Каспий теңізі-әлемдегі ең ірі тұйық су қоймасы
КІРІСПЕ
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ.ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ ... ... .
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ..
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстанның минералдық.шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... .
2.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық тараптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюы ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Итбалықтар мен бекіре тұқымдас балықтардың жаппай қырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізу ... ... .
3.4. Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... .. 5
5
7
9
9
17
21
25
25
26
27
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
34
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ.ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ ... ... .
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ..
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстанның минералдық.шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... .
2.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық тараптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюы ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Итбалықтар мен бекіре тұқымдас балықтардың жаппай қырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізу ... ... .
3.4. Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... .. 5
5
7
9
9
17
21
25
25
26
27
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
34
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазақстан Республикасының өзекті экологиялық мәселелерінің бірі – Каспий экологиясы болып табылады.Себебі өнеркәсіптердің дамуы және кен орындардың көбеюі Каспий теңізінің ластануына әкеліп соғып жатыр. Соның ішінде су қоймасына мұнайдың, химиялық заттардың төгілуі, балықтардың қырылуы жатады.Дәл осыған байланысты барлық тірі организмдерге қауіп төндіретін мәселе болғандықтан, қазіргі таңда өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. ХХІ ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарына бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді.Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
Курстық жұмыстың мақсаты:Каспий теңізінің қазіргі экологиялық жағдайына талдау жүргізіп, биоалуандылықты және де басты себептерді негізге ала отырып ластаушы көздерді анықтау. Негізгі мәселелердің шешу жолдарын іздеп, сол арқылы ұсыныстар беру.
Міндеттер:
• Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептерін
• Каспий теңізіннің негізгі ластаушы көздерін
• Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюын
• Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізуді
• Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
Үшінші мыңжылдықтың басында экологиялық қауіпсіздік мәселесі ерекше тереңдікке ие болды, оның шешілуі әлемдік қауымдастықпен адамзаттың тірі қалуының маңызды факторы ретінде мойындалады. Экологиялық қауіпсіздік экологиялық тепе-теңдіктің тұрақтылығы, қоршаған ортаға шамадан тыс стихиялық (табиғи) және антропогендік әсер етуінен қоғамның қорғалуының деңгейімен анықталады
Тақырыптың өзектілігі:Қазақстан Республикасының өзекті экологиялық мәселелерінің бірі – Каспий экологиясы болып табылады.Себебі өнеркәсіптердің дамуы және кен орындардың көбеюі Каспий теңізінің ластануына әкеліп соғып жатыр. Соның ішінде су қоймасына мұнайдың, химиялық заттардың төгілуі, балықтардың қырылуы жатады.Дәл осыған байланысты барлық тірі организмдерге қауіп төндіретін мәселе болғандықтан, қазіргі таңда өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. ХХІ ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарына бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді.Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
Курстық жұмыстың мақсаты:Каспий теңізінің қазіргі экологиялық жағдайына талдау жүргізіп, биоалуандылықты және де басты себептерді негізге ала отырып ластаушы көздерді анықтау. Негізгі мәселелердің шешу жолдарын іздеп, сол арқылы ұсыныстар беру.
Міндеттер:
• Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептерін
• Каспий теңізіннің негізгі ластаушы көздерін
• Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюын
• Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізуді
• Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
Үшінші мыңжылдықтың басында экологиялық қауіпсіздік мәселесі ерекше тереңдікке ие болды, оның шешілуі әлемдік қауымдастықпен адамзаттың тірі қалуының маңызды факторы ретінде мойындалады. Экологиялық қауіпсіздік экологиялық тепе-теңдіктің тұрақтылығы, қоршаған ортаға шамадан тыс стихиялық (табиғи) және антропогендік әсер етуінен қоғамның қорғалуының деңгейімен анықталады
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология негіздері. Оқу құралы.-Алматы, 1998. – 214б.
2. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану». Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т. Есполов, Ж. Шілдебаев. Алматы 2004.
3. «Экология» Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева. Алматы 2002.
4. «Каспий қайраңы» С.Е. Әжіғали. Алматы 2000.
5. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
6. Каспий экологиялықпрограммасы, Информациялық бюллетень, 2001, №2.-61 бет.
7. Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
8. Ногаев Ы. «Қазыналы теңіз қасірет теңізіне айналмасын» мақаласы. «Егемен Қазақстан» газеті, 24/ІХ-1997 жыл.
9. Беркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря // Т. Беркелиев // Экспертиза – 2002 ж.
10. Беккалиев С. «Станет ли Каспий заложником нефтедобычи?» мақаласы, «Экокурьер» газеті, № 19 (16) 1-14/Х-1997 жыл.
11. Каспий теңізінің теңіздік ортасын қорғау жөніндегі келісілген шектен шықпау конвенциясы.
12. Жулинский М. Каспийский регин: нефтегазовые проблемы // География в школе, 2006, № 4.-б.17-25.
13. Джантуреева Э. Нефтегазовые недропользователи подводят итоги // Международный деловой журнал KAZAKHSTAN№ 1, 2006.
14. Цалик С. Каспийские нефтяные доходы: кто окажется в выигрыше? – Алматы: национальный фонд РК, 2003 г. – 67б.
15. Жанбуршин Е. Чистые технологии // CaspianResearch, №3, 2002. – б.72
16. Едильбаева Р. Развитие законодательства по регулированию природопользования в условиях индустриального развития Казахстана.Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 3, 2006.
17. Мамедзадзе Г. Каспий на грани катастрофы / Г. Мамедзаде // Зеркало – 2003 ж. ж
18. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998, IV том
19. «Омыртқалыларзоологиясы» С. П. Наумов- Алматы «Мектеп» баспасы.
20. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1
21. Жумаев Ж. Каспий теңізінің Қазақстандық мұнай-газ секторын игерудегі түпқараған жаңа № 6 (50). – б.22.
22. Нефти хватит на всех. //OIL&GAS;, №2 2005 г. – б.22
23. Мамедов Р. Международно-правовая делимитация Каспийского моря // Баку, 2001 ж.
1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология негіздері. Оқу құралы.-Алматы, 1998. – 214б.
2. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану». Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т. Есполов, Ж. Шілдебаев. Алматы 2004.
3. «Экология» Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева. Алматы 2002.
4. «Каспий қайраңы» С.Е. Әжіғали. Алматы 2000.
5. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
6. Каспий экологиялықпрограммасы, Информациялық бюллетень, 2001, №2.-61 бет.
7. Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
8. Ногаев Ы. «Қазыналы теңіз қасірет теңізіне айналмасын» мақаласы. «Егемен Қазақстан» газеті, 24/ІХ-1997 жыл.
9. Беркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря // Т. Беркелиев // Экспертиза – 2002 ж.
10. Беккалиев С. «Станет ли Каспий заложником нефтедобычи?» мақаласы, «Экокурьер» газеті, № 19 (16) 1-14/Х-1997 жыл.
11. Каспий теңізінің теңіздік ортасын қорғау жөніндегі келісілген шектен шықпау конвенциясы.
12. Жулинский М. Каспийский регин: нефтегазовые проблемы // География в школе, 2006, № 4.-б.17-25.
13. Джантуреева Э. Нефтегазовые недропользователи подводят итоги // Международный деловой журнал KAZAKHSTAN№ 1, 2006.
14. Цалик С. Каспийские нефтяные доходы: кто окажется в выигрыше? – Алматы: национальный фонд РК, 2003 г. – 67б.
15. Жанбуршин Е. Чистые технологии // CaspianResearch, №3, 2002. – б.72
16. Едильбаева Р. Развитие законодательства по регулированию природопользования в условиях индустриального развития Казахстана.Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 3, 2006.
17. Мамедзадзе Г. Каспий на грани катастрофы / Г. Мамедзаде // Зеркало – 2003 ж. ж
18. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998, IV том
19. «Омыртқалыларзоологиясы» С. П. Наумов- Алматы «Мектеп» баспасы.
20. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1
21. Жумаев Ж. Каспий теңізінің Қазақстандық мұнай-газ секторын игерудегі түпқараған жаңа № 6 (50). – б.22.
22. Нефти хватит на всех. //OIL&GAS;, №2 2005 г. – б.22
23. Мамедов Р. Международно-правовая делимитация Каспийского моря // Баку, 2001 ж.
КІРІСПЕ
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ-ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ ... ... .
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ..
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... .
2.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық тараптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Каспий теңізінің биоалуандылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3.1. Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюы ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Итбалықтар мен бекіре тұқымдас балықтардың жаппай қырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізу ... ... .
3.4. Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ..
5
5
7
9
9
17
21
25
25
26
27
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
34
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының өзекті экологиялық мәселелерінің бірі - Каспий экологиясы болып табылады. Себебі өнеркәсіптердің дамуы және кен орындардың көбеюі Каспий теңізінің ластануына әкеліп соғып жатыр. Соның ішінде су қоймасына мұнайдың, химиялық заттардың төгілуі, балықтардың қырылуы жатады. Дәл осыған байланысты барлық тірі организмдерге қауіп төндіретін мәселе болғандықтан, қазіргі таңда өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. ХХІ ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарына бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді. Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
Курстық жұмыстың мақсаты: Каспий теңізінің қазіргі экологиялық жағдайына талдау жүргізіп, биоалуандылықты және де басты себептерді негізге ала отырып ластаушы көздерді анықтау. Негізгі мәселелердің шешу жолдарын іздеп, сол арқылы ұсыныстар беру.
Міндеттер:
* Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептерін
* Каспий теңізіннің негізгі ластаушы көздерін
* Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюын
* Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізуді
* Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
Үшінші мыңжылдықтың басында экологиялық қауіпсіздік мәселесі ерекше тереңдікке ие болды, оның шешілуі әлемдік қауымдастықпен адамзаттың тірі қалуының маңызды факторы ретінде мойындалады. Экологиялық қауіпсіздік экологиялық тепе-теңдіктің тұрақтылығы, қоршаған ортаға шамадан тыс стихиялық (табиғи) және антропогендік әсер етуінен қоғамның қорғалуының деңгейімен анықталады
Кейінгі жылдарда шамадан тыс тереңдікке бірден-бір табиғи объект болып табылатын Каспий теңізінің экологиялық денсаулығын сақтау мәселесі ие болды. Каспий теңізі - бірегей су айдыны, оның көмірсутекті ресурстары мен биологиялық байлықтарының дүниежүзінде ұқсастықтары жоқ. Каспий әлемдегі ең көне мұнай өндіру бассейні. Сонымен, мысалы, Әзербайжанда, Апшерон түбегінде мұнай өндіру 150 жылдан астам уақыт бұрын басталды.
Теңіздің басты ластаушысы, сөзсіз, мұнай болып табылады. Мұнай ластанулары жасыл-көк және диатомды балдырлармен көрсетілген Каспийдің фитобентосының және фитопланктонының дамуын басым етеді, оттегінің өнімділігін төмендетеді. Ластанудың көбеюі су беті мен атмосфераның арасындағы жылу, газ, ылғал айналымына әсер етеді. Үлкен аудандарда мұнай қабыршықтары таралуының салдарынан булану жылдамдығы бірнеше рет төмендейді. Каспий теңізінің ластануы сирек балықтардың және басқа тірі организмдердің басым бөлігінің жойылуына әкеледі. Мұнайлық ластанудың әсер етуі суда жүзетін құстарда көрнектірек көрінеді. Осетр балықтарының қоры азайып барады.
Мұнайлық ластану әсіресе Каспийдің солтүстігінде теңіздің ауданынан 27,7% ауданы, судың 6,2 м орташа тереңдігі кезінде жалпы көлемінен 0,94 % судың өте төмен деңгейінен қауіпті. Яғни, егер теңіздің әр түрлі бөліктерінде су көлемінің бірлігіне мұнайдың бір тоннасын құйса, онда Солтүстік Каспийде шамамен экожүйеге ластағыштар 100 есеге қатты әсер етеді. Волга мен Оралдың қатты ағысының арқасында солтүстік Каспий, Орталық және Оңтүстік Каспийге қарағанда едәуір өнімді, басты азық қоры, балықтардың, итбалықтардың балалар бақшасы, құстардың ұя салу орны болып табылады.
Каспий теңізінің табиғи ортасының негізгі ластану көздері өзен ағындысымен (материктік ағыс) шығару және тазартылмаған өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы ағындыларының, қалалар мен жағалаудағы ауылдардың коммуналдық-тұрмыстық ағынды суларының төгінділері; өзен және теңіз кеме қатынасы, каспий кемежайларындағы кемелердің ағынды сулары; құрлық пен теңіз қайраңында мұнай және газ ұңғымаларын пайдалану; теңіз жолымен мұнай тасымалдау, құбырлардағы апаттар; теңіздің түбін тереңдететін жұмыстар кезіндегі екінші рет ластану, мұнай газ және энергия кешендерінің объектілерін жылытумен және тазартылмаған төгінділеріне байланысты Каспийдің ластануы; жер бетіндегі, су және теңіз экожүйелерінің био әр түрлілігінің және іске қосылған механизмдердің жоқтығынан өнімділігінің азаюы; нормативті-құқықтық құжаттардың жетілмегендігі, халықтың жеткіліксіз экологиялық сауаттылығы; мұнай өндіру аудандарында халықтың ауру-сырқаулығының өсуі болып табылады.
Өзен ағысымен Каспийге жыл сайын 40-45 км3 ағынды сулар келеді, олардың 60% Волга бассейні береді. Ағындардың жаға бойындағы циклондық сипатының болуы себебінен, теңіздің кез келген бөлігінің ластануы шарасыз басқа бөлігінің ластануына әкеледі. Сонымен қатар, теңіздің биологиялық маңызды бөліктері де ластанады
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ-ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы
Каспий теңізі - Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары, бұл әрбір мемлекеттің және оның болашақ дамуына әсер етеді.
Каспий теңізінің қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің Понто-каспий алабы оңтүсігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатта тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспийдің шарасы терендігі жөне түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Құрлықтың қайраңында орналасқан солтүстік бөлігі тайыз (10 - 20 м). Орта тұсындағы ойпан тереңдігі 788 м. Оңтүстік бөлігі терең ойпаң (1025 м). Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26°С, оңтүстігінде 27-28°С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде судың температурасы 10°С-қа жуық болады. [5]
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Жалпы жер беті суының теңізге келіп құятын ең көп және ең аз жылдық айырмасы жүз жыл ішінде 260 км3-ді құрады. Теңіз суы бетіне шақканда өзен ағынының мұндай өзгеруі Каспий теңізінің деңгейін 67 см-ге өзгертеді. Басқаша айтқанда, Каспий теңізінің деңгейінің жыларалық өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды. Теңізге келіп түсетін атмосфералық жауын-шашын мөлшері тым аз. Ол теңіз деңгейін 1 см-ге ғана көтереді. Каспий теңізінде Қарабұғазкөл шығанағының маңызы зор. Әсіресе, оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ықпал етеді. Теңізден келген әрбір км3 су шығанаққа 13-15 млн. тонна әр түрлі минералды тұздар алып келеді. Қарабұғазкөл теңіздің буландырғышы рөлін атқарады.
Каспийде жануарлардың 2000-ға жуық түрі (оның ішінде омыртқасыздар - 1069, омыртқалылар - 415, паразит жануарлар - 325) тіршілік етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-ы, моллюскілердің 80%-ы, балықтардың 50%-ы) құрайды. Каспий теңізінің балық қоры 2,9 млн.т. болса, оның 40%-ы Солтүстік Каспий бөлігінің үлесіне тиеді. Бекіре тәрізділердің дүниежүзілік өнімінің 90%-ы осында ауланады. Соңғы кезде балықтардың уылдырығын шашатын жерлеріне кедергі келтіретін өзендерге салынған бөгеттер судың радиациялық және химиялық жолмен ластануы браконерлік етек алуы бекіренің қорын азайтуда.
Каспий теңізінің тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасына жайдын маңында 0,1-0,3%, оңтүстік-шығыста 13%-ға дейін көтеріледі. Теңізде желдің, өзен суының және жағалау сызығының әсерінен циклондық айналма ағыс пайда болады. Каспий теңізінің деңгейі маусымдық, бір жылдан екінші жылға және ғасырлық мерзімде ауытқып тұрады. Геоморфологиялық зерттеулер бойынша Каспий теңізінің деңгейінің ауытқуы уақыт өткен сайын кеми берген: плейстоценде (соңғы 700 -500 мың жыл ішінде) теңіз деңгейінің ауытқуы 100 м, голоценде (соңғы 10 мың жылда) 15 м-ге (-20 м-ден - 35 м-ге дейін), соңғы 2 мың жыл ішінде 12 м-ге, ал инструментальді бақылаудан бастап (1830 жылдан қазіргі уақытқа дейін) 4 м-ге ауытқып отырған. Теңіз деңгейінің көтеріліп, немесе төмен түсіп отыруының себептері туралы көптеген болжамдар бар. Олардың негізгілері: ғаламдық геологиялық құбылыстар және теңіздің аймақтық ерек-шеліктері. Каспий теңізіне ерте неогенде тектоникалық қозғалыстар мен тау пайда болу процесі өсер етсе, жоғары плиоценде тектоникалық жөне климаттық факторлар әсер еткен. Ал қазіргі кезеңде Каспий теңізінің деңгейінің өзгеруіне климаттық және антропогендік факторлар әсер етеді. Соңғы кездегі ең жоғарғы деңгей (+22,5 м) 19 ғ-дың басында, ең төмен деңгейі (-29,0 м) 1977 ж. байқалған, 1978 жылдан (20 ғ-дың соңына карай) теңіз деңгейі 2 - 2,7 метрге көтерілді. Теңіз айдыны кей жерлерде 100 км-ге дейін кеңіп, көптеген мұнай өндірісі нысандарын, шабындықтарды, жайылымдарды, жолдарды су басты. [6]
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы
Каспий теңізінің қазаншұңқыры рельефтің ерекшеліктері жөнінен табиғи түрде үш бөлікке бөлінген: Солтүстік, Орта және Оңтүстік Каспий.
Солтүстік Каспийдің рельефі біркелкі емес, әсіресе саға алды кемірінде байқалады. Тереңдік оңтүстік бағытқа қарай арта түседі. Қоршаған аудандағы тереңдігі 6 метр-ден аспай тұра, Жайықтың сағасынан оңтүстік батысқа қарай көлбеу созылып жатқын Орал жүйегінің тереңдігі 9-11 метр құрайды.
Каспий теңізіндегі шөгінді түзілісі өте күрделі жағдайларда жүреді. Теңіздің солтүстік бөлігінде теңіз шөгінділерінің басым кездесетін түрі ірі алеврит болып табылады. Бұл жерде негізінен терригендік тектігі ірі тасты шөгінділер: құм мен балшық құм. Бұл Солтүстік Каспийдің гидрологиялық режимімен: жел ағындарымен, таяз жерлердегі толқулармен және теңіз түбінің шамалы еңіс жерлерімен түсіндіріледі.
Солтүстік Каспийдің орталық бөлігі басым түрде биогендік аккумуляция саласы болып табылады. Мұнда Еділ суларымен биогендік заттардың шығарылуы ағзалардың тіршілік қызметіне қолайлы жағдайлар туғызады.
Каспий теңізінің климаты оның географиялық орналасуымен, атмосферасымен, циркуляциясымен іргелес құрлықтың рельефімен және теңіз суларының жылу әсерімен айқындалады. Мұның барлығы теңіздің түрлі бөліктеріндегі климаттық жағдайлардағы айырмашылықтарға себепші болады. Солтүстік және шығыс жағалаулар төмен орналасқан, олар солтүстік пен шығыстан ауа массаларының еркін келуі үшін қолайлы, бұл өз кезегінде теңіздің іргелес аудандары климатының континенталдығына себеп болады.
Каспий теңізінің жел режимі атмосфераның негізгі орталықтарының әсерімен айқындалады. Көпжылдық деректерге сәйкес Солтүстік Каспийде жел шығыс және батыс жақтардан бағыт алады. Теңіздің солтүстік бөлігі бетінде суық жартыжылдықта шығыстан сирек желдер басым келеді (50-70%). Жылы кезде солтүстік-батыс бағыттардағы желдің қайталануы арта түседі. Кез келген румбтағы желдің орташа жылдамдығы шамамен 4 баллды құрайды.
Ауа температурасының абсолюттік мәндері мен өзгерістері бүкіл акватория бойынша біркелкі емес. Алайда барлығында да шілде - ең жылы ай. Қаңтар - ең суық ай. Бүкіл теңіздің ортақ ерекшелігі жаз кезіндегі жоғары температуралар: теңіздің шығысында 28-32○ және батысында 27-30○.
Теңіздің солтүстік бөлігінің климаты континенталдық. Қаңтар-ақпанда ауаның орташа айлық температурасы оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай Чечень аралынан 1○-тан, Атырауда 10○-қа дейін төмендейді.
Ауаның ылғалдығы, жайын-шашын. Бүкіл теңіз үстіндегі жауын-шашынның жылдық сомасы орташа алғанда 200 мм шамасын құрайды. Оңтүстік және оңтүстік-батыс жағалауда жауын-шашынның елеулі мөлшері түседі де, Ленкорань-Сефид-руд учаскесінде 1000 мм астам болады. Бүкіл теңіздегі ең ылғал орын Пехлеви болып табылады (1543 мм).
Теңіздің солтүстік бөлігінде жауын-шашын маусымдар бойынша тең бөлінген дерлік. Оңтүстікке жылжуына қарай жауын-шашынның маусымдық түсуі неғұрлым анық байқалады. 1928-1978 жж. аралығында су деңгейі 3,2 м төмендегені анықталған. 1996-1998 жж. теңіз деңгейі қайтадан төмендеп, ол көрсеткіш 0,35 см құраған. Су деңгейі ауытқуға бейім, 2015 жылғы мәліметтерге сәйкес 27,16 метр теңіз деңгейінен төмен болды.
Каспий деңгейіндегі көпжылдық тербелістер басты түрде климаттық факторлармен айқындалады, олар циклдық сипатта болып келеді (IV тарауды қар.).
Каспий теңізіндегі ағыстар су тығыздығының бөлінісімен, түптің конфигурациясымен, деңгейдегі тербелістермен және т.с.с. байланысты. Г.В. Ржеплинскийдің пікірінше (1955) жел ағыстары үстіңгі қабатты қамтиды, ал Солтүстік Каспийде судың бүкіл қабатын алады. 3 баллға дейінгі күштегі жел анық ағысты болдырмайды. 40% жағдайларда ол болмайды немесе қарсы жаққа бағытталған болады. Неғұрлым күшті желдер тұрғанда ағыстар бағытының жылдамдыққа тәуелділігі арта түседі, Н.С.Линейжиннің, А.И. Фельзенбаумның (1955) деректеріне сәйкес, Солтүстік Каспийде ағыстар жел бойынша бағытталған. Жазда Солтүстік Каспийге ағыстардың антициклондық схемасы жақсы үйлеседі. Қыста теңіздің бұл бөлігі мұз құрсанып жатады. Гомтермия басталып, судың теріс температурасы бекиді, ол тұздылыққа тәуелді болып келеді.
Каспий теңізі тұздылығының өзгеруі гидрометеорологиямен, су теңгерімімен және ондағы тұз түзуші құрауыштардың салыстырмалы құрымымен тығыз байланысты. Теңіздің тұз теңгерімін есептеу нәтижелері Каспийдің 1960 жылдағы орташа тұздылығы тұрақты 12,82-12,86% деңгейінде қалып келе жатқандығын көрсетті.
Соңғы жылдары Солтүстік Каспийдегі тұздылық орташа алғанда 0,3%-ға төмендеді, ал теңіздің басқа бөліктерінде оның төмендеуі 0,1%-дан аспайды. [7]
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері
Қазақстанда кедейшілік пен халықтың ең төмен тұрмыс дәрежесіне қатысты мәселелермен қатар, тез шешімін табуды қажет ететін экологиялық мәселелер де бар. Қазақстан жеріндегі ядролық сынақ полигондарының, сондай-ақ кеңестік замандағы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп дамуының зардабынан республика аса күрделі экологиялық проблемаларды күні бүгін де басынан кешуде. Жекешелендірілген шикі өнім мен мұнай компанияларының бүгінгі иелері көпшілікке түсінікті, дәлелді себептерге байланысты осы кәсіпорындардың мемлекет меншігінде болған кезінде келтірген экологиялық залалдары үшін жауапты өз мойындарына алудан бас тартып келеді. Мұнай-газды игеруге байланысты қоршаған ортаға келтірілген зиянды бағалауға қатысты ешқандай да зерттеу жүргізілген жоқ. Ресейді бір ғалымы қоршаған ортаның ластануынан түсетін зиян ЖІӨ-нің шамамен 10-15%-ын құрайтының есептеп шығарыпты.
Су мен ауаның ластануы, сондай-ақ орманның жаппай от алуы Қазақстан халқының тыныс-тіршілігіне кері әсерін тигізсе, су тапшылығы ауыл шаруашылығы саласын дамытуға кедергі келтіруде. Қазақстан қалаларының өндіріс қалдықтарымен ластануы адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға қатер төндіруде. Орманды заңсыз от алдыру мен жерді құрғақшылыққа ұшырату фактілері де орын алып отыр. Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі су тасқыны қатерін тұғызса, теңіздің мұнаймен ластануы теңіз тіршілігіне қауіп төндіруде. Бағалауға жүгінсен, Қазақстан Тәуелсіздікке ие болғанға дейінгі, сондай-ақ Тәуелсіздікке ие болғаннан кейінгі кезеңде 36 млн. баррель мұнай төгілуінің салдарынан шамамен 20 млн. акр жер ластанған.
Мұнай кең орындарының игерілуінен елдегі экологиялық мәселенің одан әрі ұшығуы көпшілік қауымның талқысына айналып, алаңдатушылық туғызуда. 2000 жылы Каспий теңізінде 30000 итбалықтың кенеттен қырылуы қалың жұртшылықтың мұнай өндірудің қауіпсіздігіне қатысты алаңдатушылығын күшейтті. Дүниежүзілік банктің Каспий экологиялық бағдарламасы итбалық өлімі ит отбасынан болды деген тұжырым жасаса да, экологтар оған мүлде сене қойған жоқ. Ресей биологтары итбалық өлімін, сондай-ақ бірнеше тонна шабақ балықтардың қырылуын кен орнындағы төгілген күкірт сульфиді кесірінен болды деп түсіндірді. Ғалымдар қырылған балықтардың денесі мен итбалықтардың бұлшықеттерінен ауыр металдар құрамасының бар екенін анықтады.
Жергілікті биологтар, сондай-ақ кен орындарын игеруде пайдаланылатын қүрал-жабдықтардың су жаңа екеніне әрі BAT (Best Available Technology) стандарттарын сай екеніне күдік келтіріп отыр. Қазақстандағы мұнай компанияларының қызметіне қатысты ақпараттардың аздығы дұрыс баға беруді қиындата түсуде.
Мұнай өндіруден алынатын ілеспе өнімдердің пайдаланылуы да қатты алаңдатушылық туғызуда. Қазіргі кезде теңіз кен орнындағы күкірттің қоры 6 млн. тоннадан асып, күн сайын 4 мың тоннаға арта түсуде. Теңіз кен орнында өнім өндіру өзінің ең жоғары деңгейіне жеткенде, күкірттің бөлініп шығуы күн сайын 10 мың тоннаға жететін болмақ. Әлемдік рыноктардағы күкіртке деген сұрыныс толық болмағандықтан, шетелдерге оны шамалы ғана мөлшерде сатуға мүмкіндік бар. Негізінен Қытайдың тыңайтқыш рыноктары үшін азғантай ғана көлемін қауыз (хлопья) түрінде өңдеуге болады, бірақ ол пайда әкелмейтін іс. Күкірт газын жер қабаттарына қайта айдауға да болар еді, бірақ мұндай технология әлі қолданылмай отыр. Теңіз кен орнын өндіретін Теңіз-Шевройл бірлескен кәсіпорны күкіртті Маңғыстау облысындағы уран ашық кенішінде жинақтап жатыр.
Қазіргі кезде күкірт дала желі мен табиғат апаттарының қатеріне ұшырап, ашық блоктарда сақталады. Жергілікті билік күкіртті ілеспе өнім емес, өндірістің қалдықтары ретінде қоршаған ортаға қауіп төндіретін залал көзі деп қарап, кәсіпорынға 71 млн. доллар мөлшерінде айыппұл салғанды және де бұл айыппұл Теңіз кен орны өнімнің келешектегі өсімін қаржыландыру жөнінде Қазақстан мен Теңіз-Шевройл келіссөздер жүргізіп жатқан кезде салынып, кейіннен Қазақстанның Жоғары Соты оның мөлшерін 7 млн. долларға дейін түсірді. Әр адамдар бұл жайтты салық түсімдеріндегі залалдың орнын толтыруға жасалған әрекет деп білді.
Сурет 1. CNPC-Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның ластаушы заттар құрылымы
СНПС-Ақтөбемұнайгаз (1-сурет) - бұрғылау, мұнай өндіру, мұнай мен газды дайындау, сол сияқты мұнайды жене мұнай өнімдерін өткізу жұмыстарымен айналысатын акционерлік қоғам. "СНПС-Ақтебе" ашық акционерлік қоғамы акцияларының негізгі иегері - Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы, ол өзінің Қазақстандағы инвестициялық қызметін 1997 жылы бастады. 2002 жылы бұрыннан бар газ өңдеу зауытын қайтадан жарақтау жұмыстары тамамдалып, жаңа зауыт салу жұмысы басталды. Оның жобалық құны 170 млн. АҚШ долларын құрайды. Жаңа зауыттың мұнай дайындау қуаты жылына 2 млн. тонна, газ дайындау қуаты-жылына 1 млрд 400 млн. м³. Бұрыннан бар зауытпен салыстырғанда жаңа зауытта мұнай мен газ дайындаудың ең жаңа технологиялары пайдаланылатын болады, басқару жүйесі автоматтандырылады.
Бұдан басқа да шешуін таппаған мәселелер бар. Мәселен, әсіресе, Каспийдің Қазақстандық секторында орналасқан Қашағанда ілеспе газ құрамындағы күкірттің мөлшері тым жоғары. Жер астындағы үңгірде осы күкіртті сақтаудың жолдары қарастырыл жатыр. Сондай-ақ Қашаған кен орын температурасы мен қысымының өте жоғары болуымен ерекшеленеді. Бұрғылау жұмыстары жасанды аралда жүргізілуде. Қашағандағы теңіздің тереңдігі 12 фут (3,5 метр) шамасында. Қыста су бетін 3 ай бойы қалың мұз қабаты бүркен жатады. Бұрғылау қондырғылары мен жабдықтарына және мұнайшылардың өміріне кәдімгідей қауіп төндіретін теңіздің қатты ағыны мен жел үнемі мұз айдының орнынан жылжытып отырады. Аса бағалы уылдырықтың көзі саналатын бекіре балығы тек Солтүстік Каспийдің суы таяз жағында, Қашаған төңірегінде ғана уылдырық шашатындықтан, мұнайдан су аз мөлшерде, көп мөлшерде лайлансад да, балықтың өміріне апат әкелетіні сөзсіз. Францияның Тоталь компаниясы игерілуі жағынан Қашағанды әлемдегі ең күрделі кен орындарының бірден-бірі деп атады.
Соңғы жылдары Каспий теңізі сынды тамаша табиғат нысанының экологиялық саулығын сақтау мәселесі өткір болып тұр. Каспий теңізі - сирек кездесетін су қоймасы, ондағы көмірсутегі ресурстары мен биологиялық байлықтардың әлемде теңдесі жоқ. Каспий - әлемдегі мұнай өндіретін ең көне су алабы болып саналады. Әзірбайжанда, Апшерон жарты аралында мұнай өндіру осыдан 150 жыл бұрын басталған екен және сол жерлердің мұнайын бұрғылауға бірден шетелдік инвестиция құйылған. Шельфтегі өнеркәсіптік өндіріс 1924 жылы басталыпты. КСРО кезінде Каспийдегі мұнай газ ресурстары бәрінен бұрын бүкіл Кеңес Одағы үшін стратегиялық қор ретінде қарастырылды. Негізгі күш Батыс Сібірдегі кен орнын игеруге бағытталған болатын. КСРО құлағаннан кейін мүлдем бөлек жағдай қалыптасты. Стратегиялық қорлар тәуелсіз жаңа мемлекеттердің иелігіне қалды және Каспий ресурстары олар үшін шетелдік мұнай-газ корпорацияларымен саудаласу нысанына айналды. Соған байланысты түрлі мәселелер, соның ішінде Каспий теңізінің мәртебесі, энергия сақтағыштарды тасымалдау бағыттары, аймақтың мұнай мен газ ресурстарын игеруге тартылатын инвестициялар және де Каспий теңізінің экологиялық мәселесі туындады.
Бұл аймақ қандай? Каспий аймағында (кең мағынада) Каспий теңізінің периметрі бойымен орналасқан 5 мемлекет бар. Оларды Каспий теңізі бассейні мемлекеттері деп те атап жүр. Соңғы 10 жылдағы дипломатиялық тәжірибеде дәл осы термин аталған мемлкеттердің мәртебесін анықтау үшін қолданылып жүр.
Каспий проблемасы бүгінгі таңда өте көкейкесті. Тіпті, Каспийдің халықаралық мәртебесінің қалай анықталатындығына, Каспий аймағы елдері арасында теңіз ресурстарының қалай бөлінетіндігіне қарамастан Каспий аймақтағы ортақ экологиялық нысан ретінде қала бермек. Оның белгілі бір бөлігіндегі дағдарыс ортақ, бөлінбейтін апатқа айналады және бұл соңында әр мемлекеттің жеке жоспары мен даму барысына көлеңкесін түсірмей қоймайды.
Мұнай мен газ барлаудың қарқындап дамуы Каспий аумағы экожүйесінің нашарлауына әсерін тигізіп отыр. Каспийдің экологиялық деградациясының себебінін бірі болып аймақтағы құқықтық хаос болып отыр. Бұл жағдай, яғни, құқықтық хаостың қалыптасуы шетел мұнай компанияларына теңізде еркін әрекет етулеріне және Каспий аумағының табиғи ортасын сақтауда Каспий маңы мемлекеттерінің бірігіп әрекет етулерінің эффективсіздігіне әкелуде.
Сонымен, Каспий теңізінің басты экологиялық мәселелерін саралап көрелік.
Ең басты экологиялық мәселе - Каспий теңізі акваториясы мен оған іргелес жатқан аумақтың мұнаймен ластануы. Мұнай қалдықтары Каспий фитобентосы мен фитопланктондарының дамуын тежейді, оттегінің бөлінуін төмендетеді. Ластану көлемінің артуы су беті мен атмосфера арасындағы жылу, газ және ылғал алмасу процесіне кері әсер етеді. Мұнай пленкасының айтарлықтай аумаққа жайылуы салдарынан судың булану жылдамдығы бірнеше есе төмендейді. Каспий теңізінің ластануы сирек кездесетін балықтардың мыңдаған түрлері мен басқа да тірі организмдердің жойылуына әкеледі. Мұнайдың салдарынан болатын судың ластануы суда жүзетін құстар тіршілінде айқын көрініс тауып та жатыр. Жыл өткен сайын бекіре тұқымдас балықтардың қоры құлдырап барады. Әрине, мұнай шикізатын басқа шикізатпен ауыстыруға болады. Ал, қара уылдырығының дәмі әлемді тамсандыратын бекіре балықтарының орнын ештеңе ауыстыра алмайды және ешқандай мұнай долларына еш жерден сатып ала алмаймыз.
Ресей ғалымдардың зерттеу жұмыстары әр қайсысында 10-12 скважинасы бар 3-4 платформалардың жұмыс істеуі нәтижесінде Солтүстік Каспий акваториясының 14 бөлігінде ластанудың жылына минимум 1 ПДК-ға өсу қаупі төніп тұрғандығын байқатты. Бұл өзін-өзі тазалау үдерістері ескерілген күйіндегі көрсеткішті алғанда. Мұнаймен ластану мәселесі - кен орындардағы авариялардың жоғары қауіп төндіруімен қиындайды, ол өз кезегінде теңіздің тұйық болуының жағдайында әсіресе қауіпті. Көмірсутекті шикізатты, Каспий теңізінің түбінен кең ауқымды барлау және өндіру, РФ мемкелеттік комитет экологиясы сарапшылардың пікірлері бойынша, міндетті түрде Каспий теңізінің суы мен табаның мұнаймен, мұнай өнімдерімен жане басқа экологиялық зиянды заттармен ластауға әкеліп соғады. Кен орындарын қазу салдарлары, бұрғылау орнынан 5-12 км қашықтыққа дейін байқалады. Ең ауыр салдарлар, сарапшылардың айтынша, бұрғылау платформаларындағы апаттардан болулары мүмкін. [8]
Бірқатар экологтар, мұнаймен ластау мен апаттың ықтимал зардабы, Каспийдің мұнай-газ кен орындарын пайдаланудан келетін табыстын көп асып кетуі мүмкін, - деген пікірді білдірді.
Солтүстік Каспийде мұнайды қазудан ластану жағдайы, Теңіз және Қашаған кен орындарын игеру бойынша жұмыстарды бастағаннан бері нашарлап кетті. Ресей мен Қазақстанда Солтүстік Каспийдің қорықтық мәртебесіне, мұнайды барлауды және өндіруді рұқсат ететін өзгерістер енгізілген (ҚР МК 1993 жылы 23 қыркүйегіндегі №936 қаулысы және РФ №317 1998 жылы 14 сәуірдегі қаулысы). Бірақ дәл осы жерлерде, судың тайыздылығына, жоғарғы қабаттық қысымдардың салдарынан және т.б., ластау қаупі әсересе зор.
Оңтүстік Каспийде мұнай өндірудің жаппай өсуінің ықтималдығы Түркімен секторында да, Әзірбайжан секторында да аз. Іс жүзінде, бұл жерлердегі мұнай өндірісі, осындағы мұнай қайта өңдеу зауыттарын 100% жүктеуді қамтамасыз етуге зорға жетеді. Ал, Баку-Тбилиси-Жейхан құбыры толық қуатпен жұмыс істей алады, егер Қазақстанның және Ресейдің де мұнайы пайдаланылса. Солтүстік Каспийдің, жуырдағы жылдары жылдық өндіруі кем дегенде 50 млн тонна болатын, болжамды қоры 5-7 млрд тонна, кен орындарын қазу қауіптірек. Соңғы жылдары Солтүстік Каспий апат сандары бойынша бірінші орында. Ең қолайлы деген жағдайлардың өзінде: ірі апаттарсыз және лақтырыстарды халықаралық деңгейге дейін төмендетуді ескергенде де күтілетін теңіздің ластануы біз бұған дейін көргеннің бәрінен асып кетеді. Жалпылай қабылданған есептеулер бойынша, дүниедегі өндірілген әр 1 млн тонна мұнайға орта шамамен 131,4 тонна шығын келеді. Күтілетін 70-100 млн тонна төгілген мұнайға ие боламыз да, оның көбірек бөлігі Солтүстік Каспийге келетін болады. Росгидрометтің бағалауы бойынша, Солтүстік Каспийлік судағы көмірсутегінің орташа жылдық құрамы, апаттық төгілулерді есептемегенде, 2020 жылы 2-3 есе көтеріледі де, 200 мкгл (4 ПДК) шамасына жетеді. [9]
Каспийдің мұнаймен ластануы оның биоресурстарының жоғалып құруына әкеледі. Ең алдымен басты назар аударатын (жағдай) мәселе - уникалды бекіре балықтарының жоғалуы, оларды сақтап, қайта қалпына келтіру үшін кеңестік дәуірдің өзінде Каспийдің солтүстік бөлігі қорық болып жарияланған болатын. Бекіре балықтарының саны апатты түрде қысқаруда. 2003 жылы Сельд-черноспинка іс жүзінде жоғалып біткен. Оның жоғалуын оларды шамадан тыс аулау және балықтар уылдырық шашуға өзендерге келген кездерінде Каспийдің солтүстік бөлігінде сейсмобарлау жұмыстарын жүргізуімен байланыстырады. Шабақ балық саны да апатты түрде төмендеп кетті, себебі шабақ балықтардың негізгі қорегі болып саналатын планктонды сырттан әкелінген және шапшаң көбейіп жатқан гребневик-мнемиопсис жеп бітіруде. Шабақ балық санының азаюы Каспийдің бүкіл экожүйесіне әсер етпек, себебі бұл балық ең алдымен бекіре мен түлендердің негізгі азығы болып табылады. Түлендер санының азаюы шабақ балықтар популяциясының азаюымен және ХХ ғ. оны аулаумен ғана емес, сонымен бірге Каспий суларының мұнаймен ластануымен байланысты.
Мұнаймен ластанумен байланыссыз тағы да екі мәселе бар - Каспий теңізінің трансгрессия және жер асты ядролық жарылыстарының нәтижелері. Каспий теңізінде 1970 жылдардың соңында басталып, қазіргі күнге дейін жалғасып жатқан аномальды трансгрессия өте қатты қауіп төндіреді. Каспий суларының қайта-қайта су деңгейінің көтерілуінің нәтижесінде бір Әзірбайжанның өзінде 119 консервацияланбаған мұнай скважиналары су астында қалып қойған. Теңіз деңгейінің көтерілуі мұнай кен орындарында авариялардың әлеуетті қаупін тудырады. Каспий ойпаты ауданындағы сейсмикалық активтілік тіпті қауіпті.
Каспий ауданы экологиясына оның солтүстік аудандарында жүргізген түптік сейсмикалық зерделеу үшін жер асты ядролық жарылыстар үлкен зиян келтіреді.
Мұнайдың өзінен басқа, биота үшін едәуір қауіпті фактор, айрылған сулардың буландырғыш-тоғандарының, құрамында: жоғары минералдар, мұнай қалдықтары, ауыр металлдар (100-ден аса гл) бар, жолай сулары болып табылады. Бұл, жер беті бойынша жайылуға, топыраққа жәймен сіңуге және әрі қарай топырақ суларының қозғалысы бағытында, буланып кетудің орнына, теңізге жетуге ықпал етеді.
Ластанудың негізгі көлемі (жалпыдан 90%) Каспий теңізіне өзендік ағыспен келеді. Соңғы жылдары, Терек өзенінен басқа теңізге құятын өзендердің ластануының азаюы байқалды. Келешекте, 2010-2020 жж. ластанудың өзен-теңіз қатынасы 50:50 шамасына жетеді деп, күтілуде.
Ластану жағдайын талдау, оларға табиғат қорғау заңының жетілдірілгендегі, қазіргі технологияларды енгізу, апатқа қарсы жабдықтардың болуы, технологияларды жетілдіру, табиғат қорғау органдардың бар-жоқтығы және т.б., аз әсер ететінін көрсетеді. Каспийдің ластануына байланысты болатын, жалғыз ғана көрсеткіш - теңіз бассейніндегі өнеркәсіптік өндірістің көлемі, бірінші орында - көмірсутектерді өндіру. Осыған қоса, Ақтау қаласында теңізден 8 шақырым жерде Қошқар ата көлі орналасқан. Бұл уран кенін өңдейтін химия кешені құрамындағы күкірт қышқылы зауыты химия-гидрометаллургия зауыты сияқты алып кәсіпорындардың қылдық сулары мен қоқыстарын ешбір залалсыздандырмастан табиғи ойпаңға айдау нәтижесінде пайда болған жасанды көл. Тіршілік белгісі жоқ, өлі көл. Бұрын көл айдынының астында қымталып жатқан қатерлі қалдықтар жоғарыда аталған кәсіпорындардың ішінара немесе толықтай тоқтап, көлге құйылатын судың кемуі, соның салдарынан жағалауының құрғап, жалаңаштануы нәтижесінде өлкедегі ең қауіпті экологиялық ошаққа айналып отыр.
Көлдегі судың деңгейі 1992 жылдан бері 1,5 метрге төмендеп, 22 шаршы км жағалау ашылып қалды. Құрғаған улы тозаңдарды жел көтеріп Ақтау қаласы мен жақын-мұндағы елді-мекендердің, саяжайлардың жер, әуе бассейндерін, теңіз айдының ластап, адамдар денсаулығына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қауіп төндіруде. Бұл қатердің нақтылығын мынадай деректермен сипаттауға болады: біріншіден, аумағы 77 шаршы шықырымға тең және тұлай бойында улы, радиоактивті қалдықтар ұйып жатқан Қошқар ата көлі сияқты қалдықтар су қоймасы әлемнің ешбір мемлекетінде жоқ көрінеді. Яғни, оны зерттеу және залалсыздандырудың тәжирибесі жоқ. Екіншіден, ол белсенді тіршілік ортасына орналасқан, Ақтау қаласынан небәрі 5, Каспий теңізінің жоғарыда айтылғандай сегіз шақырымдай жерде орналасқан көлдің айналасында Ақшұқыр, Маңғыстау, Қызылтөбе елді-мекендері, қала тұрғындарының саяжайлары бар. Аймақта тыныс жолдар, тері қабаты, аллергия ауруларының көбеюінің бір ұшығы осы көлде еместігіне ешкім кепіл бере алмайды. Облыстық және экология биоресурстар басқармасының мамандары көлдің деңгейін төмендетпей, бұрынғы қалпында ұстап тұру қажеттігін талап етеді. Ол үшін көлге жылына 30-40 млн текше метр теңіз суын айдау керек.
Көл қаупін алдын алудың тағы бір жолы - құрғап, жалаңаштанып қалған жағалауды үздіксіз, қалыңдығы 30 см таза топырақпен жауып, қымтап отыру. Оны іске асыру үшін әр гектарға 1,2 млн теңге, барлығы 9 млрд теңге қаржы қажет. Бүгінде бұл экономикалық жағынан да, техникалық жағынан да қолдан келетін шаруа емес. Сондықтан барлық мүмкіндің көлдің деңгейін бұрынғы қалпына ұстап тұруға жұмылдыру. Тек сол мүмкіндіктің тым шолақ, шектеулі екендігі жағдайды қиындатады. [10]
Мұнай кен орындарын барлау кезінде мұнайдың төгілуі, пласт суларының тасталуы, техника мен көліктің ретсіз қозғалысы нәтижесінде топырық пен грунт ластанады. Мұнай кен орындарында қалдықтардың құрылуы қайтымсыз әрекет. Оларға: мұнай шламы, мұнай және тұздармен ластанған топырақ, металл қалдықтары, шығу тегі табиғи болып табылатын, бірақ радиоактивті заттармен ластанған материалдар, жұмыс қоқысы, скважиналардың капиталды жөндеу қалдықтары.
Жыл сайын республикада 50 мың тоннадан астам мұнай шламы мен мазут жер бетіне төгіледі. Қазақстандық Каспийдің аймағында мазуттанған жерлердік жалпы ауданы 194 млн гектарға жеткен. Топырақ қабаты бірнеше ондаған см-ден 10 метрге дейінгі тереңдікте мұнаймен қаныққан. Жердің мұнаймен ластануының кері әсері төмендегілермен сипатталады:
* Жергілікті табиғи ландшафттардың бұзылуы және ауыл шаруашылық жерлердің жағымсыздануы;
* Мұнай кен орындары айналасында көмірқышқыл газдарының булануы нәтижесінде ауа бассейнінің ластануы;
* Жер асты су деңгейінің көтерілуі, нәтижесінде ұсақ тұзды көлдердің пайда болуы;
* Су тығыздығының өзгеріп, мөлдірлігінің азаюы;
* Балық, суда жүзетін құстар мен жануарлардың қырылуы.
Жануарлар мен балықтардың аурулары. Мұнаймен ластау Каспий фитобентосының және фитопланктонының дамуын басып тастайды, отттегінің шығуын азайтады, табандық қабаттарда жинақталады. Мұнай үлдірінің едәуір аудандарда таралуынан, булану жылдамдығы бірнеше есе төмендейді.
Мұнаймен ластаудың әсері суда жүзетін құстарда өте жақсы көрінеді. Мұнаймен байланыс салдарынан, қауырсындар суды итеру және жылу сақтау қасиеттерін жоғалтады да, құстар тез қазаға ұшырайды. Құстардың жаппай қырылуы Апшерон ауданында бірнеше рет бақыланды. Кіші қорық пен өндіруші ұңғымалардың жақын орналасуы, рамсар су-ұйық мекендеріне, Каспийдің батыс және шығыс жағаларында, үнемі қатер тігеді.
Мұнай жайылуының әсері, теңіз көксеркесінің санының азаюына және оның қорлық маңызынан айырылуына ықпал етті (бұл түрдің уылдырық шашу телімдері мұнай өндіру телімдерімен сәйкес келеді).
Ластау, балықтар мен құстардың әдеттегі мекендейтін жерлеріне жеткенде, одан бетер қауіпті болады. Мысалға, Оңтүстік Каспийде, Түркіменстанның Соймонов шығанағындағы, жас балықтардың жүзетін жерлері көбіне, мұнайлы-газды аудандармен сәйкес келеді де, ал Маров мекендері оларға тіпті жақын орналасқан.
Өзен ағысын реттеу. ХХ ғасырда Волгада, одан кейін Курада және басқа да өзендерде жаппай су құрылысын салу, Каспийдің бекіре балықтарын, олардың уылдырық шашатын жерлерінің көбінен (ақсерке үшін 100%) айырды. Осы зардаптың орнын толтыру үшін балық өсіру зауыттары салынған және салынуда. Теңіз өнімінен айырылудың зардабы барлық Каспий маңындағы елдерге жайылады, ал гидроэнергетика мен ирригациядан пайда - тек қана, аумақтарында ағыс реттелген елдерде болады.
Бөгеттердегі балық өткізгіш құрылымдар техникалық жетілдірілмеген. Бекіре үйірінің азаюының бірінші себепкерлері, нақ осы бөгеттер болды. Оның арасында, бөгеттерді салу, одан бетер мәселелерді туғызды. Волганың Солтүстік Каспийге минералдық фосфор әкелуінің арқасында (жалпы түсудің 80%) бекірелердің 70% қоры теңіздің осы бөлігінде жиналатын. Енді фосфаттардың үстем бөлігі Волгалық су қоймаларында тұтынылады, ал теңізге фосфор тірі және өлі органика ретінде түседі. Оның нәтижесінде биологиялық оралым түбегейлі түрде өзгерді: трофикалық тізбектің қысқаруы, оралымның деструкциялық бөлігінің көбеюі және т.б. Қазір максимал биоөнімділік аймақтары Дағыстан жағалауы бойында апвеллинг аймақтарында және Оңтүстік Каспийдің тереңдегі үймелерде бағалы балықтардың жүзу орындары да осы аймақтарда ығысты. Қоректік тізбектерде пайда болған терезелер, тепе-теңдігі бұзылған экожүйелер, бөтентекті түрлердің (ескекші мнемиопсис және т.б.) келуіне қолайлы жағдай туғызады.
Орал-Каспий алабының ең аз реттелген, жалғыз ірі өзені болып қалады. Бірақ бұл өзендегі уылдырық шашу орындарының жағдайы да өте қолайсыз. Бүгінгі күні ең үлкен мәселе арнаның тұнбалануы. Бір кездерде Орал алқабындағы топырақтар ормандармен қоршалған болатын, кейінірек бұл ормандар шабылып тасталды да, ал жайылып су деңгейіне дейін жыртылды. Оралда бекіреліктерді сақтау мақсатында кеме жүрісі тоқтатылғаннан кейін, фарватерді тазалау жұмыстары тоқтатылды да, ол өзендегі уылдырық шашу орындарының көбісіне жеткізбейтін болды. Сонымен, Каспий теңізі, көпшілігі қолдан жасалған, біраз экологиялық мәселелерге ие. Оларды шешу үшін, барлық Каспий маңындағы елдердің бірге күш салулары керек. Экологиялық саладағы өзара іс-қимылдарды реттейтін, халықаралық заң негізі жасалуы тиіс. Осы мақсатқа жетудегі маңызды қадам, Каспийдің құқықтық мәртебесі бойынша келісілген шектен шықпау конвенциясына қол қою болып табылады. [11]
Шектен тыс аулау және браконьерлік. Каспий теңізінде бекіре балықтарын аулаудың бірден қысқаруына басты себеп браконьерлік болып табылады. Ресми емес мәліметтердегі бекіре балықтарын жалпы аулау көлемінің 80% браконьерлердің үлесіне тиеді деген ақпарат шындыққа айналып отыр. Экология министрлігі бұл мәселені шешуге білек сыбана кіріскенге ұқсайды. БАҚ-та уылдырық мафиясы жөнінде сыпсың тарады. Мәліметтерге сүйенсек, бүгінгі таңда олар тек балық аулау саласын ғана емес, Каспий төңірегіндегі елдердің барлық құқық қорғау орындарын да байлап тастаған көрінеді.
Еділде жүріп жатқай жаппай құрылыс жұмыстары (содан соң Кура және басқа да өзендерде) балықтарды табиғи мекендерінен айырады. Сөйтіп, екінші бір проблеманы - өзен арнасының балдырланып кетуіне әкеп соқтырады.
Эвтрофикация. Теңіз және оған құятын өзендер суының аса жоғары деңгейде ластануы Каспийде оттегісіз аймақтардың қалыптасу қаупін тудырғалы көп болды. Әсіресе, бұл Түркімен бұғазына байланысты. Әзірге бұл проблема көзге ілінбей отырғанымен, болашақта синтез балансындағы өзгеріс пен органикалық заттардың тарап кетуі тіпті, апатты жағдайларға әкелуі де мүмкін. [12]
2.2. Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру
Мұнай-газ және қайта өңдеуші кәсіпорын ғасырдан аса әрекет етеді. Осы кезеңде дүниежүзінде 55 млрд тонна ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ-ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ ... ... .
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ..
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... .
2.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық тараптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Каспий теңізінің биоалуандылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3.1. Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюы ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Итбалықтар мен бекіре тұқымдас балықтардың жаппай қырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізу ... ... .
3.4. Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ..
5
5
7
9
9
17
21
25
25
26
27
29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
34
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының өзекті экологиялық мәселелерінің бірі - Каспий экологиясы болып табылады. Себебі өнеркәсіптердің дамуы және кен орындардың көбеюі Каспий теңізінің ластануына әкеліп соғып жатыр. Соның ішінде су қоймасына мұнайдың, химиялық заттардың төгілуі, балықтардың қырылуы жатады. Дәл осыған байланысты барлық тірі организмдерге қауіп төндіретін мәселе болғандықтан, қазіргі таңда өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. ХХІ ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарына бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді. Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
Курстық жұмыстың мақсаты: Каспий теңізінің қазіргі экологиялық жағдайына талдау жүргізіп, биоалуандылықты және де басты себептерді негізге ала отырып ластаушы көздерді анықтау. Негізгі мәселелердің шешу жолдарын іздеп, сол арқылы ұсыныстар беру.
Міндеттер:
* Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептерін
* Каспий теңізіннің негізгі ластаушы көздерін
* Кәсіпшілік биоресурстар қорларының азаюын
* Каспий теңізі қайраңында мұнай операцияларын жүргізуді
* Каспий теңізінде экологиялық мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
Үшінші мыңжылдықтың басында экологиялық қауіпсіздік мәселесі ерекше тереңдікке ие болды, оның шешілуі әлемдік қауымдастықпен адамзаттың тірі қалуының маңызды факторы ретінде мойындалады. Экологиялық қауіпсіздік экологиялық тепе-теңдіктің тұрақтылығы, қоршаған ортаға шамадан тыс стихиялық (табиғи) және антропогендік әсер етуінен қоғамның қорғалуының деңгейімен анықталады
Кейінгі жылдарда шамадан тыс тереңдікке бірден-бір табиғи объект болып табылатын Каспий теңізінің экологиялық денсаулығын сақтау мәселесі ие болды. Каспий теңізі - бірегей су айдыны, оның көмірсутекті ресурстары мен биологиялық байлықтарының дүниежүзінде ұқсастықтары жоқ. Каспий әлемдегі ең көне мұнай өндіру бассейні. Сонымен, мысалы, Әзербайжанда, Апшерон түбегінде мұнай өндіру 150 жылдан астам уақыт бұрын басталды.
Теңіздің басты ластаушысы, сөзсіз, мұнай болып табылады. Мұнай ластанулары жасыл-көк және диатомды балдырлармен көрсетілген Каспийдің фитобентосының және фитопланктонының дамуын басым етеді, оттегінің өнімділігін төмендетеді. Ластанудың көбеюі су беті мен атмосфераның арасындағы жылу, газ, ылғал айналымына әсер етеді. Үлкен аудандарда мұнай қабыршықтары таралуының салдарынан булану жылдамдығы бірнеше рет төмендейді. Каспий теңізінің ластануы сирек балықтардың және басқа тірі организмдердің басым бөлігінің жойылуына әкеледі. Мұнайлық ластанудың әсер етуі суда жүзетін құстарда көрнектірек көрінеді. Осетр балықтарының қоры азайып барады.
Мұнайлық ластану әсіресе Каспийдің солтүстігінде теңіздің ауданынан 27,7% ауданы, судың 6,2 м орташа тереңдігі кезінде жалпы көлемінен 0,94 % судың өте төмен деңгейінен қауіпті. Яғни, егер теңіздің әр түрлі бөліктерінде су көлемінің бірлігіне мұнайдың бір тоннасын құйса, онда Солтүстік Каспийде шамамен экожүйеге ластағыштар 100 есеге қатты әсер етеді. Волга мен Оралдың қатты ағысының арқасында солтүстік Каспий, Орталық және Оңтүстік Каспийге қарағанда едәуір өнімді, басты азық қоры, балықтардың, итбалықтардың балалар бақшасы, құстардың ұя салу орны болып табылады.
Каспий теңізінің табиғи ортасының негізгі ластану көздері өзен ағындысымен (материктік ағыс) шығару және тазартылмаған өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы ағындыларының, қалалар мен жағалаудағы ауылдардың коммуналдық-тұрмыстық ағынды суларының төгінділері; өзен және теңіз кеме қатынасы, каспий кемежайларындағы кемелердің ағынды сулары; құрлық пен теңіз қайраңында мұнай және газ ұңғымаларын пайдалану; теңіз жолымен мұнай тасымалдау, құбырлардағы апаттар; теңіздің түбін тереңдететін жұмыстар кезіндегі екінші рет ластану, мұнай газ және энергия кешендерінің объектілерін жылытумен және тазартылмаған төгінділеріне байланысты Каспийдің ластануы; жер бетіндегі, су және теңіз экожүйелерінің био әр түрлілігінің және іске қосылған механизмдердің жоқтығынан өнімділігінің азаюы; нормативті-құқықтық құжаттардың жетілмегендігі, халықтың жеткіліксіз экологиялық сауаттылығы; мұнай өндіру аудандарында халықтың ауру-сырқаулығының өсуі болып табылады.
Өзен ағысымен Каспийге жыл сайын 40-45 км3 ағынды сулар келеді, олардың 60% Волга бассейні береді. Ағындардың жаға бойындағы циклондық сипатының болуы себебінен, теңіздің кез келген бөлігінің ластануы шарасыз басқа бөлігінің ластануына әкеледі. Сонымен қатар, теңіздің биологиялық маңызды бөліктері де ластанады
1. КАСПИЙ ТЕҢІЗІ-ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ІРІ ТҰЙЫҚ СУ ҚОЙМАСЫ
1.1. Каспий теңізінің табиғи су қоймасы
Каспий теңізі - Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары, бұл әрбір мемлекеттің және оның болашақ дамуына әсер етеді.
Каспий теңізінің қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің Понто-каспий алабы оңтүсігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Ең терең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл, т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатта тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспийдің шарасы терендігі жөне түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Құрлықтың қайраңында орналасқан солтүстік бөлігі тайыз (10 - 20 м). Орта тұсындағы ойпан тереңдігі 788 м. Оңтүстік бөлігі терең ойпаң (1025 м). Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26°С, оңтүстігінде 27-28°С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде судың температурасы 10°С-қа жуық болады. [5]
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Жалпы жер беті суының теңізге келіп құятын ең көп және ең аз жылдық айырмасы жүз жыл ішінде 260 км3-ді құрады. Теңіз суы бетіне шақканда өзен ағынының мұндай өзгеруі Каспий теңізінің деңгейін 67 см-ге өзгертеді. Басқаша айтқанда, Каспий теңізінің деңгейінің жыларалық өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды. Теңізге келіп түсетін атмосфералық жауын-шашын мөлшері тым аз. Ол теңіз деңгейін 1 см-ге ғана көтереді. Каспий теңізінде Қарабұғазкөл шығанағының маңызы зор. Әсіресе, оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ықпал етеді. Теңізден келген әрбір км3 су шығанаққа 13-15 млн. тонна әр түрлі минералды тұздар алып келеді. Қарабұғазкөл теңіздің буландырғышы рөлін атқарады.
Каспийде жануарлардың 2000-ға жуық түрі (оның ішінде омыртқасыздар - 1069, омыртқалылар - 415, паразит жануарлар - 325) тіршілік етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-ы, моллюскілердің 80%-ы, балықтардың 50%-ы) құрайды. Каспий теңізінің балық қоры 2,9 млн.т. болса, оның 40%-ы Солтүстік Каспий бөлігінің үлесіне тиеді. Бекіре тәрізділердің дүниежүзілік өнімінің 90%-ы осында ауланады. Соңғы кезде балықтардың уылдырығын шашатын жерлеріне кедергі келтіретін өзендерге салынған бөгеттер судың радиациялық және химиялық жолмен ластануы браконерлік етек алуы бекіренің қорын азайтуда.
Каспий теңізінің тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасына жайдын маңында 0,1-0,3%, оңтүстік-шығыста 13%-ға дейін көтеріледі. Теңізде желдің, өзен суының және жағалау сызығының әсерінен циклондық айналма ағыс пайда болады. Каспий теңізінің деңгейі маусымдық, бір жылдан екінші жылға және ғасырлық мерзімде ауытқып тұрады. Геоморфологиялық зерттеулер бойынша Каспий теңізінің деңгейінің ауытқуы уақыт өткен сайын кеми берген: плейстоценде (соңғы 700 -500 мың жыл ішінде) теңіз деңгейінің ауытқуы 100 м, голоценде (соңғы 10 мың жылда) 15 м-ге (-20 м-ден - 35 м-ге дейін), соңғы 2 мың жыл ішінде 12 м-ге, ал инструментальді бақылаудан бастап (1830 жылдан қазіргі уақытқа дейін) 4 м-ге ауытқып отырған. Теңіз деңгейінің көтеріліп, немесе төмен түсіп отыруының себептері туралы көптеген болжамдар бар. Олардың негізгілері: ғаламдық геологиялық құбылыстар және теңіздің аймақтық ерек-шеліктері. Каспий теңізіне ерте неогенде тектоникалық қозғалыстар мен тау пайда болу процесі өсер етсе, жоғары плиоценде тектоникалық жөне климаттық факторлар әсер еткен. Ал қазіргі кезеңде Каспий теңізінің деңгейінің өзгеруіне климаттық және антропогендік факторлар әсер етеді. Соңғы кездегі ең жоғарғы деңгей (+22,5 м) 19 ғ-дың басында, ең төмен деңгейі (-29,0 м) 1977 ж. байқалған, 1978 жылдан (20 ғ-дың соңына карай) теңіз деңгейі 2 - 2,7 метрге көтерілді. Теңіз айдыны кей жерлерде 100 км-ге дейін кеңіп, көптеген мұнай өндірісі нысандарын, шабындықтарды, жайылымдарды, жолдарды су басты. [6]
1.2. Каспий теңізінің географиялық жағдайы
Каспий теңізінің қазаншұңқыры рельефтің ерекшеліктері жөнінен табиғи түрде үш бөлікке бөлінген: Солтүстік, Орта және Оңтүстік Каспий.
Солтүстік Каспийдің рельефі біркелкі емес, әсіресе саға алды кемірінде байқалады. Тереңдік оңтүстік бағытқа қарай арта түседі. Қоршаған аудандағы тереңдігі 6 метр-ден аспай тұра, Жайықтың сағасынан оңтүстік батысқа қарай көлбеу созылып жатқын Орал жүйегінің тереңдігі 9-11 метр құрайды.
Каспий теңізіндегі шөгінді түзілісі өте күрделі жағдайларда жүреді. Теңіздің солтүстік бөлігінде теңіз шөгінділерінің басым кездесетін түрі ірі алеврит болып табылады. Бұл жерде негізінен терригендік тектігі ірі тасты шөгінділер: құм мен балшық құм. Бұл Солтүстік Каспийдің гидрологиялық режимімен: жел ағындарымен, таяз жерлердегі толқулармен және теңіз түбінің шамалы еңіс жерлерімен түсіндіріледі.
Солтүстік Каспийдің орталық бөлігі басым түрде биогендік аккумуляция саласы болып табылады. Мұнда Еділ суларымен биогендік заттардың шығарылуы ағзалардың тіршілік қызметіне қолайлы жағдайлар туғызады.
Каспий теңізінің климаты оның географиялық орналасуымен, атмосферасымен, циркуляциясымен іргелес құрлықтың рельефімен және теңіз суларының жылу әсерімен айқындалады. Мұның барлығы теңіздің түрлі бөліктеріндегі климаттық жағдайлардағы айырмашылықтарға себепші болады. Солтүстік және шығыс жағалаулар төмен орналасқан, олар солтүстік пен шығыстан ауа массаларының еркін келуі үшін қолайлы, бұл өз кезегінде теңіздің іргелес аудандары климатының континенталдығына себеп болады.
Каспий теңізінің жел режимі атмосфераның негізгі орталықтарының әсерімен айқындалады. Көпжылдық деректерге сәйкес Солтүстік Каспийде жел шығыс және батыс жақтардан бағыт алады. Теңіздің солтүстік бөлігі бетінде суық жартыжылдықта шығыстан сирек желдер басым келеді (50-70%). Жылы кезде солтүстік-батыс бағыттардағы желдің қайталануы арта түседі. Кез келген румбтағы желдің орташа жылдамдығы шамамен 4 баллды құрайды.
Ауа температурасының абсолюттік мәндері мен өзгерістері бүкіл акватория бойынша біркелкі емес. Алайда барлығында да шілде - ең жылы ай. Қаңтар - ең суық ай. Бүкіл теңіздің ортақ ерекшелігі жаз кезіндегі жоғары температуралар: теңіздің шығысында 28-32○ және батысында 27-30○.
Теңіздің солтүстік бөлігінің климаты континенталдық. Қаңтар-ақпанда ауаның орташа айлық температурасы оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай Чечень аралынан 1○-тан, Атырауда 10○-қа дейін төмендейді.
Ауаның ылғалдығы, жайын-шашын. Бүкіл теңіз үстіндегі жауын-шашынның жылдық сомасы орташа алғанда 200 мм шамасын құрайды. Оңтүстік және оңтүстік-батыс жағалауда жауын-шашынның елеулі мөлшері түседі де, Ленкорань-Сефид-руд учаскесінде 1000 мм астам болады. Бүкіл теңіздегі ең ылғал орын Пехлеви болып табылады (1543 мм).
Теңіздің солтүстік бөлігінде жауын-шашын маусымдар бойынша тең бөлінген дерлік. Оңтүстікке жылжуына қарай жауын-шашынның маусымдық түсуі неғұрлым анық байқалады. 1928-1978 жж. аралығында су деңгейі 3,2 м төмендегені анықталған. 1996-1998 жж. теңіз деңгейі қайтадан төмендеп, ол көрсеткіш 0,35 см құраған. Су деңгейі ауытқуға бейім, 2015 жылғы мәліметтерге сәйкес 27,16 метр теңіз деңгейінен төмен болды.
Каспий деңгейіндегі көпжылдық тербелістер басты түрде климаттық факторлармен айқындалады, олар циклдық сипатта болып келеді (IV тарауды қар.).
Каспий теңізіндегі ағыстар су тығыздығының бөлінісімен, түптің конфигурациясымен, деңгейдегі тербелістермен және т.с.с. байланысты. Г.В. Ржеплинскийдің пікірінше (1955) жел ағыстары үстіңгі қабатты қамтиды, ал Солтүстік Каспийде судың бүкіл қабатын алады. 3 баллға дейінгі күштегі жел анық ағысты болдырмайды. 40% жағдайларда ол болмайды немесе қарсы жаққа бағытталған болады. Неғұрлым күшті желдер тұрғанда ағыстар бағытының жылдамдыққа тәуелділігі арта түседі, Н.С.Линейжиннің, А.И. Фельзенбаумның (1955) деректеріне сәйкес, Солтүстік Каспийде ағыстар жел бойынша бағытталған. Жазда Солтүстік Каспийге ағыстардың антициклондық схемасы жақсы үйлеседі. Қыста теңіздің бұл бөлігі мұз құрсанып жатады. Гомтермия басталып, судың теріс температурасы бекиді, ол тұздылыққа тәуелді болып келеді.
Каспий теңізі тұздылығының өзгеруі гидрометеорологиямен, су теңгерімімен және ондағы тұз түзуші құрауыштардың салыстырмалы құрымымен тығыз байланысты. Теңіздің тұз теңгерімін есептеу нәтижелері Каспийдің 1960 жылдағы орташа тұздылығы тұрақты 12,82-12,86% деңгейінде қалып келе жатқандығын көрсетті.
Соңғы жылдары Солтүстік Каспийдегі тұздылық орташа алғанда 0,3%-ға төмендеді, ал теңіздің басқа бөліктерінде оның төмендеуі 0,1%-дан аспайды. [7]
2. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
2.1. Каспий аймағының экологиялық мәселелері мен олардың себептері
Қазақстанда кедейшілік пен халықтың ең төмен тұрмыс дәрежесіне қатысты мәселелермен қатар, тез шешімін табуды қажет ететін экологиялық мәселелер де бар. Қазақстан жеріндегі ядролық сынақ полигондарының, сондай-ақ кеңестік замандағы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп дамуының зардабынан республика аса күрделі экологиялық проблемаларды күні бүгін де басынан кешуде. Жекешелендірілген шикі өнім мен мұнай компанияларының бүгінгі иелері көпшілікке түсінікті, дәлелді себептерге байланысты осы кәсіпорындардың мемлекет меншігінде болған кезінде келтірген экологиялық залалдары үшін жауапты өз мойындарына алудан бас тартып келеді. Мұнай-газды игеруге байланысты қоршаған ортаға келтірілген зиянды бағалауға қатысты ешқандай да зерттеу жүргізілген жоқ. Ресейді бір ғалымы қоршаған ортаның ластануынан түсетін зиян ЖІӨ-нің шамамен 10-15%-ын құрайтының есептеп шығарыпты.
Су мен ауаның ластануы, сондай-ақ орманның жаппай от алуы Қазақстан халқының тыныс-тіршілігіне кері әсерін тигізсе, су тапшылығы ауыл шаруашылығы саласын дамытуға кедергі келтіруде. Қазақстан қалаларының өндіріс қалдықтарымен ластануы адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға қатер төндіруде. Орманды заңсыз от алдыру мен жерді құрғақшылыққа ұшырату фактілері де орын алып отыр. Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі су тасқыны қатерін тұғызса, теңіздің мұнаймен ластануы теңіз тіршілігіне қауіп төндіруде. Бағалауға жүгінсен, Қазақстан Тәуелсіздікке ие болғанға дейінгі, сондай-ақ Тәуелсіздікке ие болғаннан кейінгі кезеңде 36 млн. баррель мұнай төгілуінің салдарынан шамамен 20 млн. акр жер ластанған.
Мұнай кең орындарының игерілуінен елдегі экологиялық мәселенің одан әрі ұшығуы көпшілік қауымның талқысына айналып, алаңдатушылық туғызуда. 2000 жылы Каспий теңізінде 30000 итбалықтың кенеттен қырылуы қалың жұртшылықтың мұнай өндірудің қауіпсіздігіне қатысты алаңдатушылығын күшейтті. Дүниежүзілік банктің Каспий экологиялық бағдарламасы итбалық өлімі ит отбасынан болды деген тұжырым жасаса да, экологтар оған мүлде сене қойған жоқ. Ресей биологтары итбалық өлімін, сондай-ақ бірнеше тонна шабақ балықтардың қырылуын кен орнындағы төгілген күкірт сульфиді кесірінен болды деп түсіндірді. Ғалымдар қырылған балықтардың денесі мен итбалықтардың бұлшықеттерінен ауыр металдар құрамасының бар екенін анықтады.
Жергілікті биологтар, сондай-ақ кен орындарын игеруде пайдаланылатын қүрал-жабдықтардың су жаңа екеніне әрі BAT (Best Available Technology) стандарттарын сай екеніне күдік келтіріп отыр. Қазақстандағы мұнай компанияларының қызметіне қатысты ақпараттардың аздығы дұрыс баға беруді қиындата түсуде.
Мұнай өндіруден алынатын ілеспе өнімдердің пайдаланылуы да қатты алаңдатушылық туғызуда. Қазіргі кезде теңіз кен орнындағы күкірттің қоры 6 млн. тоннадан асып, күн сайын 4 мың тоннаға арта түсуде. Теңіз кен орнында өнім өндіру өзінің ең жоғары деңгейіне жеткенде, күкірттің бөлініп шығуы күн сайын 10 мың тоннаға жететін болмақ. Әлемдік рыноктардағы күкіртке деген сұрыныс толық болмағандықтан, шетелдерге оны шамалы ғана мөлшерде сатуға мүмкіндік бар. Негізінен Қытайдың тыңайтқыш рыноктары үшін азғантай ғана көлемін қауыз (хлопья) түрінде өңдеуге болады, бірақ ол пайда әкелмейтін іс. Күкірт газын жер қабаттарына қайта айдауға да болар еді, бірақ мұндай технология әлі қолданылмай отыр. Теңіз кен орнын өндіретін Теңіз-Шевройл бірлескен кәсіпорны күкіртті Маңғыстау облысындағы уран ашық кенішінде жинақтап жатыр.
Қазіргі кезде күкірт дала желі мен табиғат апаттарының қатеріне ұшырап, ашық блоктарда сақталады. Жергілікті билік күкіртті ілеспе өнім емес, өндірістің қалдықтары ретінде қоршаған ортаға қауіп төндіретін залал көзі деп қарап, кәсіпорынға 71 млн. доллар мөлшерінде айыппұл салғанды және де бұл айыппұл Теңіз кен орны өнімнің келешектегі өсімін қаржыландыру жөнінде Қазақстан мен Теңіз-Шевройл келіссөздер жүргізіп жатқан кезде салынып, кейіннен Қазақстанның Жоғары Соты оның мөлшерін 7 млн. долларға дейін түсірді. Әр адамдар бұл жайтты салық түсімдеріндегі залалдың орнын толтыруға жасалған әрекет деп білді.
Сурет 1. CNPC-Ақтөбемұнайгаз АҚ-ның ластаушы заттар құрылымы
СНПС-Ақтөбемұнайгаз (1-сурет) - бұрғылау, мұнай өндіру, мұнай мен газды дайындау, сол сияқты мұнайды жене мұнай өнімдерін өткізу жұмыстарымен айналысатын акционерлік қоғам. "СНПС-Ақтебе" ашық акционерлік қоғамы акцияларының негізгі иегері - Қытай ұлттық мұнай-газ корпорациясы, ол өзінің Қазақстандағы инвестициялық қызметін 1997 жылы бастады. 2002 жылы бұрыннан бар газ өңдеу зауытын қайтадан жарақтау жұмыстары тамамдалып, жаңа зауыт салу жұмысы басталды. Оның жобалық құны 170 млн. АҚШ долларын құрайды. Жаңа зауыттың мұнай дайындау қуаты жылына 2 млн. тонна, газ дайындау қуаты-жылына 1 млрд 400 млн. м³. Бұрыннан бар зауытпен салыстырғанда жаңа зауытта мұнай мен газ дайындаудың ең жаңа технологиялары пайдаланылатын болады, басқару жүйесі автоматтандырылады.
Бұдан басқа да шешуін таппаған мәселелер бар. Мәселен, әсіресе, Каспийдің Қазақстандық секторында орналасқан Қашағанда ілеспе газ құрамындағы күкірттің мөлшері тым жоғары. Жер астындағы үңгірде осы күкіртті сақтаудың жолдары қарастырыл жатыр. Сондай-ақ Қашаған кен орын температурасы мен қысымының өте жоғары болуымен ерекшеленеді. Бұрғылау жұмыстары жасанды аралда жүргізілуде. Қашағандағы теңіздің тереңдігі 12 фут (3,5 метр) шамасында. Қыста су бетін 3 ай бойы қалың мұз қабаты бүркен жатады. Бұрғылау қондырғылары мен жабдықтарына және мұнайшылардың өміріне кәдімгідей қауіп төндіретін теңіздің қатты ағыны мен жел үнемі мұз айдының орнынан жылжытып отырады. Аса бағалы уылдырықтың көзі саналатын бекіре балығы тек Солтүстік Каспийдің суы таяз жағында, Қашаған төңірегінде ғана уылдырық шашатындықтан, мұнайдан су аз мөлшерде, көп мөлшерде лайлансад да, балықтың өміріне апат әкелетіні сөзсіз. Францияның Тоталь компаниясы игерілуі жағынан Қашағанды әлемдегі ең күрделі кен орындарының бірден-бірі деп атады.
Соңғы жылдары Каспий теңізі сынды тамаша табиғат нысанының экологиялық саулығын сақтау мәселесі өткір болып тұр. Каспий теңізі - сирек кездесетін су қоймасы, ондағы көмірсутегі ресурстары мен биологиялық байлықтардың әлемде теңдесі жоқ. Каспий - әлемдегі мұнай өндіретін ең көне су алабы болып саналады. Әзірбайжанда, Апшерон жарты аралында мұнай өндіру осыдан 150 жыл бұрын басталған екен және сол жерлердің мұнайын бұрғылауға бірден шетелдік инвестиция құйылған. Шельфтегі өнеркәсіптік өндіріс 1924 жылы басталыпты. КСРО кезінде Каспийдегі мұнай газ ресурстары бәрінен бұрын бүкіл Кеңес Одағы үшін стратегиялық қор ретінде қарастырылды. Негізгі күш Батыс Сібірдегі кен орнын игеруге бағытталған болатын. КСРО құлағаннан кейін мүлдем бөлек жағдай қалыптасты. Стратегиялық қорлар тәуелсіз жаңа мемлекеттердің иелігіне қалды және Каспий ресурстары олар үшін шетелдік мұнай-газ корпорацияларымен саудаласу нысанына айналды. Соған байланысты түрлі мәселелер, соның ішінде Каспий теңізінің мәртебесі, энергия сақтағыштарды тасымалдау бағыттары, аймақтың мұнай мен газ ресурстарын игеруге тартылатын инвестициялар және де Каспий теңізінің экологиялық мәселесі туындады.
Бұл аймақ қандай? Каспий аймағында (кең мағынада) Каспий теңізінің периметрі бойымен орналасқан 5 мемлекет бар. Оларды Каспий теңізі бассейні мемлекеттері деп те атап жүр. Соңғы 10 жылдағы дипломатиялық тәжірибеде дәл осы термин аталған мемлкеттердің мәртебесін анықтау үшін қолданылып жүр.
Каспий проблемасы бүгінгі таңда өте көкейкесті. Тіпті, Каспийдің халықаралық мәртебесінің қалай анықталатындығына, Каспий аймағы елдері арасында теңіз ресурстарының қалай бөлінетіндігіне қарамастан Каспий аймақтағы ортақ экологиялық нысан ретінде қала бермек. Оның белгілі бір бөлігіндегі дағдарыс ортақ, бөлінбейтін апатқа айналады және бұл соңында әр мемлекеттің жеке жоспары мен даму барысына көлеңкесін түсірмей қоймайды.
Мұнай мен газ барлаудың қарқындап дамуы Каспий аумағы экожүйесінің нашарлауына әсерін тигізіп отыр. Каспийдің экологиялық деградациясының себебінін бірі болып аймақтағы құқықтық хаос болып отыр. Бұл жағдай, яғни, құқықтық хаостың қалыптасуы шетел мұнай компанияларына теңізде еркін әрекет етулеріне және Каспий аумағының табиғи ортасын сақтауда Каспий маңы мемлекеттерінің бірігіп әрекет етулерінің эффективсіздігіне әкелуде.
Сонымен, Каспий теңізінің басты экологиялық мәселелерін саралап көрелік.
Ең басты экологиялық мәселе - Каспий теңізі акваториясы мен оған іргелес жатқан аумақтың мұнаймен ластануы. Мұнай қалдықтары Каспий фитобентосы мен фитопланктондарының дамуын тежейді, оттегінің бөлінуін төмендетеді. Ластану көлемінің артуы су беті мен атмосфера арасындағы жылу, газ және ылғал алмасу процесіне кері әсер етеді. Мұнай пленкасының айтарлықтай аумаққа жайылуы салдарынан судың булану жылдамдығы бірнеше есе төмендейді. Каспий теңізінің ластануы сирек кездесетін балықтардың мыңдаған түрлері мен басқа да тірі организмдердің жойылуына әкеледі. Мұнайдың салдарынан болатын судың ластануы суда жүзетін құстар тіршілінде айқын көрініс тауып та жатыр. Жыл өткен сайын бекіре тұқымдас балықтардың қоры құлдырап барады. Әрине, мұнай шикізатын басқа шикізатпен ауыстыруға болады. Ал, қара уылдырығының дәмі әлемді тамсандыратын бекіре балықтарының орнын ештеңе ауыстыра алмайды және ешқандай мұнай долларына еш жерден сатып ала алмаймыз.
Ресей ғалымдардың зерттеу жұмыстары әр қайсысында 10-12 скважинасы бар 3-4 платформалардың жұмыс істеуі нәтижесінде Солтүстік Каспий акваториясының 14 бөлігінде ластанудың жылына минимум 1 ПДК-ға өсу қаупі төніп тұрғандығын байқатты. Бұл өзін-өзі тазалау үдерістері ескерілген күйіндегі көрсеткішті алғанда. Мұнаймен ластану мәселесі - кен орындардағы авариялардың жоғары қауіп төндіруімен қиындайды, ол өз кезегінде теңіздің тұйық болуының жағдайында әсіресе қауіпті. Көмірсутекті шикізатты, Каспий теңізінің түбінен кең ауқымды барлау және өндіру, РФ мемкелеттік комитет экологиясы сарапшылардың пікірлері бойынша, міндетті түрде Каспий теңізінің суы мен табаның мұнаймен, мұнай өнімдерімен жане басқа экологиялық зиянды заттармен ластауға әкеліп соғады. Кен орындарын қазу салдарлары, бұрғылау орнынан 5-12 км қашықтыққа дейін байқалады. Ең ауыр салдарлар, сарапшылардың айтынша, бұрғылау платформаларындағы апаттардан болулары мүмкін. [8]
Бірқатар экологтар, мұнаймен ластау мен апаттың ықтимал зардабы, Каспийдің мұнай-газ кен орындарын пайдаланудан келетін табыстын көп асып кетуі мүмкін, - деген пікірді білдірді.
Солтүстік Каспийде мұнайды қазудан ластану жағдайы, Теңіз және Қашаған кен орындарын игеру бойынша жұмыстарды бастағаннан бері нашарлап кетті. Ресей мен Қазақстанда Солтүстік Каспийдің қорықтық мәртебесіне, мұнайды барлауды және өндіруді рұқсат ететін өзгерістер енгізілген (ҚР МК 1993 жылы 23 қыркүйегіндегі №936 қаулысы және РФ №317 1998 жылы 14 сәуірдегі қаулысы). Бірақ дәл осы жерлерде, судың тайыздылығына, жоғарғы қабаттық қысымдардың салдарынан және т.б., ластау қаупі әсересе зор.
Оңтүстік Каспийде мұнай өндірудің жаппай өсуінің ықтималдығы Түркімен секторында да, Әзірбайжан секторында да аз. Іс жүзінде, бұл жерлердегі мұнай өндірісі, осындағы мұнай қайта өңдеу зауыттарын 100% жүктеуді қамтамасыз етуге зорға жетеді. Ал, Баку-Тбилиси-Жейхан құбыры толық қуатпен жұмыс істей алады, егер Қазақстанның және Ресейдің де мұнайы пайдаланылса. Солтүстік Каспийдің, жуырдағы жылдары жылдық өндіруі кем дегенде 50 млн тонна болатын, болжамды қоры 5-7 млрд тонна, кен орындарын қазу қауіптірек. Соңғы жылдары Солтүстік Каспий апат сандары бойынша бірінші орында. Ең қолайлы деген жағдайлардың өзінде: ірі апаттарсыз және лақтырыстарды халықаралық деңгейге дейін төмендетуді ескергенде де күтілетін теңіздің ластануы біз бұған дейін көргеннің бәрінен асып кетеді. Жалпылай қабылданған есептеулер бойынша, дүниедегі өндірілген әр 1 млн тонна мұнайға орта шамамен 131,4 тонна шығын келеді. Күтілетін 70-100 млн тонна төгілген мұнайға ие боламыз да, оның көбірек бөлігі Солтүстік Каспийге келетін болады. Росгидрометтің бағалауы бойынша, Солтүстік Каспийлік судағы көмірсутегінің орташа жылдық құрамы, апаттық төгілулерді есептемегенде, 2020 жылы 2-3 есе көтеріледі де, 200 мкгл (4 ПДК) шамасына жетеді. [9]
Каспийдің мұнаймен ластануы оның биоресурстарының жоғалып құруына әкеледі. Ең алдымен басты назар аударатын (жағдай) мәселе - уникалды бекіре балықтарының жоғалуы, оларды сақтап, қайта қалпына келтіру үшін кеңестік дәуірдің өзінде Каспийдің солтүстік бөлігі қорық болып жарияланған болатын. Бекіре балықтарының саны апатты түрде қысқаруда. 2003 жылы Сельд-черноспинка іс жүзінде жоғалып біткен. Оның жоғалуын оларды шамадан тыс аулау және балықтар уылдырық шашуға өзендерге келген кездерінде Каспийдің солтүстік бөлігінде сейсмобарлау жұмыстарын жүргізуімен байланыстырады. Шабақ балық саны да апатты түрде төмендеп кетті, себебі шабақ балықтардың негізгі қорегі болып саналатын планктонды сырттан әкелінген және шапшаң көбейіп жатқан гребневик-мнемиопсис жеп бітіруде. Шабақ балық санының азаюы Каспийдің бүкіл экожүйесіне әсер етпек, себебі бұл балық ең алдымен бекіре мен түлендердің негізгі азығы болып табылады. Түлендер санының азаюы шабақ балықтар популяциясының азаюымен және ХХ ғ. оны аулаумен ғана емес, сонымен бірге Каспий суларының мұнаймен ластануымен байланысты.
Мұнаймен ластанумен байланыссыз тағы да екі мәселе бар - Каспий теңізінің трансгрессия және жер асты ядролық жарылыстарының нәтижелері. Каспий теңізінде 1970 жылдардың соңында басталып, қазіргі күнге дейін жалғасып жатқан аномальды трансгрессия өте қатты қауіп төндіреді. Каспий суларының қайта-қайта су деңгейінің көтерілуінің нәтижесінде бір Әзірбайжанның өзінде 119 консервацияланбаған мұнай скважиналары су астында қалып қойған. Теңіз деңгейінің көтерілуі мұнай кен орындарында авариялардың әлеуетті қаупін тудырады. Каспий ойпаты ауданындағы сейсмикалық активтілік тіпті қауіпті.
Каспий ауданы экологиясына оның солтүстік аудандарында жүргізген түптік сейсмикалық зерделеу үшін жер асты ядролық жарылыстар үлкен зиян келтіреді.
Мұнайдың өзінен басқа, биота үшін едәуір қауіпті фактор, айрылған сулардың буландырғыш-тоғандарының, құрамында: жоғары минералдар, мұнай қалдықтары, ауыр металлдар (100-ден аса гл) бар, жолай сулары болып табылады. Бұл, жер беті бойынша жайылуға, топыраққа жәймен сіңуге және әрі қарай топырақ суларының қозғалысы бағытында, буланып кетудің орнына, теңізге жетуге ықпал етеді.
Ластанудың негізгі көлемі (жалпыдан 90%) Каспий теңізіне өзендік ағыспен келеді. Соңғы жылдары, Терек өзенінен басқа теңізге құятын өзендердің ластануының азаюы байқалды. Келешекте, 2010-2020 жж. ластанудың өзен-теңіз қатынасы 50:50 шамасына жетеді деп, күтілуде.
Ластану жағдайын талдау, оларға табиғат қорғау заңының жетілдірілгендегі, қазіргі технологияларды енгізу, апатқа қарсы жабдықтардың болуы, технологияларды жетілдіру, табиғат қорғау органдардың бар-жоқтығы және т.б., аз әсер ететінін көрсетеді. Каспийдің ластануына байланысты болатын, жалғыз ғана көрсеткіш - теңіз бассейніндегі өнеркәсіптік өндірістің көлемі, бірінші орында - көмірсутектерді өндіру. Осыған қоса, Ақтау қаласында теңізден 8 шақырым жерде Қошқар ата көлі орналасқан. Бұл уран кенін өңдейтін химия кешені құрамындағы күкірт қышқылы зауыты химия-гидрометаллургия зауыты сияқты алып кәсіпорындардың қылдық сулары мен қоқыстарын ешбір залалсыздандырмастан табиғи ойпаңға айдау нәтижесінде пайда болған жасанды көл. Тіршілік белгісі жоқ, өлі көл. Бұрын көл айдынының астында қымталып жатқан қатерлі қалдықтар жоғарыда аталған кәсіпорындардың ішінара немесе толықтай тоқтап, көлге құйылатын судың кемуі, соның салдарынан жағалауының құрғап, жалаңаштануы нәтижесінде өлкедегі ең қауіпті экологиялық ошаққа айналып отыр.
Көлдегі судың деңгейі 1992 жылдан бері 1,5 метрге төмендеп, 22 шаршы км жағалау ашылып қалды. Құрғаған улы тозаңдарды жел көтеріп Ақтау қаласы мен жақын-мұндағы елді-мекендердің, саяжайлардың жер, әуе бассейндерін, теңіз айдының ластап, адамдар денсаулығына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қауіп төндіруде. Бұл қатердің нақтылығын мынадай деректермен сипаттауға болады: біріншіден, аумағы 77 шаршы шықырымға тең және тұлай бойында улы, радиоактивті қалдықтар ұйып жатқан Қошқар ата көлі сияқты қалдықтар су қоймасы әлемнің ешбір мемлекетінде жоқ көрінеді. Яғни, оны зерттеу және залалсыздандырудың тәжирибесі жоқ. Екіншіден, ол белсенді тіршілік ортасына орналасқан, Ақтау қаласынан небәрі 5, Каспий теңізінің жоғарыда айтылғандай сегіз шақырымдай жерде орналасқан көлдің айналасында Ақшұқыр, Маңғыстау, Қызылтөбе елді-мекендері, қала тұрғындарының саяжайлары бар. Аймақта тыныс жолдар, тері қабаты, аллергия ауруларының көбеюінің бір ұшығы осы көлде еместігіне ешкім кепіл бере алмайды. Облыстық және экология биоресурстар басқармасының мамандары көлдің деңгейін төмендетпей, бұрынғы қалпында ұстап тұру қажеттігін талап етеді. Ол үшін көлге жылына 30-40 млн текше метр теңіз суын айдау керек.
Көл қаупін алдын алудың тағы бір жолы - құрғап, жалаңаштанып қалған жағалауды үздіксіз, қалыңдығы 30 см таза топырақпен жауып, қымтап отыру. Оны іске асыру үшін әр гектарға 1,2 млн теңге, барлығы 9 млрд теңге қаржы қажет. Бүгінде бұл экономикалық жағынан да, техникалық жағынан да қолдан келетін шаруа емес. Сондықтан барлық мүмкіндің көлдің деңгейін бұрынғы қалпына ұстап тұруға жұмылдыру. Тек сол мүмкіндіктің тым шолақ, шектеулі екендігі жағдайды қиындатады. [10]
Мұнай кен орындарын барлау кезінде мұнайдың төгілуі, пласт суларының тасталуы, техника мен көліктің ретсіз қозғалысы нәтижесінде топырық пен грунт ластанады. Мұнай кен орындарында қалдықтардың құрылуы қайтымсыз әрекет. Оларға: мұнай шламы, мұнай және тұздармен ластанған топырақ, металл қалдықтары, шығу тегі табиғи болып табылатын, бірақ радиоактивті заттармен ластанған материалдар, жұмыс қоқысы, скважиналардың капиталды жөндеу қалдықтары.
Жыл сайын республикада 50 мың тоннадан астам мұнай шламы мен мазут жер бетіне төгіледі. Қазақстандық Каспийдің аймағында мазуттанған жерлердік жалпы ауданы 194 млн гектарға жеткен. Топырақ қабаты бірнеше ондаған см-ден 10 метрге дейінгі тереңдікте мұнаймен қаныққан. Жердің мұнаймен ластануының кері әсері төмендегілермен сипатталады:
* Жергілікті табиғи ландшафттардың бұзылуы және ауыл шаруашылық жерлердің жағымсыздануы;
* Мұнай кен орындары айналасында көмірқышқыл газдарының булануы нәтижесінде ауа бассейнінің ластануы;
* Жер асты су деңгейінің көтерілуі, нәтижесінде ұсақ тұзды көлдердің пайда болуы;
* Су тығыздығының өзгеріп, мөлдірлігінің азаюы;
* Балық, суда жүзетін құстар мен жануарлардың қырылуы.
Жануарлар мен балықтардың аурулары. Мұнаймен ластау Каспий фитобентосының және фитопланктонының дамуын басып тастайды, отттегінің шығуын азайтады, табандық қабаттарда жинақталады. Мұнай үлдірінің едәуір аудандарда таралуынан, булану жылдамдығы бірнеше есе төмендейді.
Мұнаймен ластаудың әсері суда жүзетін құстарда өте жақсы көрінеді. Мұнаймен байланыс салдарынан, қауырсындар суды итеру және жылу сақтау қасиеттерін жоғалтады да, құстар тез қазаға ұшырайды. Құстардың жаппай қырылуы Апшерон ауданында бірнеше рет бақыланды. Кіші қорық пен өндіруші ұңғымалардың жақын орналасуы, рамсар су-ұйық мекендеріне, Каспийдің батыс және шығыс жағаларында, үнемі қатер тігеді.
Мұнай жайылуының әсері, теңіз көксеркесінің санының азаюына және оның қорлық маңызынан айырылуына ықпал етті (бұл түрдің уылдырық шашу телімдері мұнай өндіру телімдерімен сәйкес келеді).
Ластау, балықтар мен құстардың әдеттегі мекендейтін жерлеріне жеткенде, одан бетер қауіпті болады. Мысалға, Оңтүстік Каспийде, Түркіменстанның Соймонов шығанағындағы, жас балықтардың жүзетін жерлері көбіне, мұнайлы-газды аудандармен сәйкес келеді де, ал Маров мекендері оларға тіпті жақын орналасқан.
Өзен ағысын реттеу. ХХ ғасырда Волгада, одан кейін Курада және басқа да өзендерде жаппай су құрылысын салу, Каспийдің бекіре балықтарын, олардың уылдырық шашатын жерлерінің көбінен (ақсерке үшін 100%) айырды. Осы зардаптың орнын толтыру үшін балық өсіру зауыттары салынған және салынуда. Теңіз өнімінен айырылудың зардабы барлық Каспий маңындағы елдерге жайылады, ал гидроэнергетика мен ирригациядан пайда - тек қана, аумақтарында ағыс реттелген елдерде болады.
Бөгеттердегі балық өткізгіш құрылымдар техникалық жетілдірілмеген. Бекіре үйірінің азаюының бірінші себепкерлері, нақ осы бөгеттер болды. Оның арасында, бөгеттерді салу, одан бетер мәселелерді туғызды. Волганың Солтүстік Каспийге минералдық фосфор әкелуінің арқасында (жалпы түсудің 80%) бекірелердің 70% қоры теңіздің осы бөлігінде жиналатын. Енді фосфаттардың үстем бөлігі Волгалық су қоймаларында тұтынылады, ал теңізге фосфор тірі және өлі органика ретінде түседі. Оның нәтижесінде биологиялық оралым түбегейлі түрде өзгерді: трофикалық тізбектің қысқаруы, оралымның деструкциялық бөлігінің көбеюі және т.б. Қазір максимал биоөнімділік аймақтары Дағыстан жағалауы бойында апвеллинг аймақтарында және Оңтүстік Каспийдің тереңдегі үймелерде бағалы балықтардың жүзу орындары да осы аймақтарда ығысты. Қоректік тізбектерде пайда болған терезелер, тепе-теңдігі бұзылған экожүйелер, бөтентекті түрлердің (ескекші мнемиопсис және т.б.) келуіне қолайлы жағдай туғызады.
Орал-Каспий алабының ең аз реттелген, жалғыз ірі өзені болып қалады. Бірақ бұл өзендегі уылдырық шашу орындарының жағдайы да өте қолайсыз. Бүгінгі күні ең үлкен мәселе арнаның тұнбалануы. Бір кездерде Орал алқабындағы топырақтар ормандармен қоршалған болатын, кейінірек бұл ормандар шабылып тасталды да, ал жайылып су деңгейіне дейін жыртылды. Оралда бекіреліктерді сақтау мақсатында кеме жүрісі тоқтатылғаннан кейін, фарватерді тазалау жұмыстары тоқтатылды да, ол өзендегі уылдырық шашу орындарының көбісіне жеткізбейтін болды. Сонымен, Каспий теңізі, көпшілігі қолдан жасалған, біраз экологиялық мәселелерге ие. Оларды шешу үшін, барлық Каспий маңындағы елдердің бірге күш салулары керек. Экологиялық саладағы өзара іс-қимылдарды реттейтін, халықаралық заң негізі жасалуы тиіс. Осы мақсатқа жетудегі маңызды қадам, Каспийдің құқықтық мәртебесі бойынша келісілген шектен шықпау конвенциясына қол қою болып табылады. [11]
Шектен тыс аулау және браконьерлік. Каспий теңізінде бекіре балықтарын аулаудың бірден қысқаруына басты себеп браконьерлік болып табылады. Ресми емес мәліметтердегі бекіре балықтарын жалпы аулау көлемінің 80% браконьерлердің үлесіне тиеді деген ақпарат шындыққа айналып отыр. Экология министрлігі бұл мәселені шешуге білек сыбана кіріскенге ұқсайды. БАҚ-та уылдырық мафиясы жөнінде сыпсың тарады. Мәліметтерге сүйенсек, бүгінгі таңда олар тек балық аулау саласын ғана емес, Каспий төңірегіндегі елдердің барлық құқық қорғау орындарын да байлап тастаған көрінеді.
Еділде жүріп жатқай жаппай құрылыс жұмыстары (содан соң Кура және басқа да өзендерде) балықтарды табиғи мекендерінен айырады. Сөйтіп, екінші бір проблеманы - өзен арнасының балдырланып кетуіне әкеп соқтырады.
Эвтрофикация. Теңіз және оған құятын өзендер суының аса жоғары деңгейде ластануы Каспийде оттегісіз аймақтардың қалыптасу қаупін тудырғалы көп болды. Әсіресе, бұл Түркімен бұғазына байланысты. Әзірге бұл проблема көзге ілінбей отырғанымен, болашақта синтез балансындағы өзгеріс пен органикалық заттардың тарап кетуі тіпті, апатты жағдайларға әкелуі де мүмкін. [12]
2.2. Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру
Мұнай-газ және қайта өңдеуші кәсіпорын ғасырдан аса әрекет етеді. Осы кезеңде дүниежүзінде 55 млрд тонна ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz