Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы
Жоспар
КІРІСПЕ
1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер
КІРІСПЕ
1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер
КІРІСПЕ
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар, Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық құқығы, ҚР-ның Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д., З.О.Ашитов. Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А., Құқықтық Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін талқылау. В.В.Маклакова.
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар, Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық құқығы, ҚР-ның Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д., З.О.Ашитов. Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А., Құқықтық Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін талқылау. В.В.Маклакова.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аѓдарбеков Т. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќулыќ. Наз,2003.
2. Сапарѓалиев Ѓ.Ибраева А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы, 1998.
3. Жоламан Ќ.М±хтарова А.Тєукелев А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы,1999.
4. Булгакова Д. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќу ќ±ралы. Алматы,2004.
5. Ибраева А. Ибраева Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001.
6. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ Конституциялыќ негіздері. Оќу ќ±ралы. Алматы,2001.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006.
1. Аѓдарбеков Т. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќулыќ. Наз,2003.
2. Сапарѓалиев Ѓ.Ибраева А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы, 1998.
3. Жоламан Ќ.М±хтарова А.Тєукелев А. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Алматы,1999.
4. Булгакова Д. Мемлекет жєне ќ±ќыќ теориясы. Оќу ќ±ралы. Алматы,2004.
5. Ибраева А. Ибраева Н. Теория государства и права. Учебное пособие. Алматы, 2001.
6. Табанов С. Ќ±ќыќ теориясы мен сот ж‰йесініњ Конституциялыќ негіздері. Оќу ќ±ралы. Алматы,2001.
7. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006.
Жоспар
КІРІСПЕ
1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер
КІРІСПЕ
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге
асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар,
Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу
теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму
жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман
болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының
арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен
жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған
өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат
тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері
бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың
құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге
жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің
ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни
Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және
құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық құқығы, ҚР-ның
Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д., З.О.Ашитов.
Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А., Құқықтық
Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық
құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін
талқылау. В.В.Маклакова.
1.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
Мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның
қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста
болатындығын, оның, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың
болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын
ескереміз. Сондықтан да қоғам мен мемлекеттің, оны жанама түрде көрсететін
аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының
принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қоғам – адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның
шеңберінде материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және
айырбасталып жатады, осының өзі белгілі бір тәртіпті, адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға
бағытталған, өз мүшелерінің мінез-құлқын басқарудың, реттеудің және ықпал
етудің ерекше құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол қоғам құрған
ұйымдардың бірі болып табылады. Ол – қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі
нәтижесі. Қоғамның анатомиясы, бейнесі, сипаты және табиғаты қандай болса,
мемлекет те сондай болады. Жартылай жабайы қоғамның өзіне лайықты мемлекет
болса, өркениетті қоғамда мүлде басқа мемлекет болды. Өркениеттің әр
басқышы әр алуан мемлекеттермен сипатталып келді және сипатталып отыр.
Қоғам дегеніміз – мемлекеттің объективті негізі іспетті. Соның базисі
өзгеше тіршілік ету ортасы. Ол мемлекеттен әлдеқайда көп бұрын пайда
болды. Ұзақ уақыт бойы ол мемлекетсіз өмір сүрді, туындаған мәселелерді
басқа ұйымдық құрылымдар мен институттардың көмегімен шешіп отырды. Алайда
қоғам өзі тудырған мемлекет оның өте қажетті серігі, міндетті түрдегі
атрибуты болып шықты. Бір кезеңнен екінші кезеңге өткен сайын ол дамып,
түрленіп, өзгеріп келді және жақын, алыс келешекте де өзгеретіндігі шүбә
келтірмейді, бірақ елді келешекте тарих сахнасынан шығып қалуы және жойылып
кетуі екіталай. Қоғам тіршілік етіп жатқан кезде мемлекет те сақталады.
Алғашқы кезде қоғам мен мемлекет бірдей болды деген сияқты оқу
әдебиеттерінде кездесетін пікір, біздің ойымызша, дұрыс емес. Келтірілген
тезистің авторы Л.И.Спиридонов айтып отырған ежелгі полис бір мезгілде әрі
мемлекет, әрі қоғам болуы мүмкін емес. Оның бойынан өз құрылымдары бар
мемлекет болып не табылатынын және шын мәнінде қоғамды не құрайтынын айыру
керек. Олар сәйкес келмейді, сәйкес келуі мүмкін де емес, өйткені әртүрлі
дәстүрдің құбылыстарына жатады.
Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен
қасиеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік етуіне қажетті
жағдайларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің мүмкіндігі зор.
Орасан зор материалдық, адам, ұйымдастыру (жұмыстарына) ресурстарына, саяси-
идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан
құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономикасының, әлеуметтік, рухани
және басқа жағдайлардың дамауына оң әсер етіп, тұрақтылық пен тәртіпке қол
жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық-психологиялық ахуал қалыптастыруға оң
ықпал ете алады. Мемлекеттің жоғарыда аталып өткен мүмкіндіктерінің қоғамға
барынша пайда келтіретіндей етіп жүзеге асырылуы аса маңызды.
Алайда, кейде мемлекеттің қоғамға масыл болатын жағдайы да кездеседі,
қоғамға зиян және түгелдей орны толмайтын залал келтіре отырып, оның
дамуына теріс (тойтаратын, жансыздандыратын, тежейтін) роль атқаруы мүмкін.
Мемлекеттің қоғамға теріс ықпалының мүмкіндігі аса зор болғандықтан оның
қоғамды деформациялау сияқты салдары да болуы мүмкін. Мысалы, фашистік және
басқа тоталитарлық мемлекеттердің қоғам дамуындағы ролі шын мәнінде қатерлі
болып шықты: экономиканың милитаризациялануы, демократияның дамымауы, жеке
адамның құқығының аяққа басылуы, полицияның зорлық-зомбылығы, жаппай
заңсыздық – міне осының бәрі қоғамның табиғатын бұрмаламай тура алмады,
оған теріс бағыт берді [2].
Қоғам алдында тұған көптеген міндеттерді шешуді мойнына алған мемлекет
қалай болғанда да қоғамның түрлері саласындағы тіршілік әрекетіне араласуға
мәжбүр болады. Тарихтың әр кезеңіндегі мұндай араласудың сипаты мен шегі
әртүрлі. Оларға көптеген объективті және субъективті факторлар әсер етеді:
экономиканың даму деңгейі, халықтың әл-ауқаты, елдің әлеуметтік
тұрақтылығы, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың демократиялық деңгейі,
аса маңызды саяси институттардың ара-қатынасы, басқару элитасы
мақсаттарының бағыттылғы, басшылардың жеке басының қасиеті. Осыған
байланысты мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының тұрпаты
қалыптасады. Мемлекет өзінің дамуының ең алғашқы кезеңдерінде қоғаммен
өзара қарым-қатынасында жабайы әрі дөрекі нысандары жиі қолданды: үстемдік
ету, сөзсіз бағынуды талап ету, қатаң бақылау мен ұсақ тәртіп
белгілеушілік, мәжбүрлеу және күштеу әдістерін қолдану арқылы жаппай
мемлекеттендіру. Тек, кейінірек, халықтың сана-сезімімен менталитетінің
өсуі, мемлекеттік және қоғамдық институттарды бірте-бірте демократияландыру
адамның жеке азаматтың құқығы мен бостандығын қорғаудың қажеттігі туралы
идеяның пайда болуы мен таралу деңгейіне қарай бұл дөрекі әрі қарапайым
нысандар қалай болғанда да өзгереді, жұмсарады, басқаларға орын береді.
Өркениеттік бастаулар, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасына кіре отырып,
оларды жаңа сатыға көтереді, оларға жаңа сипат береді.
Әрине, бүгінде қоғамды табанына салып таптағысы, оған өзінің еркін
таңып, дербестік пен автономиялықты жоққа шығарғысы келетін мемлекеттер де
кездесіп қалады. Алайда, олармен қатар, көптеген мемлекеттер қоғаммен өзара
қатынастарын үйлесімділік пен тең құқықтың принциптеріне құра отырып,
әміршілдік-бұйрықшылдық нысандарынан бас тартады. Бұл тенденциялардың әрі
қарай дамуы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құруға алып келеді.
Мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының үйлесімділігіне апаратын
жолдың көптеген қиындықтары бар, соқтықпалы-соқпақты болып келеді. Жаңа
принциптер мен әдістерді бекіту үшін материалдық және ұйымдық алғы
шарттармен қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге бұйрық беруге дағдыланып
қалған әрі иландыру мен тәрбиелеуді білмейтін мемлекеттік аппараттың барлық
қызметкерлерінің ойлау селсоқтығын жеңу керек. Азаматтардың сана-сезімін
қайта бағдарлау аз күш жұмсауды қажет етпейді, олар өз құқығы мен мүддесін
қорғауға дағдыланбаған, кейде олардың бұзылуымен үнсіз келіседі, өмірде
кездесетін заңсыздық, сыбайластық және қиянат фактілеріне енжарлық көзқарас
ұстанады.
Қоғам қабілетті әрі тиімді әлеуметтік институттар құруға мүдделі,
өйткені олар мемлекеттің ролінің шектен тыс күшеюіне және оның өзіне
негізсіз билік етуіне, айқын өктемдігіне, әсіресе тоталитарлығына сенімді
кедергі болар еді. Олардың ішінде ең алдымен халықтың әртүрлі топтары
құратын саяси партияларды, қоғамдық бірлестіктерді, бұхаралық
қозғалыстарды, үкіметтік емес ұйымдарды айтуға болады. Жұртшылықтың белгілі
бір дәрежедегі қолдауына ие болған, қоғамдық пікір мен өз беделіне сүйенген
олар, қоғам мен мемлекеттің арасындағы қажетті балансты сақтау немесе
қалыптастыру үшін ықпал етудің түрлі механизмдерін пайдаланады.
В.И.Лениннің берген анықтамасы бойынша: “Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптың қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі”(4).
Ф.Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұндай мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптың
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының тездетілуіне,
римдік рулардың басқарушыларына (патрициларға) қарсы шыққан римдік рудан
жеке өмір сүрген құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен әсер еткен.
Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды әсер еткен.
Ф.Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап алу болды, ал
ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған болатын(3).
Жалпы маңызы бар бір қорытындыға келетін болсақ, жоғарыдағы
мемлекеттің пайда болуы түрімен, тұжырымдама бұрын өріс алған отандық
теориядан мүлде өзгеше, қазір бұл проблемаға жаңаша көзқарас туды. Сонымен
қатар, ол материалистік, таптық негізін сақтайды. Бұл тұжырымдама жаңа
білімдерді пайдаланып негізінен қала – мемлекеттің ұйымдастырылуы
қызметімен мемлекеттің пайда болуы кезеңіндегі өндіруші экономиканың
құрылуы, олардың тығыз қарым-қатынасына келіп тіреледі.
Бұрынғы анайы және догматикалық (қасаң) мемлекет пен құқық
теориясында, мемлекеттің пайда болуын басқа тұрғыдан түсіндірген болатын.
Онда, мемлекет пайда болуы үшін, қоғамда (алдымен) топтар, сондай-ақ жеке
меншіктің дамуына байланысты үстем таптық пайда болуы қажет болған.
Кейін таптар қайшылығының нәтижесінде үстем таптың қол шоқпары ретінде
мемлекеттің пайда болатындығы көрсетілген.
Үстем тап, мемлекеттің әкімшілік күші пайдаланып, қаналушы топты
өзінің мүддесіне сай бағынышты жағдайда ұстанғандығы уағыздалған. Ол
мемлекеттің қажеттілігін қаналушының қарсылығын тежеу үшін керек деп
санаған. Сонымен, қоғамның саяси жүйесіндегі субъектілердің бірі ретінде,
мемлекет саяси үстемдік етудің негізгі қаруы, құралы болып есептелген.
Қазіргі кезде, ғалымдар мемлекеттің пайда болуындағы таптардың ролі
туралы жүйеге ғылыми түзетулер енгізді.
Осы уақытқа дейін, мемлекеттің пайда болуын тек Ф.Энгельстің және
Лениннің көзқарастарына сай түсініп, зерттеп келдік. Оның негізіне
Ф.Энгельстің “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы”,
Лениннің “Мемлекет туралы” деген еңбектерін жатқызуға болады.
Мемлекеттің шығуы туралы теориялардың мәніне тоқталсақ.
Мемлекеттіњ шыѓуын бірнеше теориялар єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біз,
мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі ең негізгілеріне
тоқталайық.
Теологиялық теория (діни) бойынша, мемлекетті, үкіметті құдай жаратты
деп уағыздады. Бұл теория, өзінің өте ертеде туғандығына байланысты, сол
кездегі пайда болған алғашқы теологиялық мемлекеттердің құрылым нысандарын
көрсететіндері белгілі. Ашып айтсақ, (тереңдіктерін, үстемдіктерін)
шіркеулердің атқарған ролдері, дін иеленушілермен басқару орталықтарына
байланысты бөлінуі.
Бұл теорияның сол уақыттан маңызына тоқталсақ, үкімет басқарушылығын
құдайдың күшіне жатқызу, сол кездегі пайда болған алғашқы қала-
мемлекеттерге күш және беделімен қатар, міндеттілік жүктеді. Бұл теория
шексіз құқығы бар, бір адамның монархиялық күшін уағыздау үшін
пайдаланылған.
Теологиялық теория бұл – мемлекеттің шығуын түсіндіретін теориялардың
ішіндегі ең көнесі. Теологиялық ілімді уағыздайтындар Фома Аквинский, Эйве,
Кост-Флорэ, Лебюфф, ислам идеологтары, католик шіркеу (Жан Маритен және
басқалары) жердегі бүкіл өмір сүретіндер Құдайдың арқасында болып отыр деп
түсіндіреді[5]. Осыдан келіп, құдайға құлшылық етіп, оған табынушылық жасау
керек деген ұғымдар туды. Аталған дінді уағыздайтын қайраткерлердің
пікірінше тіпті мемлекетте өмір бақи өмір сүреді, ол ғұмырлық, сондықтан
халық оған табынып, жалбарынды, бағынуы тиіс. Осыдан келіп, олардың ойын
әрі қарай жалғастырсақ мемлекеттің өзінде, құқықты да құдай жаратқан деп
тұжырымдаған. Бірақ та қазіргі кездегі өркениетті теорияды мемлекеттің
пайда болуына діннің, шіркеу мен діни ғимараттарының әсер еткендігін жоққа
шығармайды.
Сонау көне замандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар, олардың мазмұны
Қорытынды
Әдебиеттер
КІРІСПЕ
Еліміздің Ата заңы жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының
жалпы құндылықтарын өз бойына сіңірді. Конституциямызда адамдардың табиғи
құқықтары мен бостандықтары, билік институттарын демократиялық жолмен
қалыптасыру және дамыту; қазақстан аумағында азаматтық қоғам құру туралы
дүниежүзі таныған прогрессивті идеялар бекітілді. Ол елімізде сан алуан
идеологиялық, сенімдік, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп
бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциямызда
бекітілген нормалар Қазақстан Республикасын гүлдендіру мақсатында еліміздің
барлық азаматтарының бірлесіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып
қызмет етулері үшін жағдайлар жасайды.
Ғасырлар бойы тәуелсіздікті армандаған Қазақстан халқының бұл
Конституциясы, алдыңғыларына қарағанда, адамзат дамуының ғаламаттық
үрдісіне сай қазіргі заманғы либералды-демократиялық құндылықтарды
толығырақ бекітуімен ерекшеленеді. Конституция жеке тұлға және оның өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын Республиканың ең қымбат қазынасы ретінде
танып, мемлекеттен олардың орындалуына жағдайлар жасалуын талап етеді. Адам
құқықтарының Жалпы Декларациясы, азаматтық және саяси құқықтар туралы
Халықаралық пакт, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық пакт сияқты жалпы жұрт таныған актілерден бастау алған
Конституцияның 2-бөлімі түбегейлі осы мақсаттарға қызмет етеді.
Қазақстан Конституцияда көрсетілген демократиялық институттарды жүзеге
асыруда қандай қиыншылықтарға кездесіп отыр, осы демократиялық идеялар,
Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, мемлекеттік билікті бөлу
теориясы өз деңгейіне жеткізу, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандығының қорғалу кепілдіктеріне талдау жасау.
Еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік даму
жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр арман
болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының
арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен
жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған
өзіндік стратегиясы құқықтық және демократиялық мемлекет құру. Осы мақсат
тұрғысында Мемлекет және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері
бойынша алған теориялық білімдерімізден болашақ заңгер ретінде халықтың
құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді нығайтуда біздерге
жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі. Құқықтық мемлекеттің
ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның жоғары тұруы, яғни
Ата заңымыздағы мемлекеттің құқықтық, демократиялық, зайырлы және
әлеуметтік мәнін анықтай отырып, конституциямыздағы қоғам, мемлекет және
құқық мәселелерінің маңызын зерттеп-зерделеу негізгі мақсатымыз болмақ.
Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. ҚР Конституциялық құқығы, ҚР-ның
Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д., З.О.Ашитов.
Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А., Құқықтық
Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің Конституциялық
құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының негізгі мәселелерін
талқылау. В.В.Маклакова.
1.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы жөніндегі теориялар мәні
Мемлекет туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның
қоғамда әрекет ететіндігін, онымен қандай да бір өзара қарым-қатынаста
болатындығын, оның, яғни қоғамның тарапынан белгілі бір ықпалдың
болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал ете алатындығын
ескереміз. Сондықтан да қоғам мен мемлекеттің, оны жанама түрде көрсететін
аса маңызды институттарының көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының
принциптері мен негіздерін теориялық жағынан айқындау қажеттігі туып отыр.
Қоғам – адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның
шеңберінде материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және
айырбасталып жатады, осының өзі белгілі бір тәртіпті, адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға
бағытталған, өз мүшелерінің мінез-құлқын басқарудың, реттеудің және ықпал
етудің ерекше құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет қоғамның негізінде пайда болады және сол қоғам құрған
ұйымдардың бірі болып табылады. Ол – қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі
нәтижесі. Қоғамның анатомиясы, бейнесі, сипаты және табиғаты қандай болса,
мемлекет те сондай болады. Жартылай жабайы қоғамның өзіне лайықты мемлекет
болса, өркениетті қоғамда мүлде басқа мемлекет болды. Өркениеттің әр
басқышы әр алуан мемлекеттермен сипатталып келді және сипатталып отыр.
Қоғам дегеніміз – мемлекеттің объективті негізі іспетті. Соның базисі
өзгеше тіршілік ету ортасы. Ол мемлекеттен әлдеқайда көп бұрын пайда
болды. Ұзақ уақыт бойы ол мемлекетсіз өмір сүрді, туындаған мәселелерді
басқа ұйымдық құрылымдар мен институттардың көмегімен шешіп отырды. Алайда
қоғам өзі тудырған мемлекет оның өте қажетті серігі, міндетті түрдегі
атрибуты болып шықты. Бір кезеңнен екінші кезеңге өткен сайын ол дамып,
түрленіп, өзгеріп келді және жақын, алыс келешекте де өзгеретіндігі шүбә
келтірмейді, бірақ елді келешекте тарих сахнасынан шығып қалуы және жойылып
кетуі екіталай. Қоғам тіршілік етіп жатқан кезде мемлекет те сақталады.
Алғашқы кезде қоғам мен мемлекет бірдей болды деген сияқты оқу
әдебиеттерінде кездесетін пікір, біздің ойымызша, дұрыс емес. Келтірілген
тезистің авторы Л.И.Спиридонов айтып отырған ежелгі полис бір мезгілде әрі
мемлекет, әрі қоғам болуы мүмкін емес. Оның бойынан өз құрылымдары бар
мемлекет болып не табылатынын және шын мәнінде қоғамды не құрайтынын айыру
керек. Олар сәйкес келмейді, сәйкес келуі мүмкін де емес, өйткені әртүрлі
дәстүрдің құбылыстарына жатады.
Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен
қасиеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік етуіне қажетті
жағдайларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің мүмкіндігі зор.
Орасан зор материалдық, адам, ұйымдастыру (жұмыстарына) ресурстарына, саяси-
идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан
құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономикасының, әлеуметтік, рухани
және басқа жағдайлардың дамауына оң әсер етіп, тұрақтылық пен тәртіпке қол
жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық-психологиялық ахуал қалыптастыруға оң
ықпал ете алады. Мемлекеттің жоғарыда аталып өткен мүмкіндіктерінің қоғамға
барынша пайда келтіретіндей етіп жүзеге асырылуы аса маңызды.
Алайда, кейде мемлекеттің қоғамға масыл болатын жағдайы да кездеседі,
қоғамға зиян және түгелдей орны толмайтын залал келтіре отырып, оның
дамуына теріс (тойтаратын, жансыздандыратын, тежейтін) роль атқаруы мүмкін.
Мемлекеттің қоғамға теріс ықпалының мүмкіндігі аса зор болғандықтан оның
қоғамды деформациялау сияқты салдары да болуы мүмкін. Мысалы, фашистік және
басқа тоталитарлық мемлекеттердің қоғам дамуындағы ролі шын мәнінде қатерлі
болып шықты: экономиканың милитаризациялануы, демократияның дамымауы, жеке
адамның құқығының аяққа басылуы, полицияның зорлық-зомбылығы, жаппай
заңсыздық – міне осының бәрі қоғамның табиғатын бұрмаламай тура алмады,
оған теріс бағыт берді [2].
Қоғам алдында тұған көптеген міндеттерді шешуді мойнына алған мемлекет
қалай болғанда да қоғамның түрлері саласындағы тіршілік әрекетіне араласуға
мәжбүр болады. Тарихтың әр кезеңіндегі мұндай араласудың сипаты мен шегі
әртүрлі. Оларға көптеген объективті және субъективті факторлар әсер етеді:
экономиканың даму деңгейі, халықтың әл-ауқаты, елдің әлеуметтік
тұрақтылығы, қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың демократиялық деңгейі,
аса маңызды саяси институттардың ара-қатынасы, басқару элитасы
мақсаттарының бағыттылғы, басшылардың жеке басының қасиеті. Осыған
байланысты мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының тұрпаты
қалыптасады. Мемлекет өзінің дамуының ең алғашқы кезеңдерінде қоғаммен
өзара қарым-қатынасында жабайы әрі дөрекі нысандары жиі қолданды: үстемдік
ету, сөзсіз бағынуды талап ету, қатаң бақылау мен ұсақ тәртіп
белгілеушілік, мәжбүрлеу және күштеу әдістерін қолдану арқылы жаппай
мемлекеттендіру. Тек, кейінірек, халықтың сана-сезімімен менталитетінің
өсуі, мемлекеттік және қоғамдық институттарды бірте-бірте демократияландыру
адамның жеке азаматтың құқығы мен бостандығын қорғаудың қажеттігі туралы
идеяның пайда болуы мен таралу деңгейіне қарай бұл дөрекі әрі қарапайым
нысандар қалай болғанда да өзгереді, жұмсарады, басқаларға орын береді.
Өркениеттік бастаулар, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасына кіре отырып,
оларды жаңа сатыға көтереді, оларға жаңа сипат береді.
Әрине, бүгінде қоғамды табанына салып таптағысы, оған өзінің еркін
таңып, дербестік пен автономиялықты жоққа шығарғысы келетін мемлекеттер де
кездесіп қалады. Алайда, олармен қатар, көптеген мемлекеттер қоғаммен өзара
қатынастарын үйлесімділік пен тең құқықтың принциптеріне құра отырып,
әміршілдік-бұйрықшылдық нысандарынан бас тартады. Бұл тенденциялардың әрі
қарай дамуы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құруға алып келеді.
Мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының үйлесімділігіне апаратын
жолдың көптеген қиындықтары бар, соқтықпалы-соқпақты болып келеді. Жаңа
принциптер мен әдістерді бекіту үшін материалдық және ұйымдық алғы
шарттармен қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге бұйрық беруге дағдыланып
қалған әрі иландыру мен тәрбиелеуді білмейтін мемлекеттік аппараттың барлық
қызметкерлерінің ойлау селсоқтығын жеңу керек. Азаматтардың сана-сезімін
қайта бағдарлау аз күш жұмсауды қажет етпейді, олар өз құқығы мен мүддесін
қорғауға дағдыланбаған, кейде олардың бұзылуымен үнсіз келіседі, өмірде
кездесетін заңсыздық, сыбайластық және қиянат фактілеріне енжарлық көзқарас
ұстанады.
Қоғам қабілетті әрі тиімді әлеуметтік институттар құруға мүдделі,
өйткені олар мемлекеттің ролінің шектен тыс күшеюіне және оның өзіне
негізсіз билік етуіне, айқын өктемдігіне, әсіресе тоталитарлығына сенімді
кедергі болар еді. Олардың ішінде ең алдымен халықтың әртүрлі топтары
құратын саяси партияларды, қоғамдық бірлестіктерді, бұхаралық
қозғалыстарды, үкіметтік емес ұйымдарды айтуға болады. Жұртшылықтың белгілі
бір дәрежедегі қолдауына ие болған, қоғамдық пікір мен өз беделіне сүйенген
олар, қоғам мен мемлекеттің арасындағы қажетті балансты сақтау немесе
қалыптастыру үшін ықпал етудің түрлі механизмдерін пайдаланады.
В.И.Лениннің берген анықтамасы бойынша: “Мемлекет дегеніміз –
келісімге келмейтін таптың қарама-қайшылықтың көрінісі және нәтижесі”(4).
Ф.Энгельс мемлекеттіліктің пайда болуындағы оның негізгі үш нысанын
атаған: Афин – бұл өте таза, классикалық мемлекет нысанына жатқызылған.
Себебі, мұндай мемлекет – тікелей рулық құрылымның ішінде дамыған, таптың
қарама-қайшылықтың нәтижесі. Римде мемлекеттің пайда болуының тездетілуіне,
римдік рулардың басқарушыларына (патрициларға) қарсы шыққан римдік рудан
жеке өмір сүрген құқықсыздар мен плебейлердің күресі үлкен әсер еткен.
Ертедегі германдықтардың мемлекетінің пайда болуына маңызды әсер еткен.
Ф.Энгельстің сөзімен, айтқанда басқа біреудің жерлерін жаулап алу болды, ал
ондай жерлерге билік жүргізуге рулық қоғам қалыптаспаған болатын(3).
Жалпы маңызы бар бір қорытындыға келетін болсақ, жоғарыдағы
мемлекеттің пайда болуы түрімен, тұжырымдама бұрын өріс алған отандық
теориядан мүлде өзгеше, қазір бұл проблемаға жаңаша көзқарас туды. Сонымен
қатар, ол материалистік, таптық негізін сақтайды. Бұл тұжырымдама жаңа
білімдерді пайдаланып негізінен қала – мемлекеттің ұйымдастырылуы
қызметімен мемлекеттің пайда болуы кезеңіндегі өндіруші экономиканың
құрылуы, олардың тығыз қарым-қатынасына келіп тіреледі.
Бұрынғы анайы және догматикалық (қасаң) мемлекет пен құқық
теориясында, мемлекеттің пайда болуын басқа тұрғыдан түсіндірген болатын.
Онда, мемлекет пайда болуы үшін, қоғамда (алдымен) топтар, сондай-ақ жеке
меншіктің дамуына байланысты үстем таптық пайда болуы қажет болған.
Кейін таптар қайшылығының нәтижесінде үстем таптың қол шоқпары ретінде
мемлекеттің пайда болатындығы көрсетілген.
Үстем тап, мемлекеттің әкімшілік күші пайдаланып, қаналушы топты
өзінің мүддесіне сай бағынышты жағдайда ұстанғандығы уағыздалған. Ол
мемлекеттің қажеттілігін қаналушының қарсылығын тежеу үшін керек деп
санаған. Сонымен, қоғамның саяси жүйесіндегі субъектілердің бірі ретінде,
мемлекет саяси үстемдік етудің негізгі қаруы, құралы болып есептелген.
Қазіргі кезде, ғалымдар мемлекеттің пайда болуындағы таптардың ролі
туралы жүйеге ғылыми түзетулер енгізді.
Осы уақытқа дейін, мемлекеттің пайда болуын тек Ф.Энгельстің және
Лениннің көзқарастарына сай түсініп, зерттеп келдік. Оның негізіне
Ф.Энгельстің “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы”,
Лениннің “Мемлекет туралы” деген еңбектерін жатқызуға болады.
Мемлекеттің шығуы туралы теориялардың мәніне тоқталсақ.
Мемлекеттіњ шыѓуын бірнеше теориялар єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біз,
мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі ең негізгілеріне
тоқталайық.
Теологиялық теория (діни) бойынша, мемлекетті, үкіметті құдай жаратты
деп уағыздады. Бұл теория, өзінің өте ертеде туғандығына байланысты, сол
кездегі пайда болған алғашқы теологиялық мемлекеттердің құрылым нысандарын
көрсететіндері белгілі. Ашып айтсақ, (тереңдіктерін, үстемдіктерін)
шіркеулердің атқарған ролдері, дін иеленушілермен басқару орталықтарына
байланысты бөлінуі.
Бұл теорияның сол уақыттан маңызына тоқталсақ, үкімет басқарушылығын
құдайдың күшіне жатқызу, сол кездегі пайда болған алғашқы қала-
мемлекеттерге күш және беделімен қатар, міндеттілік жүктеді. Бұл теория
шексіз құқығы бар, бір адамның монархиялық күшін уағыздау үшін
пайдаланылған.
Теологиялық теория бұл – мемлекеттің шығуын түсіндіретін теориялардың
ішіндегі ең көнесі. Теологиялық ілімді уағыздайтындар Фома Аквинский, Эйве,
Кост-Флорэ, Лебюфф, ислам идеологтары, католик шіркеу (Жан Маритен және
басқалары) жердегі бүкіл өмір сүретіндер Құдайдың арқасында болып отыр деп
түсіндіреді[5]. Осыдан келіп, құдайға құлшылық етіп, оған табынушылық жасау
керек деген ұғымдар туды. Аталған дінді уағыздайтын қайраткерлердің
пікірінше тіпті мемлекетте өмір бақи өмір сүреді, ол ғұмырлық, сондықтан
халық оған табынып, жалбарынды, бағынуы тиіс. Осыдан келіп, олардың ойын
әрі қарай жалғастырсақ мемлекеттің өзінде, құқықты да құдай жаратқан деп
тұжырымдаған. Бірақ та қазіргі кездегі өркениетті теорияды мемлекеттің
пайда болуына діннің, шіркеу мен діни ғимараттарының әсер еткендігін жоққа
шығармайды.
Сонау көне замандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz