«Қылмысқа қатысушылық нысандары»
Кіріспе ... ... ... ... ... ...3
Тарау . І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері.
І . 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... .6
І . 2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері ... .15
Тарау . ІІ. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау.
ІІ . 1. Адамдар тобының қылмыс жасауы ... .22
ІІ . 2. Қылмысқа қатысушылық барысында рольдер бөлісу ... ... ... ... .30
ІІ . 3. Ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың нысаны ретінде ... ... ... ..44
ІІІ . 4. Қылмыстық қауымдастық ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... .68
Сілтемелер ... ... ... ... ...73
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...78
Тарау . І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері.
І . 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... .6
І . 2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері ... .15
Тарау . ІІ. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау.
ІІ . 1. Адамдар тобының қылмыс жасауы ... .22
ІІ . 2. Қылмысқа қатысушылық барысында рольдер бөлісу ... ... ... ... .30
ІІ . 3. Ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың нысаны ретінде ... ... ... ..44
ІІІ . 4. Қылмыстық қауымдастық ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... .68
Сілтемелер ... ... ... ... ...73
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...78
Қазақстан Республкасының қылмыстық заңнамасының қоғамда болып жатқан түбегейлі өзгерістерге сай және тек ғана қылмыстық заңнама емес тұтастай құқықтық жүйенің қайтадан жасақталуы табиғи қажеттілік болып табылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексі Қазақстанның Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған прициптері мен нормаларына негізделген. Өзінің ең басты міндеті адам, мемлекет, қоғам мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып табылатын қылмыстық заңнама да қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерден тыс қала алмайды. Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретіндегі құқықтық жүйесін қайта құру заң тану ғылымының алдында тұрған зор міндет болып табылады.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі біздің ойымызша зерттелуге тиісті күрделі құрлысымен және күрделі міндеттерімен ерекшеленеді. Себебі тақырыптың аты айтып тұрғандай адамдардың топтанып қылмысқа баруының себебі неде, аталған мәселені зерттеп талдау барысында оның әлеметтік – психологиялық ерекшеліктерінің қандай ықпалы бар, жалпы аталған мәселе елеміздің қылмыстық заңнамасында қандай негіздемелерге сүйенеді? Аталған сұрақтардың қылмыстық құқық ғылымын бүгінгі таңда толғандыруы біздің ойымызша тақырыптың қазіргі уақытта өзектілігін көрсетсе керек.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексі Қазақстанның Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған прициптері мен нормаларына негізделген. Өзінің ең басты міндеті адам, мемлекет, қоғам мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып табылатын қылмыстық заңнама да қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерден тыс қала алмайды. Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретіндегі құқықтық жүйесін қайта құру заң тану ғылымының алдында тұрған зор міндет болып табылады.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі біздің ойымызша зерттелуге тиісті күрделі құрлысымен және күрделі міндеттерімен ерекшеленеді. Себебі тақырыптың аты айтып тұрғандай адамдардың топтанып қылмысқа баруының себебі неде, аталған мәселені зерттеп талдау барысында оның әлеметтік – психологиялық ерекшеліктерінің қандай ықпалы бар, жалпы аталған мәселе елеміздің қылмыстық заңнамасында қандай негіздемелерге сүйенеді? Аталған сұрақтардың қылмыстық құқық ғылымын бүгінгі таңда толғандыруы біздің ойымызша тақырыптың қазіргі уақытта өзектілігін көрсетсе керек.
І Нормативті – құқықтық актілер.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995. 08. 30. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 1997. 07. 16.—Алматы : ЮРИСТ, 2006-141 б.
3. Коментарий к Уголовно – Исполнительному кодексу Республики Казахстан. Алматы, Баспа. 1998, 423 стр.
4. Коментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. – Алматы, Баспа 1999 – 808 с.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы” 24 – маусым 1993 жылғы №3 қаулысы (Қаз. Республикасы Жоғарғы Соты жаршысы. 1993, №2).
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Соттардың рецидивті қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” 27 – мамыр 1994 жылғы қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Жаршысы, 1994 №3).
ІІ. Оқулық әдебиеттері.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 520 бет.
3. Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім): Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 224 бет.
4. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003. – 253 бет.
5. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая и особенная части: Учебное посбие. 2-е изд., перераб и доп. – М.: Книжный мир, 2000 – 224 с.
6. Уголовное право. Особенная часть: Учебник /Под ред. д.ю.н. проф. Н.И. Ветрова и д.ю.н. проф. Ю.И. Ляпунова – М.: Новый Юрист, 1998 – 768 с.
7. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. 2-е изд., испр. и доп. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 304 с.
8. Уголовное право. Особенная часть: Учебник / Под ред. А.Н. Агыбаева, Г.И. Баймурзина. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 493 с.
9. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник /Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. В 2-х частях Часть 1. – Алматы: Институт «Данекер», 1999 – 426 с.
10. Советское уголовное право. Общая часть: М., «Юрид. Лит.», 1977 – 544 с.
11. Советское уголовное право. Общая часть: Учебник /Под ред. Г.А. Кригера. Н.Ф. Кузнецовой, Ю.М. Ткачевского. – 2-е изд., доп. И перераб. – М.: Изд-во МГУ, 1988. – 368 с.
12. Советское уголовное право. Общая часть. М.: МГУ, 1969- 485 с.
13. Советское уголовное право. Общая часть. – Москва, 1981- 352 с.
14. Советское уголовное право. Общая часть./ Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А. Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: МГУ, 1981. – 330 с
15. Советское уголовное право. Часть общая / Под ред. Гришаева Г.И., Здравомыслова Б.В. – Москва «Юрид. лит.» 1982. – 471 с.
16. Смирнова Н.Н. Уголовное право: Учеб, - Спб.: Изд-во Михайлова В.А., 1998. – 675 с.
ІІІ. Арнайы әдебиеттер:
1. Аверьянов А.Н. Системное познание мира. – Москва, 1985.
2. Андреева Л. Квалфикация преступлении, совершенных в соучастии // Советская юстиция. 1969. №20, 20-21. б.
3. Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву.
Киев. Наумова Думка, 1969. – 320 с.
5. Быков В. Виды преступных групп. – Москва, 1997. – 245 с.
6. Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. – М.: 1980. – 80 с.
7. Галиакбаров Р.Р. Групповые преступление. – Свердловск, 1973. – 140 с.
8. Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. – М, 1959. – 225 с.
9. Гаухман Л.Д. Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации). Юр. Инфор, 1997 – 62 с.
10. Гуров А.И. Профессиональная преступность. – М., Юрид. лит. 1990. – 112 с.
11. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. М., Госюриздат, 1955 – 290 с.
12. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 2001 – 320 с.
13. Кудрявцев В. Н. Общая теория квалификации преступлении. – Москва: Юрист, 2001
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995. 08. 30. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 1997. 07. 16.—Алматы : ЮРИСТ, 2006-141 б.
3. Коментарий к Уголовно – Исполнительному кодексу Республики Казахстан. Алматы, Баспа. 1998, 423 стр.
4. Коментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. – Алматы, Баспа 1999 – 808 с.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы” 24 – маусым 1993 жылғы №3 қаулысы (Қаз. Республикасы Жоғарғы Соты жаршысы. 1993, №2).
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Соттардың рецидивті қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” 27 – мамыр 1994 жылғы қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Жаршысы, 1994 №3).
ІІ. Оқулық әдебиеттері.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 520 бет.
3. Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім): Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 224 бет.
4. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003. – 253 бет.
5. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая и особенная части: Учебное посбие. 2-е изд., перераб и доп. – М.: Книжный мир, 2000 – 224 с.
6. Уголовное право. Особенная часть: Учебник /Под ред. д.ю.н. проф. Н.И. Ветрова и д.ю.н. проф. Ю.И. Ляпунова – М.: Новый Юрист, 1998 – 768 с.
7. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. 2-е изд., испр. и доп. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 304 с.
8. Уголовное право. Особенная часть: Учебник / Под ред. А.Н. Агыбаева, Г.И. Баймурзина. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 493 с.
9. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник /Под ред. И.Ш. Борчашвили и С.М. Рахметова. В 2-х частях Часть 1. – Алматы: Институт «Данекер», 1999 – 426 с.
10. Советское уголовное право. Общая часть: М., «Юрид. Лит.», 1977 – 544 с.
11. Советское уголовное право. Общая часть: Учебник /Под ред. Г.А. Кригера. Н.Ф. Кузнецовой, Ю.М. Ткачевского. – 2-е изд., доп. И перераб. – М.: Изд-во МГУ, 1988. – 368 с.
12. Советское уголовное право. Общая часть. М.: МГУ, 1969- 485 с.
13. Советское уголовное право. Общая часть. – Москва, 1981- 352 с.
14. Советское уголовное право. Общая часть./ Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А. Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: МГУ, 1981. – 330 с
15. Советское уголовное право. Часть общая / Под ред. Гришаева Г.И., Здравомыслова Б.В. – Москва «Юрид. лит.» 1982. – 471 с.
16. Смирнова Н.Н. Уголовное право: Учеб, - Спб.: Изд-во Михайлова В.А., 1998. – 675 с.
ІІІ. Арнайы әдебиеттер:
1. Аверьянов А.Н. Системное познание мира. – Москва, 1985.
2. Андреева Л. Квалфикация преступлении, совершенных в соучастии // Советская юстиция. 1969. №20, 20-21. б.
3. Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву.
Киев. Наумова Думка, 1969. – 320 с.
5. Быков В. Виды преступных групп. – Москва, 1997. – 245 с.
6. Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. – М.: 1980. – 80 с.
7. Галиакбаров Р.Р. Групповые преступление. – Свердловск, 1973. – 140 с.
8. Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. – М, 1959. – 225 с.
9. Гаухман Л.Д. Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации). Юр. Инфор, 1997 – 62 с.
10. Гуров А.И. Профессиональная преступность. – М., Юрид. лит. 1990. – 112 с.
11. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. М., Госюриздат, 1955 – 290 с.
12. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 2001 – 320 с.
13. Кудрявцев В. Н. Общая теория квалификации преступлении. – Москва: Юрист, 2001
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау – І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның
белгілері.
І – 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ...6
І – 2. Қылмысқа қатысушылардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Тарау – ІІ. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау.
ІІ – 1. Адамдар тобының қылмыс
жасауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..22
ІІ – 2. Қылмысқа қатысушылық барысында рольдер
бөлісу ... ... ... ... .30
ІІ – 3. Ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
ІІІ – 4. Қылмыстық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 68
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...78
Кіріспе
Қазақстан Республкасының қылмыстық заңнамасының қоғамда болып жатқан
түбегейлі өзгерістерге сай және тек ғана қылмыстық заңнама емес тұтастай
құқықтық жүйенің қайтадан жасақталуы табиғи қажеттілік болып табылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексі
Қазақстанның Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
прициптері мен нормаларына негізделген. Өзінің ең басты міндеті адам,
мемлекет, қоғам мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып
табылатын қылмыстық заңнама да қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерден
тыс қала алмайды. Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретіндегі
құқықтық жүйесін қайта құру заң тану ғылымының алдында тұрған зор міндет
болып табылады.
Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы Қылмысқа қатысушылық
нысандары - деп аталады. Қылмысқа қатысушылық мәселесі біздің ойымызша
зерттелуге тиісті күрделі құрлысымен және күрделі міндеттерімен
ерекшеленеді. Себебі тақырыптың аты айтып тұрғандай адамдардың топтанып
қылмысқа баруының себебі неде, аталған мәселені зерттеп талдау барысында
оның әлеметтік – психологиялық ерекшеліктерінің қандай ықпалы бар, жалпы
аталған мәселе елеміздің қылмыстық заңнамасында қандай негіздемелерге
сүйенеді? Аталған сұрақтардың қылмыстық құқық ғылымын бүгінгі таңда
толғандыруы біздің ойымызша тақырыптың қазіргі уақытта өзектілігін көрсетсе
керек. Тақырыпты дипломдық жұмысымыз ретінде таңдап алуымыздың бір себебі
де осында.
Қылмысқа қатысушылық және оның қоғам үшін аса қауіпті болып
табылатын түрі ұйымдасқан қылмысты қазіргі қоғамдағы аса келеңсіз құбылыс
ретінде зерттеу, оның негізгі себептерін ашу, онымен күрестің барынша
тиімді жолдарын белгілеу бағытарында жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстары аз
емес. Қылмысқа қатысушылық мәселесінің қылмыстық құқық ғылымындағы зерттелу
деңгейіне келетін болсақ аталған тақырыпқа кеңес заманында Р. Галиакбаров,
П. Тельнов, Ф. Бурчак, У. Лыхмус және т.б. ғалымдар зерттеулер жүргізіп
аталған мәселенің теориялық жақтарын біршама толық ашқан. Ол зерттеулердің
басым көпшілігі қылмысқа қатысушылық нысандарының тұрақтылық, келісімділік
беріктік дәрежесіне қарай негізделуіне байланысты құрылған. Қазіргі қоғамды
алаңдатып отырған сыбайлас жемқорлық, ұйымдасқан қылмыстың, қылмыстық
топтардың ішкі ұйымдастырылуының жоғарғы деңгейі тіпті ондай қылмыстық
құрылымдарда мемлекеттік лауазымды тұлғалардың жиі көрініс беруінің өзі
аталған құбылысты зерттеуді жаңаша бағытта жүргізуді талап етеді.
Сот практикасында кездесетін жекелеген істердің ҚК-тің 31 бабында
бекітілген нысандарға сай келмей жатуы аталған мәселені теориялық жағынан
әліде болса тиянақтауды талап ететіндігін білдіреді.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін біз өзіміздің дипломдық
жұмысымызды тиісті бөлімдерден тұратын екі тарауға бөлуді дұрыс деп таптық.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері-деп аталатын бірінші
тарауында біз қылмысқа қатысушылық институтының ұғымын, заңда бекітілген
қатысушылықтың нысандарын, қатысушылардың түрлерін және осы мәселеге
байланысты ғылыми ой-пікірдегі негізгі тұжырымдамаларды талдауға арнадық.
Осы аталған зерттеу жұмысымызда біз арнайы монографиялық еңбектерді көптеп
тартуға тырыстық. Сонымен қатар жұмыстың жекелеген бөлімдерінде қылмыстық
құқық бойынша бұрынырақта және қазіргі жазылған оқулықтар кеңнен
пайдаланылды олардың толық тізбесін біз дипломдық жұмыстың соңында
көрсеттік. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау атты жұмысымыздың
екінші тарауы тақырыпты негізінен зерттеуге арналған. Қылмысқа
қатысушылықтың жекелеген нысандарына түсінік беріліп олардың объективтік
және субъективтік белгілеріне шолу, зерттеу жүргіздік.
Сонымен бірге осы мәселенің әле жете зерттелмеген тұсы қылмысқа
қатысу нысанының түсігі қарастырылып анықтама берілді. Жұмыстың барынша
толықтылығы мен сапалылығы үшін қылмысқа қатысушылықтың заңда бекілген
нысандарымен тікелей байланысты болып табылатын кейбір дау туғызатын
мәселер атап айтқанда, қылмысқа қатысушылықтың қоғамдық қауіптілік
дәрежесіне ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған қылмысқа қатысушылық
институтының Ерекше бөлімге таралауы, заң қолдану қызметі барысында
пайдаланылуы мәселелеріне тереңірек тоқталдық. Сонымен қатар дипломдық
жұмыстарға қойылатын талаптарды ескере отырып қортынды бөлім және
пайдаланған әдебиеттер тізімі жұмыстың құрылымына енгізілді.
Тарау – І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері.
І – 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен нысандары
Қылмыс қоғамға қауіпті құбылыс ретінде бір немесе бірнеше тұлғаның
күш біріктіруі арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Кей кездерде бірнеше тұлғаның
қылмыс жасауы барысында олардың арасында қылмыс құрамының объективтік
жағының шеңберінен шығатын өзара рольдер бөлісу орын алады. Осындай
жағдайдың барысында бұл тұлғалардың жауаптылығының айқындалған, заңнамалық
түрде бекітілген шарттары талап етіледі. Аталған шарттар Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 27, 28, 29, баптарында бекітіліп
тұжырымдалған.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде бектілген кейбір қылмыс
түрлерінің заңи конструкциясының өзі ол қылмыстарды қатысушылықпен
жасалатын немесе топтық қылмыстар ретінде қарастырады. Сонымен қатар кейбір
қылмыстар тек топтанып жасау арқылы ғана жүзеге асырылады (мысалы, жаппай
тәртіпсіздіктер ҚК 241-бабы, бандитизм – ҚК-тің 237 бабы). Сонымен қатар
қылмыстық заңнамада топтанып жасауды ауырлатушы мән-жәй ретінде
қарастыратын қылмыс құрамдары бекітілген. Мысалы, меншікке қарсы
пайдакүнемдікпен жасалатын қылмыстардың басым көпшілігінің құрамында
адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша; ұйымдасқан топ болып
аталған қылымыстарды жасау сараланған құрамдар болып табылатындығын атап
айтуға болады.
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны
ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда
адамдардың топтанып қылмыс жасауының қоғамдық қауіптілігі жоғары болады.
Қылмыстық іс-әрекетке бірнеше тұлғаның тартылуы, олардың күш біріктіре
отырып қылмыс жасауы олардың қылмыстық мақсатарына қол жеткізудегі
міндеттерін шешуді оңайлатады. Қатысушылықпен жасалатын қылмыстарды аяғына
дейін жеткізу оңайлайды, оның ізін жасыру қиындық туғызбайды және топтанып
жасалатын қылмыстардын объектіге келетін залалдың көлемі де үлкен болады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің
27-бабында Екі немесе оданда көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана
бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады- деп бекітілген.
Осы анықтамадан біз қылмыстық құқықтың арнайы институты ретіндегі
қылмысқа қатысушылықтың сипаттық екі сәтін аңғара аламыз: а) қатысушылықтың
сандық белгісі, б) оның сапалық белгісі.
Егер қылмысқа екі немесе оданда көп тұлға қатысқан жағдайда ғана
қатысушылықтың мүмкін болуы оның сандық көрсеткіші болып табылады.
Қатысушылық үшін біріктірілген және қасақаналық әрекеттің талап
етілуін біз оның сапалық белгісі ретінде қарастырамыз. Егер бірнеше тұлға
бір-бірімен байланыссыз, бір-біріне тәуелсіз түрде қылмыстық әрекетті бір
мезгілде жүзеге асыратын болса онда ол қылмысқа қатысушылық болып танылмауы
тиіс. Мысалы, А., дүкен есігінің ашық тұрғанын және сатушының басқа
бөлмеден тауар әкелуге кеткенін байқап сөреде тұрған азық-түліктерді ұрлай
бастады., сол кезде оны байқаған Б. ол да сөреден азық-түліктерді алып
кеткен. Аталған жағдайда біріктірілген әрекет жоқ ендеше қылмысқа
қатысушылық та болмайды.
Барлық қатысушылар үшін ортақ болып табылатын бір қылмысты жүзеге
асыруға бағытталған бірнеше тұлғаның әрекеті бірігушілікті білдіреді.1
Бұл қызметтің ортақтығы бірегей қылмыстық нәтижеге қол жеткізуі үшін
қатысушылардың күш біріктіруінен көрініс табады. Қылмыстық қызметтің
біріктірілуі оның қатысушыларының арасындағы белгілі бір келісушілікті
қарастырады.
Қатысушылардың біреуімен ендігі басталған қылмыстық іс-әрекетке
өзгесінің келіп кейінен қосылуы да қатысушылық болып табылады, бірақ бұл
жағдайда да қатысушылық үшін қатысушылардың әрқайсысының әрекеті туралы
олардың өзара хабардар болуы сипатты болып табылады. Қылмыстық іс-әрекет
туралы өзара хабардар және қылмысты тікелей орындаушымен бірдей пиғылды,
ортақ мақсаты бар тұлғалар ғана қатысушылық үшін жауаптылыққа
тартылады.2
Қылмыстық заңнама қатысушылық үшін жауаптылықтың ерекше негіздемесін
қарастырмайды. Қатысушылардың жауаптылығы үшін олардың іс-әрекеттеріндегі
қылмыс құрамын анықтау керек. Сонымен бірге олардың орындаушыдан басқа
барлығының қылмыстың объективтік жағын жүзеге асыруға тікелей
қатыспайтындағы қатысушылық үшін қылмыстық жауаптылықтың өзіндік ерекшелігі
болып табылады. Көп жағдайларда олардың қылмыстық іс-әрекеттері қылмыс
жүзеге асырыла бастағанға дейін басталып және аяқталады (айдап салу және
көмектесу). Ендеше олардың жауаптылығын негіздеу үшін Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті баптарында бекілген ережелер жеткіліксіз болады
сонымен қатар ҚК-тің 29-бабында тұжырымдалған жалпы шарттарда талап
етіледі. Алайда бұл жағдай қатысушылық үшін қылмыс жауаптылықтың
негіздемесі өзгереді дегенді білдірмейді. Жауаптылықтың негізі болып қылмыс
құрамы танылады алайда біз бұл жерде қылмыс құрамы ретінде қылмыстық
құқықтың Жалпы және Ерекше бөлімдерінде тұжырымдалған белгілі бір іс-
әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын оның объективтік және субъективтік
белгілерін түсінуіміз қажет.3
Қатысушылықтың қажетті белгісі – қылмысты бірігіп жасау –
қатысушылардың жауаптылығын анықтайтын екі негізгі сәтті қарастырады: а)
қатысушылардың барлығының іс-әрекеттері қылмыстың орындаушысымен жасалған
іс-әрекеттермен себепті байланыста болуы тиіс (қатысудың объективтік
белгісі) ; б) бұл әрекеттер қасақана болуы тиіс (қатысудың субъективтік
белгісі)
Қазіргі уақытта себепті байланыс қылмысқа қатысушылықтың қажетті
белгісі болып табылады деген тезис ешқандай күмән туғызбайды. Аталған
тұжырым қылмыстық заңнаманың қылмысты күні бұрын уәде бермей жасыруды
көмектесу нысанындағы қылмысқа қатысушылыққа жатықзбай оны қылмысқа жанасу
түріне жатқызатындығына негізделеді.
Қылмысқа қатысушылық өзінің барысында бірнеше тұлғаның күш біріктіруі
арқылы қылмыстық нәтижеге алыа келетін күрделі құбылыс болып табылады.
Олардың әрқайсысының әрекеті қылмыстық салдарды туындатқан ортақ себептің
қосылғыстары болып табылады. Алайда бұл жерде себепті байланыс белгілі бір
ерекшеліктерге ие болады.
Егер қылмыс барлығы бірдей орындаушылар сияқты әрекет ететін бірінші
қатысушымен орындалатын болса, онда олардың әрекеттері бірдей мөлшерде
қылмыстық нәтиженің себебін құрайды. Бұл олардың әрқайсысының әрекеттері
бірмәндес және біршамалас дегенді білдірмейді. Олардың қылмыстағы ортақ
үлесі әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол әрқашан қылмыс құрамының объективтік
жағының шеңберінде жүзеге асырылады. Орындаушылар әрекетінің әртүрлігілігі
оның күрделілігіне тәуелді болады. Зорлаудың объективтік жағы ең алдымен ер
адамның күш қолдануымен әйел адамның еркінен тыс жыныс қатынасын жасауы
болып табылады, егер тұлға өзі тікелей жыныс қатынасын күш қолдану арқылы
жасамаса бірақ күш қолдану арқылы жәбірленуші басқалардың зорлауына жағдай
туғызса ол зорлаудың бірігіп орындаушысы болады. Мысалы екі адам
жәбірленушімен күш қолдана отырып жыныс қатынасын жасады, ал үшіншісі
жиіркеніп немесе физиологиялық себептерден оны жасаған жоқ бірақ,
жәбірленушіге күш қолдануға оны зорлау сәтінде қатысты. Ондай жағдайда
үшінші қатысушының әрекеті ҚК-тің 120-бабы 2 бөлімінің а пункті бойынша
аяқталған зорлауды бірігіп орындаушылық ретінде ҚК-тің 24-бабына сілтеме
жасалынбай саралануы тиіс. Осылай саралау Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумының Әйел зорлағаны үшін жауапкершлікті белгілейтін Заңдарды
Соттардың қолдану тәжірибесі 23. 04. 1993 жылғы №1 қаулысының 8 п. сәйкес
келеді онда күш қолдану арқылы жыныстық акт жасамаған бірақ басқаларға
жәбірленушіге күш қолдану арқылы зорлауға жәрдемдескен тұлға топтанып
зорлаудың бірігіп орындаушысы болып саналатындығы айтылған. 4
Айдап салу және көмектесу түріндегі қатысушылық орындаушы қылмысты
жасаған сәтке дейін ғана орын алады, ия болмаса оны жасау барысында
біріккен іс-әрекет болып, бірақ барлық жағдайда қылмыстық нәтижеге дейін
жүзеге асырылады. Қалған басқа әрекеттердің барлығы, егер олар
қатысушылармен күні бұрын келісілмеген болса бірігіп қатысушылық болып
табылмайды, берілген қылмыстық нәтижеге қылмысқа кейін қосылған тұлғаға
кінә ретінде таңыла алмайды.
Қатысушылықтың барысындағы себепті байланыстың келесі ерекшелігі
қатысушының әлде-қандай белсенділікпен қылмысқа ықпал жасауы, яғни
қатысушылардың ортақ қылмыстық әрекетіне өзінің үлесін қосуы.
Әрекетсіздік жолымен қылмысқа қатысушылық мүмкіндігінің мәселесі
талас тудыратын мәселе болып саналады. Негізінен алғанда қылмысқа
жәрдемдесу әрекетсіздікпен де жүзеге асырылуы мүмкін қылмыс жасауға кедергі
келтіретін жағдайды жоюды қылмыстың жасалуына кедергі келтіруге тиісті
субъектінің бас тартуы ретінде бағалауға болар. Алайда мәселе осындай бас
тартудың тек күні бұрын келісім болған жағдайда ғана мысалы, орындаушыға
уәде ету немесе осындай уәденің болғандығын білдіретін әлдеқандай басқа да
әрекет жасалғанда қатысушылық танылатындығында. Мысалы, қойманың
күзетішісі қоймадан ұрланған мүліктердің тасылып алуына кедергі жасалмайды
ол көмектесуші болып танылуы мүмкін егер бұл оның ұрылармен күні бұрын
жасасқан келісімімен байланысты болса немесе ол қандайда болмасын
әрекеттермен мүлікті алып кетуге келісім білдірген болса. Алайда осындай
жағдайда келісімінің өзі немесе басқада іс-әрекеттер күзетішінің жүрыс-
тұрысын қылмысқа көмектесушілікке айналдыратын белменді қызмет болып
табылады.
Кез-келген қатысушының қызметі жасалған қылмыспен себепті байланыста
болуы үшін орындаушының санасына ықпал етуі және оның қылмыс жасауының және
қылмыстық нәтиженің туындауының құрамдас бөлігі болуы тиіс 5
Орындаушымен қоса есептегендегі әрбір қатысушының іс-әрекеті қылмыстық
нәтиженің туындауының қажетті шарты болуы тиіс. Қылмысты жасау үшін
пайдаланылған қатысушылардың кез-келген іс-әрекетін осындай шарт ретінде
тануымыз керек. Көмектесушініңіс-әрекеті қылмыстық нәтиженің туындауының
шарты болуы мүмкін ол орындаушыға сейфтің кілтін бергенде тек соның
көмегімен оны ашу мүмкін болғанда да орындаушы басқа кілтті алып аша алатын
бірақ ол көмектесуші берген кілтті алып пайдаланған жағдайда солай
саналады.
Орындаушының қылмыс жасауға деген шешімін туындатпаған кез-келген
айдап салу сондай-ақ орындаушы пайдаланбаған кез-келген көмектесулер айдап
салу мен көмектесуден қылмыстық іс-әрекеттің дербес нысанына атап айтқанда
қылмысқа дайындалуға айналып кетеді. 6 Бұлар дегеніне жетпеген айдап
салу және көмектесу болып табылады және оның қатысушылықпен ортақ ештеңесі
жоқ. Ақыр алғанда қатысушылардың көмегімен қылмысты жасаған орындаушының іс-
әрекеттері де, қылмыстық нәтиже де қатысушылардың барлық жиынтық
әрекеттерінің заңды және қажетті салдары ретінде орын алуы да қатысушылық
барысындағы себепті байланыстың ерекшелігі болып табылады. Айтылғандарды,
қылмыстық нәтижеге әрбір қатысушының күш-жігерінің жиынтығы арқылы қол
жеткізгенде ғана және олардың әрқайсысы қылмыстық тізбектің қажетті бөлігі
болғанда ғана бір бөліктің шығып қалуы барлық тізбектің бұзылуына алып
келгенде қылмысқа қатысушылық болады деп түсінуіміз керек. Қатысушылықтың
объективтік шарттары осындай.
Субъективтік жағынан қатысушылардың әрекеті қасақаналықпен
сипатталады. Осындай тұжырым ҚК-тің 27-бабында бекітілген қатысушылық
ұғымына туындайды. екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға
қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. 7 Абайсыздықпен
жасалатын қылмыстарда бірігіп қатысушылықтың болуы мүмкін емес. Қатысушылық
барысында айдап салушының және көмектесушінің әрекеттерімен қылмыстың
объективтік жағы жүзеге асырылмайды. Олар орындаушының санасына және еркіне
әсер еткендіктен қылмыстың қатысушыларына айналады, ал осындай әсер ету тек
қасақаналықпен қасақана жасалатын қылмыстарда ғана мүмкін болады. Егер
тұлға қылмыстың орындаушысының қылмыстық ойлары туралы білмеген болса
қылмыстың қатысушысы болып таныла алмайды. 8
Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағы үшін мыналар талап етіледі:
а) орындаушымен жасалатын қылмысқа қатысты барлық қатысушылардың
қасақаналық ой; б) қылмыстың орындаушысының және қатысушының бір қылмысты
жасау барысында олардың біріккен әрекеттері туралы хабардар болулары.
Егер қылмыс бірнеше орындаушымен жасалса, яғни қылмыстың құрамын
тікелей жүзеге асырушы тұлғалармен, онда олардың әрекеті қасақана болуы
тиіс. Одан басқа әрбір орындаушы берілген қылмысты басқа орындаушымен
бірігіп жасайтындығын білуі тиіс. Ондай білу болмаған жағдайда әрбір
қылмысқа қатысушы дербес әрекет етеді және тек өзінің жасағанының шегінде
ғана жауапты болады.
Бірнеше бірігіп орындаушының іс-әрекеттерін көрнеу бірігіп жасалған
деп сипаттауға болады. Әрбір орындаушының оның еркі мен күш-жігерінің бір
қылмыстық актіде біріктірілуінің сезінуі қатысушылықтың нақты және заңи
негіздемесі болып табылады. Егер бірігіп орындаушылар арасында қылмыстық
әрекетке деген ортақ шешім болмаса, олардың біреуі кінәсіз немесе абайсыз
әрекет етсе, ал басқалары бұны өзінің мақсаттарына пайдаланатын болса онда
олар жанама залал келтірушілер болады және олардың жаңылысқан
әріптестерінің жауаптылығына тәуелсіз туындайды.
Қылмысқа орындаушымен қатар айдап салушылар және көмектесушілер
қатысқан жағдайда (тар мағынасындағы қатысу) барлық қатысушылардың өздері
қатысатын қылмыстың орындаушысы туралы біліуі талап етіледі.
Бұл білу орындаушымен жасалатын құрамды сипаттайтын қылмыстық іс-
әрекеттің элементтеріне де қатысты болады.
Қылмыстың орындаушысының тарапынан басқа қатысушылардың іс-әрекетін
білуі тиістілігінің мәселесі теорияда да және практикада да үлкен
күрделілік және талас тудыратын мәселе.
Шындығында осындай ситуацияны елестету мүмкін емес. Заң бойынша басқа
адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс
жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады ; кеңестермен,
нұсқаулармен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен...
жәрдемдескен адам... көмектесуші деп танылады. 9 Аталған әрекеттер
орындаушыға әлдеқандай ықпал етуі үшін олар орындаушымен сезінілінуі тиіс.
Әлдекімді қылмыс жасауға көндіруге болады егерде көндірілген тұлға өзіне
қылмыс жасау туралы ойдың алғаш рет тыстан келгенін сезінетін болса және
бұл оның өзінің ниетінің туындысы болмаса. Басқа жағдайда оны қылмыс
жасауға көндірілген тұлға деп есептеуге негіз жоқ. Егер орындаушының оның
қылмыс жасауға деген ниетінің бар екенін көмектесуші одан құпия түрде біліп
және оған жасырын түрде қолғабыс жасайтын болса және ол туралы қылмыстың
орындаушысы білмесе онда олардың екеуі де бір қылмыстың бірігіп
қатысушылары бола алмайды. Аталған жағдайда олардың әрқайсысы өзінің
қылмысын жасайды.
Қатысушылардың арасындағы субьективтік байланыс қылмыстың орындаушысы
мен оның басқа қатысушылары арасындағы субъективтік байланыспен шектеледі.
Сондықтан қылмысқа қатысушылық үшін айдап салушылар мен көмектесушілердің
арасындағы әлдеқандай субъективтік байланыстың болуы талап етілмейді.
Осындай байланыстың болуы немесе болмауы қатысушылықтың сипатына ықпал
етпейді.
Ендеше қатысушылық деп бағалануы үшін төмендегілер жеткілікті болады:
а) біріккен қылмыстық әрекет туралы қатысушылардың өзара хабардар болуы; б)
қылмысты бірігіп жасауға деген ниет бірлігі.
Қатысушылардың қасақаналығының интеллектуалдық сәті әрбір қатысушының
жасалатын әрекеттің, яғни берілген қылмыс құрамын сипаттайтын барлық
элементтердің қоғамдық қаіптілігін сезіне білулерімен сипатталады. Егер заң
қылмыс құрамының жекелеген элементтеріне әлдебір арнайы талапты қоятын
болса, онда оларды қатысушылардың білуі міндетті. Мысалы, пайда мақсатымен
жасалған қасақана кісі өлтірудің (ҚК 96-бап 2-б. з п.) қатысушысы бұл
қылмыстың субъективтік жағының пайдакүнемдікпен сипатталатынын білуі тиіс.
Қылмыс құрамының басқа элемнттері туралы да осыны айтуға болады.
Орындаушымен жасалған қылмыс құрамының негізгі белгілерін қатысушылардың
білмеуі олардың жауаптылығын пайда қылмайды. Саралаушы белгілерді білмеу
ауырлатылған мән-жайлардағы қылмыстарға қатысушылық жауаптылықты жоққа
шығарады.
Қатысушылар санасының еріктілік сәті қылмыстық нәтиженің болуын
тілеумен сипатталады.
Қатысушылық үшін тікелей қасақаналықтың сипатты болатындығы туралы
тұжырымды тікелей және жанама қасақаналықтың ерекшеліктерін логикалық
талдаудан туындатуға болады. Әрбір қасақаналық әрекет ерікті болып
табылады. Еріктің ажырамас элементі тілеу болып табылатындығы белгілі.
Жанама қасақаналық тілеудің болмауына негізделеді. Егер айдап салушы және
көмектесуші қылмыс жасауға көндірсе немесе көмектесетінін сезіне отырып
бәрі-бір осы әрекеттерді жасайтын болса онда олар аталған әрекеттердің
жүзеге асырылуын тілейді, ендеше олар тікелей қасақаналықпен әрекет етеді.
Осы айтылғандар қатысушылардың әртүрлі мақсаттары мен ниеттерінің болуын
теріске шығармайды. Мысалы, тапсырыс бойынша кісі өлтіруші киллер
пайдакүнемдік ниетті көздесе, тапсырыс берушінің ниеті кек алу болуы
мүмкін. Бірақ оларды қандай ниеттен туындағанына тәуелсіз қылмысты жасауға
деген бір тілек біріктіруі тиіс.
Мысалы, сот үкімімен П. өзінің баласы А-ны келіні С-ны өлтіруге айдап
салғаны үшін кінәлі деп танылған. Соттың пікірінше айдап салу
төмендегілерден көрініс тапқан: П. келінімен жеке бастың араздығы
жағдайында оны бірге тұруға адам төзбейтіндей жағдайға келтірген: тамақ
бермеген, ауыр жұмыстар жасатып, көршілермен араласуға тиым салған және күн
сайын оның үстінен ұлына шағым айтқан. Соның нәтижесінде ол әйелімен жиі
ұрыс-керіс шығарып оны ұрып-соққан және кезекті бір ұрыс-керістің кезінде
әйелін атып өлтірген. Іс бойынша үкімнің күшін жоя отырып Жоғарғы Соттың
Пленумы: Ұлының көзінше келінінің жүйелі түрде арына тиіп кемсіткен П-ның
әрекеттерінің оны қылмыс жасауға итермелеген себептердің бірі болуы
мүмкіндігін теріске шығармай, әлдеқандай тұлғаның әрекеттері қылмысқа айдап
салушылық болып тек, олар басқа тұлғаны қылмыс жасауға тікелей
қасақаналықпен көндіргені дәлелденген жағдайда ғана қарастырылатындығын
атап көрсеткен.10
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабында қылмысқа
қатысудың бірнеше нысаны: күні бұрын сөз байласпаған адамдар тобымен
жасалған қылмыс, адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс,
ұйымдасқан топ жасаған қылмыс, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым)
жасаған қылмыс бекітілген. Қылмысқа қатысудың аталған нысандарын тереңірек
талдауды біз жұмысымыздың келесі тарауында жоспарлағандықтан біз оларға
тоқталып жатпаймыз.
І – 2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысушылар орындаушылар,
ұйымдастырушылар, айдап салушылар және көмектесушілер деп бөлінеді. Оларды
бұлай бөлуге олаардың қылмысқа қатысудағы атқаратын іс-әрекетінің мәнісі
мен дәрежесі негіз болып табылады. Қылмысқа қатысушыларды осындай түрлерге
бөле отырып заң шығарушы олардың жауаптылығын негіздеу, іс-әрекеттерін
дұрыс саралау және жаза тағайындағанда әрқайсысының ерекшеліктерін ескеру
мақсатын көздеген. ҚК-тің 28-бабында қылмысқа қатысушылардың түрлері және
олардың заңдық сипаттамасы бекітілген. Аталған бап бойынша қылмысты
тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен (қоса орындаушылармен)
бірге тікелей қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есінің дұрыс еместігіне
немесе кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық
жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты
әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам
орындаушы деп танылады. Қылмыстық нәтижеге өзгенің іс-әрекетерімен немесе
әрекетсіздіктері арқылы қол жеткізуді жанама орындаушылық деп атау
қалыптасқан ол төмендегідей жағдайларда орын алуы мүмкін:
1) тұлға жануарларды мысалы, үйретілген итті пайдаланып қылмыс жасайды;
2) тұлға қылмыс жасауға өзінің жастығына, психикалық аурулығына немесе
өзгеде мән-жайларға байланысты өзінің әрекеттерінің сипаты мен мәнісін
түсіне алмайтын адамды көндіргенде;
3) қылмысты тікелей жасаған тұлғаға қатысты аса қажеттілік жағдайын
туындатқан күш қолдану орын алғанда;
4) қылмыс заңсыз бұйрықты орындаудың нәтижесі болғанда.
Қылмыстық кодекстің 15-бабына сай қылмыстық жауатылыққа тартылатын
жасқа толмаған адамды қылмыстық іске тартқан кәмелеттік жасқа толған адам
тек берілген қылмыстың тікелей орындаушысы ғана емес сонымен қатар ҚК-тің
131 бабы бойынша кәмелеттік жасқа толмаған адамды қылмыстық іске тартқаны
үшін жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Қылмыстық кодекстің 36-бабына сай тұлғаны қүштеп немесе психикалық
мәжбүрлеудің салдары оған аса қажеттілік жағдайын туындатса соның
нәтижесінде ол қылмыс жасаса қылмыстық жауаптылықтан босатылуы тиіс.
Мысалы, тұлғаны өлтіремін деп қорқыту арқылы оны ұрлық жасауға мәжбүрлеу.
Ұрлықты нақты жасаған тұлға аса қажеттілік жағдайында әрекет етуі себепті
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жатпайды. Өзіне бағынышты адамға қылмыс
жасауға бұйрық берген бастық қылмысты жанама жолмен жасағаны үшін орындаушы
ретінде қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс. Жауаптылықтын осындай түрі бастық
пен бағынышты адамның арасындағы қатынастың сипатынан туындайды себебі,
бастықтың тарапынан билікті пайдалану бағынышты адамның әрекет бостандығын
шектейді. Қылмысты жанама түрде жасаудың аталған түрінің ерекшелігі мынада,
өзі үшін міндетті болып табылатын бастықтың бұйрығын орындаған бағынышты
адам қылмыстық жауаптылықтан бұл бұйрықтың заңсыздығын білмеген және біле
алмайтын және ол бұйрықты берген адамның қылмыстық ниетін аңғара алмаған
жағдайда ғана қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Бұл жағдайда тұлға
қылмыстың жүзеге асуына объективті түрде ықпал етеді бірақ кінәсінің
жоқтығына байланысты оның жасалуының қатысушысы бола алмайды.
Қатысушылық болуы үшін қылмыстың әрбір қатысушысы олармен жасалатын
іс-әрекеттің қылмыстық сипатын сезінуі тиіс. Егер бұл анықталмаса бұндай
тұлға қылмыстың қатысушысы болып таныла алмайды.11
Қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен
адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық
(қылмыстық ұйым) құрған не оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп
танылады (28 бап, 3-бөлігі). Ұйымдастырушы қылмысқа қатысушылардың ішіндегі
ең қауіптісі болып табылады. Оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 29-бабына
сілтеме жасала отырып сараланады. Қылмысты ұйымдастырушылардың әрекеті
көбінесе тұрақты қылмыстық топ, қылмысты ұйым құруға байланысты болады.
Ұйымдастырушылар объективтік жағынан алғанда қызметі қылмысқа қатысушыларды
табу, оның дайындығына, жүзеге асырылуына жоспар жасау, қылмысқа
қатысушылардың арасында берік тәртіп орнату, олардың өзара міндеттерін
бөлу, сондай-ақ қылмысты істеу барысында оған тікелей басшылық жасау
жағынан көрінеді. Барлық жағдайларда да ұйымдастырушы, қылмысты істеуді
дайындағында немесе басқарғанда олардың қатысушыларын біріктіріп, басшылық
жасайды, көп жағдайларда қылмыс істеудің бастамашысы болады. Кейбір ретте
қылмысты ұймдастырушы өзінің ұйымдастырушылық қызметін істелген қылмыстың
тікелей орындаушылық қызметімен қоса атқаруы да мүмкін. Бірақ та мұндай
жағдайда оның ұйымдастырушылық қызметін қылмысты орындаушылық қызметімен
алмастыруға болмайды. Өйткені қылмысты ұйымдастырушының зияндылығы
орындаушыға қарғанда жоғары және қауіпті болып табылады. Ұйымдастырушы тек
қана тікелей қасақаналықпен әрекет жасайды. Ол өзінің әрекетінің қоғамға
қауіпті екенін біле тұра содан туындайтын зардаптардың болуын болжай тұра,
сол зардаптың болуын тілеп істейді. Яғни айтқанда, ұйымдастырушы қылмысқа
қатысушылардың барлығының қылмысты әрекетінің біріктірушілері болады және
сол үшін де өзі ұйымдастырған нақты қылмыс құрамының санкциясына сәйкес
жазаға тартылады.
Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де
жолмен қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. (28 бап, 4-
бөлігі).
Айдап салушы болашақ қылмысты орындаушыны әр түрлі әдіспен қылмыс
істеуге азғырып, көндіріп, оның батылдығына жігер береді. Айдап салушы
(азғырушы) қылмысты істеушінің сана-сезіміне, еркіне тікелей әсер етіп, оны
қылмыс жасауға тікелей жігерлендіреді. Айдап салушының өзі қылмыс істеуге
көндірген адаммен қатынас жасауы ауызша, жазбаша, қимыл көрсету және тағы
басқа сан түрлі болуы мүмкін.
Қылмыс істеуге біреуді көндірудің тәсілі, құралы да сан түрлі болуы
мүмкін. Мұнда қорқыту, өтіну, сатып алу, сый-сияпат жасау, өз өкілдігі мен
беделін пайдалану сияқты сан алуан әдістер пайдалануы мүмкін. Кейбір
жағдайларда айдап салушы біреу емес, бірнеше болуы да ықтимал. Айдап
салушының барлық тәсілдері мен әдістері азғыруға көнушінің еркін басуға
немесе оны шатасуға әкеліп соқтырмауы керек, қайта оның белгілі бір
қылмысты жасауға деген жігерін қоздырып, соны істеуге деген бел
байланғандыққа итермелеуі керек. Айдап салушы барлық уақытта да белсенді
әрекет күйінде жүзеге асырылады. Айдап салушының интеллектуалдық көмек
берудің түрінен ажырата білу керек. Интеллектуалдық көмек беруге адам
қылмысты орындаушының ниетін құптайды, ал айдап салушылықта қылмыс істеуге
біреуді белсенді түрде көндіреді. Яғни, бұл екі ұғымның айырмашлығы осында.
Айдап салушылық өзінің істеген іс-әрекетінің мәнін сезуге қабілеті нақты
бір шешім жасайтын адам жөнінде ғана орын алады. Сондықтан да есі дұрыс
емес адамды, қылмыстық жасқа толмаған жасөспірімді айдап салушылықта
қылмысқа қатысу тәртібі қолданылмайды, бұл жерде айдап салушының әрекеті
біреу арқылы зиян келтіру ретінде бағаланады. Сол сияқты біреуді әдейілеп
қасақана теріс бағытқа салып, соның қатесін пайдаланып, сол арқылы қылмысты
жүзеге асыру да қылмысқа қатысудағы айдап салушылық болмайды. Мұндай
реттерде ондай әрекеттерді істеген адамның өздері қылмыстың тікелей
орындаушысына айналып кетеді.
Субъективтік жағынан алғанда айдап салушылық әрекеті тікелей
қасақаналық арқылы сипатталады. Өйткеніі айдап салушының арам ниеті
біріншіден, орын алатын нақты қылмыс құрамының объективтік жағынан
туындайтын барлық мән-жайларды, екіншіден, өзінің әрекетімен қылмыс
нәтижесінің себепті байланысының жалпы дамуын болжайды. Демек, айдап салушы
қылмыс істеуге басқа біреуді көндіріп, оны нақты бір қылмысты орындауға
көндіреді. Егер адам қылмыс жасауға азғырмайтын өзінің теріс көзқарасымен
көңіл-күйін білдірсе, онда ондай адамның әрекетінде айдап салушылық
болмайды.
Кейбір жағдайларда мұндай іс-әрекет нақты бір жағдайларға байланысты
жеке қылмыс құрамын түзуі мүмкін (169, 170 баптар).
Кеңестермен, нұсқаулармен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе
құралдар беруімен не қылмысты жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстың
жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс
жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың ізін не қылмыстық жолмен табылған
заттарды жасыруға күні бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды
сатып алуға немесе өткізуге күні бұрын уәде берген адам көмектесуші деп
танылады (28 бап, 5-бөлігі).
Объективтік жағынан алғанда қылмысқа көмек көрсету доғарыда
көрсетілген тәсілдермен істелінентін қылмыстың жүзеге асырылуына жәрдемдесу
болып табылады. Тәсілдердің нақты тізбегі Қылмыстық кодекстің 28 бабының 5-
бөлігінде көрсетілген. Мұнда қылмыс істеуге пайдаланылатын барлық
тәсілдердің нысандары толық айтылған.
Көмектесушінің қылмысты орындаушылардан өзгешелігі, сол қылмысқа
көмектесу әр уақытта да орындаушының қылмысты іс-әрекетті істеуінің алдын
алады. Өйткені қылмыстық заңда қылмысқа көмектесушінің бір белгісі күні
бұрын уәде беру деп тегінен-тегін көрсетілмеген. Күні бұрын қылмыс
істелгенге дейін көмектесуге уәде берген адам ғана қылмысқа көмектесуші деп
табылады. Ал егер адам күні бұрын көмектесуге уәде бермей-ақ орындаушының
істеген қылмысына көмек көрсетсе, онда мұндай адамның әрекеті Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген тиісті құрамдарды бірге орындаушы
ретінде бағаланады. Қылмысқа көмектесу заттай (материалдық) немесе
интеллектуладық болып бөлінеді.
Заттай (материалдық) көмектесу, әдетте, белгілі бір белсенді іс-
әрекеттер – құрал беру, кедергілерді жою, қылмыс істеуге пайдаланылатын
құралдар мен аспаптар беру арқылы жүзеге асырылады. Кейбір жағдайларда
заттай көмектесу әрекетсіздік арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы,
күзетшілер мен басқа да адамдардың мемлекеттік мүлікті сақтау жөніндегі
өздерінің құқылық міндеттерін орындауға күні бұрын қылмысты түрде әдейі
ұқыпсыз қарап басқалардың осы мүлікті ұрлап, көп мөлшерде материалдық
залалға ұшыратуына көмек беруі және тағы басқалары.
Интеллектуалдық көмектесу, әдетте, орындаушының қылмыс істеуге деген
шешімін, жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге
қылмысты істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен ақыл беру, сондай-аққылмыс
істеуге пайдаланылатын құралдар мен қару-аспаптарды, қылмыскердің өзінің,
қылмыстың ізін, қылмысты жолмен табылған заттарды жасыруға, сондай-ақ
қылмыстық жолмен табылған заттарды алуға немесе сатуға күні бұрын уәде беру
әрекеттері жатады. Мысалы, көмектесуші қылмыс жасауға ең тиімді қару мен
құралды қолдану туралы немесе қылмысты жүзеге асыруда пайдалынылатын
көліктің түрі туралы ақыл-кеңестер беру арқылы қылмысты орындаушының нитеін
жүзеге асыруға деген жігерін, шешімін арттырып, соның қылмысты ойдағыдай
жүзеге асыруына демеу болады.
Қылмысқа айдап салушыдан қылмысқа көмектесушінің айырмашылығы мынада:
қылмыс айдап салушы, орындаушыны қылмыс істеуге көніретін болса, ал
көмектесуші қылмыс істеуге өздігінен бел байлаған адамға ақыл-кеңес,
нұсқаулар беру арқылы оның қылмыс істеуге, істелген қылмысты жасыруға деген
сенімін нығайтады. Бұл жерде қылмысқа көмектесуші субъективтік жағынан
орындаушының істейтін қылмысының мәні жөнінде толық хабардар болса, одан
туындайтын зардапты күні-бұрын болжаумен бірге қылмысты орындаушының
істейтін іс-әрекетіне өзінің себепті байланысының болғандығын толық сезеді
және соны тілейді. Заң бойынша күні бұрын қылмыс істегенге дейін немесе
қылмысты істеу барысында уәде беріп қылмысты жасырушылық қылмысқа
көмектесудің бір түрі болып табылады. Егер қылмыс аяталғаннан кейін оған
көрсетілген көмек қылмысқа көмектесушілік емес, бұл іс-әрекет қылмыстық
заңда көрсетілген жағдайда, қылмысты жасырушылық ретінде сараланады.
ІІ – Тарау. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау
ІІ-1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
Екі немесе одан көп адамдардың қасақана, басқалармен бірлескен
түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ
адамдардың жасаған қылмысы болып танылады.
Топ адамдар жасаған қылмыста алдын-ала келісім болуы да болмауы да
мүмкін.
Әлеуметтік-демографиялық түрғыдан алғанда қылмысты топ күйінде жасау
кәмелетке толмағандардың және жастардың қылмыстылығына тән. М.М. Бабаевтың
айтуынша кәмелетке толмағандардан тұратын және бірыңғай орындаушылар
болатын топ, екіншісі ересек адамдар да араласатын топтар.12
С. Баймурзиннің зерттеуі бойынша қалалы жерде, жас өспірімдермен
жасалатын қылмыстардың 80% топ күйінде жасалады13. Осыған ұқсас
көрсеткішті А.С. Чокморова да келтіреді14.
Қылмысты топ нысанында жасау, Қылмыстық кодексте бірнеше
құрамдарда көрсетілген. Мысалы, 233, 234, 238, 248 т.б. бабтардың тиісті
бөлімдерінде, тармақтарында кездеседі. Мұндай жағдайларда топ адамдардың
қылмыс жасауы, осы қылмысты жасаушылардың қауіптілік сипатын көрсетеді. Ал
қалған барлық жағдайларда, топ адамдардың әрекеттері қылмыстық заңның жалпы
бөлімі шеңберінде, қоғамға қауіптілігі бағаланып, сараланады. Олардың
нәтижесі әрбір қылмысқа қатысушыға жазаны жеке-жеке тағайындау кезінде
көрінеді. Топ адам болып қылмыс жасау, жалпы табиғатынан қылмысқа
қатысушылықтың бір көрінісі немесе нысаны болып есептеледі.
Р.Р. Галиакбаров, топ адамдардың жасаған қылмыстарына, роль бөліп
қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық нысандарды жатқызады.15 Бұл нысан
басқа да объективтік белгілерге ие болуына байланысты, ұйымдасқан топ
тәрізді нысандарға айналу мүмкіндігіне ие. Қ.К. 31 бабында топ адамдар
қылмысына жеткіліксіз түсінік берілген. Егер екі немесе одан көп орындаушы
келісімсіз қатысса, ол топ адамдар жасаған қылмыс болып саналады.
Келісімнің болуы немесе болмауымен, орындаушылық әрекеттердің мағынасы мен
мазмұны ашылмайды. Заңдағы орындаушылар деген сөздің өзі жеке түсіндіруді
қажет етеді.
Біздің ойымызша топ адамдар қылмысының белгілері мыналар болып
табылады: а) қылмысқа қатысушылардың бірнешеу болуы (екі одан да көп адам),
ә) әр бір қатысушының белгілі бір қылмыс құрамының объективтік жағын
құрайтын әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) орындауға толық немесе жартылай
қатысуы, б) қылмысқа қатысушылардың қылмыстың нәтижесіне бірлесіп, күш
біріктірудің арқасында жетуі, немесе екі жақты субъективтік байланыс болуы,
әр қатысушыда қасақаналықтың болуы. Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа,
топ адамдар қылмыстарына кез кездерде қосымша белгілерде бола алады. Мысалы
алдын-ала келісім, тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ
адамдардың бірлескен әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып,
қылмыс басқаша сараланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдасқан
топ, қауымдастық тәрізді нысандарға айнала алады.
Бірінші белгі, яғни екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы сандық
белгі болып табылады. Топ адамдар қылмыстарына қатысушылар қылмыстық
жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс адамдар болуы керек. Алайда олардың
ішінде абайсыздықта қылмыс жасағандар, кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс
емес адамдар да болуы ықтимал. Қылмыстың субъектісі болып табылмайтын
адамдардың қолымен қылмыс жасалып, қалған қатысушылар ұйымдастырушы, айдап
салушы тәрізді ролдерді атқарғанымен, топ адамдар жасаған қылмыс деп
бағалануы керек. Себебі мұндай жағдайда, қылмыстың субъектісі болып
саналмайтын адам, қылмыстың құралы ретінде пайдаланылады. Роль бөліп
қылмысқа қатысуда бір адам екінші қылмыстың субъектісі бола алмайтын адамды
қылмыс істеуге айдап салса, біз мұндай жағдайда қылмысқа қатысу жоқ деп
танимыз. Яғни сол айдап салушы адамның өзі сол қылмыстың орындаушысы болып
табылады. Дәлірек айтқанда біреу арқылы орындайды. Осындай көзқарасты Ю.
Солопанов та келтіреді16. Ал есі дұрыс емес немесе жауаптылық жасына
жетпеген бір адамды қылмыс жасауға бірнеше адамдар айдап салса ше? Мұндай
жағдайда қылмыстың орындаушысы бір ғана адам емес, сол бір тектес айдап
салушылық әрекеттер жасаған адамдардың барлығы да орындаушылар болып
табылауы керек. Яғни мұндай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы болып
есептеледі.
Біз, әрбір қылмысқа қатысушының қылмысты тікелей орындауға немесе
қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін ара орындауға
қатысуында, қылмыскерлердің бірлескен әрекеттерінің көлемін ескеруіміз
керек. Қылмысқа қатысушылардың орындаушылық әрекеттері, көлемі бойынша
бөліне алады: Біріншісі, әрбір субъектінің қылмыстың объективтік белгілерін
толық орындай алуы. Мұның мысалы, әрбір топ мүшесінің жасаған қылмыстық
жыныстық қатынасы.
Екінші түрінде, қылмысқа қатысушылардың бірлесіп жасаған қылмыстық
әрекеттерін бір-бірінен бөліп алғанда, қылмыстық объективтік жағы белгілері
құрылмайды. Яғни, мұндай жағдайда қылмысты бірге орындаушылар әрекеттерді
бөліп орындайды. Топ адамдардың осы тәрізді қылмыс жасауына, қылмыстың
түрінің күрделілігі, көлемділігі әсер етуі керек. Демек, қылмыстың толық
орындалуы немесе аяқталуына дейін, топ болып қылмысты орындаушылар бірнеше
кезеңнен құралатын әрекеттерді орындауы қажет. Мұның мысалы, Қ.К. 206
бабында қарастырылған жасанды ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындау
немесе өткізу, 259 бабтағы есірткі заттарды заңсыз дайындау, пайдалану,
сақтау, тасу немесе өткізу тәрізді тағы басқа қылмыстар бола алады. Бірінші
қылмыскер дайындайды, екінші қылмыскер өткізеді.
Топ адамдар қылмыс жасауының үшінші түрі қылмысты орындаушылықтың
түсінігінде тікелей көрсетілген. Яғни мұндай жағдайда топ болып қылмыс
жасаушылардың біріншілері қылмыстың объективтік белгілерін түгел орындайды,
ал екіншілері бір бөлігін ғана орындайды. Мысалы бірінші қылмыскер кісі
өлтіру кезінде пышақ салса, екіншісі қолын ұстап тұрады. Сондықтан мынандай
анықтамамен келісу қиын. Н.С. Гагарин қылмыс жасау орында қылмыстың
нәтижесіне жету үшін орындаушыға жағдай жасаған (оказывало содействие
соисполнителю) адам бірге орындаушы деп танылады – дейді.17
Топ болып қылмыс жасауда, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері
бірлескен түрде болуы шартты. Қылмысқа қатысушылардың бірігуі, – бұл
қылмыскерлердің әрекеттерінің біріккен түрде орындалуы ғана емес, сонымен
бірге олардың арасында қылмысқа деген ой немесе қасақаналығының бірігуімен
де анықталады. Қылмыстық ой немесе қасақаналықтың бір тектес болуы ішкі екі
жақты байланыспен анықталады. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты
байланыс, топтың жасайтын қылмыс түрін білуімен, жасайтын іс-әрекеттің
сипатын сезінуімен, осы әрекеттердің нәтижесінде туындайтын қоғамға қауіпті
зардапты көре білуімен анықталады. Яғни топ болып қылмысқа қатысушылардың
бірлесіп қылмысты орындауы, субъективтік жағынан ішкі екі жақты байланыстың
болуымен анықталады. Сондықтан мынандай сұраққа бірден жауап беруге болады.
Н. Гальперин қарақшылық қылмысын жасау туралы келісімге кірген, бірақ
қылмыс жасау кезінде белсенді әрекет жасамаған, күш қолданбаған адамның
әрекетін қалай бағалау керек – дейді.18 Бұл әрине топ түрінде қылмыс
жасау ретінде бағалау керек.
Келесі айта кететін жәйт, топ адамдардың қылмыс жасауы келісім
белгісіне қарай екі түрде көріне алатындығы жайында, Біз қылмысқа
қатысушылықтағы келісімнің маңызы жайында жұмыстың бұдан бұрынғы
бөлімдерінде айттық.
Алдын-ала келісімсіз түрде қылмыс жасау қылмысқа қатысу нысандарының
ішінде негізінен топ адамдар қылмысында жиі кездеседі. Алдын-ала келісімсіз
топ болып қылмыс жасау бұзақылықта, жеке адамдардың өз басына бағытталған
қылмыстарда, т.б. кездеседі.
Осы түрдегі топ адамдар қылмыстарының алдын-ала келісіммен жасалатын
қылмыстарымен ортақ және ажыратушы белгілері мыналар болып табылады; ортақ
белгілері: а) екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы, б) қылмыстың
құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір қылмыскердің қатысуы,
в) қылмысты бірігіп, яғни күш біріктіріп жасауы, г) әрбір қатысушының
қасақана түрде әрекет етуі, Ажыратушы белгісі: д) бірлесіп қылмыс жасау
жөнінде күні бұрынғы немесе қылмыс орындалардан бұрын келісімнің болмауы.
Р.Р. Галиакбаровта алдын-ала келісімсіз жасалатын топ адамдар
қылмысының белгілерін осы тәрізді анықтай келіп, соңғы белгіні яғни біздегі
д пунктінің орнына бірлесіп қылмыс жасау жөніндегі топ мүшелерінің
келісушілік әрекеттерінің екі жақты байланыста болуы деген күмәнді белгі
келтіріледі19.
Біздіңше келісімнің болуында, сөзсіз қылмысқа қатысушылардың арасында
екі жақты байланыс орын алады. Бірақ Р.Р. Галиакбаров айтқандай екі жақты
байланыс алдын-ала келісім де ғана емес алдын-ала келісімсіз түрде
жасалатын қылмыстарда да болуы негізді. Р.Р. Галиакбаров, алдын-ала
келісімсіз түрде жасалатын қылмысқа қатысушылықты қарастыра отырып, келісім
туралы сөз қозғайды. А.Ф. Зелинский Қатысушылардың арасында субъективтік
байланыс біржақты болғанда келісімсіз қылмысты бірге орындаушылық мүмкін
емес. Қатысушылардың арасында келісім қылмыс жасау алдында немесе қылмыс
жасау кезінде пайда бола алады – деген көңілге қонымды пікір
келтірген20.
Біз жоғарыда қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс
алдын-ала келісім болмайтын қылмысқа қатысушылықта да бола алады дедік.
Мысалы, Хабибулов Г.Р., Фролов К.Д. түн уақытында көшеде отырып арақ ішеді.
Бұлар таныс емес, көшеде кетіп бара жатқан Храмовты тоқтатып, Хабибулов
темекі сұрап тиіседі. Храмов темекі жоқ дегенде Хабибулов қолындағы
бөтелкемен оның басынан ұрады. Жерге құлаған Храмовты Хабибуловқа қосылып
Фроловта тепкілейді. Екеуі мұнан кейін жәбірленушінің кимін шешіп алып, оны
көшенің арығына сүйреп тастайды. Храмов сот-медициналық сараптамасы
актісінің көрсетуі бойынша аса-ауыр дене жарақатынан қайтыс болған.
Тергеу органдары Хабибулов пен Фроловтың қылмысты әрекеттерін Қ.К. 96
бабы 2 бөлімінің б,г тармақшаларымен саралаған21. Немесе1994 жылы 4
маусымда Багдасарян және Локин деген азаматтар Валюталық реттеу жөніндегі
14 сәуір 1993 жылғы заңды бұза отырып азаматша Василевадан, оның доллар
сатумен айналысуға лицензиясы жоқ екенін біле тұрып, одан одан доллар сатып
алу үшін үйіне бірге келеді. Багдасарян және Локин 80 000 теңгеге 1750
доллар алуға келіседі. Василеваның қолынан АҚШ-тың көп ақшасын көріп,
Багдарсарянда сол мезетте оны өлтіру ойы пайда болады. Василеваның ақша
санап жатқанын пайдаланып, Багдарсарян темір зат алып Василеваның басынан
ұрады. Локин Багдарсарянның әрекет мағынасын түсініп Василеваны біржола
өлтіру мақсатымен қалтасынан пышақ алып жәбірленушінің желкесіне салады.
Мұнан кейін олар Василеваның 41 000 теңге және 20 000 АҚШ долларын алып,
бірге қашып кетеді.22
Бұл мысалдарда қылмыскерлерде аталған қылмыстарды жасау жайында алдын-
ала келісім болмаған. Қылмыс жасау ойы аяқ астынан пайда болып, ол іске аса
бастағанда, екінше қылмыскер қылмыстың әрекет мағынасын түсініп, әрі қарай
қылмыстың орындалуын жалғастырған. Қылмыскерлердің арасындағы екі жақты
байланыс, мұндай алдын-ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарда қандай
белгілермен анықталады? Бұл байланыстар, жоғарыдағы қылмысты уақиғалардың
мазмұнындаа айтылғандай, бір қылмыскердің бастаған қылмыстық әрекетінің
мағынасын екіншісінің түсініп жалғастыруымен, бір тектес әрекеттердің
жасалуымен, уақыттың, оқиға орнының бірдей болуымен және басталған қылмысты
басқаша мағынада түсінбей, сол бірінші қылмыскердің әрекетін қостайтын
мағынада түсінуімен анықталады. Осы белгілердің барлығы қосылып, алдын-ала
келісімсіз түрде жасалатын қылмыстардың бірлесіп орындалуын анықтайды.
Әрине алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда қылмысқа
қатысушылықтың түсінігіне толық сай келеді.
Р.Р. Галиакберовтың мына пікірі қызық. Ол алдын-ала келісім бермеген
қылмысқа қатысушылар, қылмыстық топтың субъектілері бола алмайды – дейді.
Сөйтіп мынандай жиі кездесетін мысал келтіреді. К және Н өздері жұмыс
істейтін заводтан мүлік ұрлап, оны алдын-ала келісім бермеген дүкенші А-ға
алып келеді. А осы заттардың ұрланған екенін біле тұрып дүкеніне салып
сатады. А ұрлық үшін жауап бермейді және қылмыстық топтың қатысушысы емес.
А тек өз қылмысы үшін жауап береді – дейді.23
Р.Р. Галиакберовтың бұл мысалға берген бағасы дұрыс және дүкенші А
біздің қылмыстық кодекстегі 183 баптағы, қылмыстық жолмен табылған мүлікті
біле тұрып пайдалану және өткзу қылмысын жасаған болып табылады.
Бізге күмәнді Р.Р. Галиакберовтың дүкенші А-ны алдын-ала келісім
бермеген қылмысқа қатысушыға жатқызуы. А ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау – І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның
белгілері.
І – 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ...6
І – 2. Қылмысқа қатысушылардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Тарау – ІІ. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау.
ІІ – 1. Адамдар тобының қылмыс
жасауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..22
ІІ – 2. Қылмысқа қатысушылық барысында рольдер
бөлісу ... ... ... ... .30
ІІ – 3. Ұйымдасқан топ қылмысқа қатысушылықтың
нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..44
ІІІ – 4. Қылмыстық
қауымдастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 68
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...78
Кіріспе
Қазақстан Республкасының қылмыстық заңнамасының қоғамда болып жатқан
түбегейлі өзгерістерге сай және тек ғана қылмыстық заңнама емес тұтастай
құқықтық жүйенің қайтадан жасақталуы табиғи қажеттілік болып табылады.
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексі
Қазақстанның Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған
прициптері мен нормаларына негізделген. Өзінің ең басты міндеті адам,
мемлекет, қоғам мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау болып
табылатын қылмыстық заңнама да қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерден
тыс қала алмайды. Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретіндегі
құқықтық жүйесін қайта құру заң тану ғылымының алдында тұрған зор міндет
болып табылады.
Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы Қылмысқа қатысушылық
нысандары - деп аталады. Қылмысқа қатысушылық мәселесі біздің ойымызша
зерттелуге тиісті күрделі құрлысымен және күрделі міндеттерімен
ерекшеленеді. Себебі тақырыптың аты айтып тұрғандай адамдардың топтанып
қылмысқа баруының себебі неде, аталған мәселені зерттеп талдау барысында
оның әлеметтік – психологиялық ерекшеліктерінің қандай ықпалы бар, жалпы
аталған мәселе елеміздің қылмыстық заңнамасында қандай негіздемелерге
сүйенеді? Аталған сұрақтардың қылмыстық құқық ғылымын бүгінгі таңда
толғандыруы біздің ойымызша тақырыптың қазіргі уақытта өзектілігін көрсетсе
керек. Тақырыпты дипломдық жұмысымыз ретінде таңдап алуымыздың бір себебі
де осында.
Қылмысқа қатысушылық және оның қоғам үшін аса қауіпті болып
табылатын түрі ұйымдасқан қылмысты қазіргі қоғамдағы аса келеңсіз құбылыс
ретінде зерттеу, оның негізгі себептерін ашу, онымен күрестің барынша
тиімді жолдарын белгілеу бағытарында жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстары аз
емес. Қылмысқа қатысушылық мәселесінің қылмыстық құқық ғылымындағы зерттелу
деңгейіне келетін болсақ аталған тақырыпқа кеңес заманында Р. Галиакбаров,
П. Тельнов, Ф. Бурчак, У. Лыхмус және т.б. ғалымдар зерттеулер жүргізіп
аталған мәселенің теориялық жақтарын біршама толық ашқан. Ол зерттеулердің
басым көпшілігі қылмысқа қатысушылық нысандарының тұрақтылық, келісімділік
беріктік дәрежесіне қарай негізделуіне байланысты құрылған. Қазіргі қоғамды
алаңдатып отырған сыбайлас жемқорлық, ұйымдасқан қылмыстың, қылмыстық
топтардың ішкі ұйымдастырылуының жоғарғы деңгейі тіпті ондай қылмыстық
құрылымдарда мемлекеттік лауазымды тұлғалардың жиі көрініс беруінің өзі
аталған құбылысты зерттеуді жаңаша бағытта жүргізуді талап етеді.
Сот практикасында кездесетін жекелеген істердің ҚК-тің 31 бабында
бекітілген нысандарға сай келмей жатуы аталған мәселені теориялық жағынан
әліде болса тиянақтауды талап ететіндігін білдіреді.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін біз өзіміздің дипломдық
жұмысымызды тиісті бөлімдерден тұратын екі тарауға бөлуді дұрыс деп таптық.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері-деп аталатын бірінші
тарауында біз қылмысқа қатысушылық институтының ұғымын, заңда бекітілген
қатысушылықтың нысандарын, қатысушылардың түрлерін және осы мәселеге
байланысты ғылыми ой-пікірдегі негізгі тұжырымдамаларды талдауға арнадық.
Осы аталған зерттеу жұмысымызда біз арнайы монографиялық еңбектерді көптеп
тартуға тырыстық. Сонымен қатар жұмыстың жекелеген бөлімдерінде қылмыстық
құқық бойынша бұрынырақта және қазіргі жазылған оқулықтар кеңнен
пайдаланылды олардың толық тізбесін біз дипломдық жұмыстың соңында
көрсеттік. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау атты жұмысымыздың
екінші тарауы тақырыпты негізінен зерттеуге арналған. Қылмысқа
қатысушылықтың жекелеген нысандарына түсінік беріліп олардың объективтік
және субъективтік белгілеріне шолу, зерттеу жүргіздік.
Сонымен бірге осы мәселенің әле жете зерттелмеген тұсы қылмысқа
қатысу нысанының түсігі қарастырылып анықтама берілді. Жұмыстың барынша
толықтылығы мен сапалылығы үшін қылмысқа қатысушылықтың заңда бекілген
нысандарымен тікелей байланысты болып табылатын кейбір дау туғызатын
мәселер атап айтқанда, қылмысқа қатысушылықтың қоғамдық қауіптілік
дәрежесіне ҚК-тің Жалпы бөлімінде қарастырылған қылмысқа қатысушылық
институтының Ерекше бөлімге таралауы, заң қолдану қызметі барысында
пайдаланылуы мәселелеріне тереңірек тоқталдық. Сонымен қатар дипломдық
жұмыстарға қойылатын талаптарды ескере отырып қортынды бөлім және
пайдаланған әдебиеттер тізімі жұмыстың құрылымына енгізілді.
Тарау – І. Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі және оның белгілері.
І – 1. Қылмысқа қатысудың түрлері мен нысандары
Қылмыс қоғамға қауіпті құбылыс ретінде бір немесе бірнеше тұлғаның
күш біріктіруі арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Кей кездерде бірнеше тұлғаның
қылмыс жасауы барысында олардың арасында қылмыс құрамының объективтік
жағының шеңберінен шығатын өзара рольдер бөлісу орын алады. Осындай
жағдайдың барысында бұл тұлғалардың жауаптылығының айқындалған, заңнамалық
түрде бекітілген шарттары талап етіледі. Аталған шарттар Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 27, 28, 29, баптарында бекітіліп
тұжырымдалған.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде бектілген кейбір қылмыс
түрлерінің заңи конструкциясының өзі ол қылмыстарды қатысушылықпен
жасалатын немесе топтық қылмыстар ретінде қарастырады. Сонымен қатар кейбір
қылмыстар тек топтанып жасау арқылы ғана жүзеге асырылады (мысалы, жаппай
тәртіпсіздіктер ҚК 241-бабы, бандитизм – ҚК-тің 237 бабы). Сонымен қатар
қылмыстық заңнамада топтанып жасауды ауырлатушы мән-жәй ретінде
қарастыратын қылмыс құрамдары бекітілген. Мысалы, меншікке қарсы
пайдакүнемдікпен жасалатын қылмыстардың басым көпшілігінің құрамында
адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша; ұйымдасқан топ болып
аталған қылымыстарды жасау сараланған құрамдар болып табылатындығын атап
айтуға болады.
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны
ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда
адамдардың топтанып қылмыс жасауының қоғамдық қауіптілігі жоғары болады.
Қылмыстық іс-әрекетке бірнеше тұлғаның тартылуы, олардың күш біріктіре
отырып қылмыс жасауы олардың қылмыстық мақсатарына қол жеткізудегі
міндеттерін шешуді оңайлатады. Қатысушылықпен жасалатын қылмыстарды аяғына
дейін жеткізу оңайлайды, оның ізін жасыру қиындық туғызбайды және топтанып
жасалатын қылмыстардын объектіге келетін залалдың көлемі де үлкен болады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің
27-бабында Екі немесе оданда көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана
бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады- деп бекітілген.
Осы анықтамадан біз қылмыстық құқықтың арнайы институты ретіндегі
қылмысқа қатысушылықтың сипаттық екі сәтін аңғара аламыз: а) қатысушылықтың
сандық белгісі, б) оның сапалық белгісі.
Егер қылмысқа екі немесе оданда көп тұлға қатысқан жағдайда ғана
қатысушылықтың мүмкін болуы оның сандық көрсеткіші болып табылады.
Қатысушылық үшін біріктірілген және қасақаналық әрекеттің талап
етілуін біз оның сапалық белгісі ретінде қарастырамыз. Егер бірнеше тұлға
бір-бірімен байланыссыз, бір-біріне тәуелсіз түрде қылмыстық әрекетті бір
мезгілде жүзеге асыратын болса онда ол қылмысқа қатысушылық болып танылмауы
тиіс. Мысалы, А., дүкен есігінің ашық тұрғанын және сатушының басқа
бөлмеден тауар әкелуге кеткенін байқап сөреде тұрған азық-түліктерді ұрлай
бастады., сол кезде оны байқаған Б. ол да сөреден азық-түліктерді алып
кеткен. Аталған жағдайда біріктірілген әрекет жоқ ендеше қылмысқа
қатысушылық та болмайды.
Барлық қатысушылар үшін ортақ болып табылатын бір қылмысты жүзеге
асыруға бағытталған бірнеше тұлғаның әрекеті бірігушілікті білдіреді.1
Бұл қызметтің ортақтығы бірегей қылмыстық нәтижеге қол жеткізуі үшін
қатысушылардың күш біріктіруінен көрініс табады. Қылмыстық қызметтің
біріктірілуі оның қатысушыларының арасындағы белгілі бір келісушілікті
қарастырады.
Қатысушылардың біреуімен ендігі басталған қылмыстық іс-әрекетке
өзгесінің келіп кейінен қосылуы да қатысушылық болып табылады, бірақ бұл
жағдайда да қатысушылық үшін қатысушылардың әрқайсысының әрекеті туралы
олардың өзара хабардар болуы сипатты болып табылады. Қылмыстық іс-әрекет
туралы өзара хабардар және қылмысты тікелей орындаушымен бірдей пиғылды,
ортақ мақсаты бар тұлғалар ғана қатысушылық үшін жауаптылыққа
тартылады.2
Қылмыстық заңнама қатысушылық үшін жауаптылықтың ерекше негіздемесін
қарастырмайды. Қатысушылардың жауаптылығы үшін олардың іс-әрекеттеріндегі
қылмыс құрамын анықтау керек. Сонымен бірге олардың орындаушыдан басқа
барлығының қылмыстың объективтік жағын жүзеге асыруға тікелей
қатыспайтындағы қатысушылық үшін қылмыстық жауаптылықтың өзіндік ерекшелігі
болып табылады. Көп жағдайларда олардың қылмыстық іс-әрекеттері қылмыс
жүзеге асырыла бастағанға дейін басталып және аяқталады (айдап салу және
көмектесу). Ендеше олардың жауаптылығын негіздеу үшін Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті баптарында бекілген ережелер жеткіліксіз болады
сонымен қатар ҚК-тің 29-бабында тұжырымдалған жалпы шарттарда талап
етіледі. Алайда бұл жағдай қатысушылық үшін қылмыс жауаптылықтың
негіздемесі өзгереді дегенді білдірмейді. Жауаптылықтың негізі болып қылмыс
құрамы танылады алайда біз бұл жерде қылмыс құрамы ретінде қылмыстық
құқықтың Жалпы және Ерекше бөлімдерінде тұжырымдалған белгілі бір іс-
әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын оның объективтік және субъективтік
белгілерін түсінуіміз қажет.3
Қатысушылықтың қажетті белгісі – қылмысты бірігіп жасау –
қатысушылардың жауаптылығын анықтайтын екі негізгі сәтті қарастырады: а)
қатысушылардың барлығының іс-әрекеттері қылмыстың орындаушысымен жасалған
іс-әрекеттермен себепті байланыста болуы тиіс (қатысудың объективтік
белгісі) ; б) бұл әрекеттер қасақана болуы тиіс (қатысудың субъективтік
белгісі)
Қазіргі уақытта себепті байланыс қылмысқа қатысушылықтың қажетті
белгісі болып табылады деген тезис ешқандай күмән туғызбайды. Аталған
тұжырым қылмыстық заңнаманың қылмысты күні бұрын уәде бермей жасыруды
көмектесу нысанындағы қылмысқа қатысушылыққа жатықзбай оны қылмысқа жанасу
түріне жатқызатындығына негізделеді.
Қылмысқа қатысушылық өзінің барысында бірнеше тұлғаның күш біріктіруі
арқылы қылмыстық нәтижеге алыа келетін күрделі құбылыс болып табылады.
Олардың әрқайсысының әрекеті қылмыстық салдарды туындатқан ортақ себептің
қосылғыстары болып табылады. Алайда бұл жерде себепті байланыс белгілі бір
ерекшеліктерге ие болады.
Егер қылмыс барлығы бірдей орындаушылар сияқты әрекет ететін бірінші
қатысушымен орындалатын болса, онда олардың әрекеттері бірдей мөлшерде
қылмыстық нәтиженің себебін құрайды. Бұл олардың әрқайсысының әрекеттері
бірмәндес және біршамалас дегенді білдірмейді. Олардың қылмыстағы ортақ
үлесі әртүрлі болуы мүмкін, бірақ ол әрқашан қылмыс құрамының объективтік
жағының шеңберінде жүзеге асырылады. Орындаушылар әрекетінің әртүрлігілігі
оның күрделілігіне тәуелді болады. Зорлаудың объективтік жағы ең алдымен ер
адамның күш қолдануымен әйел адамның еркінен тыс жыныс қатынасын жасауы
болып табылады, егер тұлға өзі тікелей жыныс қатынасын күш қолдану арқылы
жасамаса бірақ күш қолдану арқылы жәбірленуші басқалардың зорлауына жағдай
туғызса ол зорлаудың бірігіп орындаушысы болады. Мысалы екі адам
жәбірленушімен күш қолдана отырып жыныс қатынасын жасады, ал үшіншісі
жиіркеніп немесе физиологиялық себептерден оны жасаған жоқ бірақ,
жәбірленушіге күш қолдануға оны зорлау сәтінде қатысты. Ондай жағдайда
үшінші қатысушының әрекеті ҚК-тің 120-бабы 2 бөлімінің а пункті бойынша
аяқталған зорлауды бірігіп орындаушылық ретінде ҚК-тің 24-бабына сілтеме
жасалынбай саралануы тиіс. Осылай саралау Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты Пленумының Әйел зорлағаны үшін жауапкершлікті белгілейтін Заңдарды
Соттардың қолдану тәжірибесі 23. 04. 1993 жылғы №1 қаулысының 8 п. сәйкес
келеді онда күш қолдану арқылы жыныстық акт жасамаған бірақ басқаларға
жәбірленушіге күш қолдану арқылы зорлауға жәрдемдескен тұлға топтанып
зорлаудың бірігіп орындаушысы болып саналатындығы айтылған. 4
Айдап салу және көмектесу түріндегі қатысушылық орындаушы қылмысты
жасаған сәтке дейін ғана орын алады, ия болмаса оны жасау барысында
біріккен іс-әрекет болып, бірақ барлық жағдайда қылмыстық нәтижеге дейін
жүзеге асырылады. Қалған басқа әрекеттердің барлығы, егер олар
қатысушылармен күні бұрын келісілмеген болса бірігіп қатысушылық болып
табылмайды, берілген қылмыстық нәтижеге қылмысқа кейін қосылған тұлғаға
кінә ретінде таңыла алмайды.
Қатысушылықтың барысындағы себепті байланыстың келесі ерекшелігі
қатысушының әлде-қандай белсенділікпен қылмысқа ықпал жасауы, яғни
қатысушылардың ортақ қылмыстық әрекетіне өзінің үлесін қосуы.
Әрекетсіздік жолымен қылмысқа қатысушылық мүмкіндігінің мәселесі
талас тудыратын мәселе болып саналады. Негізінен алғанда қылмысқа
жәрдемдесу әрекетсіздікпен де жүзеге асырылуы мүмкін қылмыс жасауға кедергі
келтіретін жағдайды жоюды қылмыстың жасалуына кедергі келтіруге тиісті
субъектінің бас тартуы ретінде бағалауға болар. Алайда мәселе осындай бас
тартудың тек күні бұрын келісім болған жағдайда ғана мысалы, орындаушыға
уәде ету немесе осындай уәденің болғандығын білдіретін әлдеқандай басқа да
әрекет жасалғанда қатысушылық танылатындығында. Мысалы, қойманың
күзетішісі қоймадан ұрланған мүліктердің тасылып алуына кедергі жасалмайды
ол көмектесуші болып танылуы мүмкін егер бұл оның ұрылармен күні бұрын
жасасқан келісімімен байланысты болса немесе ол қандайда болмасын
әрекеттермен мүлікті алып кетуге келісім білдірген болса. Алайда осындай
жағдайда келісімінің өзі немесе басқада іс-әрекеттер күзетішінің жүрыс-
тұрысын қылмысқа көмектесушілікке айналдыратын белменді қызмет болып
табылады.
Кез-келген қатысушының қызметі жасалған қылмыспен себепті байланыста
болуы үшін орындаушының санасына ықпал етуі және оның қылмыс жасауының және
қылмыстық нәтиженің туындауының құрамдас бөлігі болуы тиіс 5
Орындаушымен қоса есептегендегі әрбір қатысушының іс-әрекеті қылмыстық
нәтиженің туындауының қажетті шарты болуы тиіс. Қылмысты жасау үшін
пайдаланылған қатысушылардың кез-келген іс-әрекетін осындай шарт ретінде
тануымыз керек. Көмектесушініңіс-әрекеті қылмыстық нәтиженің туындауының
шарты болуы мүмкін ол орындаушыға сейфтің кілтін бергенде тек соның
көмегімен оны ашу мүмкін болғанда да орындаушы басқа кілтті алып аша алатын
бірақ ол көмектесуші берген кілтті алып пайдаланған жағдайда солай
саналады.
Орындаушының қылмыс жасауға деген шешімін туындатпаған кез-келген
айдап салу сондай-ақ орындаушы пайдаланбаған кез-келген көмектесулер айдап
салу мен көмектесуден қылмыстық іс-әрекеттің дербес нысанына атап айтқанда
қылмысқа дайындалуға айналып кетеді. 6 Бұлар дегеніне жетпеген айдап
салу және көмектесу болып табылады және оның қатысушылықпен ортақ ештеңесі
жоқ. Ақыр алғанда қатысушылардың көмегімен қылмысты жасаған орындаушының іс-
әрекеттері де, қылмыстық нәтиже де қатысушылардың барлық жиынтық
әрекеттерінің заңды және қажетті салдары ретінде орын алуы да қатысушылық
барысындағы себепті байланыстың ерекшелігі болып табылады. Айтылғандарды,
қылмыстық нәтижеге әрбір қатысушының күш-жігерінің жиынтығы арқылы қол
жеткізгенде ғана және олардың әрқайсысы қылмыстық тізбектің қажетті бөлігі
болғанда ғана бір бөліктің шығып қалуы барлық тізбектің бұзылуына алып
келгенде қылмысқа қатысушылық болады деп түсінуіміз керек. Қатысушылықтың
объективтік шарттары осындай.
Субъективтік жағынан қатысушылардың әрекеті қасақаналықпен
сипатталады. Осындай тұжырым ҚК-тің 27-бабында бекітілген қатысушылық
ұғымына туындайды. екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға
қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. 7 Абайсыздықпен
жасалатын қылмыстарда бірігіп қатысушылықтың болуы мүмкін емес. Қатысушылық
барысында айдап салушының және көмектесушінің әрекеттерімен қылмыстың
объективтік жағы жүзеге асырылмайды. Олар орындаушының санасына және еркіне
әсер еткендіктен қылмыстың қатысушыларына айналады, ал осындай әсер ету тек
қасақаналықпен қасақана жасалатын қылмыстарда ғана мүмкін болады. Егер
тұлға қылмыстың орындаушысының қылмыстық ойлары туралы білмеген болса
қылмыстың қатысушысы болып таныла алмайды. 8
Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағы үшін мыналар талап етіледі:
а) орындаушымен жасалатын қылмысқа қатысты барлық қатысушылардың
қасақаналық ой; б) қылмыстың орындаушысының және қатысушының бір қылмысты
жасау барысында олардың біріккен әрекеттері туралы хабардар болулары.
Егер қылмыс бірнеше орындаушымен жасалса, яғни қылмыстың құрамын
тікелей жүзеге асырушы тұлғалармен, онда олардың әрекеті қасақана болуы
тиіс. Одан басқа әрбір орындаушы берілген қылмысты басқа орындаушымен
бірігіп жасайтындығын білуі тиіс. Ондай білу болмаған жағдайда әрбір
қылмысқа қатысушы дербес әрекет етеді және тек өзінің жасағанының шегінде
ғана жауапты болады.
Бірнеше бірігіп орындаушының іс-әрекеттерін көрнеу бірігіп жасалған
деп сипаттауға болады. Әрбір орындаушының оның еркі мен күш-жігерінің бір
қылмыстық актіде біріктірілуінің сезінуі қатысушылықтың нақты және заңи
негіздемесі болып табылады. Егер бірігіп орындаушылар арасында қылмыстық
әрекетке деген ортақ шешім болмаса, олардың біреуі кінәсіз немесе абайсыз
әрекет етсе, ал басқалары бұны өзінің мақсаттарына пайдаланатын болса онда
олар жанама залал келтірушілер болады және олардың жаңылысқан
әріптестерінің жауаптылығына тәуелсіз туындайды.
Қылмысқа орындаушымен қатар айдап салушылар және көмектесушілер
қатысқан жағдайда (тар мағынасындағы қатысу) барлық қатысушылардың өздері
қатысатын қылмыстың орындаушысы туралы біліуі талап етіледі.
Бұл білу орындаушымен жасалатын құрамды сипаттайтын қылмыстық іс-
әрекеттің элементтеріне де қатысты болады.
Қылмыстың орындаушысының тарапынан басқа қатысушылардың іс-әрекетін
білуі тиістілігінің мәселесі теорияда да және практикада да үлкен
күрделілік және талас тудыратын мәселе.
Шындығында осындай ситуацияны елестету мүмкін емес. Заң бойынша басқа
адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс
жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады ; кеңестермен,
нұсқаулармен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен...
жәрдемдескен адам... көмектесуші деп танылады. 9 Аталған әрекеттер
орындаушыға әлдеқандай ықпал етуі үшін олар орындаушымен сезінілінуі тиіс.
Әлдекімді қылмыс жасауға көндіруге болады егерде көндірілген тұлға өзіне
қылмыс жасау туралы ойдың алғаш рет тыстан келгенін сезінетін болса және
бұл оның өзінің ниетінің туындысы болмаса. Басқа жағдайда оны қылмыс
жасауға көндірілген тұлға деп есептеуге негіз жоқ. Егер орындаушының оның
қылмыс жасауға деген ниетінің бар екенін көмектесуші одан құпия түрде біліп
және оған жасырын түрде қолғабыс жасайтын болса және ол туралы қылмыстың
орындаушысы білмесе онда олардың екеуі де бір қылмыстың бірігіп
қатысушылары бола алмайды. Аталған жағдайда олардың әрқайсысы өзінің
қылмысын жасайды.
Қатысушылардың арасындағы субьективтік байланыс қылмыстың орындаушысы
мен оның басқа қатысушылары арасындағы субъективтік байланыспен шектеледі.
Сондықтан қылмысқа қатысушылық үшін айдап салушылар мен көмектесушілердің
арасындағы әлдеқандай субъективтік байланыстың болуы талап етілмейді.
Осындай байланыстың болуы немесе болмауы қатысушылықтың сипатына ықпал
етпейді.
Ендеше қатысушылық деп бағалануы үшін төмендегілер жеткілікті болады:
а) біріккен қылмыстық әрекет туралы қатысушылардың өзара хабардар болуы; б)
қылмысты бірігіп жасауға деген ниет бірлігі.
Қатысушылардың қасақаналығының интеллектуалдық сәті әрбір қатысушының
жасалатын әрекеттің, яғни берілген қылмыс құрамын сипаттайтын барлық
элементтердің қоғамдық қаіптілігін сезіне білулерімен сипатталады. Егер заң
қылмыс құрамының жекелеген элементтеріне әлдебір арнайы талапты қоятын
болса, онда оларды қатысушылардың білуі міндетті. Мысалы, пайда мақсатымен
жасалған қасақана кісі өлтірудің (ҚК 96-бап 2-б. з п.) қатысушысы бұл
қылмыстың субъективтік жағының пайдакүнемдікпен сипатталатынын білуі тиіс.
Қылмыс құрамының басқа элемнттері туралы да осыны айтуға болады.
Орындаушымен жасалған қылмыс құрамының негізгі белгілерін қатысушылардың
білмеуі олардың жауаптылығын пайда қылмайды. Саралаушы белгілерді білмеу
ауырлатылған мән-жайлардағы қылмыстарға қатысушылық жауаптылықты жоққа
шығарады.
Қатысушылар санасының еріктілік сәті қылмыстық нәтиженің болуын
тілеумен сипатталады.
Қатысушылық үшін тікелей қасақаналықтың сипатты болатындығы туралы
тұжырымды тікелей және жанама қасақаналықтың ерекшеліктерін логикалық
талдаудан туындатуға болады. Әрбір қасақаналық әрекет ерікті болып
табылады. Еріктің ажырамас элементі тілеу болып табылатындығы белгілі.
Жанама қасақаналық тілеудің болмауына негізделеді. Егер айдап салушы және
көмектесуші қылмыс жасауға көндірсе немесе көмектесетінін сезіне отырып
бәрі-бір осы әрекеттерді жасайтын болса онда олар аталған әрекеттердің
жүзеге асырылуын тілейді, ендеше олар тікелей қасақаналықпен әрекет етеді.
Осы айтылғандар қатысушылардың әртүрлі мақсаттары мен ниеттерінің болуын
теріске шығармайды. Мысалы, тапсырыс бойынша кісі өлтіруші киллер
пайдакүнемдік ниетті көздесе, тапсырыс берушінің ниеті кек алу болуы
мүмкін. Бірақ оларды қандай ниеттен туындағанына тәуелсіз қылмысты жасауға
деген бір тілек біріктіруі тиіс.
Мысалы, сот үкімімен П. өзінің баласы А-ны келіні С-ны өлтіруге айдап
салғаны үшін кінәлі деп танылған. Соттың пікірінше айдап салу
төмендегілерден көрініс тапқан: П. келінімен жеке бастың араздығы
жағдайында оны бірге тұруға адам төзбейтіндей жағдайға келтірген: тамақ
бермеген, ауыр жұмыстар жасатып, көршілермен араласуға тиым салған және күн
сайын оның үстінен ұлына шағым айтқан. Соның нәтижесінде ол әйелімен жиі
ұрыс-керіс шығарып оны ұрып-соққан және кезекті бір ұрыс-керістің кезінде
әйелін атып өлтірген. Іс бойынша үкімнің күшін жоя отырып Жоғарғы Соттың
Пленумы: Ұлының көзінше келінінің жүйелі түрде арына тиіп кемсіткен П-ның
әрекеттерінің оны қылмыс жасауға итермелеген себептердің бірі болуы
мүмкіндігін теріске шығармай, әлдеқандай тұлғаның әрекеттері қылмысқа айдап
салушылық болып тек, олар басқа тұлғаны қылмыс жасауға тікелей
қасақаналықпен көндіргені дәлелденген жағдайда ғана қарастырылатындығын
атап көрсеткен.10
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 31-бабында қылмысқа
қатысудың бірнеше нысаны: күні бұрын сөз байласпаған адамдар тобымен
жасалған қылмыс, адамдар тобы алдын ала сөз байласып жасаған қылмыс,
ұйымдасқан топ жасаған қылмыс, қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым)
жасаған қылмыс бекітілген. Қылмысқа қатысудың аталған нысандарын тереңірек
талдауды біз жұмысымыздың келесі тарауында жоспарлағандықтан біз оларға
тоқталып жатпаймыз.
І – 2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысушылар орындаушылар,
ұйымдастырушылар, айдап салушылар және көмектесушілер деп бөлінеді. Оларды
бұлай бөлуге олаардың қылмысқа қатысудағы атқаратын іс-әрекетінің мәнісі
мен дәрежесі негіз болып табылады. Қылмысқа қатысушыларды осындай түрлерге
бөле отырып заң шығарушы олардың жауаптылығын негіздеу, іс-әрекеттерін
дұрыс саралау және жаза тағайындағанда әрқайсысының ерекшеліктерін ескеру
мақсатын көздеген. ҚК-тің 28-бабында қылмысқа қатысушылардың түрлері және
олардың заңдық сипаттамасы бекітілген. Аталған бап бойынша қылмысты
тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен (қоса орындаушылармен)
бірге тікелей қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есінің дұрыс еместігіне
немесе кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық
жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол сияқты
әрекетті абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам
орындаушы деп танылады. Қылмыстық нәтижеге өзгенің іс-әрекетерімен немесе
әрекетсіздіктері арқылы қол жеткізуді жанама орындаушылық деп атау
қалыптасқан ол төмендегідей жағдайларда орын алуы мүмкін:
1) тұлға жануарларды мысалы, үйретілген итті пайдаланып қылмыс жасайды;
2) тұлға қылмыс жасауға өзінің жастығына, психикалық аурулығына немесе
өзгеде мән-жайларға байланысты өзінің әрекеттерінің сипаты мен мәнісін
түсіне алмайтын адамды көндіргенде;
3) қылмысты тікелей жасаған тұлғаға қатысты аса қажеттілік жағдайын
туындатқан күш қолдану орын алғанда;
4) қылмыс заңсыз бұйрықты орындаудың нәтижесі болғанда.
Қылмыстық кодекстің 15-бабына сай қылмыстық жауатылыққа тартылатын
жасқа толмаған адамды қылмыстық іске тартқан кәмелеттік жасқа толған адам
тек берілген қылмыстың тікелей орындаушысы ғана емес сонымен қатар ҚК-тің
131 бабы бойынша кәмелеттік жасқа толмаған адамды қылмыстық іске тартқаны
үшін жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Қылмыстық кодекстің 36-бабына сай тұлғаны қүштеп немесе психикалық
мәжбүрлеудің салдары оған аса қажеттілік жағдайын туындатса соның
нәтижесінде ол қылмыс жасаса қылмыстық жауаптылықтан босатылуы тиіс.
Мысалы, тұлғаны өлтіремін деп қорқыту арқылы оны ұрлық жасауға мәжбүрлеу.
Ұрлықты нақты жасаған тұлға аса қажеттілік жағдайында әрекет етуі себепті
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жатпайды. Өзіне бағынышты адамға қылмыс
жасауға бұйрық берген бастық қылмысты жанама жолмен жасағаны үшін орындаушы
ретінде қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс. Жауаптылықтын осындай түрі бастық
пен бағынышты адамның арасындағы қатынастың сипатынан туындайды себебі,
бастықтың тарапынан билікті пайдалану бағынышты адамның әрекет бостандығын
шектейді. Қылмысты жанама түрде жасаудың аталған түрінің ерекшелігі мынада,
өзі үшін міндетті болып табылатын бастықтың бұйрығын орындаған бағынышты
адам қылмыстық жауаптылықтан бұл бұйрықтың заңсыздығын білмеген және біле
алмайтын және ол бұйрықты берген адамның қылмыстық ниетін аңғара алмаған
жағдайда ғана қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Бұл жағдайда тұлға
қылмыстың жүзеге асуына объективті түрде ықпал етеді бірақ кінәсінің
жоқтығына байланысты оның жасалуының қатысушысы бола алмайды.
Қатысушылық болуы үшін қылмыстың әрбір қатысушысы олармен жасалатын
іс-әрекеттің қылмыстық сипатын сезінуі тиіс. Егер бұл анықталмаса бұндай
тұлға қылмыстың қатысушысы болып таныла алмайды.11
Қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен
адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық
(қылмыстық ұйым) құрған не оларға басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп
танылады (28 бап, 3-бөлігі). Ұйымдастырушы қылмысқа қатысушылардың ішіндегі
ең қауіптісі болып табылады. Оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 29-бабына
сілтеме жасала отырып сараланады. Қылмысты ұйымдастырушылардың әрекеті
көбінесе тұрақты қылмыстық топ, қылмысты ұйым құруға байланысты болады.
Ұйымдастырушылар объективтік жағынан алғанда қызметі қылмысқа қатысушыларды
табу, оның дайындығына, жүзеге асырылуына жоспар жасау, қылмысқа
қатысушылардың арасында берік тәртіп орнату, олардың өзара міндеттерін
бөлу, сондай-ақ қылмысты істеу барысында оған тікелей басшылық жасау
жағынан көрінеді. Барлық жағдайларда да ұйымдастырушы, қылмысты істеуді
дайындағында немесе басқарғанда олардың қатысушыларын біріктіріп, басшылық
жасайды, көп жағдайларда қылмыс істеудің бастамашысы болады. Кейбір ретте
қылмысты ұймдастырушы өзінің ұйымдастырушылық қызметін істелген қылмыстың
тікелей орындаушылық қызметімен қоса атқаруы да мүмкін. Бірақ та мұндай
жағдайда оның ұйымдастырушылық қызметін қылмысты орындаушылық қызметімен
алмастыруға болмайды. Өйткені қылмысты ұйымдастырушының зияндылығы
орындаушыға қарғанда жоғары және қауіпті болып табылады. Ұйымдастырушы тек
қана тікелей қасақаналықпен әрекет жасайды. Ол өзінің әрекетінің қоғамға
қауіпті екенін біле тұра содан туындайтын зардаптардың болуын болжай тұра,
сол зардаптың болуын тілеп істейді. Яғни айтқанда, ұйымдастырушы қылмысқа
қатысушылардың барлығының қылмысты әрекетінің біріктірушілері болады және
сол үшін де өзі ұйымдастырған нақты қылмыс құрамының санкциясына сәйкес
жазаға тартылады.
Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де
жолмен қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады. (28 бап, 4-
бөлігі).
Айдап салушы болашақ қылмысты орындаушыны әр түрлі әдіспен қылмыс
істеуге азғырып, көндіріп, оның батылдығына жігер береді. Айдап салушы
(азғырушы) қылмысты істеушінің сана-сезіміне, еркіне тікелей әсер етіп, оны
қылмыс жасауға тікелей жігерлендіреді. Айдап салушының өзі қылмыс істеуге
көндірген адаммен қатынас жасауы ауызша, жазбаша, қимыл көрсету және тағы
басқа сан түрлі болуы мүмкін.
Қылмыс істеуге біреуді көндірудің тәсілі, құралы да сан түрлі болуы
мүмкін. Мұнда қорқыту, өтіну, сатып алу, сый-сияпат жасау, өз өкілдігі мен
беделін пайдалану сияқты сан алуан әдістер пайдалануы мүмкін. Кейбір
жағдайларда айдап салушы біреу емес, бірнеше болуы да ықтимал. Айдап
салушының барлық тәсілдері мен әдістері азғыруға көнушінің еркін басуға
немесе оны шатасуға әкеліп соқтырмауы керек, қайта оның белгілі бір
қылмысты жасауға деген жігерін қоздырып, соны істеуге деген бел
байланғандыққа итермелеуі керек. Айдап салушы барлық уақытта да белсенді
әрекет күйінде жүзеге асырылады. Айдап салушының интеллектуалдық көмек
берудің түрінен ажырата білу керек. Интеллектуалдық көмек беруге адам
қылмысты орындаушының ниетін құптайды, ал айдап салушылықта қылмыс істеуге
біреуді белсенді түрде көндіреді. Яғни, бұл екі ұғымның айырмашлығы осында.
Айдап салушылық өзінің істеген іс-әрекетінің мәнін сезуге қабілеті нақты
бір шешім жасайтын адам жөнінде ғана орын алады. Сондықтан да есі дұрыс
емес адамды, қылмыстық жасқа толмаған жасөспірімді айдап салушылықта
қылмысқа қатысу тәртібі қолданылмайды, бұл жерде айдап салушының әрекеті
біреу арқылы зиян келтіру ретінде бағаланады. Сол сияқты біреуді әдейілеп
қасақана теріс бағытқа салып, соның қатесін пайдаланып, сол арқылы қылмысты
жүзеге асыру да қылмысқа қатысудағы айдап салушылық болмайды. Мұндай
реттерде ондай әрекеттерді істеген адамның өздері қылмыстың тікелей
орындаушысына айналып кетеді.
Субъективтік жағынан алғанда айдап салушылық әрекеті тікелей
қасақаналық арқылы сипатталады. Өйткеніі айдап салушының арам ниеті
біріншіден, орын алатын нақты қылмыс құрамының объективтік жағынан
туындайтын барлық мән-жайларды, екіншіден, өзінің әрекетімен қылмыс
нәтижесінің себепті байланысының жалпы дамуын болжайды. Демек, айдап салушы
қылмыс істеуге басқа біреуді көндіріп, оны нақты бір қылмысты орындауға
көндіреді. Егер адам қылмыс жасауға азғырмайтын өзінің теріс көзқарасымен
көңіл-күйін білдірсе, онда ондай адамның әрекетінде айдап салушылық
болмайды.
Кейбір жағдайларда мұндай іс-әрекет нақты бір жағдайларға байланысты
жеке қылмыс құрамын түзуі мүмкін (169, 170 баптар).
Кеңестермен, нұсқаулармен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе
құралдар беруімен не қылмысты жасауға кедергілерді жоюымен қылмыстың
жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс
жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың ізін не қылмыстық жолмен табылған
заттарды жасыруға күні бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды
сатып алуға немесе өткізуге күні бұрын уәде берген адам көмектесуші деп
танылады (28 бап, 5-бөлігі).
Объективтік жағынан алғанда қылмысқа көмек көрсету доғарыда
көрсетілген тәсілдермен істелінентін қылмыстың жүзеге асырылуына жәрдемдесу
болып табылады. Тәсілдердің нақты тізбегі Қылмыстық кодекстің 28 бабының 5-
бөлігінде көрсетілген. Мұнда қылмыс істеуге пайдаланылатын барлық
тәсілдердің нысандары толық айтылған.
Көмектесушінің қылмысты орындаушылардан өзгешелігі, сол қылмысқа
көмектесу әр уақытта да орындаушының қылмысты іс-әрекетті істеуінің алдын
алады. Өйткені қылмыстық заңда қылмысқа көмектесушінің бір белгісі күні
бұрын уәде беру деп тегінен-тегін көрсетілмеген. Күні бұрын қылмыс
істелгенге дейін көмектесуге уәде берген адам ғана қылмысқа көмектесуші деп
табылады. Ал егер адам күні бұрын көмектесуге уәде бермей-ақ орындаушының
істеген қылмысына көмек көрсетсе, онда мұндай адамның әрекеті Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген тиісті құрамдарды бірге орындаушы
ретінде бағаланады. Қылмысқа көмектесу заттай (материалдық) немесе
интеллектуладық болып бөлінеді.
Заттай (материалдық) көмектесу, әдетте, белгілі бір белсенді іс-
әрекеттер – құрал беру, кедергілерді жою, қылмыс істеуге пайдаланылатын
құралдар мен аспаптар беру арқылы жүзеге асырылады. Кейбір жағдайларда
заттай көмектесу әрекетсіздік арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы,
күзетшілер мен басқа да адамдардың мемлекеттік мүлікті сақтау жөніндегі
өздерінің құқылық міндеттерін орындауға күні бұрын қылмысты түрде әдейі
ұқыпсыз қарап басқалардың осы мүлікті ұрлап, көп мөлшерде материалдық
залалға ұшыратуына көмек беруі және тағы басқалары.
Интеллектуалдық көмектесу, әдетте, орындаушының қылмыс істеуге деген
шешімін, жігерін нығайтуға байланысты болады. Интеллектуалдық көмектесуге
қылмысты істеуге кеңестерімен, нұсқауларымен ақыл беру, сондай-аққылмыс
істеуге пайдаланылатын құралдар мен қару-аспаптарды, қылмыскердің өзінің,
қылмыстың ізін, қылмысты жолмен табылған заттарды жасыруға, сондай-ақ
қылмыстық жолмен табылған заттарды алуға немесе сатуға күні бұрын уәде беру
әрекеттері жатады. Мысалы, көмектесуші қылмыс жасауға ең тиімді қару мен
құралды қолдану туралы немесе қылмысты жүзеге асыруда пайдалынылатын
көліктің түрі туралы ақыл-кеңестер беру арқылы қылмысты орындаушының нитеін
жүзеге асыруға деген жігерін, шешімін арттырып, соның қылмысты ойдағыдай
жүзеге асыруына демеу болады.
Қылмысқа айдап салушыдан қылмысқа көмектесушінің айырмашылығы мынада:
қылмыс айдап салушы, орындаушыны қылмыс істеуге көніретін болса, ал
көмектесуші қылмыс істеуге өздігінен бел байлаған адамға ақыл-кеңес,
нұсқаулар беру арқылы оның қылмыс істеуге, істелген қылмысты жасыруға деген
сенімін нығайтады. Бұл жерде қылмысқа көмектесуші субъективтік жағынан
орындаушының істейтін қылмысының мәні жөнінде толық хабардар болса, одан
туындайтын зардапты күні-бұрын болжаумен бірге қылмысты орындаушының
істейтін іс-әрекетіне өзінің себепті байланысының болғандығын толық сезеді
және соны тілейді. Заң бойынша күні бұрын қылмыс істегенге дейін немесе
қылмысты істеу барысында уәде беріп қылмысты жасырушылық қылмысқа
көмектесудің бір түрі болып табылады. Егер қылмыс аяталғаннан кейін оған
көрсетілген көмек қылмысқа көмектесушілік емес, бұл іс-әрекет қылмыстық
заңда көрсетілген жағдайда, қылмысты жасырушылық ретінде сараланады.
ІІ – Тарау. Қылмысқа қатысушылық нысандарын талдау
ІІ-1. Топ адамдардың қылмыс жасауы
Екі немесе одан көп адамдардың қасақана, басқалармен бірлескен
түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ
адамдардың жасаған қылмысы болып танылады.
Топ адамдар жасаған қылмыста алдын-ала келісім болуы да болмауы да
мүмкін.
Әлеуметтік-демографиялық түрғыдан алғанда қылмысты топ күйінде жасау
кәмелетке толмағандардың және жастардың қылмыстылығына тән. М.М. Бабаевтың
айтуынша кәмелетке толмағандардан тұратын және бірыңғай орындаушылар
болатын топ, екіншісі ересек адамдар да араласатын топтар.12
С. Баймурзиннің зерттеуі бойынша қалалы жерде, жас өспірімдермен
жасалатын қылмыстардың 80% топ күйінде жасалады13. Осыған ұқсас
көрсеткішті А.С. Чокморова да келтіреді14.
Қылмысты топ нысанында жасау, Қылмыстық кодексте бірнеше
құрамдарда көрсетілген. Мысалы, 233, 234, 238, 248 т.б. бабтардың тиісті
бөлімдерінде, тармақтарында кездеседі. Мұндай жағдайларда топ адамдардың
қылмыс жасауы, осы қылмысты жасаушылардың қауіптілік сипатын көрсетеді. Ал
қалған барлық жағдайларда, топ адамдардың әрекеттері қылмыстық заңның жалпы
бөлімі шеңберінде, қоғамға қауіптілігі бағаланып, сараланады. Олардың
нәтижесі әрбір қылмысқа қатысушыға жазаны жеке-жеке тағайындау кезінде
көрінеді. Топ адам болып қылмыс жасау, жалпы табиғатынан қылмысқа
қатысушылықтың бір көрінісі немесе нысаны болып есептеледі.
Р.Р. Галиакбаров, топ адамдардың жасаған қылмыстарына, роль бөліп
қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық нысандарды жатқызады.15 Бұл нысан
басқа да объективтік белгілерге ие болуына байланысты, ұйымдасқан топ
тәрізді нысандарға айналу мүмкіндігіне ие. Қ.К. 31 бабында топ адамдар
қылмысына жеткіліксіз түсінік берілген. Егер екі немесе одан көп орындаушы
келісімсіз қатысса, ол топ адамдар жасаған қылмыс болып саналады.
Келісімнің болуы немесе болмауымен, орындаушылық әрекеттердің мағынасы мен
мазмұны ашылмайды. Заңдағы орындаушылар деген сөздің өзі жеке түсіндіруді
қажет етеді.
Біздің ойымызша топ адамдар қылмысының белгілері мыналар болып
табылады: а) қылмысқа қатысушылардың бірнешеу болуы (екі одан да көп адам),
ә) әр бір қатысушының белгілі бір қылмыс құрамының объективтік жағын
құрайтын әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) орындауға толық немесе жартылай
қатысуы, б) қылмысқа қатысушылардың қылмыстың нәтижесіне бірлесіп, күш
біріктірудің арқасында жетуі, немесе екі жақты субъективтік байланыс болуы,
әр қатысушыда қасақаналықтың болуы. Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа,
топ адамдар қылмыстарына кез кездерде қосымша белгілерде бола алады. Мысалы
алдын-ала келісім, тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ
адамдардың бірлескен әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып,
қылмыс басқаша сараланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдасқан
топ, қауымдастық тәрізді нысандарға айнала алады.
Бірінші белгі, яғни екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы сандық
белгі болып табылады. Топ адамдар қылмыстарына қатысушылар қылмыстық
жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс адамдар болуы керек. Алайда олардың
ішінде абайсыздықта қылмыс жасағандар, кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс
емес адамдар да болуы ықтимал. Қылмыстың субъектісі болып табылмайтын
адамдардың қолымен қылмыс жасалып, қалған қатысушылар ұйымдастырушы, айдап
салушы тәрізді ролдерді атқарғанымен, топ адамдар жасаған қылмыс деп
бағалануы керек. Себебі мұндай жағдайда, қылмыстың субъектісі болып
саналмайтын адам, қылмыстың құралы ретінде пайдаланылады. Роль бөліп
қылмысқа қатысуда бір адам екінші қылмыстың субъектісі бола алмайтын адамды
қылмыс істеуге айдап салса, біз мұндай жағдайда қылмысқа қатысу жоқ деп
танимыз. Яғни сол айдап салушы адамның өзі сол қылмыстың орындаушысы болып
табылады. Дәлірек айтқанда біреу арқылы орындайды. Осындай көзқарасты Ю.
Солопанов та келтіреді16. Ал есі дұрыс емес немесе жауаптылық жасына
жетпеген бір адамды қылмыс жасауға бірнеше адамдар айдап салса ше? Мұндай
жағдайда қылмыстың орындаушысы бір ғана адам емес, сол бір тектес айдап
салушылық әрекеттер жасаған адамдардың барлығы да орындаушылар болып
табылауы керек. Яғни мұндай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы болып
есептеледі.
Біз, әрбір қылмысқа қатысушының қылмысты тікелей орындауға немесе
қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін ара орындауға
қатысуында, қылмыскерлердің бірлескен әрекеттерінің көлемін ескеруіміз
керек. Қылмысқа қатысушылардың орындаушылық әрекеттері, көлемі бойынша
бөліне алады: Біріншісі, әрбір субъектінің қылмыстың объективтік белгілерін
толық орындай алуы. Мұның мысалы, әрбір топ мүшесінің жасаған қылмыстық
жыныстық қатынасы.
Екінші түрінде, қылмысқа қатысушылардың бірлесіп жасаған қылмыстық
әрекеттерін бір-бірінен бөліп алғанда, қылмыстық объективтік жағы белгілері
құрылмайды. Яғни, мұндай жағдайда қылмысты бірге орындаушылар әрекеттерді
бөліп орындайды. Топ адамдардың осы тәрізді қылмыс жасауына, қылмыстың
түрінің күрделілігі, көлемділігі әсер етуі керек. Демек, қылмыстың толық
орындалуы немесе аяқталуына дейін, топ болып қылмысты орындаушылар бірнеше
кезеңнен құралатын әрекеттерді орындауы қажет. Мұның мысалы, Қ.К. 206
бабында қарастырылған жасанды ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындау
немесе өткізу, 259 бабтағы есірткі заттарды заңсыз дайындау, пайдалану,
сақтау, тасу немесе өткізу тәрізді тағы басқа қылмыстар бола алады. Бірінші
қылмыскер дайындайды, екінші қылмыскер өткізеді.
Топ адамдар қылмыс жасауының үшінші түрі қылмысты орындаушылықтың
түсінігінде тікелей көрсетілген. Яғни мұндай жағдайда топ болып қылмыс
жасаушылардың біріншілері қылмыстың объективтік белгілерін түгел орындайды,
ал екіншілері бір бөлігін ғана орындайды. Мысалы бірінші қылмыскер кісі
өлтіру кезінде пышақ салса, екіншісі қолын ұстап тұрады. Сондықтан мынандай
анықтамамен келісу қиын. Н.С. Гагарин қылмыс жасау орында қылмыстың
нәтижесіне жету үшін орындаушыға жағдай жасаған (оказывало содействие
соисполнителю) адам бірге орындаушы деп танылады – дейді.17
Топ болып қылмыс жасауда, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері
бірлескен түрде болуы шартты. Қылмысқа қатысушылардың бірігуі, – бұл
қылмыскерлердің әрекеттерінің біріккен түрде орындалуы ғана емес, сонымен
бірге олардың арасында қылмысқа деген ой немесе қасақаналығының бірігуімен
де анықталады. Қылмыстық ой немесе қасақаналықтың бір тектес болуы ішкі екі
жақты байланыспен анықталады. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты
байланыс, топтың жасайтын қылмыс түрін білуімен, жасайтын іс-әрекеттің
сипатын сезінуімен, осы әрекеттердің нәтижесінде туындайтын қоғамға қауіпті
зардапты көре білуімен анықталады. Яғни топ болып қылмысқа қатысушылардың
бірлесіп қылмысты орындауы, субъективтік жағынан ішкі екі жақты байланыстың
болуымен анықталады. Сондықтан мынандай сұраққа бірден жауап беруге болады.
Н. Гальперин қарақшылық қылмысын жасау туралы келісімге кірген, бірақ
қылмыс жасау кезінде белсенді әрекет жасамаған, күш қолданбаған адамның
әрекетін қалай бағалау керек – дейді.18 Бұл әрине топ түрінде қылмыс
жасау ретінде бағалау керек.
Келесі айта кететін жәйт, топ адамдардың қылмыс жасауы келісім
белгісіне қарай екі түрде көріне алатындығы жайында, Біз қылмысқа
қатысушылықтағы келісімнің маңызы жайында жұмыстың бұдан бұрынғы
бөлімдерінде айттық.
Алдын-ала келісімсіз түрде қылмыс жасау қылмысқа қатысу нысандарының
ішінде негізінен топ адамдар қылмысында жиі кездеседі. Алдын-ала келісімсіз
топ болып қылмыс жасау бұзақылықта, жеке адамдардың өз басына бағытталған
қылмыстарда, т.б. кездеседі.
Осы түрдегі топ адамдар қылмыстарының алдын-ала келісіммен жасалатын
қылмыстарымен ортақ және ажыратушы белгілері мыналар болып табылады; ортақ
белгілері: а) екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы, б) қылмыстың
құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір қылмыскердің қатысуы,
в) қылмысты бірігіп, яғни күш біріктіріп жасауы, г) әрбір қатысушының
қасақана түрде әрекет етуі, Ажыратушы белгісі: д) бірлесіп қылмыс жасау
жөнінде күні бұрынғы немесе қылмыс орындалардан бұрын келісімнің болмауы.
Р.Р. Галиакбаровта алдын-ала келісімсіз жасалатын топ адамдар
қылмысының белгілерін осы тәрізді анықтай келіп, соңғы белгіні яғни біздегі
д пунктінің орнына бірлесіп қылмыс жасау жөніндегі топ мүшелерінің
келісушілік әрекеттерінің екі жақты байланыста болуы деген күмәнді белгі
келтіріледі19.
Біздіңше келісімнің болуында, сөзсіз қылмысқа қатысушылардың арасында
екі жақты байланыс орын алады. Бірақ Р.Р. Галиакбаров айтқандай екі жақты
байланыс алдын-ала келісім де ғана емес алдын-ала келісімсіз түрде
жасалатын қылмыстарда да болуы негізді. Р.Р. Галиакбаров, алдын-ала
келісімсіз түрде жасалатын қылмысқа қатысушылықты қарастыра отырып, келісім
туралы сөз қозғайды. А.Ф. Зелинский Қатысушылардың арасында субъективтік
байланыс біржақты болғанда келісімсіз қылмысты бірге орындаушылық мүмкін
емес. Қатысушылардың арасында келісім қылмыс жасау алдында немесе қылмыс
жасау кезінде пайда бола алады – деген көңілге қонымды пікір
келтірген20.
Біз жоғарыда қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс
алдын-ала келісім болмайтын қылмысқа қатысушылықта да бола алады дедік.
Мысалы, Хабибулов Г.Р., Фролов К.Д. түн уақытында көшеде отырып арақ ішеді.
Бұлар таныс емес, көшеде кетіп бара жатқан Храмовты тоқтатып, Хабибулов
темекі сұрап тиіседі. Храмов темекі жоқ дегенде Хабибулов қолындағы
бөтелкемен оның басынан ұрады. Жерге құлаған Храмовты Хабибуловқа қосылып
Фроловта тепкілейді. Екеуі мұнан кейін жәбірленушінің кимін шешіп алып, оны
көшенің арығына сүйреп тастайды. Храмов сот-медициналық сараптамасы
актісінің көрсетуі бойынша аса-ауыр дене жарақатынан қайтыс болған.
Тергеу органдары Хабибулов пен Фроловтың қылмысты әрекеттерін Қ.К. 96
бабы 2 бөлімінің б,г тармақшаларымен саралаған21. Немесе1994 жылы 4
маусымда Багдасарян және Локин деген азаматтар Валюталық реттеу жөніндегі
14 сәуір 1993 жылғы заңды бұза отырып азаматша Василевадан, оның доллар
сатумен айналысуға лицензиясы жоқ екенін біле тұрып, одан одан доллар сатып
алу үшін үйіне бірге келеді. Багдасарян және Локин 80 000 теңгеге 1750
доллар алуға келіседі. Василеваның қолынан АҚШ-тың көп ақшасын көріп,
Багдарсарянда сол мезетте оны өлтіру ойы пайда болады. Василеваның ақша
санап жатқанын пайдаланып, Багдарсарян темір зат алып Василеваның басынан
ұрады. Локин Багдарсарянның әрекет мағынасын түсініп Василеваны біржола
өлтіру мақсатымен қалтасынан пышақ алып жәбірленушінің желкесіне салады.
Мұнан кейін олар Василеваның 41 000 теңге және 20 000 АҚШ долларын алып,
бірге қашып кетеді.22
Бұл мысалдарда қылмыскерлерде аталған қылмыстарды жасау жайында алдын-
ала келісім болмаған. Қылмыс жасау ойы аяқ астынан пайда болып, ол іске аса
бастағанда, екінше қылмыскер қылмыстың әрекет мағынасын түсініп, әрі қарай
қылмыстың орындалуын жалғастырған. Қылмыскерлердің арасындағы екі жақты
байланыс, мұндай алдын-ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарда қандай
белгілермен анықталады? Бұл байланыстар, жоғарыдағы қылмысты уақиғалардың
мазмұнындаа айтылғандай, бір қылмыскердің бастаған қылмыстық әрекетінің
мағынасын екіншісінің түсініп жалғастыруымен, бір тектес әрекеттердің
жасалуымен, уақыттың, оқиға орнының бірдей болуымен және басталған қылмысты
басқаша мағынада түсінбей, сол бірінші қылмыскердің әрекетін қостайтын
мағынада түсінуімен анықталады. Осы белгілердің барлығы қосылып, алдын-ала
келісімсіз түрде жасалатын қылмыстардың бірлесіп орындалуын анықтайды.
Әрине алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда қылмысқа
қатысушылықтың түсінігіне толық сай келеді.
Р.Р. Галиакберовтың мына пікірі қызық. Ол алдын-ала келісім бермеген
қылмысқа қатысушылар, қылмыстық топтың субъектілері бола алмайды – дейді.
Сөйтіп мынандай жиі кездесетін мысал келтіреді. К және Н өздері жұмыс
істейтін заводтан мүлік ұрлап, оны алдын-ала келісім бермеген дүкенші А-ға
алып келеді. А осы заттардың ұрланған екенін біле тұрып дүкеніне салып
сатады. А ұрлық үшін жауап бермейді және қылмыстық топтың қатысушысы емес.
А тек өз қылмысы үшін жауап береді – дейді.23
Р.Р. Галиакберовтың бұл мысалға берген бағасы дұрыс және дүкенші А
біздің қылмыстық кодекстегі 183 баптағы, қылмыстық жолмен табылған мүлікті
біле тұрып пайдалану және өткзу қылмысын жасаған болып табылады.
Бізге күмәнді Р.Р. Галиакберовтың дүкенші А-ны алдын-ала келісім
бермеген қылмысқа қатысушыға жатқызуы. А ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz