың санымен Парламенттің
жұмысының сапасын өлшеу өте ағат, асығыс болса да, қоғам өмірінің маңызды
салалары реттелмей қалғандықтан үлкен кесапаттарға душар болған ел үшін
заңдардың санының өсуінің өзі де - сөзсіз жағымды фактор.
Бүгінде Парламент заң шығару қызметімен айналысатын жоғары өкілді және
бүкілхалықтық орган. Сондықтан, Конституциямен оған барша халықтың,
мемлекеттің атынан өкілдік ету мәртебесі берілген. Қазақстан Республикасы
азаматтарымен құрылатын Парламенттің негізгі, басты мақсаты - міндеті
заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздігін жариялауының алдыңғы жылдарында
мемлекетіміздің зандылық негізі ҚазКСР заңдары мен жаңа мемлекет -
Қазақстан Республикасының заңдарынан пішілген "құрақ" тәрізді болды. Ең
бастысы - мемлекеттік биліктің конституциялық базасы қарама-қайшылықта
қалды. Сонымен, соңғы он жылдан астам уақыт ішінде Қазақстандық
Парламентаризм дамудың келесідей үш сатысынан өтті: 1) 1978 жылғы ҚазКСР
Конституциясының 97-бабына сәйкес мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып
табылатын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі; 2) Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясына сәйкес бірден - бір заң шығарушы және жоғары өкілді орган
(62-бап) болып табылатын Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі; 3) 1995
жылғы Конституция бойынша заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді
орган болып табылатын қос палаталы Парламент.
Мемлекеттік биліктің жоғарғы органы бесептелетін ҚазКСР Жоғарғы
Кеңесінің шексіз билігінің ұшар шыңы да, оны мұндай құзыретінен айыратын
алғашқы қадам да "Қазақ ССР Президентінің қызметін тағайындау және Қазақ
ССР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1990 жылғы 24 сәуірдегі заң болды. Бұл заңға сәйкес Конституция
"Қазақ ССР Президенті Қазақ ССР азаматтарымен жалпыға бірдей, тең және
тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 5 жыл мерзімге
сайланады" деген нормамен толықтырылғанына қарамастан, Жоғарғы Кеңес дереу
Қазақ ССР-інің бірінші Президенті Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесімен 6 жылға
сайланады деп белгіледі. Бұл жағдайды Жоғарғы Кеңес құзыретінің шегі деп
айтуға болады. Алайда, Жоғарғы Кеңес бірінші Президентті сайлауды өзі
жүзеге асырғанымен, тиісті заңға сәйкес ол бірсыпыра өзгерістерге ұшырады.
Нақты айтсақ, Жоғарғы Кеңестің қолында бұрынғыдай толық билік қалған жоқ,
өйткені оның біраз құқық мүмкіндіктері Президент институтының
тағайындалуына байланысты Президентке берілді. Бұл заң Жоғарғы Кеңесті
кейбір құқықтардан айырғанымен, оның қолында әлі де болса Үкіметті қүруға,
Министрлер Кеңесінің Төрағасын тағайындауға т.б. байланысты мықты
өкілеттіктер қалды. Жоғарғы Кеңестің мәртебесін өзгертудегі келесі қадам
-"Қазақ ССР-індегі мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарын жетілдіру
және Қазақ ССР-інің Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы" 1990 жылғы 24 қарашадағы заңның қабылдануы
болды. Ашып көрсетсек, бұл заңға сәйкес Жоғарғы Кеңестің біраз құқығы
сақтала отырып Үкіметті құру құқығы Президентке көшті.
Жоғарғы Кеңесті реформалауда негізгі бір орынды 1993 жылғы Кдзақстан
Республикасы Конституциясы алады. Оның 62-бабында органның мәртебесінің
сапалық түрғыда өзгертілгені баяндалды. Яғни, Жоғарғы Кеңес бұрынғыдай
мемлекеттік биліктің жоғарғы органы емес, бірден-бір заң шығарушы және
жоғары өкілді орган болып танылды.
Жалпы, қандай аталыммен белгіленгеніне қарамастан жоғары өкілді орган -
Парламент демократиялық мемлекеттілік жүйесінде ең бір маңызды рөлді
атқарады. Бірақ, ХІІ-ХІП шақырылымдағы ҚР Парламенттерінің жолы болмады.
Олар ел үмітін ақтамады. Екі жыл ішінде (1993-1995) ол екі рет таратылды.
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес өзін-өзі таратты. Әрине,мұндай шешімді ол
оңайлықпен қабылдаған жоқ. Өзін-өзі тарату туралы шешімге келу -
депутаттардың объективтік шындықты саралап, ұзақ ой елегінен өткізуінің
нәтижесі болды. Бұл шақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өтпелі кезең қоғамының жай-
күйі мен сол шақта өтіп жатқан қызу процестердің айнасы болып табылғаны
ешбір дау туғызбайтын мәселе. XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес 1990 жылдың
жазында, яғни КСРО-да тоталитарлық режим құлап, халық қайта өрлеу
сезімдеріне толы кезінде құрылды. Ұйымдық жағынан ол Кеңес Конституциясы
негізінде қалыптасты. Бұл кезеңдерде Парламент тәуелсіздік жағдайында жұмыс
істесе де, ол Кеңестік дәуірде қалыптасқан ізден шыға алмады. Олай болса,
тиісінше нарықтық экономикаға, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға
байланысты туындаған өзекті мәселелерді шешуге қабілетсіз болды. Сондай-ақ,
оған уақыт, тәжірибе машығы, заң білімі мен кәсіпқойлық және тұрақтылық та
жетіспеді. Бұлардың барлығы XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі
таратуын болғызбай қоймайтын жағдайлар еді. Ведомстволық және салалық
мүдделер, реформаға қарсы көңіл-күй, сапасына зияндық жасайтын заңдарды
көптепжапа-тармағай қабылдаудың сіңіп кеткен тәжірибесі, қабылданған
заңдардың орындалуына жасалатын бақылау қызметінің әлсіздігі, заң
шығармашылықтағы басым бағыттарды анықтай алмаушылық пен оған деген ниеттің
болмаушылығы қатты байқалуда және кейбір жағдайларда Жоғарғы Кеңестің
қызметінде басым болуда, олай болса, мұның бәрі Жоғарғы Кеңестің
өкілеттіктерінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы туралы мәселенің қойылуын
мүмкін етті, - деп жазды осы XIIсайланған Жоғарғы Кеңестің жұмысының
куәгері депутаты, белгілі заңгер-ғалым С.З. Зиманов. [5]
Депуттардыңөздерініңжәнесырттағылар дыңЖоғарғыКеңестіңқызметінеқанағатт ан
баушылақтарыәртүрліпікірлердіңтууын асебепболды. Мысалы, Жоғарғы Кеңестің
тұрақты комитеттерінде тұрақты жұмыс істейтін депутаттар арасынан (яғни,
негізгі жұмыстары болып табылатын) "кіші" Парламентті құру мәселесінің
көтерілуі XII шақырымдағы Парламенттің жұмысына көңіл толмаушылықтың бір
жағы еді.
1993 жылдың 13 желтоқсанында Жоғарғы Кеңес өзінің конституциялық
мерзімінің бітуіне шамамен бір жарым жылдай қалғанда өзін-өзі
тарататындығын хабарлады. Оның бірнеше себептері бар: Жоғарғы Кеңестің
Үкіметпен және Президентпен қатынасының қажетті дәрежеде болмауы, оның өз
ішінде кеңестік ағымдарды қолдайтын депуттардың болуы, яғни ескі билік пен
оның орнына келген жаңа биліктің күресі, көрші Ресей Федерациясындағы билік
үшін күрес пен онда саяси дағдарыстың ушығуының әсері, инфляцияның өсуі,
экономикадағы терең дағдарыстар, ебедейсіз құрамы мен депутаттардың
көпшілік бөлігінің негізгі жұмыстарынан қол үзбегендігі.
2 Қазақстан Республикасының парламентінің заң шығару қызметі және оны
жетілдіру жолдары
2.1. Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылары
Елдің серпінді даму кезеңіне шығу үшін біз пайда болған оңды нышандарды
бекітіп, саяси, экономикалық және әлеуметтік ахуалды біржола тұрақтандыруға
тиіспіз. Мұны Парламенттің негізгі саяси міндеті деп қараған жөн. Бұл оны
қабылдайтын заң актілерінде дәйекті түрде жүзеге асырылуы керек.
Біздің мемлекетімізде шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың
негізгі шарты болып зандылық актілерін дайындау, қабылдау және әрекетке
енгізудің тиімді тетіктерін терең теоретикалық әзірлеу мен тәжірибелік
қолдану болып табылады. Заң және оны жасаумен байланысты қызмет әрқашанда
қоғам дамуының барлық кезеңдерінде басты назарда болуы қажет.
Кез келген дамыған елдерде заңдар сол елдің құқықтық жүйесінің негізін
құрайды. Сондықтан да зандарды дұрыс қолдану үшін, тәжірибелік қызметте
олармен дұрыс басшылық жасау үшін олардың қалай әзірленіп, қабылданатынын,
күшіне енуі мен өз күшін қалай жоятынын, заң шығармашылығы мен заңдарды
жүзеге асырудың заңдық техникасы қандай екенін білу қажет және де көптеген
нормативтік актілерден қажетті заңды қалай табу керек екенін, сондай-ақ оны
дұрыс түсіну мен дұрыс қолдануды ұғыну қажет.
Заңдар күрделі қызмет нәтижесінде дүниеге келеді және әрекеттегі
зандылыққа қосылады. Ол күрделі қызмет жалпы түрде заң шығармашылығы деп
аталады. Заң шығармашылығы - бұл құқық құру процесін аяқтайтын, нәтижесінде
заңдар заңи күшке ие болатын және әрекет етуге кірісетін құзыретті
органдардың қызметі.
Заң шығармашылығы - бұл өте күрделі процесс. Ол заң актісінің сапалы
және мұқият дайындалуы үшін, қажетті құжаттар жинау үшін, социологиялық
және өзге де зерттеулер жүргізу үшін, қабылданатын заң актісінің
болашақтағы тиімділігін жоспарлауды талдау үшін қажетті жағдайлардың
жасалуын талап етеді. Заң шығармашылығы әртүрлі сала мамандарының ұжымдық
шығармашылығының жемісі болып табылатын күрделі де көп еңбекті керек ететін
процесс.
Ю.В. Мальцев заң шығармашылығына мынадай анықтама береді: "заң
шығармашылығы - бұл алдымен танылғанды тұжырымдау жөніндегі, фактілік
қоғамдық қатынастардың прогрессивті дамуын бір арнаға бағыттау жөніндегі
қызмет".
Заң - заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі, жемісі болып табылады.
Заңдар қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын кдмтамасыз ете отырып, қоғамның
дұрыс дамуына, дұрыс қызмет етуіне жағдай жасайды, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының сақталуына себеп болады. Яғни, қоғамдық дамудың,
қатынастардың барлық жақтарына әсер етеді. Заң шығармашылығы тиісті
мамандардың бір тобының ұжымдық іс-әрекетімен жүзеге асырылады. Заң
шығармашылығы да қоғамдағы кез-келген құқықтық құбылыстар секілді белгілі
бір қажеттіктің, мұқтаждықтың салдары. Заң шығармашылығына деген
қажеттіліктерді көптеген факторлар туындайды. Өйткені, заң шығармашылығы
саяси, экономикалық, құқықтық, идеологиялық және т.б. факторлардың әсерінде
болатын шығармашылық қызмет. Заң шығармашылығының өзі құқықтық реттелуге
деген қажеттіліктермен себептеле отырып, тиісті шығармашылық кезінде
белгілі бір қажеттіліктерді туындайды. Ашып айтсақ, заң шығармашылығы
кезінде мынадай қажеттіліктер туындайды: тиісті қоғамдық қатынастарды
нормативтік-құқықтық реттеуге деген қажеттілікті білдіретін әртүрлі
әлеуметтік факторларды зерттеу; құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде
әлеуметтік және ұлттық құрылымдардың, тұтастай алғанда қоғамның түрлі
мүдделерін анықтау және мұқият ескеру:
- құқықтық нормаларды жасау процесінде ғылымның, техника мен
мәдениеттің жетістіктерін пайдалану; жобаланудағы құқықтық норманы бұрынғы
ұқсас ережелермен және өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен ғана емес,
сондай-ақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстырмалы талдау
жасау;
- жобаланудағы норманың тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен
байланысын және өзара қатысын анықтау;
- құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен процедураларын
жетілдіру;
- қоғамдық қатынастардың тиісті тобын құқықтық реттеудің ең жақсы
қолайлы варианттарын анықтау үшін және осы қатынастарға құқықтық әсер
етудің неғұрлым тиімді нысандарын жасау үшін орынды және мүмкін жағдайларда
әлеуметтік эксперименттер жасау. Д.А. Керимовтың анықтаған бұл
қажеттіліктерін орындамайынша заң шығармашылығында жетістікке, тиімділікке
қол жеткізу мүмкін емес. Себебі, заң шығармашылығы - бұл тек заң
шығарушылардың ғана толық еркіне байланысты қызметтер жүйесі емес, заң
шығармашылығы - ол сондай-ақ, заң шығарушылардың еркіне бағынбайтын сыртқы
ортаның, объективтік факторлардың өсерінің нәтижесі де. Сыртқы орта,
объективтік факторлар заң шығармашылығын туындайды, оның жемісі - заң
актісінің мазмұнының қалыптасуына әсер етеді, заң шығармашылығын
жетілдіреді. Сондықтан да заң шығармашылығының жоғары деңгейде болуы,
құқықтық нормаларының ертеңгі күні әрекетті, тиімді болуы заң шығармашылығы
кезінде туындалатын өзге қажеттіліктермен бірге сыртқы орта мен объективтік
факторлардың терең зерттелуі мен жан-жақты танылуын, зерттеу, тану
негізінде алынған ілімді ұтымды пайдалануды қажет етеді. Өйткені, олар
занды реттелуге деген пісіп жетілген қажеттіліктерді көрсетеді. [6]
Заң шығармашылығы - бұл нәтижесінде заңдар заңи күшке ие болатын және
әрекетке кірісетін құқық қүрушылық қызмет. Оны әдетте мемлекеттің жоғары
өкілді органы мен халық жүзеге асырады. Заң шығармашылығындағы негізгі
түйін - келешекте заң -жоғары заңи күшке ие құжат болатын жобаны заң
шығарушы органның қабылдауы. Бүкіл халықтық дауыс беру өткізу кезіндегі заң
шығармашылығының сипаты ерекше: мұнда заң тікелей халықпен қабылданады.
Қандай жолмен жүзеге асқанына қарамастан заң шығармашылығы заң шығару
процесіне дейін және заң шығару кезінде болатын әрекеттер мен қатынастарды
қамтиды. Нақты заң шығару процесіне дейін жүзеге асатын әрекеттер туралы
айтсақ, заң түрінде реттелуді қажет ететін қажеттіліктерді анықтау,
анықталған қажеттіліктерге сәйкес заң жобасын қалыптастыру, ғылыми,
сараптамалық дайындау т.б.
Заң шығармашылығы заңдарды қабылдау нәтижесіңде оны Республикамыздың
біртұтас заңдылық жүйесіне қосу жөніндегі қызмет. Зандарды жасау, қабылдау
белгілі бір процедураның, яғни заң шығару процесінің болуын шамалайды. Ал,
заң шығару процесі - бұл заң жобасын енгізу, өңдеу, қабылдау жөніндегі
сатылардың кезектілігі, жүйесі. Кеңес заманында және одан кейін де заң
шығару қызметі мен заң шығару процесі түсініктерін бөле жара қарап, олардың
жігін ашуға ұмтылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1990 жылы қазанның 25 жұлдызында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
егемендігі туралы Декларациясын қабылдау арқылы, өзінің егемен
мемлекеттігін жариялаған, 1993 жылғы Конституцияда оны бүкіл әлемге паш
еткен жас егемен Қазақстан Республикасының әр кездегі жоғары, басты мақсаты
шынайы құқықтық, демократиялық мемлекет құру, дамыған ұлттық нарықтық
экономиканы қалыптастыру, түрлі ұлт өкілдерінің теңдігіне, ықпалдастығына
негізделген ұлттық саясатты дамыту, Республика халықтарының рухани-
адамгершілік қасиеттерін нығайту болып табылады. Бұл мақсаттарға тиісінше
идеяларға қаныққан реформаларды қарқынды жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге
болады. Ал түбегейлі республикалық реформаларды іске асыру берік, жетік
заңдылық базасын жасамай мүмкін емес. Реформалардың жүзеге асырылуы заң
шығару процесінің тиімді тетіктерін орнықтырумен, заң шығару қызметін
жетілдірумен, республикада заң шығармашылығының деңгейін ең бір жетік
жоғары сатыға көтерумен байланысты. Демократиялық, азаматтық қоғам мен
құқықтық мемлекет орнату бағыты заң жүйесін терең қайта бағдарлауды, бүкіл
құқықтық институттарды негізді түрде реформалауды, бұрын басталған
реформалардың үрдісін жылдамдатуды талап етеді. Осы орайда, бүгінде
Республикада қалыптасқан саяси-қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет
алдында тұрған міндеттер заң шығармашылығының ең бір жетік және қолайлы
тетіктерін жасауға, заң шығару процесін жетілдіру мен заңның жоғарылығын
қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді өз уақытында зерттеуді, құқықтық,
саяси, экономикалық және әлеуметтік реформаларды дер кезінде керекті заңмен
қамтамасыз етуді қажет етеді.
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган Қазақстан
Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен Парламентке
жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті мәселелердің
қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша заң шығармашылығы
маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды. Ол
қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе заң шығару
қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы деп
құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық
қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай заңи
реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың болмауын
және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай
қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы
бөлшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң
шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық
мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға
арналған. Өз кезегінде, мұндай заңдар қоғамда, мемлекетте заңдылық пен
конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге қол жеткізеді. Демек,
қоғамдық дамудың біршама жетістіктері қоғамдық қатынастарды заңи реттеу
арқылы мүмкін болады деп есептейміз. Заң шығару процесінің мұндай маңызы әр
уақыттағы ғалымдар арасында тиісті мәселеге қатысты зор қызығушылықтар мен
орасан талпыныстар тудырып отыр.
Мәселенің өзектілігі мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі
зерттеу мақсатын анықтайды. Оның жаңалығы мен құндылығы қаралатын мәселенің
маңыздылығында, Қазақстан Республикасының Парламентімен тиімді заң
шығармашылығының қажеттігі мен оған ықпал ететін жағдайларды анықтап,
мазмұндауда, сондай-ақ жұмыста баяндалған қорытындылар мен ережелерде
байқалады.
Курстық жобаның зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
Парламенті мен заң шығару қызметінің жүзеге асырылуы мен заң
шығармашылығының процесі табылады.
1 Парламент құқық шығармашылық қызметінің субъектісі ретінде
1.1. Құқық шығармашылығы ұғымы, мәні
Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір орталық
орынды алады. Ол қоғам өміріне қажет нормаларды өмірге әкеліп, кемшілік-
кемістігі барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта отырып, барлық
қоғамдық, мемлекеттік институттардың құқықтық негізін жасайды. Мұның өзі
ғылым аддында құқық шығармашылығымен байланысты мәселелерді терең, жан-
жақты зерттеу қажеттігін белгілейді. Құқық шығармашылығына байланысты
мәселелерді зерттеуге қай кезеңде болмасын ғалымдар кең, мол назар аударып
отыр. Құқықтың жалпы теориясы саласында құқық шығармашылығының мазмұнына
және жағдайына терең зерттеулерді Кеңес заманында С.С. Алексеев, О.А.
Гаврилов, А.В. Мицкевич, Р.О. Халфина т.б. көптеген ғалымдар жүргізсе,
бүгінде құқық шығару, оның бір түрі - заң шығару мәселесін кеңінен зерттеп,
жетілдіру жолдарын ұсынып отырған ғалымдар да жеткілікті. Олар - белгілі
ғалым-заңгерлер: С.З. Зиманов, В.А. Ким, Ғ.С. Сапарғалиев, С.К.Амандықова,
С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, С.А. Табанов, М. Құл-Мұхаммед т.б.
Құқықтың жалпы теориясы мамандарының еңбектеріне сүйене отырып құқық
шығармашылығын анықтасақ, ол мемлекеттік құқықтың және оның жеке
салаларының дамуын және жетілуін қамтамасыз ететін, халықтың еркін
көрсететін тәртіп ережесін жасау мен нормативті бекітудің тұрақты процесін
білдіреді. Құқық шығармашылығы - қоғамдық қатынастарды жеткілікті құқықтық
реттеуді жүзеге асырудың табиғи алғышарты болып табылады. Құқық
шығармашылығының түпкі нәтижесі - құқықтық нормалардың мәтінінде көрініс
тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер.
Құқық шығармашылығы тікелей мағынада құқықты жасау ретінде, нәтижесі
қоғамда әрекет етуші құқықты белгілеу болып табылатын қызмет ретінде
анықталады. Бұл тұрғыдан құқық шығармашылығы ұғымын ашу жалпы құқық,
қоғамда әрекет етуші құқық түсініктеріне тоқталу, оларды анықтау міндетін
қояды.
Мемлекет және құқық теориясы іліміне сәйкес құқық та мемлекет секілді
қосымша өнімнің болуы, жеке меншіктің қалыптасуы, адамдардың мүліктік және
әлеуметтік теңсіздігі, рулық әдет-ғұрыптардың жалпыға міндетті құқықтық
ережелерге айналуы т.б. нәтижесінде пайда болды. Мемлекет рулық әдет-
ғұрыптарға кұкықгық ереже нысанын берумен қатар, жаңа жүріс-тұрыс
ережелерін шығарды. Ол осы ережелердің талаптарының орындалуын, адамдар өз
құқықтары мен бостандықтарын пайдалану үстінде заңдарды бұзбауын талап
етеді. Демек, құқық - ол мемлекетпен белгіленетін, қорғалатын жалпыға
міндетті ережелердің жүйесі. Ол қоғамды реттеп, басқарудың құралы. Теория
заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылатындығын көрсетеді.
Біздің тоқталып отырған мәселемізге қатысты ашсақ, құқық - ол бәрінен бұрын
құқықтық нормалардың бір жүйеге келтірілген жиынтығы. Ол реттеушілік
касиеті арқылы қоғамдық қатынастарға, адамдардың іс-әрекеттеріне, қоғамның
дамуына әсер етеді. Құқық - ол жеке жүріс-тұрыс ережелері емес, ол құқық
нормаларының біртұтас жиынтығы. Қазақстан Республикасында әрекет етуші
құқықтың мазмұны Конституциямен ашылған. Яғни, Қазақстанның құқығы туралы
Конституция былай белгілейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кенесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Демек, құқық - бұл нормативтік актілерде көрініс тапқан, қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі. Ал, құқық нормаларының
мұндай жүйесін, яғни құқықты пайда болғызатын қызмет - ол кұқық
шығармашылығы болып табылады.
Заң ғылымында құқық шығармашылығын билікке ие болатын халықтың немесе
билік етуші таптың еркінің заңға, нақтырақ айтсақ, жалпыға міндетті ережеге
айналуы деп түсінетін пікір бар. Мұндай таптық мазмүнды көзқарасты марксизм
бағытындағы барлық дерлік ғалымдар қолдайды деп айтуға болады. Кеңес
өкіметінің орта шеніне қарай құқық шығармашылығын таптық сипатта емес,
мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде анықтайтын пікірлер етек жайды.
Мемлекеттік билік, мемлекет құқық нормаларының пайда болуының тікелей
факторы, құқықты жасайтын күш болып танылды. Расында да біртұтас
мемлекеттік билік құқықты жасайтын әлеуметтік-саяси күш болып табылады.
Мемлекеттік билік мемлекеттің әлеуметтік-саяси қызметінің мазмұны -
құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Мемлекеттік билік — бұл
мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен
жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықган, нақ осы
мемлекеттік билік - қызметі құқықты жасайтын күш. Кейбір жағдайларда
мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда, халықтың
референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз
болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының
әлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі - құқық шығарудың тікелей күші болып
табылады. [1]
Құқық шығармашылығын мемлекеттік биліктің мазмұнымен ғана байланыстыра
отырып анықтау жеткіліксіз деп есептейді ғалымдардың келесі бір тобы.
Олардың ойынша құқық шығармашылығы мемлекеттік қызметтің мазмұны ғана емес,
ашып айтсақ, мемлекеттік биліктің саясаты қандай болса, оның белгілеген
құқықтық нормаларының мазмұны да сондай болады деп қана анықтау емес,
сонымен қатар ол мемлекет қызметінің ұйымдық - құқықтық нысаны да. Тиісті
көзқарасты ұстанушы ғалымдардың бірі - А.В.Мицкевич өз пікірін былай
негіздейді: Құқық шығармашылығы тиісті қоғамда құқықтық нормаларды қандай
органдар, қандай тәртіппен жасайтынын белгілеуге мүмкіндік беретін белгілі
ұйымдық нысандарда көрсетілген. Құқық шығармашылығын мемлекеттік қызметтің
ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде ұғыну оның құқық жасау процесінде алатын
орнын анықтау үшін маңызды. Осы топтағы көзқарастардың ішінде құқық
шығармашылығын кеңінен толығырақ анықтайтын мына бір пікірге тоқталу жөн
болар. Яғни "құқық шығармашылығы - бұл халықтың еркін білдіретін, қоғам
дамуының мақсаттарына жетуте бағытталған, қоғамдық қатынастарды нормативтік
құқықтық реттеуге деген қажеттіктерді анықтау жөніндегі және анықталған
қажеттіліктерге сәйкес жаңа құқық нормаларын шығару, әрекет етудегі
құқықтық нормаларды өзгерту мен жою жөніндегі мемлекеттің үйымдық
рәсімделген қызметі".
Құқық шығармашылығы - бұл мемлекеттің жалпы заңды реттеу, пісіп-
жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы зандық
нормаларды қалыптастыру жөніндегі қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай
қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын
анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға
міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен
қорғалады. Референдум арқылы құқық шығармашылығын қоспағанда құқықты жасау
- бұл мемлекет органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобасын жасау,
өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі қызметі. Мұны Конституциядан,
Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы т.б. заң актілерінен
көруге болады. Алайда, Кеңестік заңгерлердің ой-пікірлерін зерттеу құқық
шығармашылығы - мемлекеттік орган қызметінің бір жағы деген түсінікті жоққа
шығаратын көзқарастардың бар екендігін байқатады. Мұндай көзқарасты
ұстанушылардың бірі Н.Я. Соколов құқық шығармашылығын мемлекеттен бөлек
өздігінен қалыптасып, өрбитін жағдай ретінде, нақты тоқталсақ ол құқық
шығармашылығы деп тиісті құзыретті органдардың қызметін емес, қоғамның
құқықтық көзқарастарының қалыптасуын және олардың тиісті нормативтік
актілерде байқалуы мен бекітілуі процесін қамтитын қоғам өміріндегі өзіндік
құбылысты анықтайды. Құқық шығармашылығын бұлай түсіну дүрыс емес. Өйткені,
нормативтік актілерде құқықтық көзқарастар емес қоғамдық қатынастар
бекітіледі және құқықтық сананың (көзқарастың) қалыптасуы құқық нормасын
жасамайды, шығармайды. Сондай-ақ, аталмыш анықтамада жанама көрсетілгендей,
құқық шығармашылығы құқықтық сананың қандай да бір бөлшегі емес және ол
өзіндік құбылыс та емес. Құқықтық сана (көзқарас) - бұл қоғамда
қалыптасатын әлеуметтік құбылыс, ол заң шығармашылығына әсер етуі мүмкін,
бірақ заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі болып табылмайды. [2]
Қазіргі Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың бәрі дерлік құқық
шығармашылығын - қоғамның объективтік әлеуметтік қажеттіліктері мен
мүдделерін тануға негізделген, құқық нормаларын жасау, өзгерту және жою
жөніндегі мемлекеттік қызметтің ерекше нысаны ретінде анықтайды. Алайда,
Ю.В.Мальцев құқық шығармашылығын тек мемлекет қызметінің нысаны ретінде
анықтау біржақты және толық емес дейді және өзінің мүндай қорытындыға
келуін Л.С.Явичтің пікірі арқылы негіздейді. Яғни, Ю.В.Мальцев "тек қана
құқық құру процесі емес, сондай-ақ жеке заңи нормалардың шығу тегі заң
шығарушының қызметінің шегінен шығады, себебі әдеттегі көпшілік жүріс-
тұрыстың және жаратылысы бойынша құқықтық катынастардың фактілік үлгілерін
заң шығарушы ақыл-есте калыптасқан қандай да бір тиянақты императивтен
құрастырмайды, ол өмірдің өзінен алады" деп есептейтін Л.С.Явичтің пікірін
қолдайды. Ю.В.Мальцев құқық шығармашылығы ұғымын анықтауда бұдан өзге мына
екі жағдайға да көңіл бөлу керектігін көрсетеді: 1) құқық шығармашылығының
процесі материалдық жагдайлармен айқындалады, қоғамдық қатынастармен
байланысты. Олар нормативтік жорамалдардың нағыз қайнар көзі болып
табылады. Өмірдің өзі мен заң шығарушы ашатын және тұжырымдайтын жүріс-
тұрыстың қалыптасқан және байқалған үлгілері заң нормаларының шынайы қайнар
көзі болуға тиіс деген түсінік құқық шығармашылығының әдістемелік негізі
болып табылуы керек. Қандай да бір доктрина немесе қоғамдық дамудың
мақсаттары емес, тек өмір мен ақиқат қана құқық шығармашылығы қызметінде
шешуші маңызға ие; 2) мемлекеттің құқық шығармашылығы маңызды, бірақ құқық
шығарудың бірден-бір қайнар көзі емес. Құқықтық жүйеге заңи нормаларды
енгізудің маңызды қайнар көздері болып сондай-ақ үлгі істер, әдет-ғұрып
және шарт табылады. Расында да үлгі істер мен құқықтық әдет-ғұрыптар да
құқық шығармашылығы арқылы нормалық актілер жасау секілді құқықтың
қалыптасуының жолдары болып табылады. Кеңес заманында құқықтық әдет-ғұрып
нормаларының құқық жүйесін құрушылық рөлі жеткілікті дәрежеде кеңінен
қоддау таппағанымен, біздің құқық жүйемізде оның орын алғанын жоққа
шығаруға болмайды. Күні кешегі тарихымыз -мұның дәлелі. Үлгі істер мен
құқықтық әдеттер де құқықтың қалыптасуының жолдары болып табылатындығын
көрнекті ғалым Р.С. Сапарғалиев қазақ тарихымен негіздей отырып былай
дәлелдейді: "Өз кезегінде қазақ мемлекеттігінің құқығы осы үш жолмен
(нормативтік актілер, үлгі істер, құқықтық әдеттер) қалыптасқан. Оған дәлел
"Қасым ханның қасқа жолы" (ХҮғ.), "Есім ханның ескі жолы" (ХҮғ.), Тәуке
ханның "Жеті жарғысы" (ХҮІІІғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің
үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан
қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда күші бар
құқықтық норма ретінде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезінде
қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтік актілер
ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан
құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған".
Бүгінде Қазақстанда ұлттық құқық тек қана нормативтік актілер арқылы
қалыптасуда. [3]
1.2 Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде
Мемлекетте болып жатқан өзгерістер заңи ғылымнан мемлекеттік құқықтық
жорамалдарды қайта ойланып-толғану, олардың жұмысқа қабілеттігін тексеру,
тексеруден өтпегенінен бас тарту, сондай-ақ бүгінгі күннің қажеттілігімен
анықталатын жаңа жорамалдарға ғылыми ізденістерді жүзеге асыруды талап
етеді, яғни заңи ғылым алдында жаңа мемлекеттік-құқықтық ойлауды, ой-
пікірді қалыптастыру міндеті қойылған. Адамзат өркениеті дамуының нәтижесі
ретінде жалпы адамзат қазыналарын жабдықтауға атсалысуда. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасы жетілдірілуде, сонымен қатар құқықтық мемлекет құру саяси
билікті жүзеге асыру режимі ретінде бекіген. Ал азаматтық қоғамға және
құқықтық мемлекетке ұмтылыс зандардың реттеуші белсенді әрекеттерін талап
етеді. Бұл орайда заңдардың тиімділігін қамтамасыз ету біздің бүкіл саяси
жүйеміз қызметінің мейлінше осал буындарының бірі болып қалып отыр.
ҚР Парламентінің заңдар шығаруы заң шығармашылығының күнделікті
қолданылатын жолы. Парламенттің тиісті қызметті жүзеге асыруынан бұрын,
оның шығу тарихына үңілсек ол - халықтың өкілдік институты орта ғасырда,
феодалдық құрылыс заманында Англияда, Испанияда т.б. мемлекеттерде пайда
болғаны мәлім. Сондай-ақ, "Парламент" сөзі француздың "рагіег"- сөйлеу
деген сөзінен шыққаны және біраз елдерде өкілдік мекеменің өзіндік бір
аталымы ретінде қолданылғаны да белгілі. Тағы да бір айта кететін ақиқат -
социалистік концепцияның "Парламент" терминін өзінен аулақ ұстағаны. Мұның
себебі марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылардың бұл институтты шын
мәнінде мойындамауымен түсіндіріледі. Парламент алдымен сословиелік-өкілдік
орган ретінде қалыптасты (ХІІ-ХІІІ ғ), ал өкілді және заң шығарушы билік
органы ретіндегі сипатқа тек 17-18 ғ. буржуазиялық революция кезеңінде ғана
ие болады.
ХІІ-ХІП ғ. пайда болған, сословиелік - өкілдік сипатта болған Парламент
монархтың шексіз билігін шектеуте бағытталған болатын. Олай болса, бұл
органның дүниеге келуінің өзі - сол кезде қоғамда болған сословиелердің
ерік біддіруінің және өз құқықтарын қорғауының нәтижесі. Англияны мысалға
алған З.М.Черниловский онда бұл органның пайда болуын былай нақтылай
отырып, яғни "1265 жылы Англияда қалалықтар мен рыцарлар коалициясы
барондарды жеңіп, яғни Англия тарихында алғаш рет Парламент атын алған
сословиелік жиналысты қалыптастырды. 1295 жылдан бастап ол Англияның
түрақгы заң шығарушы жиналысына айналды" дей отырып, Англияда Парламенттің
рөлінің өсуін, оның төменгі палатасының ролінің өсуімен байланыстырады.
Ашып көрсетсек, корольді өлім жазасына кесу туралы мәселе бойынша екі
палата арасында туындалған дауда қауымдар палатасы өзінің лордтар
палатасынан және өзге биліктерден басымдығын былай жариялайды: "Халықпен
сайланған қауымдар палатасы мемлекетте жоғары билікке ие. Қауымдар
палатасының заң деп хабарлағаны лордтар мен корольдың қарсылығына
қарамастан заң болып табылады ".
Әлемдік тәжірибе көп елдерде екі палатадан тұратын заң шығарушы
органның қызмет етуін көрсетеді. Бұл ретте АҚШ Парламенті екі палатадан
тұратын және оларды құруда тежеу мен тепе-теңдік жүйесін пайдаланған
алғашқы Парламенттердің бірі. Мұндай елдерде екінші (жоғары) палата
аристократияның өкілдігін және төменгі палатаны тежеу үшін енгізілген.
Көптеген ғалымдар жоғары палатаны Парламенттің интегральдық бөлігі ретінде
қажет деп белгілей отырып, оны төменгі палатаға қатысты тежеуіш ретінде
ойластырылған дейді. Дж. Адамс Сенаттың өкілеттігін төменгі - өкілдер
палатасын ауыздықтауы тиістігімен байланыстырса, Медисон "Сенат төменгі
палата өз билігін асыра ("во зло") пайдаланған жағдайда қажет" деп жазды.
Парламенттің екі палаталы құрамының қажеттігін біраз адамдар мемлекеттік
құрылыстың федерация нысанына таңды. Ал унитарлық мемлекеттер үшін екі
палатаның болуы ешбір саналы негіздемелерге ие емес деп есептеді.
Қазақстан елінде қызмет атқарған Жоғарғы Кеңестің жалғыз емес екі
палаталы болуы қажеттілігі тек 1995 жылы ғана мойындалып, жаңа
Конституцияда Парламент екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады деп
белгіленеді. Жинақталған біраз әлемдік Парламентаризм тәжірибесіне сүйене
отырып, ҚР көрнекті заңгерлері Президенттің бастамашылығымен 1995 жылы осы
Конституцияны жазып шығарды. Олай болса, дамудың жоғары сатысына аяқ басқан
мемлекеттердегідей бізде де саны бойынша жинақы және сонымен бірге барлық
әлеуметтік өлшемдер бойынша өкілді, жұмыс істеуге қабілетті екі палатадан
тұратын заң шығарушы орган құрылды. Парламент депутаттарының санының
жинақылығына, ықшамдылығына ел басының өзі сындарлы баға береді.
Парламенттің кеңестік замандағы Жоғарғы Кеңес секілді 500-ден аса
депутаттан емес, 116 депутаттан тұруы, яғни ықшамдылығы - оның тұрақты
негізі де өнімді қызмет атқаруының маңызды шарты. Сондай-ақ, мұндай ықшамды
құрам заң жобаларының қалыпты талқылануын қамтамасыз етеді және 500 емес,
азаматтардың шағын құрамының сайлануы арқылы мемлекеттің қаражатын
үнемдеуге де мүмкіндік туғызады. Құрамы бойынша бір емес, екі палаталы
Парламенттің қажеттілігі алдымен мына жағдайлармен түсіндірілетіндігін
көрсетеді саяси қайраткер Ө. Байгелді: "Қазір Қазақстан ұзақ мерзімге
пайдалануға есептелген жақсы ойластырылған, сараланған заңдарды қажет
етуде. Осы уақытқад дейін қабылданған заңдардың көбі уақытша, өтпелі
сипатта болды, ал қазір өзінің саясаты мен идеологиясын ұзақ мерзімге
анықтаған ел үшін берік зандылық базасы қажет. Бір сөзбен айтқанда, қос
палаталы Парламент демократия мен Парламентаризмді дамытуда, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бекітуде жаңа кезең ашты. [4]
Екі палаталы жүйенің еліміздің негізгі заңында бекітіліп, қызмет етуі
демократияландырумен қатар неғұрлым сапалы заң шығармашылық процесс үшін де
жағдай жасады. Тек осы екі палаталы Парламенттік жүйе ғана заң жобаларын
мұқият, жан-жақты талқылап, сапасы жоғары заңдар шығаруға, мемлекеттік
мүдделерді негізге ала отырып, түрлі әлеуметтік топтар мен аймақтардың
мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік береді. Бұлай дейтін себебіміз, Мәжіліспен
қабылданған заң жобаларының Сенатқа соғуы оның Сенатта қайта тексеруден
өтуіндей күйде болады. Өйткені, Сенат Мәжіліс қабылдаған заң жобасын
міндетті түрде мақұлдамай, оны мәні бойынша, жаңа көзқараспен қарайды. Бұл
айтқандарымыз, Парламенттің екі палаталы құрамының заңның сапалы болуына
жасайтын бірінші алғышарты. Қазақстанның қос палаталы Парламентінің құрылу
заңдылығына сәйкес Сенат әкімшілік-аумақтық бірліктердің өкілдерінен
түрады. Бұл - қабылданар заңның тек мемлекеттің жалпы мүдделерін ғана емес,
сондай-ақ бір мезетте жергілікті мүдделерді де ескеруінің кепілі.
Қос палаталы Парламенттік құрылым тәуелсіз Қазақстан үшін алғашқы
болғанымен, құрамында Қазақ ССР-і болған КСРО үшін мұндай құрамды орган
жаңалық емес. Кеңестік уақытта екі палаталық құрылым КСРО Жоғарғы Кеңесінде
ғана болғаны бәріне де аян. Осы орайда, КСРО Жоғарғы Кеңесінің екі палаталы
құрылымы туралы белгілі профессор В.А. Ким келесідей ой өрбітеді:
Сталиндік мектептің теорияшылары мұны жалпы мемлекеттік мүдделерді
бейнелеумен қатар, Кеңес Одағының өзіндік ұлттық мүдделерді ескеру
қажеттігімен түсіндірді. Одақ Кеңесі жалпы мемлекеттік мүдделерді білдірсе,
келесі палата Ұлттар Кеңесі КСРО халықтарының ерекше ұлттық мүдделерін
бейнелеуге тиіс болды. Алайда, іс жүзінде КСРО өмір сүрген уақыттың ішінде
екінші палатаның КСРО ұлттары мен ұлыстарының қандай да бір ерекше
мәселесімен шұғылданғаны ешкімнің де есінде жоқ. Сірә, толғақты көкейкесті
мәселелердің депутаттардың өздерінің бастамасымен көтерілген кезі бар ма
екен? Палаталар толығымен дерлік бірін-бірі қайталаумен болып, шын мәнінде
бірдей шешімдер қабылдап отырғаны жасырын сыр емес. Иә, В.А. Кимнің бұл
талдауы ащы болса да шындық. Оны ешкім де өтірік дей алмасы белгілі. Олай
болса, 1995 жылғы Конституция негізінде құрылған екі палаталы Парламенттің
мақсаты - заң жобасының сапасын арттыру, мемлекеттік және жергілікті
мүдделерді ұштастыру болса, КСРО-да қос палаталы жүйені енгізу мақсаты —
бүкіл Одақ халықтарының мүдделерін, ерік-жігерін толығымен ескеретін-мыс
органның, мемлекетте демократияның әрекет етуінің сырт бейнесін, жалған
көрінісін жасау ғана еді.
Қазақстанның тарихында бірінші рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылы
шақырылды. Бұл Қазақстанда заң шығару және өкідді органның алғашқы рет
құрылып, қызметіне кірісуінің көрінісі еді. Бұдан кейінде өмір сүрген
Кеңестер секілді, бұл Жоғарғы Кеңес те орталықгағы одақгық Жоғарғы Кеңестің
шешімдерін көшірумен, қайталаумен айналысқан, оның көлеңкесі болған орган
болып қана қойды. Егер нақтырақ айтатын болсақ, осы және бұдан кейінгі
Жоғарғы Кеңестер өзінің "өкілдік" және "заң шығарушылық" тағайымына лайық
емес, тоталитарлық жүйенің әлем-жәлем шымылдығы болған, коммунистік
партияның "құлы" болған орган болды. Демек, мәртебесі жоғары дәрежеде
бекітілген бұл орган сөз жүзінде ғана мемлекеттік биліктің жоғары органы
болып келді. Ал шындығында Жоғарғы Кеңестің мүндай мәртебесі болған емес,
оның коммунистік партия диктатурасын бүркемелеу, жасыру үшін мемлекеттің
демократиялық босағасының бетпердесі ғана болғаны аян. Іс жүзінде барлық
мемлекеттік мәселелер алдымен Кеңес Одағы коммунистік партиясының Саяси
Бюросында, кейін партиялық съездерде шешіліп, тек содан кейін ғана халықтың
мақұлдауының көрінісін жасау үшін Жоғарғы Кеңестің сессияларына енгізілген.
Мұнымен қоймай депутаттық корпусты сайлаудың өзі де билеуші коммунистік
партияның қатаң бақылауымен жүргізіліп отырды. Жалпы алғанда, мүндай
тәжірибе КСРО құлағанға дейін жалғасты. Ол тұста өмірдің негізгі
нормативтік реттеушісі болып Жоғарғы Кеңес Президиумының жарлықтары,
Үкіметтің қаулылары және көптеген өзге нормативтік актілер табылды. Міне,
осы аталған деректер Жоғарғы Кеңесті шын мәнінде Парламент деп атауға
болмайтындығын, ол ұғымның сипатына, мәніне сай келмейтіндігін дәлелдейді.
Бірақ, мұндай жалған орган КСРО құлап, Республика тәуелсіздік алғанға дейін
өмір сүрді және оның жалғандығының сонша уақыт бойы сақгалып келуінің екі
себебін байқауға болады. Бірінші себеп - мұндай жалған қағиданың негізінде
құрылып, әрекет еткен органның сақталуының сыртқы себебі, яғни халықтың,
оның ішінде жұмысшылар мен шаруалардың өкілдерінен тұратын-мыс, халықтың
еркін білдіретін-мыс орган шет мемлекеттерін алдау үшін, яғни оларға
социалистік мемлекеттер туралы, ондағы демократия туралы жалған мәліметтер
беру үшін керек болды. Екінші себеп - ішкі себеп, яғни халықтың өзін алдау
үшін, шын мәнінде олардың бойында жалған көзқарастар қалыптастыру үшін
керек болды. Мұндай Жоғарғы Кеңес аталып келген жоғары өкілді органды
"Парламент" деп атауға болмайтыны секілді, бүгінде өзгерістерге ұшыраған
Парламент атты өкілді органды да бұрынғыша Жоғарғы Кеңес деп атауға
болмайды. Өйткені, Жоғарғы Кеңес атауы осы органның бүгінгі күнгі жағдайына
бірнеше себептерге байланысты сай келмейді. Нақты айтсақ, бүгіннің жоғары
өкілді органы жоғарғы билікті толығымен иеленетін мемлекеттік биліктің
бірден-бір жоғары органы емес және өкілді органдар жүйесінің ұшар
биігіндегі буын емес. Жалпы, Кеңестік Жоғарғы Кеңестің нақты заң шығару
саласында тындырған ісіне көз салсақ, КСРО Жоғарғы Кеңесі елу жыл
аралығында, яғни 1938-1988 жылдар ішінде тек 90 ғана заң қабылданғанын
байқаймыз. Ал, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің орталықтың көлеңкесі ретінде
одан асып кетпегені белгілі. Бұған дәлел: XI шақырымдағы Жоғарға Кеңестің 5
жыл ішінде (1986-1990) тек 40 заң қабылдағаны. Ал, өзге елдерде, мейлі ол
республикада немесе монархияда болмасын халық өкілдігінің бұл органы үлкен
рөл атқарды.Салыстыру үшін ГФР Бундестагын алсақ, ол 1949-1990 жылдар
аралығында 4400 заң қабылдаған. Қабылданған заңдардың санымен Парламенттің
жұмысының сапасын өлшеу өте ағат, асығыс болса да, қоғам өмірінің маңызды
салалары реттелмей қалғандықтан үлкен кесапаттарға душар болған ел үшін
заңдардың санының өсуінің өзі де - сөзсіз жағымды фактор.
Бүгінде Парламент заң шығару қызметімен айналысатын жоғары өкілді және
бүкілхалықтық орган. Сондықтан, Конституциямен оған барша халықтың,
мемлекеттің атынан өкілдік ету мәртебесі берілген. Қазақстан Республикасы
азаматтарымен құрылатын Парламенттің негізгі, басты мақсаты - міндеті
заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздігін жариялауының алдыңғы жылдарында
мемлекетіміздің зандылық негізі ҚазКСР заңдары мен жаңа мемлекет -
Қазақстан Республикасының заңдарынан пішілген "құрақ" тәрізді болды. Ең
бастысы - мемлекеттік биліктің конституциялық базасы қарама-қайшылықта
қалды. Сонымен, соңғы он жылдан астам уақыт ішінде Қазақстандық
Парламентаризм дамудың келесідей үш сатысынан өтті: 1) 1978 жылғы ҚазКСР
Конституциясының 97-бабына сәйкес мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып
табылатын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі; 2) Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясына сәйкес бірден - бір заң шығарушы және жоғары өкілді орган
(62-бап) болып табылатын Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі; 3) 1995
жылғы Конституция бойынша заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді
орган болып табылатын қос палаталы Парламент.
Мемлекеттік биліктің жоғарғы органы бесептелетін ҚазКСР Жоғарғы
Кеңесінің шексіз билігінің ұшар шыңы да, оны мұндай құзыретінен айыратын
алғашқы қадам да "Қазақ ССР Президентінің қызметін тағайындау және Қазақ
ССР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы" 1990 жылғы 24 сәуірдегі заң болды. Бұл заңға сәйкес Конституция
"Қазақ ССР Президенті Қазақ ССР азаматтарымен жалпыға бірдей, тең және
тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 5 жыл мерзімге
сайланады" деген нормамен толықтырылғанына қарамастан, Жоғарғы Кеңес дереу
Қазақ ССР-інің бірінші Президенті Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесімен 6 жылға
сайланады деп белгіледі. Бұл жағдайды Жоғарғы Кеңес құзыретінің шегі деп
айтуға болады. Алайда, Жоғарғы Кеңес бірінші Президентті сайлауды өзі
жүзеге асырғанымен, тиісті заңға сәйкес ол бірсыпыра өзгерістерге ұшырады.
Нақты айтсақ, Жоғарғы Кеңестің қолында бұрынғыдай толық билік қалған жоқ,
өйткені оның біраз құқық мүмкіндіктері Президент институтының
тағайындалуына байланысты Президентке берілді. Бұл заң Жоғарғы Кеңесті
кейбір құқықтардан айырғанымен, оның қолында әлі де болса Үкіметті қүруға,
Министрлер Кеңесінің Төрағасын тағайындауға т.б. байланысты мықты
өкілеттіктер қалды. Жоғарғы Кеңестің мәртебесін өзгертудегі келесі қадам
-"Қазақ ССР-індегі мемлекеттік билік пен басқару құрылымдарын жетілдіру
және Қазақ ССР-інің Конституциясына (Негізгі заңына) өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы" 1990 жылғы 24 қарашадағы заңның қабылдануы
болды. Ашып көрсетсек, бұл заңға сәйкес Жоғарғы Кеңестің біраз құқығы
сақтала отырып Үкіметті құру құқығы Президентке көшті.
Жоғарғы Кеңесті реформалауда негізгі бір орынды 1993 жылғы Кдзақстан
Республикасы Конституциясы алады. Оның 62-бабында органның мәртебесінің
сапалық түрғыда өзгертілгені баяндалды. Яғни, Жоғарғы Кеңес бұрынғыдай
мемлекеттік биліктің жоғарғы органы емес, бірден-бір заң шығарушы және
жоғары өкілді орган болып танылды.
Жалпы, қандай аталыммен белгіленгеніне қарамастан жоғары өкілді орган -
Парламент демократиялық мемлекеттілік жүйесінде ең бір маңызды рөлді
атқарады. Бірақ, ХІІ-ХІП шақырылымдағы ҚР Парламенттерінің жолы болмады.
Олар ел үмітін ақтамады. Екі жыл ішінде (1993-1995) ол екі рет таратылды.
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес өзін-өзі таратты. Әрине,мұндай шешімді ол
оңайлықпен қабылдаған жоқ. Өзін-өзі тарату туралы шешімге келу -
депутаттардың объективтік шындықты саралап, ұзақ ой елегінен өткізуінің
нәтижесі болды. Бұл шақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өтпелі кезең қоғамының жай-
күйі мен сол шақта өтіп жатқан қызу процестердің айнасы болып табылғаны
ешбір дау туғызбайтын мәселе. XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес 1990 жылдың
жазында, яғни КСРО-да тоталитарлық режим құлап, халық қайта өрлеу
сезімдеріне толы кезінде құрылды. Ұйымдық жағынан ол Кеңес Конституциясы
негізінде қалыптасты. Бұл кезеңдерде Парламент тәуелсіздік жағдайында жұмыс
істесе де, ол Кеңестік дәуірде қалыптасқан ізден шыға алмады. Олай болса,
тиісінше нарықтық экономикаға, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға
байланысты туындаған өзекті мәселелерді шешуге қабілетсіз болды. Сондай-ақ,
оған уақыт, тәжірибе машығы, заң білімі мен кәсіпқойлық және тұрақтылық та
жетіспеді. Бұлардың барлығы XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі
таратуын болғызбай қоймайтын жағдайлар еді. Ведомстволық және салалық
мүдделер, реформаға қарсы көңіл-күй, сапасына зияндық жасайтын заңдарды
көптепжапа-тармағай қабылдаудың сіңіп кеткен тәжірибесі, қабылданған
заңдардың орындалуына жасалатын бақылау қызметінің әлсіздігі, заң
шығармашылықтағы басым бағыттарды анықтай алмаушылық пен оған деген ниеттің
болмаушылығы қатты байқалуда және кейбір жағдайларда Жоғарғы Кеңестің
қызметінде басым болуда, олай болса, мұның бәрі Жоғарғы Кеңестің
өкілеттіктерінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы туралы мәселенің қойылуын
мүмкін етті, - деп жазды осы XIIсайланған Жоғарғы Кеңестің жұмысының
куәгері депутаты, белгілі заңгер-ғалым С.З. Зиманов. [5]
Депуттардыңөздерініңжәнесырттағылар дыңЖоғарғыКеңестіңқызметінеқанағатт ан
баушылақтарыәртүрліпікірлердіңтууын асебепболды. Мысалы, Жоғарғы Кеңестің
тұрақты комитеттерінде тұрақты жұмыс істейтін депутаттар арасынан (яғни,
негізгі жұмыстары болып табылатын) "кіші" Парламентті құру мәселесінің
көтерілуі XII шақырымдағы Парламенттің жұмысына көңіл толмаушылықтың бір
жағы еді.
1993 жылдың 13 желтоқсанында Жоғарғы Кеңес өзінің конституциялық
мерзімінің бітуіне шамамен бір жарым жылдай қалғанда өзін-өзі
тарататындығын хабарлады. Оның бірнеше себептері бар: Жоғарғы Кеңестің
Үкіметпен және Президентпен қатынасының қажетті дәрежеде болмауы, оның өз
ішінде кеңестік ағымдарды қолдайтын депуттардың болуы, яғни ескі билік пен
оның орнына келген жаңа биліктің күресі, көрші Ресей Федерациясындағы билік
үшін күрес пен онда саяси дағдарыстың ушығуының әсері, инфляцияның өсуі,
экономикадағы терең дағдарыстар, ебедейсіз құрамы мен депутаттардың
көпшілік бөлігінің негізгі жұмыстарынан қол үзбегендігі.
2 Қазақстан Республикасының парламентінің заң шығару қызметі және оны
жетілдіру жолдары
2.1. Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылары
Елдің серпінді даму кезеңіне шығу үшін біз пайда болған оңды нышандарды
бекітіп, саяси, экономикалық және әлеуметтік ахуалды біржола тұрақтандыруға
тиіспіз. Мұны Парламенттің негізгі саяси міндеті деп қараған жөн. Бұл оны
қабылдайтын заң актілерінде дәйекті түрде жүзеге асырылуы керек.
Біздің мемлекетімізде шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың
негізгі шарты болып зандылық актілерін дайындау, қабылдау және әрекетке
енгізудің тиімді тетіктерін терең теоретикалық әзірлеу мен тәжірибелік
қолдану болып табылады. Заң және оны жасаумен байланысты қызмет әрқашанда
қоғам дамуының барлық кезеңдерінде басты назарда болуы қажет.
Кез келген дамыған елдерде заңдар сол елдің құқықтық жүйесінің негізін
құрайды. Сондықтан да зандарды дұрыс қолдану үшін, тәжірибелік қызметте
олармен дұрыс басшылық жасау үшін олардың қалай әзірленіп, қабылданатынын,
күшіне енуі мен өз күшін қалай жоятынын, заң шығармашылығы мен заңдарды
жүзеге асырудың заңдық техникасы қандай екенін білу қажет және де көптеген
нормативтік актілерден қажетті заңды қалай табу керек екенін, сондай-ақ оны
дұрыс түсіну мен дұрыс қолдануды ұғыну қажет.
Заңдар күрделі қызмет нәтижесінде дүниеге келеді және әрекеттегі
зандылыққа қосылады. Ол күрделі қызмет жалпы түрде заң шығармашылығы деп
аталады. Заң шығармашылығы - бұл құқық құру процесін аяқтайтын, нәтижесінде
заңдар заңи күшке ие болатын және әрекет етуге кірісетін құзыретті
органдардың қызметі.
Заң шығармашылығы - бұл өте күрделі процесс. Ол заң актісінің сапалы
және мұқият дайындалуы үшін, қажетті құжаттар жинау үшін, социологиялық
және өзге де зерттеулер жүргізу үшін, қабылданатын заң актісінің
болашақтағы тиімділігін жоспарлауды талдау үшін қажетті жағдайлардың
жасалуын талап етеді. Заң шығармашылығы әртүрлі сала мамандарының ұжымдық
шығармашылығының жемісі болып табылатын күрделі де көп еңбекті керек ететін
процесс.
Ю.В. Мальцев заң шығармашылығына мынадай анықтама береді: "заң
шығармашылығы - бұл алдымен танылғанды тұжырымдау жөніндегі, фактілік
қоғамдық қатынастардың прогрессивті дамуын бір арнаға бағыттау жөніндегі
қызмет".
Заң - заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі, жемісі болып табылады.
Заңдар қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын кдмтамасыз ете отырып, қоғамның
дұрыс дамуына, дұрыс қызмет етуіне жағдай жасайды, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының сақталуына себеп болады. Яғни, қоғамдық дамудың,
қатынастардың барлық жақтарына әсер етеді. Заң шығармашылығы тиісті
мамандардың бір тобының ұжымдық іс-әрекетімен жүзеге асырылады. Заң
шығармашылығы да қоғамдағы кез-келген құқықтық құбылыстар секілді белгілі
бір қажеттіктің, мұқтаждықтың салдары. Заң шығармашылығына деген
қажеттіліктерді көптеген факторлар туындайды. Өйткені, заң шығармашылығы
саяси, экономикалық, құқықтық, идеологиялық және т.б. факторлардың әсерінде
болатын шығармашылық қызмет. Заң шығармашылығының өзі құқықтық реттелуге
деген қажеттіліктермен себептеле отырып, тиісті шығармашылық кезінде
белгілі бір қажеттіліктерді туындайды. Ашып айтсақ, заң шығармашылығы
кезінде мынадай қажеттіліктер туындайды: тиісті қоғамдық қатынастарды
нормативтік-құқықтық реттеуге деген қажеттілікті білдіретін әртүрлі
әлеуметтік факторларды зерттеу; құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде
әлеуметтік және ұлттық құрылымдардың, тұтастай алғанда қоғамның түрлі
мүдделерін анықтау және мұқият ескеру:
- құқықтық нормаларды жасау процесінде ғылымның, техника мен
мәдениеттің жетістіктерін пайдалану; жобаланудағы құқықтық норманы бұрынғы
ұқсас ережелермен және өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен ғана емес,
сондай-ақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстырмалы талдау
жасау;
- жобаланудағы норманың тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен
байланысын және өзара қатысын анықтау;
- құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен процедураларын
жетілдіру;
- қоғамдық қатынастардың тиісті тобын құқықтық реттеудің ең жақсы
қолайлы варианттарын анықтау үшін және осы қатынастарға құқықтық әсер
етудің неғұрлым тиімді нысандарын жасау үшін орынды және мүмкін жағдайларда
әлеуметтік эксперименттер жасау. Д.А. Керимовтың анықтаған бұл
қажеттіліктерін орындамайынша заң шығармашылығында жетістікке, тиімділікке
қол жеткізу мүмкін емес. Себебі, заң шығармашылығы - бұл тек заң
шығарушылардың ғана толық еркіне байланысты қызметтер жүйесі емес, заң
шығармашылығы - ол сондай-ақ, заң шығарушылардың еркіне бағынбайтын сыртқы
ортаның, объективтік факторлардың өсерінің нәтижесі де. Сыртқы орта,
объективтік факторлар заң шығармашылығын туындайды, оның жемісі - заң
актісінің мазмұнының қалыптасуына әсер етеді, заң шығармашылығын
жетілдіреді. Сондықтан да заң шығармашылығының жоғары деңгейде болуы,
құқықтық нормаларының ертеңгі күні әрекетті, тиімді болуы заң шығармашылығы
кезінде туындалатын өзге қажеттіліктермен бірге сыртқы орта мен объективтік
факторлардың терең зерттелуі мен жан-жақты танылуын, зерттеу, тану
негізінде алынған ілімді ұтымды пайдалануды қажет етеді. Өйткені, олар
занды реттелуге деген пісіп жетілген қажеттіліктерді көрсетеді. [6]
Заң шығармашылығы - бұл нәтижесінде заңдар заңи күшке ие болатын және
әрекетке кірісетін құқық қүрушылық қызмет. Оны әдетте мемлекеттің жоғары
өкілді органы мен халық жүзеге асырады. Заң шығармашылығындағы негізгі
түйін - келешекте заң -жоғары заңи күшке ие құжат болатын жобаны заң
шығарушы органның қабылдауы. Бүкіл халықтық дауыс беру өткізу кезіндегі заң
шығармашылығының сипаты ерекше: мұнда заң тікелей халықпен қабылданады.
Қандай жолмен жүзеге асқанына қарамастан заң шығармашылығы заң шығару
процесіне дейін және заң шығару кезінде болатын әрекеттер мен қатынастарды
қамтиды. Нақты заң шығару процесіне дейін жүзеге асатын әрекеттер туралы
айтсақ, заң түрінде реттелуді қажет ететін қажеттіліктерді анықтау,
анықталған қажеттіліктерге сәйкес заң жобасын қалыптастыру, ғылыми,
сараптамалық дайындау т.б.
Заң шығармашылығы заңдарды қабылдау нәтижесіңде оны Республикамыздың
біртұтас заңдылық жүйесіне қосу жөніндегі қызмет. Зандарды жасау, қабылдау
белгілі бір процедураның, яғни заң шығару процесінің болуын шамалайды. Ал,
заң шығару процесі - бұл заң жобасын енгізу, өңдеу, қабылдау жөніндегі
сатылардың кезектілігі, жүйесі. Кеңес заманында және одан кейін де заң
шығару қызметі мен заң шығару процесі түсініктерін бөле жара қарап, олардың
жігін ашуға ұмтылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz