Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ.ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР 14
¥ҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақтың әдет.ғұрып қүқығындағы жазаның жалпы ұғымы 14
1.2 Қазақстанның ресейге қосылуына дейінгі әдет.ғұрып жаза түрлері
1.3 Қазақстанның ресейге қосылуынан кейінгі эдет.ғұрып жаза түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақ ССР қылмыстық құқығындағы жазалар жүйесінің жалпы сипаттамасы
2.2 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза 31
жүйесінің ұғымы жэне маңызы
2.3 Қылмыстық жауаптылықтың жэне жазаның жалпы түсінігі 35
2.4 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы 38
3 ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ 46
АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қылмыстык жазаның белгілері жэне мақсаты
3.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің жэне жеке даралаудың маңызы
3.3 Жазаларды жіктеу эділеттілік принципін жүзеге асырудың негізі
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 95
4.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің түсінігі
4.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән.жайлар
4.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мэн.жайлар
4.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың жекеленген түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ 130
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ.ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР 14
¥ҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақтың әдет.ғұрып қүқығындағы жазаның жалпы ұғымы 14
1.2 Қазақстанның ресейге қосылуына дейінгі әдет.ғұрып жаза түрлері
1.3 Қазақстанның ресейге қосылуынан кейінгі эдет.ғұрып жаза түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақ ССР қылмыстық құқығындағы жазалар жүйесінің жалпы сипаттамасы
2.2 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза 31
жүйесінің ұғымы жэне маңызы
2.3 Қылмыстық жауаптылықтың жэне жазаның жалпы түсінігі 35
2.4 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы 38
3 ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ 46
АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қылмыстык жазаның белгілері жэне мақсаты
3.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің жэне жеке даралаудың маңызы
3.3 Жазаларды жіктеу эділеттілік принципін жүзеге асырудың негізі
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 95
4.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің түсінігі
4.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән.жайлар
4.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мэн.жайлар
4.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың жекеленген түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ 130
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазакстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің жэне оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлі қайта құру кажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік баскару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мэдениет жэне халықты элеуметтік қорғау, табиғатты қоргау, кұқықтық тәртіпті қорғау салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талкыланып кабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сэйкес, біздің мемлекет демократиялық жэне қүқықтық мемлекет деп жарияланды [1]. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық жэне саяси кұқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес кез-келген адамның ата заңда жэне басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексіиің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстык күқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда элде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мэн берілмеген. Теорияда жэне заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеғен түстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етедІ.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн жайларына қолданудың теориялық негіздері жүйесін эрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сэйкес, біздің мемлекет демократиялық жэне қүқықтық мемлекет деп жарияланды [1]. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық жэне саяси кұқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес кез-келген адамның ата заңда жэне басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексіиің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстык күқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда элде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мэн берілмеген. Теорияда жэне заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеғен түстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етедІ.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн жайларына қолданудың теориялық негіздері жүйесін эрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Жеті Жарғы,
1996.- 174 6.
2 Қазақстан Республикасы Президент! 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №
949 жарлыгы: Қазақстан Республикасының қүқықтық саясат тркырымдамасы //
Егемен Қазақстан. - 2002. - 25 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты. 15 тамыз 2002 жылғы Сот
үкімі туралы №19 нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғары
Сотының қаулылар жинағы, 1961-2004жж. - Алматы, 2004. - С. 380-405.
4 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. - Алматы, 1997. - 279 б.
5 Гавердовский, Г. Описание киргиз-кайсакской степи // Архив ЛОИИ.
Соб. рукописей. -СПб, 1820.- Кн.495. -С.51. .
6 Левшин, А. Описание киргиз-кайсакской орды. - СПб., 1860. - С.7.
7 Культелееев, М.Т. Уголовное обычное право казахов. - Алматы, 1955. -
36 с.
8 Зиманов, С, Эсеров, Н. Қазақ әдет-ғүрып заңдарына шариғаттың әсері.
- Алматы: Жеті жарғы, 1998. -130 б.
9 Рынков, Н. Дневные записки и путешествия в киргизскую степь.
СПб,1860.-С7.
10. Письмо Хана барону Мейендорфу // Северный архив. - СПб., 1820. -С. 18-22.
11 Голустунский, М. Монголо-ойротские законы. - СПб., 1640. - 363 с.
12 Загряжский, Г. Юридический обычай киргизов // Материалы для
статистики Туркестанского края. - СПб., 1876. - Вып.IV. - С.179-194.
13 Шахматов, В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. -
Алма-Ата, 1946. - 91 с.
14 Уалиханов, Ш. Билер соты туралы: толық шығармалар жинағы. -
Алматы, 1960.-191 б.
15 Назаров, Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней Азии. -
СПб., 1821.-121 с.
16 Шангин, Г.В. Путешествие по киргизской степи // Сибирский вестник. -
1820.- Кн.З,ч.ГХ.-С.75-85.
17 Гейне, А.К. О наказании // Собрание литературных трудов. - СПб., 1898.
-Т.2.-С.569-599.
18 Изразцов, Н. Обычное право /адат/ Семиречинской области //
Этнографическое обозрение. - СПб., 1897. - №4. - С. 14-16.
19 Қазақ ССР қылмыстық кодексі. -Алматы, 1960. -1126.
20 Дубинин, Н.П., Карнец, И.И., Кудрявцев, В.Н. Генетика, поведение,
ответственность. - М., 1989. -485 с.
21 Бранин, Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском
уголовном праве. - М., 1963. - 245 с.
22 Курляндский, В.И. Уголовная ответственность и меры общественного
воздействия. - М., 1965. - 113 с.
137
23 Шнейдер, М.А. Учебно-методическое пособие по советскому
уголовному праву для студентов ВЮЗИ. - М., 1950. - 37 с.
24 Лейки на, Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и
личность преступника. - Л., 1963. - 18 с.
25 Загородников, Н.И. О содержании уголовно-правовых отношений //
Советское государство и право. -1963. - №11. - С.85-92.
26 Назначения наказания // Курс советского уголовного права. Часть общая:
учебник.-Л., 1968. - Т.1. -С.26-27.
27 Пионтковский, А.А. О понятии уголовной ответственности // Советское
государство и право. - 1967. - №12. - С.26-40.
28 Ағыбаев, А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық. - Алматы:
Жетіжарғы, 2001.-210 6.
29 Уголовное право. Общая часть: учебник / под ред. Н.И. Загородникова,
СВ. Бородина и В.Ф. Кириченко. - М., 1966. - 318 с.
30 Ной, И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. -
Саратов, 1962. - 155 с.
31 Маркс, К., Энгельс, Ф. Қылмыс туралы // Толык, шыгармалар жинагы.
-Алма-Ата, 1964. -Т.1. - 123-148 бб.
32 Наташев, А.Е. Стручков, Н.А. Основы теории и исправительно-
трудового права. - М., 1967. - 135 с.
33 Қазақстан Республикасы Жогаргы Соты Пленумы. Жаза тағайындауға
соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы 30 сәуір 1999 жылгы қаулысы //
Қазақстан Республикасы Жогаргы Соты қаулылар жинағы 1961 -2004ж. -
Алматы, 2004. -110-183 бб.
34 Базылев, Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады
итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 1965. -
С.10-16.
35 Утевский, Б.С. Система, принципы и общие положения основ
исправительно-трудового законодательства Союза ССР и союзных республик //
В сб.: Проблема развития советского исправительно-трудового
законодательства. - Саратов, 1961. - С.18-29.
36 Стручков, Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М.,
1963.-198 с.
37 Наташев, А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-
трудового законодательства // Учен. зап. - М.: ВИЮН, 1962. - №147. - С.193-
206.
38 Лохвицкий, А. Курс русского уголовного права. - СПб., 1879. - 160 с.
39 Мокринский, СП. Наказание, его цели и предположения. - СПб., 1902.
-40 с.
40 Есипов, В.В. Преступление и наказание в древнем праве. - Варшава,
1903.-70с.
41 Кистяковский, А. Ф. Элементарный учебник Общего уголовного права
с подробным изложением Начал русского уголовного законодательства. Часть
Общая. - Киев, 1980. - 240 с.
138
42 Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право¬
охранительных средств. -Петроград, 1914. - 171 с.
43 Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -
Т.2.-240С.
44 Багрий-Шахматов, Л.В. Уголовная ответственность и наказание. -
Минск, 3976.470 с.
45 Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. -
Баку, 1998.-69 с.
46 Розенберг, Э.В. Экономия страданий. Общее понятие наказания и
основные принципы его применения. -Петроград, 1916. - 61 с.
47 Рейтборт, A.M. Понятие и цели наказания. - М., 1961. - 47 с.
48 Даль, В. Толковый словарь живого великорусского языка. - М., 1961. -
Т.З.-995С.
49 Братусь, С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 1976. -
85 с.
50 Теория государства и права: курс лекций / под ред. В.М. Корельского,
В.Д. Перевалова - Саратов, 1995. - 217с.
51 Гальперин, И.М. Наказание социальные функции, практика
применения. - М., 1983. -40 с.
52 Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 1996. -260 с.
53 Ожегов, СИ. Шведова, Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М,
1996.-780 с.
54 Козаченко, И.Я. Понятие уголовного наказания. - Саратов, 1992. - 290
с.
55 Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. -
СПб., 1889.-161 с.
56 Шаргородский, М. Д. Наказание по советскому уголовному праву. - М,
1958.- 49 с.
57. Никифоров, Б.С. Цели наказания // Материалы теоретической
конферен-ции по вопросам советского ИТП. - М., 1957. - С.103-128.
58. Ной, И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. -
Саратов, 1962.-256 с.
59. Утевский, Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической
конференции по вопросам советского ИТП - М., 1969. - С.289-310.
60. Наказание, цели, задачи. Курс советского уголовного права: в 6 т / под
ред. А.А. Пионтковского. - М., 1970. - Т.6. - 540 с.
61 Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л.,
1986.-181 с.
62 Дуюнов, В.К. Наказание в уголовном праве России, принуждение или
кара? // Государство и право. - 1997. -№11. - С.59-70.
63 Искендиров, Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты.
-М., 1990.-91с.
64 Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других
правоохранительных средств. - Петроград, 1914. - 223 с.
139
65 Фетисов, В.З. Цели наказания и их содержание // Труды ВНИИ МВД
СССР.-М, 1977.- №44.-С.149-160.
66 Керимов, Д.А. Философские проблемы права. - М, 1982. - 460 с.
67 Познышев, С. В. Основные вопросы учения о наказании. - М, 1904. -
262 с.
68 Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. -
СПб., 1889.-354 с.
69 Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -
Т.2.-260С.
70 Козловский, М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право //
Пролетарская революция и право. - 1918.-№1.-С.13-29.
71 Карпец, И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические
проблемы. - М., 1973. -131с.
72 Полубинская С. В. Цели уголовного наказания. - М, 1990. - 161 с.
73 Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и
право.-1981.-№9. -С. 52-63.
74 Коган В.М. Содержание наказания и его цели. Актуальные проблемы уголовного права. - М.,1988. -С.21-29.
75 Уголовно-исполнительное право: учебник / под ред. А.И. Зубова. - М.,
1997.-385 с.
76 Ткачевский, Ю. М. Соотношение уголовного и уголовно-исполнитель¬
ного законодательства // Вестник МГУ. Сер. И, Право. - 1998.-№2.-С. 61.
77 Советский энциклопедический словарь. Дифференциация / Коллектив
авторов. - М., 1990.-990 с.
78 Советское уголовное право. Общая часть / под ред. Б.В. Здравомыслова -
М, 1977.-640 с.
79 Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу / под ред. А.И.
Зубова. -М., 1974.-645с.
80 Тихонов, К.Ф. Соответствие наказания тяжести вины лица в
совершении преступления - решающий показатель его справедливости //
Актуальные проблемы борьбы с преступностью. - Саратов, 1988. - С.149-161.
81 Уголовно-исполнительное право / под ред. И.В. Шмарова. - М, 1996. -
440 с.
82 Злобин, Г.А., Келина, С.Г., Яковлев, A.M. Советская уголовная
политика, дифференциация ответственности // Советское государство и право.
-1977.~№2.-С.43-62.
83 Романов, А.К. Уголовно-исполнительное законодательство и его
принципы // Актуальные проблемы советской криминологии и исправительно-
трудового права. - М., 1989. - С.53-72.
84 Коваленко, В.В. Классификация лиц впервые осужденных к лишению
свободы и проблемы дифференциации наказания в исправительно-трудовых
колониях: автореф. дис... канд. юрид. наук. -Киев, 1991. -24 с.
85 Пушкин, А.А., Кузьмичева, Л.А. Рец. На кн,. Ойгензихт В.А. Воля и
волеизъявление // Правоведение. - 1985. - №1. - С. 94-96.
140
86 Карпец, И. И. Индивидуализация наказания в советском уголовном
праве.-М., 1961.-121 с.
87 Кузнецова, Н.Ф., Куринов, Б.А. Отягчающие и смягчающие
обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение по
советскому уголовному праву. - М, 1958. - 72 с.
88 Мельникова, Ю.Б. Дифференциация ответственности и
индивидуализация. - Красноярск, 1989. - 75 с.
89 Кругликов, Л.Л. Правовые средства обеспечения справедливости
наказания в процессе его индивидуализации: автореф. дис...д-ра юрид. наук. -
М, 1985.-46с.
90 Баженова, М.И. Назначении наказания по советскому уголовному
праву. -М, 1990.-162 с.
91 Поленов, Г.Ф., Поленова, Н.Г. О принципе индивидуализации
наказания // Известия АН Казахской ССР. Сер. обществ. Наук. - 1980. - № 1. -
С.46-56.
92 Гальперин, И.М. Уголовная политика и уголовное законодательство.
Основные направления борьбы с преступностью. - М., 1989. - 67 с.
93 Красиков, Ю.А. Соотношение преступления и наказания, вопросы
совершенствования уголовного законодательства // XXVII съезд КПСС и
укрепление законности и правопорядка. - М., 1987. - С.48-49.
94 Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации.
Фефелов П.А. Принципы советского уголовного права // Правоведение. - 1989.
-№2.-С.62-81.
95 Наумов, А.В. Уголовное право. Общая часть: курс лекций. - М., 1996. -
440 с.
96 Коган, В.М. Принципы советского уголовного права. - М.,1982. - 117 с.
97 Никулин, СИ. Нравственные начала уголовного права. - М., 1991. -112
с.
98 Тихонова, Е.А., Котюк, В.А. Социализм и социальная справедливость. -
Киев, 1988.-114 с.
99 Молодцов, А.С. О принципах уголовного права. Категориальный
аппарат уголовного права и процесса. -Ярославль, 1993. - 116 с.
100 Анашкин, Г.З. Справедливость назначения уголовного наказания //
Советское государство и право. - 1982. - №7. - С.42-52.
101 Яковлев, A.M. Социальная ценность уголовного права. - М., 1974. -
164 с.
102 Ласточкина, Р.Н. Явная несправедливость наказания как основание к
отмене или изменению приговора. - Казань, 1983. - 61 с.
103 Похмелкин, В.В. Достижение справедливости при назначении
наказания. - М., 1985. - 61 с.
104 Блувштейи, Ю.Р. Уголовное право и социальная справедливость. -
Минск, 1987.-214 с.
105 Келина, С.Г., Кудрявцев, В.Н. Принципы советского уголовного
права. - М.: Наука, 1988. - 74 с.
141
106 Экимов, А.И. Справедливость и социалистическое право. - Л., 1980. -
106 с.
107 Нажимов, В.П. Принцип справедливости при осуществлении
правосудия по уголовным делам: межвуз. сборник. - Калининград, 1990. -214 с.
108 Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. - М.,
1989.-79 с.
109 Демокрит в его фрагментах и свидетельствах древности. - М., 1935. -
210с.
ПО Кони, А.Ф. О наказаний, трактаты // Избр. сочиненеия. - Санкт-Петербург, 1905.-Т.4.-С.126-169.
111 Бойков, А.Д. Курс советского уголовного процесса. Общая часть. - М.,
1989.-435 с.
112 Явич, Л.С. Общая теория права. - Л., 1976. - 362 с.
113 Соловьев, А.Д. Вопросы применения наказания по советскому
уголовному праву. - М., 1958. - 104 с.
114 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылгы 30
сэуІрдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
қаулысы // Қазақстан Республикасы Жогарғы Соты қаулылар жинағы 1961-
2004ж. - Алматы, 2004. -240-241 бб.
115 Рогов, И.И., Сарсенбаев, М.С. Уголовное право РК. - Алматы, 1998. -
257 с.
116 Баймурзин, Г.И-, Рогов, И.И. Уголовное право РК. - Алматы, 1998. -
341с.
117 Бажанов, М.И. Назначение наказания по советскому уголовному
праву.-Киев, 1980.-111 с.
118 Наказание. Курс Советского уголовного права. - М., 1970. -Т.З. - 420с.
119. Нерсесян, А. Личность преступника и наказуемость // Советская
юстиция.^ 1990. -ШЗ.-С.27-39.
120. Пермяков, Ю.Е. Общественная опасность преступления и справед¬
ливость уголовно-правового воздействия // Основное и порядок реализации
уголовной ответственности. - Куйбышев: Куйбышевский университет, 1989. -
С. 19-42.
121 Ткаченко, В.И. Назначение наказания. -М.: ВЮЗИ, 1985. - 72 с.
122 Благов, Е.В. Особенности назначения более мягкого наказания, чем
предусмотрено за данное преступление // Проблема совершенствования
системы воздействия на преступность в совершенных условиях. - Караганда:
Болашақ-Бапа, 2002. - С. 120-143.
123 Чукмаитов, Д.С. Применение наказания в целях предупреждения
рецидивных преступлений. - Алматы: ТОО Баспа, 1977. - 240 с.
124 Ткаченко, В.И. Назначение наказания. - М.: ВЮЗИ, 1985. - 80 с.
125 Теория и практика назначения наказания: Метод указания по спецкурсу
/ сост.проф Л.Л. Кругликов. - Ярославль, 2000. - 31 с.
126 Чучаев, А.И. Личность преступника и вопросы наказания. -М.: ВЮЗИ,
1990.-92 с.
142
127 Алауханов, Е. Жаза және оның мақсаты // Заң. - 1999. - №7. - 57-67
бб.
128 Голина, В.В. Погашение и снятие судимости по уголовному праву.
-Харьков, 1979.-40 с.
1996.- 174 6.
2 Қазақстан Республикасы Президент! 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №
949 жарлыгы: Қазақстан Республикасының қүқықтық саясат тркырымдамасы //
Егемен Қазақстан. - 2002. - 25 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты. 15 тамыз 2002 жылғы Сот
үкімі туралы №19 нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғары
Сотының қаулылар жинағы, 1961-2004жж. - Алматы, 2004. - С. 380-405.
4 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. - Алматы, 1997. - 279 б.
5 Гавердовский, Г. Описание киргиз-кайсакской степи // Архив ЛОИИ.
Соб. рукописей. -СПб, 1820.- Кн.495. -С.51. .
6 Левшин, А. Описание киргиз-кайсакской орды. - СПб., 1860. - С.7.
7 Культелееев, М.Т. Уголовное обычное право казахов. - Алматы, 1955. -
36 с.
8 Зиманов, С, Эсеров, Н. Қазақ әдет-ғүрып заңдарына шариғаттың әсері.
- Алматы: Жеті жарғы, 1998. -130 б.
9 Рынков, Н. Дневные записки и путешествия в киргизскую степь.
СПб,1860.-С7.
10. Письмо Хана барону Мейендорфу // Северный архив. - СПб., 1820. -С. 18-22.
11 Голустунский, М. Монголо-ойротские законы. - СПб., 1640. - 363 с.
12 Загряжский, Г. Юридический обычай киргизов // Материалы для
статистики Туркестанского края. - СПб., 1876. - Вып.IV. - С.179-194.
13 Шахматов, В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. -
Алма-Ата, 1946. - 91 с.
14 Уалиханов, Ш. Билер соты туралы: толық шығармалар жинағы. -
Алматы, 1960.-191 б.
15 Назаров, Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней Азии. -
СПб., 1821.-121 с.
16 Шангин, Г.В. Путешествие по киргизской степи // Сибирский вестник. -
1820.- Кн.З,ч.ГХ.-С.75-85.
17 Гейне, А.К. О наказании // Собрание литературных трудов. - СПб., 1898.
-Т.2.-С.569-599.
18 Изразцов, Н. Обычное право /адат/ Семиречинской области //
Этнографическое обозрение. - СПб., 1897. - №4. - С. 14-16.
19 Қазақ ССР қылмыстық кодексі. -Алматы, 1960. -1126.
20 Дубинин, Н.П., Карнец, И.И., Кудрявцев, В.Н. Генетика, поведение,
ответственность. - М., 1989. -485 с.
21 Бранин, Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском
уголовном праве. - М., 1963. - 245 с.
22 Курляндский, В.И. Уголовная ответственность и меры общественного
воздействия. - М., 1965. - 113 с.
137
23 Шнейдер, М.А. Учебно-методическое пособие по советскому
уголовному праву для студентов ВЮЗИ. - М., 1950. - 37 с.
24 Лейки на, Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и
личность преступника. - Л., 1963. - 18 с.
25 Загородников, Н.И. О содержании уголовно-правовых отношений //
Советское государство и право. -1963. - №11. - С.85-92.
26 Назначения наказания // Курс советского уголовного права. Часть общая:
учебник.-Л., 1968. - Т.1. -С.26-27.
27 Пионтковский, А.А. О понятии уголовной ответственности // Советское
государство и право. - 1967. - №12. - С.26-40.
28 Ағыбаев, А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық. - Алматы:
Жетіжарғы, 2001.-210 6.
29 Уголовное право. Общая часть: учебник / под ред. Н.И. Загородникова,
СВ. Бородина и В.Ф. Кириченко. - М., 1966. - 318 с.
30 Ной, И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. -
Саратов, 1962. - 155 с.
31 Маркс, К., Энгельс, Ф. Қылмыс туралы // Толык, шыгармалар жинагы.
-Алма-Ата, 1964. -Т.1. - 123-148 бб.
32 Наташев, А.Е. Стручков, Н.А. Основы теории и исправительно-
трудового права. - М., 1967. - 135 с.
33 Қазақстан Республикасы Жогаргы Соты Пленумы. Жаза тағайындауға
соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы 30 сәуір 1999 жылгы қаулысы //
Қазақстан Республикасы Жогаргы Соты қаулылар жинағы 1961 -2004ж. -
Алматы, 2004. -110-183 бб.
34 Базылев, Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады
итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 1965. -
С.10-16.
35 Утевский, Б.С. Система, принципы и общие положения основ
исправительно-трудового законодательства Союза ССР и союзных республик //
В сб.: Проблема развития советского исправительно-трудового
законодательства. - Саратов, 1961. - С.18-29.
36 Стручков, Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М.,
1963.-198 с.
37 Наташев, А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-
трудового законодательства // Учен. зап. - М.: ВИЮН, 1962. - №147. - С.193-
206.
38 Лохвицкий, А. Курс русского уголовного права. - СПб., 1879. - 160 с.
39 Мокринский, СП. Наказание, его цели и предположения. - СПб., 1902.
-40 с.
40 Есипов, В.В. Преступление и наказание в древнем праве. - Варшава,
1903.-70с.
41 Кистяковский, А. Ф. Элементарный учебник Общего уголовного права
с подробным изложением Начал русского уголовного законодательства. Часть
Общая. - Киев, 1980. - 240 с.
138
42 Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право¬
охранительных средств. -Петроград, 1914. - 171 с.
43 Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -
Т.2.-240С.
44 Багрий-Шахматов, Л.В. Уголовная ответственность и наказание. -
Минск, 3976.470 с.
45 Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. -
Баку, 1998.-69 с.
46 Розенберг, Э.В. Экономия страданий. Общее понятие наказания и
основные принципы его применения. -Петроград, 1916. - 61 с.
47 Рейтборт, A.M. Понятие и цели наказания. - М., 1961. - 47 с.
48 Даль, В. Толковый словарь живого великорусского языка. - М., 1961. -
Т.З.-995С.
49 Братусь, С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 1976. -
85 с.
50 Теория государства и права: курс лекций / под ред. В.М. Корельского,
В.Д. Перевалова - Саратов, 1995. - 217с.
51 Гальперин, И.М. Наказание социальные функции, практика
применения. - М., 1983. -40 с.
52 Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 1996. -260 с.
53 Ожегов, СИ. Шведова, Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М,
1996.-780 с.
54 Козаченко, И.Я. Понятие уголовного наказания. - Саратов, 1992. - 290
с.
55 Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. -
СПб., 1889.-161 с.
56 Шаргородский, М. Д. Наказание по советскому уголовному праву. - М,
1958.- 49 с.
57. Никифоров, Б.С. Цели наказания // Материалы теоретической
конферен-ции по вопросам советского ИТП. - М., 1957. - С.103-128.
58. Ной, И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. -
Саратов, 1962.-256 с.
59. Утевский, Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической
конференции по вопросам советского ИТП - М., 1969. - С.289-310.
60. Наказание, цели, задачи. Курс советского уголовного права: в 6 т / под
ред. А.А. Пионтковского. - М., 1970. - Т.6. - 540 с.
61 Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л.,
1986.-181 с.
62 Дуюнов, В.К. Наказание в уголовном праве России, принуждение или
кара? // Государство и право. - 1997. -№11. - С.59-70.
63 Искендиров, Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты.
-М., 1990.-91с.
64 Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других
правоохранительных средств. - Петроград, 1914. - 223 с.
139
65 Фетисов, В.З. Цели наказания и их содержание // Труды ВНИИ МВД
СССР.-М, 1977.- №44.-С.149-160.
66 Керимов, Д.А. Философские проблемы права. - М, 1982. - 460 с.
67 Познышев, С. В. Основные вопросы учения о наказании. - М, 1904. -
262 с.
68 Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. -
СПб., 1889.-354 с.
69 Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -
Т.2.-260С.
70 Козловский, М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право //
Пролетарская революция и право. - 1918.-№1.-С.13-29.
71 Карпец, И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические
проблемы. - М., 1973. -131с.
72 Полубинская С. В. Цели уголовного наказания. - М, 1990. - 161 с.
73 Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и
право.-1981.-№9. -С. 52-63.
74 Коган В.М. Содержание наказания и его цели. Актуальные проблемы уголовного права. - М.,1988. -С.21-29.
75 Уголовно-исполнительное право: учебник / под ред. А.И. Зубова. - М.,
1997.-385 с.
76 Ткачевский, Ю. М. Соотношение уголовного и уголовно-исполнитель¬
ного законодательства // Вестник МГУ. Сер. И, Право. - 1998.-№2.-С. 61.
77 Советский энциклопедический словарь. Дифференциация / Коллектив
авторов. - М., 1990.-990 с.
78 Советское уголовное право. Общая часть / под ред. Б.В. Здравомыслова -
М, 1977.-640 с.
79 Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу / под ред. А.И.
Зубова. -М., 1974.-645с.
80 Тихонов, К.Ф. Соответствие наказания тяжести вины лица в
совершении преступления - решающий показатель его справедливости //
Актуальные проблемы борьбы с преступностью. - Саратов, 1988. - С.149-161.
81 Уголовно-исполнительное право / под ред. И.В. Шмарова. - М, 1996. -
440 с.
82 Злобин, Г.А., Келина, С.Г., Яковлев, A.M. Советская уголовная
политика, дифференциация ответственности // Советское государство и право.
-1977.~№2.-С.43-62.
83 Романов, А.К. Уголовно-исполнительное законодательство и его
принципы // Актуальные проблемы советской криминологии и исправительно-
трудового права. - М., 1989. - С.53-72.
84 Коваленко, В.В. Классификация лиц впервые осужденных к лишению
свободы и проблемы дифференциации наказания в исправительно-трудовых
колониях: автореф. дис... канд. юрид. наук. -Киев, 1991. -24 с.
85 Пушкин, А.А., Кузьмичева, Л.А. Рец. На кн,. Ойгензихт В.А. Воля и
волеизъявление // Правоведение. - 1985. - №1. - С. 94-96.
140
86 Карпец, И. И. Индивидуализация наказания в советском уголовном
праве.-М., 1961.-121 с.
87 Кузнецова, Н.Ф., Куринов, Б.А. Отягчающие и смягчающие
обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания. Применение по
советскому уголовному праву. - М, 1958. - 72 с.
88 Мельникова, Ю.Б. Дифференциация ответственности и
индивидуализация. - Красноярск, 1989. - 75 с.
89 Кругликов, Л.Л. Правовые средства обеспечения справедливости
наказания в процессе его индивидуализации: автореф. дис...д-ра юрид. наук. -
М, 1985.-46с.
90 Баженова, М.И. Назначении наказания по советскому уголовному
праву. -М, 1990.-162 с.
91 Поленов, Г.Ф., Поленова, Н.Г. О принципе индивидуализации
наказания // Известия АН Казахской ССР. Сер. обществ. Наук. - 1980. - № 1. -
С.46-56.
92 Гальперин, И.М. Уголовная политика и уголовное законодательство.
Основные направления борьбы с преступностью. - М., 1989. - 67 с.
93 Красиков, Ю.А. Соотношение преступления и наказания, вопросы
совершенствования уголовного законодательства // XXVII съезд КПСС и
укрепление законности и правопорядка. - М., 1987. - С.48-49.
94 Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации.
Фефелов П.А. Принципы советского уголовного права // Правоведение. - 1989.
-№2.-С.62-81.
95 Наумов, А.В. Уголовное право. Общая часть: курс лекций. - М., 1996. -
440 с.
96 Коган, В.М. Принципы советского уголовного права. - М.,1982. - 117 с.
97 Никулин, СИ. Нравственные начала уголовного права. - М., 1991. -112
с.
98 Тихонова, Е.А., Котюк, В.А. Социализм и социальная справедливость. -
Киев, 1988.-114 с.
99 Молодцов, А.С. О принципах уголовного права. Категориальный
аппарат уголовного права и процесса. -Ярославль, 1993. - 116 с.
100 Анашкин, Г.З. Справедливость назначения уголовного наказания //
Советское государство и право. - 1982. - №7. - С.42-52.
101 Яковлев, A.M. Социальная ценность уголовного права. - М., 1974. -
164 с.
102 Ласточкина, Р.Н. Явная несправедливость наказания как основание к
отмене или изменению приговора. - Казань, 1983. - 61 с.
103 Похмелкин, В.В. Достижение справедливости при назначении
наказания. - М., 1985. - 61 с.
104 Блувштейи, Ю.Р. Уголовное право и социальная справедливость. -
Минск, 1987.-214 с.
105 Келина, С.Г., Кудрявцев, В.Н. Принципы советского уголовного
права. - М.: Наука, 1988. - 74 с.
141
106 Экимов, А.И. Справедливость и социалистическое право. - Л., 1980. -
106 с.
107 Нажимов, В.П. Принцип справедливости при осуществлении
правосудия по уголовным делам: межвуз. сборник. - Калининград, 1990. -214 с.
108 Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. - М.,
1989.-79 с.
109 Демокрит в его фрагментах и свидетельствах древности. - М., 1935. -
210с.
ПО Кони, А.Ф. О наказаний, трактаты // Избр. сочиненеия. - Санкт-Петербург, 1905.-Т.4.-С.126-169.
111 Бойков, А.Д. Курс советского уголовного процесса. Общая часть. - М.,
1989.-435 с.
112 Явич, Л.С. Общая теория права. - Л., 1976. - 362 с.
113 Соловьев, А.Д. Вопросы применения наказания по советскому
уголовному праву. - М., 1958. - 104 с.
114 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. 1999 жылгы 30
сэуІрдегі Жаза тағайындаудағы соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы
қаулысы // Қазақстан Республикасы Жогарғы Соты қаулылар жинағы 1961-
2004ж. - Алматы, 2004. -240-241 бб.
115 Рогов, И.И., Сарсенбаев, М.С. Уголовное право РК. - Алматы, 1998. -
257 с.
116 Баймурзин, Г.И-, Рогов, И.И. Уголовное право РК. - Алматы, 1998. -
341с.
117 Бажанов, М.И. Назначение наказания по советскому уголовному
праву.-Киев, 1980.-111 с.
118 Наказание. Курс Советского уголовного права. - М., 1970. -Т.З. - 420с.
119. Нерсесян, А. Личность преступника и наказуемость // Советская
юстиция.^ 1990. -ШЗ.-С.27-39.
120. Пермяков, Ю.Е. Общественная опасность преступления и справед¬
ливость уголовно-правового воздействия // Основное и порядок реализации
уголовной ответственности. - Куйбышев: Куйбышевский университет, 1989. -
С. 19-42.
121 Ткаченко, В.И. Назначение наказания. -М.: ВЮЗИ, 1985. - 72 с.
122 Благов, Е.В. Особенности назначения более мягкого наказания, чем
предусмотрено за данное преступление // Проблема совершенствования
системы воздействия на преступность в совершенных условиях. - Караганда:
Болашақ-Бапа, 2002. - С. 120-143.
123 Чукмаитов, Д.С. Применение наказания в целях предупреждения
рецидивных преступлений. - Алматы: ТОО Баспа, 1977. - 240 с.
124 Ткаченко, В.И. Назначение наказания. - М.: ВЮЗИ, 1985. - 80 с.
125 Теория и практика назначения наказания: Метод указания по спецкурсу
/ сост.проф Л.Л. Кругликов. - Ярославль, 2000. - 31 с.
126 Чучаев, А.И. Личность преступника и вопросы наказания. -М.: ВЮЗИ,
1990.-92 с.
142
127 Алауханов, Е. Жаза және оның мақсаты // Заң. - 1999. - №7. - 57-67
бб.
128 Голина, В.В. Погашение и снятие судимости по уголовному праву.
-Харьков, 1979.-40 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 343.711.4 иЗЩЩ Қолжазба құқығында
НАҚЫСБЕКОВ ТІЛЕУЛЕС ӘЛІКЕҮЛЫ
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жазаны жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар
12.00.08 - Қылмыстық құқық жэне криминология; қылмыстық-атқарушылық құқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшІн дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымының докторы, профессор Ағыбаев А.Н.
Қазақстан Республикасы Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР 14
¥ҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
Қазақтың әдет-ғұрып қүқығындағы жазаның жалпы ұғымы 14
Қазақстанның ресейге қосылуына дейінгі әдет-ғұрып жаза 17
түрлері
Қазақстанның ресейге қосылуынан кейінгі эдет-ғұрып жаза 23
түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ 3 0
ЗАВДАРЫ БОЙЫНША ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Қазақ ССР қылмыстық құқығындағы жазалар жүйесінің 30
жалпы сипаттамасы
Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза 31
жүйесінің ұғымы жэне маңызы
Қылмыстық жауаптылықтың жэне жазаның жалпы түсінігі 35
Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы 38
3 ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ 46
АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҚСАТЫ
Қылмыстык жазаның белгілері жэне мақсаты 46
Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің жэне жеке 61
даралаудың маңызы
Жазаларды жіктеу эділеттілік принципін жүзеге асырудың 70
негізі
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ЖАЗА
ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 95
Қылмыстық кұқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы 95
негіздерінің түсінігі
Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән-жайлар 98
Қылмыстық жазаны ауырлататын мэн-жайлар 103
Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың 114
жекеленген түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ 130
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазакстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің жэне оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлі қайта құру кажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік баскару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мэдениет жэне халықты элеуметтік қорғау, табиғатты қоргау, кұқықтық тәртіпті қорғау салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талкыланып кабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сэйкес, біздің мемлекет демократиялық жэне қүқықтық мемлекет деп жарияланды [1]. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық жэне саяси кұқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес кез-келген адамның ата заңда жэне басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексіиің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстык күқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда элде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мэн берілмеген. Теорияда жэне заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеғен түстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етедІ.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн жайларына қолданудың теориялық негіздері жүйесін эрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар коғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Казақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, кұқыктық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тэуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы жэне 1995 жылы Конституция кабылданды. Мемлекетіміздің кұқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез келген құқықтық мемлекеттің алғашкы тұғыры, берІк ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция,
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. кабылданды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституция-сының негізінде елімІзде демократиялық, зайырлы құқықтық және элеуметтік мемлекет орнату жүзеге асырылуда. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмІрі, құқықтары мен бостандыктары деп жарияланды. Оған сәйкес біздің мемлекетімізде президент™ басқару нысаны берік орнықты. Мемлекеттік біртұтас биліктің үш тармаққа бөлІнуі жүзеге асты. Тұрақты жұмыс істейтін қос палаталы Парламент күннен күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті нығайту жэне жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі құрылды, судьялардың тэуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды.
Жеке меншік, азаматтық қоғам, еркін кэсіпкерлік қатынастарын реттейтін, азаматтық кұқық одан әрі дами түсуде. Қылмыстық кұқықта адамның табиғи ажырамас құқықтары мен бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуға тиіс элеуметтік құндылықтардың түбегейлі жаңа сатылары айқындалуда.
Елімізде орын алған оңды жетістіктермен бірге қоғамның одан эрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс қүбылыстарда бар. Сондай қоғамға жат күбылыстардың бірі - кылмыстылык болып табылады. Қылмыстылық көрсеткіші де жылма жыл өсе түсуде. Қылмыстылықпен күрес жүргізуде мемлекет көптеген үйымдастырушылық шараларын іске крсуда. Дегенмен де қылмысқа қарсы күрестің бірі - кінэлі адамға заңда белгіленген тэртіппен қылмыстық жаза тағайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдыктардан жэне Кылмыстылык пен жаза лроблемаларын шешу барысында таптық көзкдрас, бір жақты үстанымдардан арылды.
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлык проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жанаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сэйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға катысты заңнамалардың, нормативтік қүкықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтык қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдІру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 кыркүйектегі №949 Жарлығымен макүлданған. "Казақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық қүқықтың мынадай принциптері бұлжымай сактала отырып жүргізілуі тиіс:
- мэні қылмыстық кұкық тұрғысында іс кимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендІгіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, элеуметтік,
лауазымдық жэне мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан
туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
қылмыстың қоғамдық кдуіптілігінің сипаты мен дэрежесін, қылмыстының
жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін жэне ауырлататын
жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды жэне оларға қатысты қылмыстық жауаптылық
пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң
түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза максатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі
мен үнемділігі;
қылмыстың жасалуына кінэлі эрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - қүқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа жэне
жазалауға немесе кылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның
бұлтартпастығы;
- жэбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей
қорғау " [2].
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа қылмыстық кодекс қабылданды, осы кодексте жаза тағайындау институтына ерекше мэн берілген. Бірақ та бұл проблема әлі күнге дейін теориялық негізде зерттелмеген. Осыған орай сот практикасында жаза тағайындау жөнінде біркелкі принцип қалыптаспаған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты осы проблемаға ерекше мэн беріп келе жатыр. Оның айғағы Казақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 30 сэуір 1999 жылғы "Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы" №1 каулысы; "Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату жэне жазаның жаңа түріне ауыстыру туралы" 13 желтоқсан 2001 жылы №20 нормативтік каулысы; "Қылмыстық кодекстің 67 бабын қолдану жөніндегі сот практикасы" туралы 21 маусым 2001
жылғы №4-нормативтік қаулысы; "Ауруға шалдығуына байланысты жазаны одан әрі өтеуден босату туралы" 11 сәуір 2002 жылғы №7 нормативті қаулысы; "Кәмелетке толмағандардың кылмыстары жэне оларды қоғамға қарсы іс -эрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша" сот практикасы туралы 11 сэуір 2002 жылғы №6 нормативтік қаулысы; "Сот үкімі туралы" 15 тамыз 2002 жылғы №19 нормативтік кдулылары жэне т.б. [3]. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақүлданған Қазақстан Республикасының құқыктық саясат тұжырымдасында да" соттардың қылмыстық жаза тағайындау проблемасына ерекше мэн берілген. Бұл проблема қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр, жаза тағайындау проблемасында эр түрлі көзқарастар, ой пікірлер баршылық, бірақ та осы проблемаға байланысты арнаулы, терең зерттеу объектісі болған ғылыми еңбектер элі де жеткіліксіз.
Жоғарыдағы түжырымдамадан туындайтындай, қылмыстық жаза жөніндегі проблема ерекше маңызға ие, Қазақстан Республикасының қылмыстык кодексінің 3 - бөлімі тұтастай жаза институтына арналған [4]. Онда: жаза ұғымы мен максаттары, жазаның жүйелеріне кіретін жекелеген түрлері, ал кодекстің 4 бөлімі жаза тағайындауға арналған Онда жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мэн-жайлар, қылмыстык жауаптылық пен жазаны ауырлататын мэн-жайлар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғүрлым жеңіл жаза қолдану, аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау, қатысып жасалған кылмыс үшін жаза тағайындау, қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау, қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау, үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау, мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу тэртібі, жаза мерзімдерін есептеу жэне жазаны есепке алу, шартты түрде соттау, шартты түрде соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін үзарту проблемалары қарастырылған.
Қылмыстық заң эдебиеттерінде жаза туралы проблемалар эр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бүл проблемалар: Г.З. Анашкин, Н.А. Беляев, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, М.И. Бажанов, Е.В. Благов, А.С. Горелик, В.К. Дуюнов, И.И. Карпец, С.Г. Келина, В.Н. Кудрявцев, П.В. Коробов, Л.Л. Кругликов, А.И. Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П. Козлов, Ю.Б. Мельникова, П.П. Осипов, В.В. Похмелкин, Л.Ч. Сыдыкрва, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. НэрІкбаев, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунков, Н.О. Дулатбеков, А.Ф. Мицкевич, М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н. Юшков жэне т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Дегенмен осы саладағы бірден бір заңды құжат болып табылатын қылмыстық заң қабылданып, жаза институтының әрбір аспектІсі бойынша жекелеген қадау -кадау еңбектер жарияланып, түрлі дәрежеде батыл пікірлер білдіріліп, орнықты ой түйіндері көптеп келтіріліп келе жатқанына қарамастан, жаза проблемасы күн тәртібінен түскен жоқ. Бұл тұрғыдағы барлык проблемалар шешімІн тапты деп тіпті де айта алмасақ керек. Заман алға озған сайын, коғамдық күрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке
түсіп, жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді. Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық жазаларды топтастыру негіздерін анықтау, олардың бөліну белгілерін теориялық, кылмыстык құкықтық түрғыдан зерттеп, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн-жайлар институты мәнін, жаза жүйелеріне кірген жазаның жекелеген түрлерінің мазмүнын ашып, сот тергеу тәжірибелерін ғылыми ой-елегінен өткізу өте қажет, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігінің бір ұшы осындай алғы шарттарға келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнаулы зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблема кылмыстык құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр. Жаза тағайындау проблемасында әртүрлі көзкарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақта осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тэртібі, жазаны жеңілдететін және ауырлататын мэн жайлар институты арнаулы, терең зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес келмейді. Осыған орай, осы проблеманың қүқықтык тарихи, элеуметтік, қырларын кешенді түрде зерттеу кажеттілігі айқын көрінеді.
Осыған орай, зерттеу жұмысында жазаларды топтастырудың ғылыми неғіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтауға, қылмыстық жазалардың рет-ретімен орналасу заңдылықтары, сондай-ақ жазаларды топтастырудың аткаратын рөлін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделген. Осы максатқа жету үшін қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге жэне даралауға негіз болатын мән-жайларды, олардың өзара реттелуінде топтастыру институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің кылмыстылықпен күресу саласындағы аткаратын қызметі жөніндегі түжырымдар мен қорытындылар ғылыми түрде қарастырылды.
Зерттеудің объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндІк беретін теориялық принциптерді анықтау жэне жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мэн-жайлардың аткаратын рөліне байланысты катынастарды реттеу.
Зерттеу пэні кылмыстык жаза үғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының аткаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдІрудің қылмыстылықпен күрес саласындағы аткаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеті. Диссертациялық зерттеудІң басты мақсаты мен міндеті - кІнәліге әділ жаза таңдау немесе кылмыстык құкыктық сипаттағы баска да шара тағайындаумен байланысты теориялык, нормативтік кұқықтык проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау
непзінде жаза институтына катысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару жэне сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатка жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
қылмыстық жазалар жүйесі құрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектІлерін қарау;
жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі жэне түрлеріне тарихи қүқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сэйкес жазаны ауырлататын жэне
жеңілдететін мэн-жайларды қолдану тәжірибесінің қүкықтық реттелу тэртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетІлдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі қылмыстық жазаларды колдануды құқықтық реттеу мен қолдану практикасына арналған тұңғыш монографиялық зерттеу болып табылады.
Зерттеу жүмысы Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс пен халыкаралык нормативтік актілердің нормаларына негізделген жэне жаза институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның қылмыстык жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының соңғы жылдары мен бүгінге дейін) талданды.
Қылмыстық жазаның келелі проблемаларына қатысты кеңестік дәуірдегі, қазіргі Қазақстан Республикасының заңдарына салыстырмалы талдау жүргізіліп, осы орайда заң шығарушылық бағыты мен олардың айырмашылықтары қарастырылды. Сонымен қатар, қылмыстық жазалардың толығымен жэне де оның жекелеген түрлерін құқықтық реттеуді жетілдіруге жаңа тәсілдер қалыптастырылды.
1997 жылғы кылмыстық заңның қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасында сот практикасының жағдайына талдау жасалып, жазалар жүйесінің құрылысы мен олардың жекелеген түрлерін реттеудің ерекшеліктері талданды жэне де Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдың элеуметтік ерекшеліктерін ескере отырып, жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мэн-жайларды қолдану практикасы талданды.
Қылмыстық заңның өзгеру барысында шешімін таппаған жазалар мен оның жекелеген түрлерін реттеу проблемаларына қатысты теориялық жэне практикалық мэні бар проблемалар арнайы қарастырылды. Осы негізде заңды жетілдіруге үсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті жаза институтының ауқымды проблемаларын қамтиды. Жұмыста Қазақстан Республикасының Қылмыстық
заңы бойынша қылмыстық жазаның жүйесі құрылымының теориялық негіздері және оның өзіндік ерекшеліктері, жаза түсінІгінің құқықтық белгілері, жазаларды жіктеудің негіздері, жазалардың реттелу тэртібін анықтау, оның тарихи даму кезеңдеріне талдау жасау, қылмыстық жазаның жекеленген жаңа түрлерін қолданудың құқықтық ерекшеліктері көрсетіліп, осыған орай казіргі кылмыстык заңдарды жетілдіру жэне олардың сот-практикасында қолданылу деңгейін арттыру үшін бірнеше жаңа, нақты ұсыныстар көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайлардың эділ жіктелуін
жэне жеке дара қолданылуын қүқықтық қамтамасыз ету мақсатында
жазалардың жіктелуін (дифференциация) жэне жеке даралануын
(индивидуализация) жеке принциптер ретінде қарастыруды үсыну;
жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн-жайларын есепке алудың
түпкі мақсаты әлеуметтік эділеттілікке қол жеткізу болып табылатындықтан
қылмыстық заңның тікелей өзінде заңдылық, азаматтардың заң алдындағы
теңдІгі, кінэлілік, әділеттілік, ізгілік принциптерін көрсетіп, олар туралы
заңдылық анықтаманы ҚР кылмыстық кодексінің жалпы бөліміне енгізуді
ұсыну.
Заңдылық принципі бойынша іс-әрекеттің жазаланушылығы немесе басқадай қылмыстық-құқықтық зардабы тек қана қылмыстық заң бойынша анықталады деп белгілеу қажет.
Қылмыс жасаған түлға тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, үлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне, қогамдық бірлестіктерге, саяси партияларға жататынына немесе кез-келген өзге жағдаяттарына қарамастан заң алында тең жэне кылмыстық жауаптылыққа, жазаға тартылады,
Қылмыс жасаған адамға қолданылатын жаза немесе басқадай қылмыстық құқықтық шаралар эділ болуы тиіс, яғни қылмыстың мэніне жэне қоғамдық қауіптілік дэрежесіне, оның істелу жағдайына жэне кінәлінің жеке тұлғасына сәйкес болуы кажет. Бір қылмыс үшін ешкімде екі рет кылмыстық жауаптылыкқа тартылмайды.
Қоғамға қауіпті іс-эрекеттер және қоғамға кауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаға адам кінэлі болған жағдайда ғана тартылады. Кінэсіз қылмыстық жауаптылақта, жаза да болмайды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарды адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Қылмыс жасаған адамға қолданылатын жаза неме өзгедей кымыстық-құқықтық шаралар ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылық жасауға баскада катыгездік немесе адами кадір қасиетті қорлауды өзінің мақсаты етіп санамайды, оларға ізгілікпен қарайды.
Қылмыстық жазаның жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайларын әділетті қолдану үшін кылмыстық заңда көрсетілген өте ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ аса қауіпті қылмысты қайталағандарға қылмыстық қүқықтың Ерекше бөліміндегі жекелеген баптардың санкциясында көрсетілген балама жазалардың санын қысқарту, жазаның ең төменгі жэне жоғарғы шегін айқындау кажеттІліғі ұсынылады.
ю
Қылмыстык заң бойынша белгіленген сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстардың жекелеген түрлеріне белгіленген жаза мөлшері мен түрін қайта қарауды ұсыну:
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстык іс-әрекеттерді жасауды қылмыстық жауаптылыкты жэне жазаны ауырлататын мэн-жай ретшде қарауды ұсыну;
Экстремизмнің белгілері бар қылмыстарды істеуді жауаптылықпен жазаның ауырлататын мэн-жайы ретінде ұсыну;
Жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайларды эділ қолданудағы судьяның жеке басының өнегелілігін есепке алуды және қылмыстық істерді тез эрі объективті, жан-жақты карап шешудің өркениетті озық тэжірибелерін кеңінен қолдану туралы үсыныстар үсынылды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Диссертациялық еңбектің эдістемелік негізін философияда, элеуметтануда, элеуметтік психологияда, қүкық тарихы жэне теориясында, қылмыстық, кылмыстык іс жүргізу, қылмыстық аткарушылық, азаматтық құқық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар мен таным категориялары күрады.
Негізгі эдіс танымның диалектикалық эдісі болып табылады. Сонымен қатар, жұмыс барысында, жалпы ғылыми жэне дербес ғылыми эдістер: сандық талдау эдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық кұқыктық әдістер де пайдаланылады. Нақтылы элеуметтік эдіс кеңінен қолданылады (сауалнама, сот тэжірибесі материалдарын жинақтау, бас бостандығын айыру орындарында отырған жэне бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларын өтеп жаткан сотталушыларға қатысты сот қаулыларын талдау, стастистикалық мэліметтерді оқып зерттеу).
Жұмысты жазу барысында Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстық, Алматы калалық соттарының 418 істерін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау жасалды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Пленарлық мәжІлісінің каулылары кеңінен пайдаланылып, оларға теориялық тұжырым жасалды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын бүрынғы өткен жэне қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, 3.0. Ашитов, Н.О. Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н,М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев, Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж. Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжакаева, М.С. Нэрікбаев, Р.Т. Нүртаев, Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р. Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий, К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д. Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Роверов, П.И. Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, A.M. Яковлев, А.В. Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова жэне т.б. окымысты ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Диссертациялық зерттеудің ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жэне қылмыстық атқарушылық заңнамаларға, Қазақстан Республикасының басқа
заңдарына, сондай-ақ ТМД елдерінің Ресей Федерациясының, сол сияқты кейбір шет мемлекеттердің осы саладағы заң актілеріне негізделді. Сонымен катар, салыстырмалы талдау жүргізу барысында бұрын қолданылған заңдар мен ТМД елдеріне арналып дайындалған Үлгілік Қылмыстық және кылмыстық атқарушылық кодекстері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу барысында кол жеткен нэтижелері Қазақстан Республикасының кылмыстық, қылмыстық атқарушылық заңдарын жетілдіру проблемаларына, жаза институтын жаңаша қарастыру, жетілдІру проблемаларына, соттардың жаза тағайындау практикасын жақсартуға, кылмыстык жазаларды орындау процестерін одан әрі дамытуға септігін тигізуі мүмкін. Зерттеу нэтижесінде жасалған түйіндер мен ұсыныстар кылмыстық заңдарды жетілдіруге; кылмыстык жазалар жүйесін, жекеленген жаза түрлерінің редакциясын қайта қарап, оларды жетілдіруге, Жоғарғы Соттың осы проблемаға байланысты нормативтік қаулыларын эзірлеу барысында басшылыққа алуға негіз болады. Зерттеу нэтижелерін сондай-ақ ғылыми зерттеу жұмыстарында жэне оқу процесінде, қылмыстық құқық, қылмыстық атқарушылык күкығы, криминология пэндері бойынша лекция және семинарлық дэрістерді жүргізгенде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі ережелері бірқатар оку орындарында ғылыми теориялык, практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларында кеңінен талқыланды. Атап айтқанда, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттык университетінде 2004 жылы "Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда "Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі" деп аталатын ғылыми зерттеу жұмысы заңгер мамандардың талкылауына ұсынылды.
эл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университетінде 2005 жылы Ресей Федерациясының Қазақстандагы жылына байланысты үйымдастырылған "Экономические и правовые проблемы гармонизации законодательства в области защиты прав и обеспечения интересов личности в условиях глобализации: теория и практика стран СНГ" тақырыбында өткен халыкаралық ғылыми-практикалык конференцияда "Освобождение от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаяниям" деп аталатын ғылыми жұмыс талкыланды.
эл-Фараби атындағы Қазак ұлттық университетінде 2005 жылы ұйымдастырылған "Проблемы борьбы с коррупционной преступности в Казахстане: уголовно-правовые и криминологические аспекты" ғылыми-теориялық конференцияда "Сыбайлас жемқорлық үшін жаза тағайындау" деген тақырыпта дайындалған баяндама талқылаудан өтті.
Сонымен қатар, "Қылмыстық кұқык бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздері" (ҚазМ¥У-нің хабаршысы, заң сериясы №1 (34, 2005 ж. 102-104 б.б.); "Қысқартылған тэртіппен қылмыстық істерді сотта қарау мәселелері" (ҚазМ¥У-нің хабаршысы, заң сериясы №3 (36, 2005 ж. 60-65 б.б.); "Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность" (Фемида №2 (ПО)
12
2005 г. 13-15 б.б.); "Отягчающие обстоятельство, предусмотренные в уголовном законодательстве Республики Казахстан" (Фемида №3 (111), 2005 г. 7-12 б.б.), Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылыктан босатудьщ түсінігі. Заң, өлеуметтік -гуманитарлық және жаратылыс тану ғылымдарының өзекті мәселелерІ (Республикалық ғылыми-теориялық конференция Қарағанды: Фемида заң академиясы, 2005жыл, 27-306.) тақырыптарындағы ғылыми мақалалар баспасөз беттерінде жарияланып ғылыми копшіліктің назарына ұсынылды.
Зерттеу жумысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 4 болім, қорытындыдан, пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
13
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҮҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақтың әдет-ғурып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойьшша тағайындалатын мемлекеттік мэжбүрлеу шарасы. Жазаның өзіне тән қасиеті, оны қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға колданылады.
Жаза мемлекеттік мэжбүрлеудің басқа шаралары секілді өзінің экономикалық базисін бекітуге тырысады. Әртүрлі таптық-қоғамдық формацияларды жаза үстем таппен сол экономикалық базисті қоғамдық -қауіпті қол сұғушылықтан қорғау мақсатьшда қолданылады.
Әдет-ғүрып күқыгы бойынша қолданылған жаза да үстем таптың қолындағы маңызды қаруы іспеттес болып, Қазақстандағы феодалдық базистің бекітілуіне эрекеттеседі.
Жазаның қазақ қоғамындағы рөлі оның қанаушы таптың экономикалық жэне саяси мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуінде болды. Осыған орай, қазақ халқының көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты өзінің көрінісін қоғамның үстем табының жазаға қатысты көз қарасынан тапты.
Қазақ құқығында қылмыс пен жазаға деген көзқарас феодалдық құқықтың дамыған жүйесі бар басқа халықтардың заңи ескерткіштердегі көзқарастардан өзгешеленеді. Бүл ерекшеліктер Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі уақыттағы казақтың эдет-ғүрып ескерткІштерінде көрініс табады да, келесі кезеңде, яғни, Қазақстанның Ресей империясының қүрамына кірген тұста олар жоғала бастады.
Қазақтарда патриархалды-феодалды қатынастар жағдайында қан үшін кек алу кұкығы мен барымта арқылы қанағаттандыру маңызды орын алды. Мысалы, Тәуке хан Ережесінде және Қазақ эдет-ғүрып қүқығының нормаларында жазаны қолдану аталған қағидаларға, яғни кек алуға және өзін барымта арқылы қанағаттандыруға негізделедІ.
Қазақтың әдет - ғұрып кұқығының нормалары шекті мөлшерде болса да, жэбІрленушіге өзінің бастамасымен өзін ренжіткен адамды қудалап, оны келтірген күнэсі үшін кек кайтару қүқығы берілген; қаза болған адамның туыстары өлтірушінің басын кесу құқығына ие. Әдеп бойынша эркімге түтқиылдан келген шабуыл жасаған адамды сол мезетте, үрыны сол қылмыс орнында жазасыз өлтіруге жол берілген. Жэбірленуші немесе оның жақын туыстары сот үкімін тағайындаған кезде және орындаған кезде сот органдарының қызметіне ішінара араласып отырды.
Осылайша, сол кезден бастап қазак эдет-ғүрпында, рулық бастама мен жеке кек алу сақталды. Осыған орай, патриархалды - феодалдық қатынастарда ежелгі әдет - ғұрыптардың бір қатары қылмыстық жаза шараларымен бірге өмір сүріп келді. Сондықтанда қазақ қоғамындағы жазаның мәнін дүрыс түсіну үшін, қазақ әдет-ғүрып қүқығындағы институттарының күші мен мэнін түсіну өте маңызды, ол қанды кек пе жок жеке кек пе соны, жәбірленушінің кінэліге өзіндік сот болу билігі, жәбірленушінің барымта арқылы өзІнің кегін канағаттандыруы, ру ақсақалдарының өзінің бағынышты әулетіне билігі, от
14
басы басшысының жанұя мүшелеріне қатысты билігі, эулет мүшелерінің қылмысы үшін ұжымдық жауапкершілігі секілді тағы басқалар.
Аталған институттардың әркайсына сипаттама берейік.
Қазақ әдеп-ғұрып құкығында қанды кек елеулі орын алған. Ол тапсыз қоғам жағдайында басқа ру тарапынан шабуылдан сақтау үшін қанды-туысты одақтың қажетті құралы ретінде қалыптасып дамыған.
Таптық қоғамда жеке кек әдет-ғұрпы мемлекеттік билік органдарымен жазаланып, кұқықтық сипатқа ие болды. Патриархалды-феодалдық қатынастарда жеке кек әдет-ғүрпы жазаның бір катар ерекшеліктерІн көздеді. Ол занмен немесе әдет-ғүрып құқығы нормаларымен кінэліге немесе оның туыстарына катысты жүзеге асырылды. Патриархалды-феодалдық қатынас жағдайында кекті тек күшті жэне кұрметті адамдар ғана жүзеге асыра алды.
Егер жэбірленуші тарап күшті топты кұрап тұрса онда ол эдетте кінэліден немесе оның туысынан кек алуды жүзеге асыратын. Кек алушы ретінде бай дәулетті адамдар болса би соттары осы адамдардың мүддесіне жұмыс істеді. Г.Гавердовский өзі көзі көрген бір жағдайды мысалға келтіреді. XIX ғасырдың басында кіші жүздің бай қазағының бірі Н. өзінің Шекті руының билерін төбелес кезінде ағасын өлтірген ауылға шабуыл жасау үшін адамдар тобын жинауға көндірген. Бір топ адамдар кінэлінің ауылына келген соң билер кінэлі тараппен жэбірленуші тарапты татуластыруға өзара келіседі. Тараптарды татуластыру үшін бір жақ билері өлген кісінің бір ағасын, ал келесі жақ -өлтірген жақтың үш ұлын алады, жай кол алысудан кейін келіссөздер басталды, бірақ кек алушы ағасы тұрған балалардың ішінде ол жек көретін адамның балалары тұрған болса, онда орнынан түрады да олардың үлкеніне пышақ салады. Қастандық осымен аяқталып, билер кұдайға рақымшылык, келтіре отырып, бір-бірІн бауырына кысып, бейбіт түрде үйді - үйіне тарасады [5].
Тэуке хан Ережесінде кек алу заңы бірінші жолға қойылды. Бірақ бұл Ереже Тэуке заманындағы қазақ қоғамы шексіз кек алу сатысын бастан кешіргенін растайды. Тэуке Ережесі бойынша, қанды кекке тек кісі өлтіру мен ауыр дене зақымдарын келтірген кезде ғана жол беріледі. Қанды кек сот арқылы өлтірілген адамның туыстарының келісімімен жеңілдетілуі мүмкін. Кекті барлык әулет мүшелері емес, тек жақын туыстары ғана жүзеге асыра алды. Осылайша Тэуке хан өзіне дейін өмір сүрген қанды кекті заңдастырмак болды.
Кек сотқа дейінгі жэне соттан кейінгі болып бөлінді. Әдетте сотқа дейін өлтірілген адамның туыстары кінэліге қатысты кек кайтаруға билердің немесе ру басшылардың келісімдерін алуға тырысады. Соттан кейін кек алу, егер кінэлі немесе оның туыстары сот үкімін орындаудан бас тартса жібірленуші жак кек қайтаруға барады.
Қанды кек қайтару эдеті патриархалды - рулық катынастарға байланысты XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазакстанда кең таралған қүбылыс болды. Кіші жүз қазактарының арасындағы әдет туралы А.Левшин былай деп жазды кек қайтара алмаған қазақ, ашу үстінде адам танымастай халге жетеді [6].
15
Броневский, қазақтарда кек қайтару күші соншалыкты зор, олар барлығынан айырылса да қайғыға салынбайды, ол тек кек қайтаруды ойлайды - деп көрсетеді [7].
Жеткілікгі күші мен атағы жок жэбірленуші жақ кек қайтаруға бармайды. Өйткені, кұрметті адамдар тарапынан қатыгездікпен қудалануға қорқады. Маковецкий, XIX ғасырда Семей облысының қазақтары арасында Түмарбай деген кісі батыр атағын иеленгенін, оны мүндай дәрежеге жеткізген осындай жағдай екенін айтады.
Ол Қабежанов деген қырғызбен өз тарапына жаман сөздер айтылғанын, оған кек қайтара алмағанын, өйткені Қабежанов өте құрметті адам екенін, сұлтанмен жақсы қатынаста, содан Түмарбай өзінің әулетін жинап, оған мұндайға жол беріп қоя алмайтындығын, кекті артта қалдыра отырып өзінің өмірін қиятындығын айтып, пышак алып өз қарнына тықты.
Осыған байланысты негізгі екі тап өкілдері арасында қанды-рулық дұшпандық пайда болады.
Кеңестік дэуірге дейінгі әдебиетте, әдетте кек алу қағидасы, қанға - қан, жанға - жан қағидасымен сэйкестендіріледі. Өздерінің көзқарастарын бекіту үшін қазак құқығында жекелеген авторлар Тэуке хан Ережесіне сілтеме жасайды. Онда тең кек алу қағидасына жол берілген.
Тэуке хан Ережесіне сәйкес қанды кек құқығына ие болу талаптары мынадай:
теңдей кек алу қанға-қан, жанға-жан, көзге-көз, т.б.;
кісі өлтіруші кэмелетке жеткен жэне өзін-өзі игере алатын болуы, толық
кінәлі болуы өзі мойындауы, мойнына койылуы [8].
Тәуке заңының негізгі идеясы қазақ феодалдарының меншігі мен жеке тұлғаларды қорғауды күшейтуге бағытталған. Қазақ қоғамындағы жаза таптық міндеттерге бағынды. Қазак қоғамында қоғамдық эсер ету шараларына бағынбайтын қылмыскерге өзіндік сот эдеті де дамыған.
1823 жылы Орал өзенінің Ресей жағында көшіп жүрген Дэуіп пен Таңсар деген екі қазақ, Орал даласында көшіп жүрген Кіші жүз қазақтарының жылқыларын ұрлаумен айналысады. Бұл үрылардың әрекеті жергілікті тұрғындардың ашу-ызасын туғызып, бІр күні оларды орман ішінде күтіп түрып, ұстап алады да, оларды қатыгездікпен өлтіріп, талға іліп қояды.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тағы бір үлкен ерекшелігі - барымта институтының сакталуы. Барымта қағидасы бойынша құн не айыпты төлемеген жағдайда, күштеп басқаның мал мүлкін алып кету.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында кінәліге өзіндік сот жэне барымта арқылы өзінің ашу-ызасын қанағаттандыру қазақ крғамында карсыласына жаза ретІнде қолданылды.
Көптеген қылмыстары үшін кінәлілер ру басы, ақсақалдар тарапынан катаң жазаға ұшырады. Аксакалдар билігі туралы Сейдалин ... ауыл ақсакалдарының сөзі заң күшін иеленді және олардың бұйрығы тез арада орындалды, егер орындалмаса тыңдамағаны үшін оларды қуғындайтын болды - деп жазады.
Хандық және сүлтан-билік басқару кезінде қазақ қоғамында мұндай күш кұқықпен алмастырылды. 1856 жылы Қарқаралы округінің бір биі өзіне
іб
бағынбаған алты қазақты 17 күн өзінде үстап, темірге байлап, иттабаққа салынган тамақ берген.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында бір жанұя басшысының билігі тек өз жанұясына ғана емес, ол оның жақын туыстары мен ұрпағына жетіп отырған.
Жанұя - некелік қатынастармен байланысты кылмыс түрлерінің дэрежелері туыстарының үлкендерінің сотымен шешіліп, сол сот шешкен жаза жүзеге асқан.
Аға-ақсақал соттарының қызметі тек бір жанұяға таралмай, сол рудың барлык мүшелеріне таралды. Қазақтардың көшпенді салтында орталық мемлекеттік биліктің болмауынан, полициялық қорғаудың арнайы органының болмауынан, соттарда қылмысты ашу үшін қажетті қүралдардың жетіспеушілігі ру мүшелерінің біреуінің қылмысы үшін қазақ құқығында ұжымдық жауапкершілік кағидасына жол берілді.
Жаза жалпы рудың мүддесін қорғау түрінде жүзеге асырылды.
Шын мәнінде мұндай мэжбүрлеу шаралары казак феодалдық қоғамында үстем тап өкілдерінің қаруына айналды да, таптық сипатқа иеленіп әдет ғұрып құқығымен реттеліп отырды. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейін коғамдағы экономиканың өзгеруіне байланысты әдет-ғұрып өз маңызын жоғалта бастады. Қылмыстық жаза шараларына қоғамдағы көз қарастар өзгерді. Қазақстанның Ресейге косылғанға дейІнгі әдет-ғұрып қүқығы бойынша жаза жүйесі мен түрлері қосылғаннан кейінде анағұрлым өзгерді.
1.2 Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі қазақ әдет-ғұрып жаза түрлері
Тэуке хан ережесі мен басқа казақ эдет-ғұрпы кұқығының ескерткіштерінен келесі жаза түрлері белгілі.
I. Өлім жазасы; 2. Дүрелеу; 3. Әшкерелеу жазасы; 4. Құн; 5. Айып; 6. Құлдыкка салу; 7. Кінэліні жәбірленушіге кызмет ету үшін беру; 8. Кінәліні жәбірленушіге, не оның туыстарына беру; 9. Кінэлінің барлық мүлкін тэркілеу; Ю.Тайпадан қуылу.
Өлім жазасы. Тэуке заңы бойынша кісі өлімі, адам ұрлау, эйел зорлау, мал ұрлығы үшін өлім жазасына кесетін болған. Осы заң бойынша өлім жазасы жәбірленушінің немесе оның туыстарының келісімімен, сот үкімі бойынша баска жаза түрлері: кұнын өтеу, құлдықка беру, дүрелеу немесе эшкерелеу жазаларымен ауыстырылуы мүмкін. Біздегі деректерге сүйенсек Тэуке хан кезінде өлім жазасы, салыстырмалы түрде сирек қолданылды. Ол жиналыста би жэне аға сұлтандардың үкімі бойынша қолданылды. Сот үкімінің орындалуы халык жиналысында орындалды.
Қазақ қоғамындағы кайшылықтардың өсуі мен таптық дифференциациясының күшеюі, XVIII ғасырдың жекелеген қазақ хандары мен сұлтандарының саяси кылмыс жасаған тұлғаларға қатысты өлІм жазасын крлдануы үшін пайдаланылды. Хандар мен сұлтандар өздерінің үкімдерін ауызша шығарғандыктан тарих мұрағаттарында тікелей деректер (XVIII ғ. 30 жылдарындағы) сакталмаған.
17
Бұл туралы тек жанама деректер негізінде ғана айтуға болады. Мысалы, қазақ ауылдарында болган орыс саяхатшыларының айтуына қарағанда қазақтармен Ресейдің карым-қатынасы туралы патша экімшілігінің шенеуніктерінің ресми хабарламалары хат алмасуларынан белгілі.
Ғайып ханның 1716 жылғы 13 қырқүйекге Сібір губернаторы князь Гагаринге жіберген арызында Ғайып ханның өзінің қарамағындағылармен орыстардың бірге бейбіт өмір сүру туралы өтініші, Қазақ ордасында кімде-кім, мемлекет тыныштығын бүзса, ол туралы Ғайып ханға естілсе, ол адамдарға өлім жазасы тағайындалады делінген. Егер Ғайып хан ұрлық үшін өз еркімен өлім жазасын тағайындаса, онда, кісІ өлтіру мен басқа қылмыс түрлеріне де өлім жазасын кеңінен қолданған деп болжауға болады. Н.Рычковтың 1774 жылы жасаған тізімінде кіші жүздің ханы Абдулхайырдың өз бетімен өлім жазасын қолданғаны жөнінде айтылған. Абдулхайыр хан туралы Рынков хатында бұл ханның әкесі, өзінің халық алдында күшін көрсету үшін, кінәлі адамдарды түйенің мойнына жіппен байлап іліп қоятын - делінген [9].
Жазаның ең жоғарғы түрі ретінде өлім жазасын қолдану хан, сүлтандардың билік сипатына байланысты болды. Көшпелі өмір салтында патриархалды-рулық қатынастардың сарқыншағының сақталуы мен орталық мемлекеттік биліктің элсіздігі, әдетте, өлім жазасын крлданудың әрбір жағдайы жаңа қылмыс түрінің пайда болуына экеліп соқтырады. Хандар мен сұлтандар өлім жазасына артында күшті калқаны, тірегі жоқ адамдарды тартты. Ханның барон Мейендорфка жазған хатында: хан өзінің билігі бойынша ешбір заңмен қорғалмаған қырғыз өмірін өз бетінше талқыға салатынын атап көрсетті. Хан баскару кезінде кІнэлілер өмірін қию, кек қайтару, кінэліге өзіндік сот жасау барымта түрінде жүзеге асты [10].
Дурелеу және әшкерелеуші жазалар. Тэуке хан жарғысымен басқа эдет-ғүрып кұқығындағы ескерткіштер дүрелеу және эшкерелеу жазаларына жол берді. Әдет-гұрып құқығының нормалары негізінде жеке түлғаға қарсы қылмыс түрлеріне дүрелеу жэне эшкерелеу жазалары қолданылды. Осыған орай әрбір жаза түрлері тек дербес немесе басқа жазамен қосымша қолданылды. Егер қылмыс ауыр болмаса, онда Тэуке хан жарғысында айтылғандай, өлім жазасының орнына кінэліні жартысына дейін шешіндіріп, бетіне күйе жағып, мойнына киіздің кесіндісін кигізіп, жіпті тісімен тістетіп, ат соңынан жүгіруді бұйырады, екі адам оны қуады, ал екеуі басқаларды сол әдіспен жүгіруге шақырады.
Дүрелеу жазаларының жиі қолданылатын түрі ол дүре, яғни кдлыңдығы ортан саусақтай болатын қамшымен жария түрде дүре соғу. Соққылар эдетте халық көзінше жалаңаш арқаға соғылады. Шариат ережелеріне қарағанда қазақ әдет-ғүрып заңында соккы саны алдын-ала анықталмайды, ол сот билерінің қалауы бойынша жүзеге асырылады. Дүре жазалары қанжығамен (ер тоқымның белдігі) ұру түрінде де жүзеге асты. Дүрелеу және эшкерелеу жазалары кейде, кінэліні ауылды, үш рет айналдырып, мойнына ескі киіз кигізетін, оны үрған адамдар оны не үшін ұрып жатқандарын айтатын.
Дүрелеу жазалары көбіне кедейлерге қолданылатын, ал байларға басқа жаза түрлері қолданылады.
18
Тэуке хан жарғысында мүшесіне зақым келтіру жазалары да көрініс табады. Бірақ жарғыда оны сотпен жүзеге асыруға жол берілмейді, тек сирек жағдайда оған жәбірленуші немесе оның туыстары рұксат берсе ғана жол беріледі. Мүшеге зақым келтіру казак эдет -ғұрып құкығына тэн сипат емес.
Қүнып өтеу. Қазақ эдет-ғұрып құқығында көп таралған жаза түрі болып табылады. Өлім жазасы жэне дене жарақаты жәбірленушінің немесе оның әулетінің келісімімен, сот үкімі бойынша құн төлеумен, яғни қан үшін төлеммен ауыстырылады. Қүн төлеумен кінәлі жеке кек алу мен одан эрі заңмен қудаланудан босатылады. Қазақтардағы құн төлеу Киевтік Русьтағы вира мен головщина секілді болған. Құн өтеу жүйесі ерте феодализмдегі барлық халықтардың қылмыстық құқығына тэн белгілердің бірі. Бірқатар халыктарда бұл жүйе, ұлы қазан төңкерісіне дейІн сақталған. Құн төлеу жүйесінде кінэлі немесе оның туыстары жэбірленуші тарапымен айырбас бірлігі - ақшамен, малмен, мүлІкпен, кейде адаммен есептесті.
Қүн төлеу көлемі таптық сипатка ие болды. Қазақтарда өлім жазасы мен дүрелеу жазасының орнына кінэлі адамнан малын тартып алатын болды. Бұл халықта құн төлеу малмен анықталған. Тэуке заңы бойынша ер адамның қүны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343.711.4 иЗЩЩ Қолжазба құқығында
НАҚЫСБЕКОВ ТІЛЕУЛЕС ӘЛІКЕҮЛЫ
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жазаны жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар
12.00.08 - Қылмыстық құқық жэне криминология; қылмыстық-атқарушылық құқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу үшІн дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымының докторы, профессор Ағыбаев А.Н.
Қазақстан Республикасы Алматы 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР 14
¥ҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
Қазақтың әдет-ғұрып қүқығындағы жазаның жалпы ұғымы 14
Қазақстанның ресейге қосылуына дейінгі әдет-ғұрып жаза 17
түрлері
Қазақстанның ресейге қосылуынан кейінгі эдет-ғұрып жаза 23
түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ 3 0
ЗАВДАРЫ БОЙЫНША ЖАЗАНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Қазақ ССР қылмыстық құқығындағы жазалар жүйесінің 30
жалпы сипаттамасы
Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза 31
жүйесінің ұғымы жэне маңызы
Қылмыстық жауаптылықтың жэне жазаның жалпы түсінігі 35
Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы 38
3 ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ 46
АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ МАҚСАТЫ
Қылмыстык жазаның белгілері жэне мақсаты 46
Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің жэне жеке 61
даралаудың маңызы
Жазаларды жіктеу эділеттілік принципін жүзеге асырудың 70
негізі
4 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ЖАЗА
ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ 95
Қылмыстық кұқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы 95
негіздерінің түсінігі
Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән-жайлар 98
Қылмыстық жазаны ауырлататын мэн-жайлар 103
Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың 114
жекеленген түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ 130
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазакстан өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін, егемен мемлекеттің жэне оның барлық азаматтарының өміріне арқау болатын бүкіл құқықтық базаны түбегейлі қайта құру кажеттілігі туындады. Бұл арада аз жұмыс жасалған жоқ: мемлекеттік баскару, экономика, ұлттық қауіпсіздік, сыртқы саясат, қоғамдық саяси өмір, мэдениет жэне халықты элеуметтік қорғау, табиғатты қоргау, кұқықтық тәртіпті қорғау салаларында көптеген заңдар мен жарлықтар талкыланып кабылданды.
Таяуда онжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сэйкес, біздің мемлекет демократиялық жэне қүқықтық мемлекет деп жарияланды [1]. Бұл біріншіден демократиялық режимді ұстанады, екіншіден азаматтық қоғамды қалыптастырады дегенді білдіреді. Демократиялық режимнің негізгі көрсеткіші азаматтық жэне саяси кұқықтар мен бостандықтардың қорғану кепілдіктері. Конституцияның негізгі принциптеріне сәйкес кез-келген адамның ата заңда жэне басқа да заңда да көзделген мүдделерін қорғауды жүзеге асыруда қылмыстық заңдылықтың маңызы ерекше. Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.
Казақстан Республикасының 1997 жылғы қабылданған Қылмыстық кодексіиің 3-4 бөлімдері тұтас жаза институтына арналып, жаза институтының барлық проблемаларына арналған ұғымдар қазіргі заман талабына сай жаңаша түзілді. Алайда, қылмыстык күқық бойынша жазаларды топтастыру негіздері теориялық тұрғыда элде де өз шешімін толық таппаған. Жаза жүйелерін жіктеу, оның белгілерін анықтауға жеткілікті мэн берілмеген. Теорияда жэне заң қабылдауда орын алған осындай ағаттықтар, жаза институтын тереңірек зерттеуді, оның көптеғен түстарын жаңаша бағалауды, саралауды қажет етедІ.
Осыған орай, жұмыста қылмыстық заңның жаза институтын жетілдірудің өзекті проблемалары, қылмыстық жазаларды жіктеу мен жеке даралаудың жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн жайларына қолданудың теориялық негіздері жүйесін эрі қарай реформалауға бағытталған ұсыныстар келтіріліп, республикадағы қылмыстық заңды жетілдіру проблемалары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар коғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Казақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, кұқыктық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тэуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы жэне 1995 жылы Конституция кабылданды. Мемлекетіміздің кұқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез келген құқықтық мемлекеттің алғашкы тұғыры, берІк ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция,
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. кабылданды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституция-сының негізінде елімІзде демократиялық, зайырлы құқықтық және элеуметтік мемлекет орнату жүзеге асырылуда. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмІрі, құқықтары мен бостандыктары деп жарияланды. Оған сәйкес біздің мемлекетімізде президент™ басқару нысаны берік орнықты. Мемлекеттік біртұтас биліктің үш тармаққа бөлІнуі жүзеге асты. Тұрақты жұмыс істейтін қос палаталы Парламент күннен күнге жемісті жұмыс істеуде. Атқарушы билікті нығайту жэне жетілдіру жөнінде шаралар қолданылды. Біртұтас сот жүйесі құрылды, судьялардың тэуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды.
Жеке меншік, азаматтық қоғам, еркін кэсіпкерлік қатынастарын реттейтін, азаматтық кұқық одан әрі дами түсуде. Қылмыстық кұқықта адамның табиғи ажырамас құқықтары мен бостандықтарының басымдығына негізделген, қорғалуға тиіс элеуметтік құндылықтардың түбегейлі жаңа сатылары айқындалуда.
Елімізде орын алған оңды жетістіктермен бірге қоғамның одан эрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс қүбылыстарда бар. Сондай қоғамға жат күбылыстардың бірі - кылмыстылык болып табылады. Қылмыстылық көрсеткіші де жылма жыл өсе түсуде. Қылмыстылықпен күрес жүргізуде мемлекет көптеген үйымдастырушылық шараларын іске крсуда. Дегенмен де қылмысқа қарсы күрестің бірі - кінэлі адамға заңда белгіленген тэртіппен қылмыстық жаза тағайындау болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдыктардан жэне Кылмыстылык пен жаза лроблемаларын шешу барысында таптық көзкдрас, бір жақты үстанымдардан арылды.
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлык проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жанаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сэйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға катысты заңнамалардың, нормативтік қүкықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтык қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдІру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 кыркүйектегі №949 Жарлығымен макүлданған. "Казақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық қүқықтың мынадай принциптері бұлжымай сактала отырып жүргізілуі тиіс:
- мэні қылмыстық кұкық тұрғысында іс кимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендІгіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, элеуметтік,
лауазымдық жэне мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан
туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
қылмыстың қоғамдық кдуіптілігінің сипаты мен дэрежесін, қылмыстының
жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін жэне ауырлататын
жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды жэне оларға қатысты қылмыстық жауаптылық
пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң
түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза максатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі
мен үнемділігі;
қылмыстың жасалуына кінэлі эрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - қүқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа жэне
жазалауға немесе кылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның
бұлтартпастығы;
- жэбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей
қорғау " [2].
Қазақстан Республикасында 1997 жылы жаңа қылмыстық кодекс қабылданды, осы кодексте жаза тағайындау институтына ерекше мэн берілген. Бірақ та бұл проблема әлі күнге дейін теориялық негізде зерттелмеген. Осыған орай сот практикасында жаза тағайындау жөнінде біркелкі принцип қалыптаспаған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты осы проблемаға ерекше мэн беріп келе жатыр. Оның айғағы Казақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 30 сэуір 1999 жылғы "Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы" №1 каулысы; "Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату жэне жазаның жаңа түріне ауыстыру туралы" 13 желтоқсан 2001 жылы №20 нормативтік каулысы; "Қылмыстық кодекстің 67 бабын қолдану жөніндегі сот практикасы" туралы 21 маусым 2001
жылғы №4-нормативтік қаулысы; "Ауруға шалдығуына байланысты жазаны одан әрі өтеуден босату туралы" 11 сәуір 2002 жылғы №7 нормативті қаулысы; "Кәмелетке толмағандардың кылмыстары жэне оларды қоғамға қарсы іс -эрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша" сот практикасы туралы 11 сэуір 2002 жылғы №6 нормативтік қаулысы; "Сот үкімі туралы" 15 тамыз 2002 жылғы №19 нормативтік кдулылары жэне т.б. [3]. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақүлданған Қазақстан Республикасының құқыктық саясат тұжырымдасында да" соттардың қылмыстық жаза тағайындау проблемасына ерекше мэн берілген. Бұл проблема қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр, жаза тағайындау проблемасында эр түрлі көзқарастар, ой пікірлер баршылық, бірақ та осы проблемаға байланысты арнаулы, терең зерттеу объектісі болған ғылыми еңбектер элі де жеткіліксіз.
Жоғарыдағы түжырымдамадан туындайтындай, қылмыстық жаза жөніндегі проблема ерекше маңызға ие, Қазақстан Республикасының қылмыстык кодексінің 3 - бөлімі тұтастай жаза институтына арналған [4]. Онда: жаза ұғымы мен максаттары, жазаның жүйелеріне кіретін жекелеген түрлері, ал кодекстің 4 бөлімі жаза тағайындауға арналған Онда жаза тағайындаудың жалпы негіздері, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мэн-жайлар, қылмыстык жауаптылық пен жазаны ауырлататын мэн-жайлар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғүрлым жеңіл жаза қолдану, аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау, қатысып жасалған кылмыс үшін жаза тағайындау, қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау, қылмыстардың қайталануы жағдайында жаза тағайындау, үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау, мерзімдерді қосу кезінде оларды белгілеу тэртібі, жаза мерзімдерін есептеу жэне жазаны есепке алу, шартты түрде соттау, шартты түрде соттаудың күшін жою немесе сынақ мерзімін үзарту проблемалары қарастырылған.
Қылмыстық заң эдебиеттерінде жаза туралы проблемалар эр уақыттарда заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бүл проблемалар: Г.З. Анашкин, Н.А. Беляев, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, М.И. Бажанов, Е.В. Благов, А.С. Горелик, В.К. Дуюнов, И.И. Карпец, С.Г. Келина, В.Н. Кудрявцев, П.В. Коробов, Л.Л. Кругликов, А.И. Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П. Козлов, Ю.Б. Мельникова, П.П. Осипов, В.В. Похмелкин, Л.Ч. Сыдыкрва, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. НэрІкбаев, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунков, Н.О. Дулатбеков, А.Ф. Мицкевич, М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н. Юшков жэне т.б. ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Дегенмен осы саладағы бірден бір заңды құжат болып табылатын қылмыстық заң қабылданып, жаза институтының әрбір аспектІсі бойынша жекелеген қадау -кадау еңбектер жарияланып, түрлі дәрежеде батыл пікірлер білдіріліп, орнықты ой түйіндері көптеп келтіріліп келе жатқанына қарамастан, жаза проблемасы күн тәртібінен түскен жоқ. Бұл тұрғыдағы барлык проблемалар шешімІн тапты деп тіпті де айта алмасақ керек. Заман алға озған сайын, коғамдық күрылым өзгерген сайын оның көптеген тұстарына көлеңке
түсіп, жаңаша бағалауды, саралауды қажет етеді. Осы айтылғандарға байланысты қылмыстық жазаларды топтастыру негіздерін анықтау, олардың бөліну белгілерін теориялық, кылмыстык құкықтық түрғыдан зерттеп, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн-жайлар институты мәнін, жаза жүйелеріне кірген жазаның жекелеген түрлерінің мазмүнын ашып, сот тергеу тәжірибелерін ғылыми ой-елегінен өткізу өте қажет, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған байланысты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігінің бір ұшы осындай алғы шарттарға келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема Қазақстан Республикасында арнаулы зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблема кылмыстык құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр. Жаза тағайындау проблемасында әртүрлі көзкарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақта осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тэртібі, жазаны жеңілдететін және ауырлататын мэн жайлар институты арнаулы, терең зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес келмейді. Осыған орай, осы проблеманың қүқықтык тарихи, элеуметтік, қырларын кешенді түрде зерттеу кажеттілігі айқын көрінеді.
Осыған орай, зерттеу жұмысында жазаларды топтастырудың ғылыми неғіздерін белгілеуге мүмкіндік беретін теориялық принциптерді анықтауға, қылмыстық жазалардың рет-ретімен орналасу заңдылықтары, сондай-ақ жазаларды топтастырудың аткаратын рөлін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделген. Осы максатқа жету үшін қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге жэне даралауға негіз болатын мән-жайларды, олардың өзара реттелуінде топтастыру институтының атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің кылмыстылықпен күресу саласындағы аткаратын қызметі жөніндегі түжырымдар мен қорытындылар ғылыми түрде қарастырылды.
Зерттеудің объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге мүмкіндІк беретін теориялық принциптерді анықтау жэне жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мэн-жайлардың аткаратын рөліне байланысты катынастарды реттеу.
Зерттеу пэні кылмыстык жаза үғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының аткаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдІрудің қылмыстылықпен күрес саласындағы аткаратын қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міңдеті. Диссертациялық зерттеудІң басты мақсаты мен міндеті - кІнәліге әділ жаза таңдау немесе кылмыстык құкыктық сипаттағы баска да шара тағайындаумен байланысты теориялык, нормативтік кұқықтык проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау
непзінде жаза институтына катысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп шығару жэне сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады. Көрсетілген мақсатка жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылды:
қылмыстық жазалар жүйесі құрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектІлерін қарау;
жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі жэне түрлеріне тарихи қүқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сэйкес жазаны ауырлататын жэне
жеңілдететін мэн-жайларды қолдану тәжірибесінің қүкықтық реттелу тэртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетІлдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан кейінгі қылмыстық жазаларды колдануды құқықтық реттеу мен қолдану практикасына арналған тұңғыш монографиялық зерттеу болып табылады.
Зерттеу жүмысы Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс пен халыкаралык нормативтік актілердің нормаларына негізделген жэне жаза институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, статистикалық материалдар мен ғылыми заң әдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның қылмыстык жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының соңғы жылдары мен бүгінге дейін) талданды.
Қылмыстық жазаның келелі проблемаларына қатысты кеңестік дәуірдегі, қазіргі Қазақстан Республикасының заңдарына салыстырмалы талдау жүргізіліп, осы орайда заң шығарушылық бағыты мен олардың айырмашылықтары қарастырылды. Сонымен қатар, қылмыстық жазалардың толығымен жэне де оның жекелеген түрлерін құқықтық реттеуді жетілдіруге жаңа тәсілдер қалыптастырылды.
1997 жылғы кылмыстық заңның қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасында сот практикасының жағдайына талдау жасалып, жазалар жүйесінің құрылысы мен олардың жекелеген түрлерін реттеудің ерекшеліктері талданды жэне де Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдың элеуметтік ерекшеліктерін ескере отырып, жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мэн-жайларды қолдану практикасы талданды.
Қылмыстық заңның өзгеру барысында шешімін таппаған жазалар мен оның жекелеген түрлерін реттеу проблемаларына қатысты теориялық жэне практикалық мэні бар проблемалар арнайы қарастырылды. Осы негізде заңды жетілдіруге үсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті жаза институтының ауқымды проблемаларын қамтиды. Жұмыста Қазақстан Республикасының Қылмыстық
заңы бойынша қылмыстық жазаның жүйесі құрылымының теориялық негіздері және оның өзіндік ерекшеліктері, жаза түсінІгінің құқықтық белгілері, жазаларды жіктеудің негіздері, жазалардың реттелу тэртібін анықтау, оның тарихи даму кезеңдеріне талдау жасау, қылмыстық жазаның жекеленген жаңа түрлерін қолданудың құқықтық ерекшеліктері көрсетіліп, осыған орай казіргі кылмыстык заңдарды жетілдіру жэне олардың сот-практикасында қолданылу деңгейін арттыру үшін бірнеше жаңа, нақты ұсыныстар көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайлардың эділ жіктелуін
жэне жеке дара қолданылуын қүқықтық қамтамасыз ету мақсатында
жазалардың жіктелуін (дифференциация) жэне жеке даралануын
(индивидуализация) жеке принциптер ретінде қарастыруды үсыну;
жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мэн-жайларын есепке алудың
түпкі мақсаты әлеуметтік эділеттілікке қол жеткізу болып табылатындықтан
қылмыстық заңның тікелей өзінде заңдылық, азаматтардың заң алдындағы
теңдІгі, кінэлілік, әділеттілік, ізгілік принциптерін көрсетіп, олар туралы
заңдылық анықтаманы ҚР кылмыстық кодексінің жалпы бөліміне енгізуді
ұсыну.
Заңдылық принципі бойынша іс-әрекеттің жазаланушылығы немесе басқадай қылмыстық-құқықтық зардабы тек қана қылмыстық заң бойынша анықталады деп белгілеу қажет.
Қылмыс жасаған түлға тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, үлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне, қогамдық бірлестіктерге, саяси партияларға жататынына немесе кез-келген өзге жағдаяттарына қарамастан заң алында тең жэне кылмыстық жауаптылыққа, жазаға тартылады,
Қылмыс жасаған адамға қолданылатын жаза немесе басқадай қылмыстық құқықтық шаралар эділ болуы тиіс, яғни қылмыстың мэніне жэне қоғамдық қауіптілік дэрежесіне, оның істелу жағдайына жэне кінәлінің жеке тұлғасына сәйкес болуы кажет. Бір қылмыс үшін ешкімде екі рет кылмыстық жауаптылыкқа тартылмайды.
Қоғамға қауіпті іс-эрекеттер және қоғамға кауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық пен жазаға адам кінэлі болған жағдайда ғана тартылады. Кінэсіз қылмыстық жауаптылақта, жаза да болмайды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарды адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Қылмыс жасаған адамға қолданылатын жаза неме өзгедей кымыстық-құқықтық шаралар ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылық жасауға баскада катыгездік немесе адами кадір қасиетті қорлауды өзінің мақсаты етіп санамайды, оларға ізгілікпен қарайды.
Қылмыстық жазаның жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайларын әділетті қолдану үшін кылмыстық заңда көрсетілген өте ауыр қылмыстар үшін, сондай-ақ аса қауіпті қылмысты қайталағандарға қылмыстық қүқықтың Ерекше бөліміндегі жекелеген баптардың санкциясында көрсетілген балама жазалардың санын қысқарту, жазаның ең төменгі жэне жоғарғы шегін айқындау кажеттІліғі ұсынылады.
ю
Қылмыстык заң бойынша белгіленген сыбайлас жемқорлыққа жататын қылмыстардың жекелеген түрлеріне белгіленген жаза мөлшері мен түрін қайта қарауды ұсыну:
Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстык іс-әрекеттерді жасауды қылмыстық жауаптылыкты жэне жазаны ауырлататын мэн-жай ретшде қарауды ұсыну;
Экстремизмнің белгілері бар қылмыстарды істеуді жауаптылықпен жазаның ауырлататын мэн-жайы ретінде ұсыну;
Жазаны жеңілдететін жэне ауырлататын мән-жайларды эділ қолданудағы судьяның жеке басының өнегелілігін есепке алуды және қылмыстық істерді тез эрі объективті, жан-жақты карап шешудің өркениетті озық тэжірибелерін кеңінен қолдану туралы үсыныстар үсынылды.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Диссертациялық еңбектің эдістемелік негізін философияда, элеуметтануда, элеуметтік психологияда, қүкық тарихы жэне теориясында, қылмыстық, кылмыстык іс жүргізу, қылмыстық аткарушылық, азаматтық құқық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар мен таным категориялары күрады.
Негізгі эдіс танымның диалектикалық эдісі болып табылады. Сонымен қатар, жұмыс барысында, жалпы ғылыми жэне дербес ғылыми эдістер: сандық талдау эдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық кұқыктық әдістер де пайдаланылады. Нақтылы элеуметтік эдіс кеңінен қолданылады (сауалнама, сот тэжірибесі материалдарын жинақтау, бас бостандығын айыру орындарында отырған жэне бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларын өтеп жаткан сотталушыларға қатысты сот қаулыларын талдау, стастистикалық мэліметтерді оқып зерттеу).
Жұмысты жазу барысында Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстық, Алматы калалық соттарының 418 істерін таңдамалы түрде оқып, зерттеп, талдау жасалды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Пленарлық мәжІлісінің каулылары кеңінен пайдаланылып, оларға теориялық тұжырым жасалды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын бүрынғы өткен жэне қазіргі кезеңдегі А.Н. Ағыбаев, 3.0. Ашитов, Н.О. Дулатбеков, Е.О. Алауханов, Н,М. Әбдіров, Г.И. Баймурзин, К.Ж. Балтабаев, Қ.А. Бегалиев, И.Ш. Борчашвили, А.А. Исаев, Ө.С. Жекебаев, Б.Ж. Жүнісов, Е.І. Қайыржанов, Р.Б. Құлжакаева, М.С. Нэрікбаев, Р.Т. Нүртаев, Е.А. Оңғарбаев, И.И. Рогов, Л.Ч. Сыдықова, Д. Бұғыбайқызы, Г.Р. Рүстемова, П.И. Люблинский, С.В. Познышев, Н.С. Таганцев, И.Я. Фоиницкий, К.Ш. Құрманов, И.И. Карпец, Т.М. Күлтелеев, АА. Пионтковский, М.Д. Шаргородский, Л.А. Прохоров, Г.А. Кригер, М.А. Скрябин, Г.С. Роверов, П.И. Гришаев, Ю.М. Ткачевский, В.И. Ткаченко, Я.М. Браинин, A.M. Яковлев, А.В. Наумов, В.В. Лунеев, Г.Н. Борзенков, Н.Ф. Кузнецова жэне т.б. окымысты ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері құрады.
Диссертациялық зерттеудің ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жэне қылмыстық атқарушылық заңнамаларға, Қазақстан Республикасының басқа
заңдарына, сондай-ақ ТМД елдерінің Ресей Федерациясының, сол сияқты кейбір шет мемлекеттердің осы саладағы заң актілеріне негізделді. Сонымен катар, салыстырмалы талдау жүргізу барысында бұрын қолданылған заңдар мен ТМД елдеріне арналып дайындалған Үлгілік Қылмыстық және кылмыстық атқарушылық кодекстері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Зерттеу барысында кол жеткен нэтижелері Қазақстан Республикасының кылмыстық, қылмыстық атқарушылық заңдарын жетілдіру проблемаларына, жаза институтын жаңаша қарастыру, жетілдІру проблемаларына, соттардың жаза тағайындау практикасын жақсартуға, кылмыстык жазаларды орындау процестерін одан әрі дамытуға септігін тигізуі мүмкін. Зерттеу нэтижесінде жасалған түйіндер мен ұсыныстар кылмыстық заңдарды жетілдіруге; кылмыстык жазалар жүйесін, жекеленген жаза түрлерінің редакциясын қайта қарап, оларды жетілдіруге, Жоғарғы Соттың осы проблемаға байланысты нормативтік қаулыларын эзірлеу барысында басшылыққа алуға негіз болады. Зерттеу нэтижелерін сондай-ақ ғылыми зерттеу жұмыстарында жэне оқу процесінде, қылмыстық құқық, қылмыстық атқарушылык күкығы, криминология пэндері бойынша лекция және семинарлық дэрістерді жүргізгенде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Зерттеудің негізгі ережелері бірқатар оку орындарында ғылыми теориялык, практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларында кеңінен талқыланды. Атап айтқанда, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттык университетінде 2004 жылы "Эколого-правовая наука и практика Казахстана: проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов" атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда "Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі" деп аталатын ғылыми зерттеу жұмысы заңгер мамандардың талкылауына ұсынылды.
эл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университетінде 2005 жылы Ресей Федерациясының Қазақстандагы жылына байланысты үйымдастырылған "Экономические и правовые проблемы гармонизации законодательства в области защиты прав и обеспечения интересов личности в условиях глобализации: теория и практика стран СНГ" тақырыбында өткен халыкаралық ғылыми-практикалык конференцияда "Освобождение от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаяниям" деп аталатын ғылыми жұмыс талкыланды.
эл-Фараби атындағы Қазак ұлттық университетінде 2005 жылы ұйымдастырылған "Проблемы борьбы с коррупционной преступности в Казахстане: уголовно-правовые и криминологические аспекты" ғылыми-теориялық конференцияда "Сыбайлас жемқорлық үшін жаза тағайындау" деген тақырыпта дайындалған баяндама талқылаудан өтті.
Сонымен қатар, "Қылмыстық кұқык бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздері" (ҚазМ¥У-нің хабаршысы, заң сериясы №1 (34, 2005 ж. 102-104 б.б.); "Қысқартылған тэртіппен қылмыстық істерді сотта қарау мәселелері" (ҚазМ¥У-нің хабаршысы, заң сериясы №3 (36, 2005 ж. 60-65 б.б.); "Обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность" (Фемида №2 (ПО)
12
2005 г. 13-15 б.б.); "Отягчающие обстоятельство, предусмотренные в уголовном законодательстве Республики Казахстан" (Фемида №3 (111), 2005 г. 7-12 б.б.), Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылыктан босатудьщ түсінігі. Заң, өлеуметтік -гуманитарлық және жаратылыс тану ғылымдарының өзекті мәселелерІ (Республикалық ғылыми-теориялық конференция Қарағанды: Фемида заң академиясы, 2005жыл, 27-306.) тақырыптарындағы ғылыми мақалалар баспасөз беттерінде жарияланып ғылыми копшіліктің назарына ұсынылды.
Зерттеу жумысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 4 болім, қорытындыдан, пайдаланылған эдебиеттер тізімінен тұрады.
13
1 ҚАЗАҚ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҮҚЫҒЫНДАҒЫ ЖАЗАЛАР ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕСІ
1.1 Қазақтың әдет-ғурып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойьшша тағайындалатын мемлекеттік мэжбүрлеу шарасы. Жазаның өзіне тән қасиеті, оны қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға колданылады.
Жаза мемлекеттік мэжбүрлеудің басқа шаралары секілді өзінің экономикалық базисін бекітуге тырысады. Әртүрлі таптық-қоғамдық формацияларды жаза үстем таппен сол экономикалық базисті қоғамдық -қауіпті қол сұғушылықтан қорғау мақсатьшда қолданылады.
Әдет-ғүрып күқыгы бойынша қолданылған жаза да үстем таптың қолындағы маңызды қаруы іспеттес болып, Қазақстандағы феодалдық базистің бекітілуіне эрекеттеседі.
Жазаның қазақ қоғамындағы рөлі оның қанаушы таптың экономикалық жэне саяси мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуінде болды. Осыған орай, қазақ халқының көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты өзінің көрінісін қоғамның үстем табының жазаға қатысты көз қарасынан тапты.
Қазақ құқығында қылмыс пен жазаға деген көзқарас феодалдық құқықтың дамыған жүйесі бар басқа халықтардың заңи ескерткіштердегі көзқарастардан өзгешеленеді. Бүл ерекшеліктер Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі уақыттағы казақтың эдет-ғүрып ескерткІштерінде көрініс табады да, келесі кезеңде, яғни, Қазақстанның Ресей империясының қүрамына кірген тұста олар жоғала бастады.
Қазақтарда патриархалды-феодалды қатынастар жағдайында қан үшін кек алу кұкығы мен барымта арқылы қанағаттандыру маңызды орын алды. Мысалы, Тәуке хан Ережесінде және Қазақ эдет-ғүрып қүқығының нормаларында жазаны қолдану аталған қағидаларға, яғни кек алуға және өзін барымта арқылы қанағаттандыруға негізделедІ.
Қазақтың әдет - ғұрып кұқығының нормалары шекті мөлшерде болса да, жэбІрленушіге өзінің бастамасымен өзін ренжіткен адамды қудалап, оны келтірген күнэсі үшін кек кайтару қүқығы берілген; қаза болған адамның туыстары өлтірушінің басын кесу құқығына ие. Әдеп бойынша эркімге түтқиылдан келген шабуыл жасаған адамды сол мезетте, үрыны сол қылмыс орнында жазасыз өлтіруге жол берілген. Жэбірленуші немесе оның жақын туыстары сот үкімін тағайындаған кезде және орындаған кезде сот органдарының қызметіне ішінара араласып отырды.
Осылайша, сол кезден бастап қазак эдет-ғүрпында, рулық бастама мен жеке кек алу сақталды. Осыған орай, патриархалды - феодалдық қатынастарда ежелгі әдет - ғұрыптардың бір қатары қылмыстық жаза шараларымен бірге өмір сүріп келді. Сондықтанда қазақ қоғамындағы жазаның мәнін дүрыс түсіну үшін, қазақ әдет-ғүрып қүқығындағы институттарының күші мен мэнін түсіну өте маңызды, ол қанды кек пе жок жеке кек пе соны, жәбірленушінің кінэліге өзіндік сот болу билігі, жәбірленушінің барымта арқылы өзІнің кегін канағаттандыруы, ру ақсақалдарының өзінің бағынышты әулетіне билігі, от
14
басы басшысының жанұя мүшелеріне қатысты билігі, эулет мүшелерінің қылмысы үшін ұжымдық жауапкершілігі секілді тағы басқалар.
Аталған институттардың әркайсына сипаттама берейік.
Қазақ әдеп-ғұрып құкығында қанды кек елеулі орын алған. Ол тапсыз қоғам жағдайында басқа ру тарапынан шабуылдан сақтау үшін қанды-туысты одақтың қажетті құралы ретінде қалыптасып дамыған.
Таптық қоғамда жеке кек әдет-ғұрпы мемлекеттік билік органдарымен жазаланып, кұқықтық сипатқа ие болды. Патриархалды-феодалдық қатынастарда жеке кек әдет-ғүрпы жазаның бір катар ерекшеліктерІн көздеді. Ол занмен немесе әдет-ғүрып құқығы нормаларымен кінэліге немесе оның туыстарына катысты жүзеге асырылды. Патриархалды-феодалдық қатынас жағдайында кекті тек күшті жэне кұрметті адамдар ғана жүзеге асыра алды.
Егер жэбірленуші тарап күшті топты кұрап тұрса онда ол эдетте кінэліден немесе оның туысынан кек алуды жүзеге асыратын. Кек алушы ретінде бай дәулетті адамдар болса би соттары осы адамдардың мүддесіне жұмыс істеді. Г.Гавердовский өзі көзі көрген бір жағдайды мысалға келтіреді. XIX ғасырдың басында кіші жүздің бай қазағының бірі Н. өзінің Шекті руының билерін төбелес кезінде ағасын өлтірген ауылға шабуыл жасау үшін адамдар тобын жинауға көндірген. Бір топ адамдар кінэлінің ауылына келген соң билер кінэлі тараппен жэбірленуші тарапты татуластыруға өзара келіседі. Тараптарды татуластыру үшін бір жақ билері өлген кісінің бір ағасын, ал келесі жақ -өлтірген жақтың үш ұлын алады, жай кол алысудан кейін келіссөздер басталды, бірақ кек алушы ағасы тұрған балалардың ішінде ол жек көретін адамның балалары тұрған болса, онда орнынан түрады да олардың үлкеніне пышақ салады. Қастандық осымен аяқталып, билер кұдайға рақымшылык, келтіре отырып, бір-бірІн бауырына кысып, бейбіт түрде үйді - үйіне тарасады [5].
Тэуке хан Ережесінде кек алу заңы бірінші жолға қойылды. Бірақ бұл Ереже Тэуке заманындағы қазақ қоғамы шексіз кек алу сатысын бастан кешіргенін растайды. Тэуке Ережесі бойынша, қанды кекке тек кісі өлтіру мен ауыр дене зақымдарын келтірген кезде ғана жол беріледі. Қанды кек сот арқылы өлтірілген адамның туыстарының келісімімен жеңілдетілуі мүмкін. Кекті барлык әулет мүшелері емес, тек жақын туыстары ғана жүзеге асыра алды. Осылайша Тэуке хан өзіне дейін өмір сүрген қанды кекті заңдастырмак болды.
Кек сотқа дейінгі жэне соттан кейінгі болып бөлінді. Әдетте сотқа дейін өлтірілген адамның туыстары кінэліге қатысты кек кайтаруға билердің немесе ру басшылардың келісімдерін алуға тырысады. Соттан кейін кек алу, егер кінэлі немесе оның туыстары сот үкімін орындаудан бас тартса жібірленуші жак кек қайтаруға барады.
Қанды кек қайтару эдеті патриархалды - рулық катынастарға байланысты XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазакстанда кең таралған қүбылыс болды. Кіші жүз қазактарының арасындағы әдет туралы А.Левшин былай деп жазды кек қайтара алмаған қазақ, ашу үстінде адам танымастай халге жетеді [6].
15
Броневский, қазақтарда кек қайтару күші соншалыкты зор, олар барлығынан айырылса да қайғыға салынбайды, ол тек кек қайтаруды ойлайды - деп көрсетеді [7].
Жеткілікгі күші мен атағы жок жэбірленуші жақ кек қайтаруға бармайды. Өйткені, кұрметті адамдар тарапынан қатыгездікпен қудалануға қорқады. Маковецкий, XIX ғасырда Семей облысының қазақтары арасында Түмарбай деген кісі батыр атағын иеленгенін, оны мүндай дәрежеге жеткізген осындай жағдай екенін айтады.
Ол Қабежанов деген қырғызбен өз тарапына жаман сөздер айтылғанын, оған кек қайтара алмағанын, өйткені Қабежанов өте құрметті адам екенін, сұлтанмен жақсы қатынаста, содан Түмарбай өзінің әулетін жинап, оған мұндайға жол беріп қоя алмайтындығын, кекті артта қалдыра отырып өзінің өмірін қиятындығын айтып, пышак алып өз қарнына тықты.
Осыған байланысты негізгі екі тап өкілдері арасында қанды-рулық дұшпандық пайда болады.
Кеңестік дэуірге дейінгі әдебиетте, әдетте кек алу қағидасы, қанға - қан, жанға - жан қағидасымен сэйкестендіріледі. Өздерінің көзқарастарын бекіту үшін қазак құқығында жекелеген авторлар Тэуке хан Ережесіне сілтеме жасайды. Онда тең кек алу қағидасына жол берілген.
Тэуке хан Ережесіне сәйкес қанды кек құқығына ие болу талаптары мынадай:
теңдей кек алу қанға-қан, жанға-жан, көзге-көз, т.б.;
кісі өлтіруші кэмелетке жеткен жэне өзін-өзі игере алатын болуы, толық
кінәлі болуы өзі мойындауы, мойнына койылуы [8].
Тәуке заңының негізгі идеясы қазақ феодалдарының меншігі мен жеке тұлғаларды қорғауды күшейтуге бағытталған. Қазақ қоғамындағы жаза таптық міндеттерге бағынды. Қазак қоғамында қоғамдық эсер ету шараларына бағынбайтын қылмыскерге өзіндік сот эдеті де дамыған.
1823 жылы Орал өзенінің Ресей жағында көшіп жүрген Дэуіп пен Таңсар деген екі қазақ, Орал даласында көшіп жүрген Кіші жүз қазақтарының жылқыларын ұрлаумен айналысады. Бұл үрылардың әрекеті жергілікті тұрғындардың ашу-ызасын туғызып, бІр күні оларды орман ішінде күтіп түрып, ұстап алады да, оларды қатыгездікпен өлтіріп, талға іліп қояды.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тағы бір үлкен ерекшелігі - барымта институтының сакталуы. Барымта қағидасы бойынша құн не айыпты төлемеген жағдайда, күштеп басқаның мал мүлкін алып кету.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында кінәліге өзіндік сот жэне барымта арқылы өзінің ашу-ызасын қанағаттандыру қазақ крғамында карсыласына жаза ретІнде қолданылды.
Көптеген қылмыстары үшін кінәлілер ру басы, ақсақалдар тарапынан катаң жазаға ұшырады. Аксакалдар билігі туралы Сейдалин ... ауыл ақсакалдарының сөзі заң күшін иеленді және олардың бұйрығы тез арада орындалды, егер орындалмаса тыңдамағаны үшін оларды қуғындайтын болды - деп жазады.
Хандық және сүлтан-билік басқару кезінде қазақ қоғамында мұндай күш кұқықпен алмастырылды. 1856 жылы Қарқаралы округінің бір биі өзіне
іб
бағынбаған алты қазақты 17 күн өзінде үстап, темірге байлап, иттабаққа салынган тамақ берген.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында бір жанұя басшысының билігі тек өз жанұясына ғана емес, ол оның жақын туыстары мен ұрпағына жетіп отырған.
Жанұя - некелік қатынастармен байланысты кылмыс түрлерінің дэрежелері туыстарының үлкендерінің сотымен шешіліп, сол сот шешкен жаза жүзеге асқан.
Аға-ақсақал соттарының қызметі тек бір жанұяға таралмай, сол рудың барлык мүшелеріне таралды. Қазақтардың көшпенді салтында орталық мемлекеттік биліктің болмауынан, полициялық қорғаудың арнайы органының болмауынан, соттарда қылмысты ашу үшін қажетті қүралдардың жетіспеушілігі ру мүшелерінің біреуінің қылмысы үшін қазақ құқығында ұжымдық жауапкершілік кағидасына жол берілді.
Жаза жалпы рудың мүддесін қорғау түрінде жүзеге асырылды.
Шын мәнінде мұндай мэжбүрлеу шаралары казак феодалдық қоғамында үстем тап өкілдерінің қаруына айналды да, таптық сипатқа иеленіп әдет ғұрып құқығымен реттеліп отырды. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейін коғамдағы экономиканың өзгеруіне байланысты әдет-ғұрып өз маңызын жоғалта бастады. Қылмыстық жаза шараларына қоғамдағы көз қарастар өзгерді. Қазақстанның Ресейге косылғанға дейІнгі әдет-ғұрып қүқығы бойынша жаза жүйесі мен түрлері қосылғаннан кейінде анағұрлым өзгерді.
1.2 Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі қазақ әдет-ғұрып жаза түрлері
Тэуке хан ережесі мен басқа казақ эдет-ғұрпы кұқығының ескерткіштерінен келесі жаза түрлері белгілі.
I. Өлім жазасы; 2. Дүрелеу; 3. Әшкерелеу жазасы; 4. Құн; 5. Айып; 6. Құлдыкка салу; 7. Кінэліні жәбірленушіге кызмет ету үшін беру; 8. Кінәліні жәбірленушіге, не оның туыстарына беру; 9. Кінэлінің барлық мүлкін тэркілеу; Ю.Тайпадан қуылу.
Өлім жазасы. Тэуке заңы бойынша кісі өлімі, адам ұрлау, эйел зорлау, мал ұрлығы үшін өлім жазасына кесетін болған. Осы заң бойынша өлім жазасы жәбірленушінің немесе оның туыстарының келісімімен, сот үкімі бойынша баска жаза түрлері: кұнын өтеу, құлдықка беру, дүрелеу немесе эшкерелеу жазаларымен ауыстырылуы мүмкін. Біздегі деректерге сүйенсек Тэуке хан кезінде өлім жазасы, салыстырмалы түрде сирек қолданылды. Ол жиналыста би жэне аға сұлтандардың үкімі бойынша қолданылды. Сот үкімінің орындалуы халык жиналысында орындалды.
Қазақ қоғамындағы кайшылықтардың өсуі мен таптық дифференциациясының күшеюі, XVIII ғасырдың жекелеген қазақ хандары мен сұлтандарының саяси кылмыс жасаған тұлғаларға қатысты өлІм жазасын крлдануы үшін пайдаланылды. Хандар мен сұлтандар өздерінің үкімдерін ауызша шығарғандыктан тарих мұрағаттарында тікелей деректер (XVIII ғ. 30 жылдарындағы) сакталмаған.
17
Бұл туралы тек жанама деректер негізінде ғана айтуға болады. Мысалы, қазақ ауылдарында болган орыс саяхатшыларының айтуына қарағанда қазақтармен Ресейдің карым-қатынасы туралы патша экімшілігінің шенеуніктерінің ресми хабарламалары хат алмасуларынан белгілі.
Ғайып ханның 1716 жылғы 13 қырқүйекге Сібір губернаторы князь Гагаринге жіберген арызында Ғайып ханның өзінің қарамағындағылармен орыстардың бірге бейбіт өмір сүру туралы өтініші, Қазақ ордасында кімде-кім, мемлекет тыныштығын бүзса, ол туралы Ғайып ханға естілсе, ол адамдарға өлім жазасы тағайындалады делінген. Егер Ғайып хан ұрлық үшін өз еркімен өлім жазасын тағайындаса, онда, кісІ өлтіру мен басқа қылмыс түрлеріне де өлім жазасын кеңінен қолданған деп болжауға болады. Н.Рычковтың 1774 жылы жасаған тізімінде кіші жүздің ханы Абдулхайырдың өз бетімен өлім жазасын қолданғаны жөнінде айтылған. Абдулхайыр хан туралы Рынков хатында бұл ханның әкесі, өзінің халық алдында күшін көрсету үшін, кінәлі адамдарды түйенің мойнына жіппен байлап іліп қоятын - делінген [9].
Жазаның ең жоғарғы түрі ретінде өлім жазасын қолдану хан, сүлтандардың билік сипатына байланысты болды. Көшпелі өмір салтында патриархалды-рулық қатынастардың сарқыншағының сақталуы мен орталық мемлекеттік биліктің элсіздігі, әдетте, өлім жазасын крлданудың әрбір жағдайы жаңа қылмыс түрінің пайда болуына экеліп соқтырады. Хандар мен сұлтандар өлім жазасына артында күшті калқаны, тірегі жоқ адамдарды тартты. Ханның барон Мейендорфка жазған хатында: хан өзінің билігі бойынша ешбір заңмен қорғалмаған қырғыз өмірін өз бетінше талқыға салатынын атап көрсетті. Хан баскару кезінде кІнэлілер өмірін қию, кек қайтару, кінэліге өзіндік сот жасау барымта түрінде жүзеге асты [10].
Дурелеу және әшкерелеуші жазалар. Тэуке хан жарғысымен басқа эдет-ғүрып кұқығындағы ескерткіштер дүрелеу және эшкерелеу жазаларына жол берді. Әдет-гұрып құқығының нормалары негізінде жеке түлғаға қарсы қылмыс түрлеріне дүрелеу жэне эшкерелеу жазалары қолданылды. Осыған орай әрбір жаза түрлері тек дербес немесе басқа жазамен қосымша қолданылды. Егер қылмыс ауыр болмаса, онда Тэуке хан жарғысында айтылғандай, өлім жазасының орнына кінэліні жартысына дейін шешіндіріп, бетіне күйе жағып, мойнына киіздің кесіндісін кигізіп, жіпті тісімен тістетіп, ат соңынан жүгіруді бұйырады, екі адам оны қуады, ал екеуі басқаларды сол әдіспен жүгіруге шақырады.
Дүрелеу жазаларының жиі қолданылатын түрі ол дүре, яғни кдлыңдығы ортан саусақтай болатын қамшымен жария түрде дүре соғу. Соққылар эдетте халық көзінше жалаңаш арқаға соғылады. Шариат ережелеріне қарағанда қазақ әдет-ғүрып заңында соккы саны алдын-ала анықталмайды, ол сот билерінің қалауы бойынша жүзеге асырылады. Дүре жазалары қанжығамен (ер тоқымның белдігі) ұру түрінде де жүзеге асты. Дүрелеу және эшкерелеу жазалары кейде, кінэліні ауылды, үш рет айналдырып, мойнына ескі киіз кигізетін, оны үрған адамдар оны не үшін ұрып жатқандарын айтатын.
Дүрелеу жазалары көбіне кедейлерге қолданылатын, ал байларға басқа жаза түрлері қолданылады.
18
Тэуке хан жарғысында мүшесіне зақым келтіру жазалары да көрініс табады. Бірақ жарғыда оны сотпен жүзеге асыруға жол берілмейді, тек сирек жағдайда оған жәбірленуші немесе оның туыстары рұксат берсе ғана жол беріледі. Мүшеге зақым келтіру казак эдет -ғұрып құкығына тэн сипат емес.
Қүнып өтеу. Қазақ эдет-ғұрып құқығында көп таралған жаза түрі болып табылады. Өлім жазасы жэне дене жарақаты жәбірленушінің немесе оның әулетінің келісімімен, сот үкімі бойынша құн төлеумен, яғни қан үшін төлеммен ауыстырылады. Қүн төлеумен кінәлі жеке кек алу мен одан эрі заңмен қудаланудан босатылады. Қазақтардағы құн төлеу Киевтік Русьтағы вира мен головщина секілді болған. Құн өтеу жүйесі ерте феодализмдегі барлық халықтардың қылмыстық құқығына тэн белгілердің бірі. Бірқатар халыктарда бұл жүйе, ұлы қазан төңкерісіне дейІн сақталған. Құн төлеу жүйесінде кінэлі немесе оның туыстары жэбірленуші тарапымен айырбас бірлігі - ақшамен, малмен, мүлІкпен, кейде адаммен есептесті.
Қүн төлеу көлемі таптық сипатка ие болды. Қазақтарда өлім жазасы мен дүрелеу жазасының орнына кінэлі адамнан малын тартып алатын болды. Бұл халықта құн төлеу малмен анықталған. Тэуке заңы бойынша ер адамның қүны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz