Қазақстан Республикасының әрекет етуші заңамасына және арнайы зерттеу әдебиеттеріне талдау жасау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ...3.10
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының ұғымы ... .11.39
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен белгілері ... ..11.24
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының түсінігі..
1. 3. Жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі маңызы ... ... 30.39
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары ... 40.60
ІІ. 1. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру жазаның аса маңызды мақсаты ретінде ... ... ...40.45
ІІ. 2. Сотталғандарды түзету ... ... ... 46.55
ІІ. 3. Жаңа қылмыстардың жасалуынан сақтандыру.
Қорытынды ... ... ... ... .61.64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...65.67
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының ұғымы ... .11.39
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен белгілері ... ..11.24
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының түсінігі..
1. 3. Жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі маңызы ... ... 30.39
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары ... 40.60
ІІ. 1. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру жазаның аса маңызды мақсаты ретінде ... ... ...40.45
ІІ. 2. Сотталғандарды түзету ... ... ... 46.55
ІІ. 3. Жаңа қылмыстардың жасалуынан сақтандыру.
Қорытынды ... ... ... ... .61.64
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...65.67
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі көптеген қылмыстардың құрамын жаңадан бекітіп ғана қоймай сонымен бірге жаза мәселесіне де жаңа сападан, жаңа көзқарас тұрғысынан қарастырған деп айтуға негіз бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы бола отырып қылмыстық жаза қылмыстық құқықтың аса маңызды институты болып қала беретіндігі белгілі. Осыған байланысты қазақстанның қылмыстық құқығындағы жаза мәселесі және қылмыстық жазаның мақсаттарымен байланысты мәселелер қазіргі уақытта үлкен маңызға ие болып отыр.
Өзіміз таңдап алған тақырыбымыздың өзіндік ерекшеліктеріне сай біз зерттеу жұмысымыздың мазмұнында құқықтық-нормативтік актілерді, оқулық әдебиеттерді, зерттеу әдебиеттерін талдау негізінде «қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызы» тақырыбын терең ашуға тырыстық.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-баб. 2-бөлім. қылмыстық жазаның төмендегідей нақты мақсаттарын бекіткен атап айтқанда, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру болып табылады.
Өзіміз таңдап алған тақырыбымыздың өзіндік ерекшеліктеріне сай біз зерттеу жұмысымыздың мазмұнында құқықтық-нормативтік актілерді, оқулық әдебиеттерді, зерттеу әдебиеттерін талдау негізінде «қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызы» тақырыбын терең ашуға тырыстық.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-баб. 2-бөлім. қылмыстық жазаның төмендегідей нақты мақсаттарын бекіткен атап айтқанда, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру болып табылады.
1. Конституция Республики Казахстан (Конституция принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года. С изменениями и дополнениями, внесенными Законами Республики Казахстан от: 7 октября 1998 года № 284, 21 мая 2007 года №254).
2. Назарбаев Н. Қазақстан жолы. – Астана, 2007 – 372 б.
3. Советское уголовное право. Общая часть. М., «Юрид. Лит.», 1977, 309 с.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы Түсініктеме: Алматы, «Жеті жарғы» 1999, 351 б.
5. Советское уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Г.А. Кригера, Н.Ф. Кузнецевой, Ю.М. Ткачевского – М, 1988, 215 с.
6. Теория государство и право: Курс лекции / Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько.: Юристъ, 2000, 453 с.
7. Шаргородский М. Д. Система наказаний и их эффективность // Сов. гос-во и право. 1968 г. №1. С. 55.
8. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
9. Яковлев А. М. Преступность и социальная психология: М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с.
10. Кузнецова Н. Ф. Криминология как наука // Советская юстиция. 1970 г. №2. С. 8.
11. Никифоров Б. С. К вопросу об изучении эффективности уголовно-правовых мер борьбы с преступностью, «Эффективность уголовно-правовых мер борьбы с преступностью», М., 1968.
12. Стручков Н. А. Советская исправительная политика и ее роль в борьбе с преступностью. Саратов, 1970 – 100 с.
13. Карпец И. И. Проблема преступности. М.: Госюриздат, 1969. – 168 с.
14. Аванесов Г. А. Теория и методология криминологического прогнозирования. – М., Наука, 1972 – 330 с.
15. Глоточкин А. Д., Пирожков В. Ф. Психологическое состояние человека, лишенного свободы. – М., 1968 г.
16. Шафранская К. Д. Фрустрация при переживании жизненных трудностей, «Человек и общество», вып. ІХ, Л., 1971 г.
17. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского ун-та, 1973 156 с.
18. Таганцев Н.С. Русское уголовное право, т. 2. М., Наука, 1994, 238 с.
19. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения. Л., 1963, 253 с.
20. Карпец И. И. Наказание социальные, правовые и криминологические проблемы. – М.: Юрид. Лит., 1973. – 228 с.
21. Чукмайтов Д.С. Применение уголовного наказания в цельях предупреждения рецидивных преступлений. – Алматы: «Баспа» 1998, 180 с.
22. Әлібеков С.К. «Қылмыстық жаза құқықты қолданудың ерекше түрі ретінде» // Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және қылмыстық және азаматтық заңнаманың даму тенденциялары (аймақтық ғылыми–практикалық конференциясының материалдары) Орал, 2007, 262 б.
23. Чукмаитов Д. С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 288 с.
24. Жорабеков С. Проблемы социальной адаптации осужденных, отбывших длительные сроки лишения свободы. Дисс... канд. юрид. наук, Алматы, 1998. – 131 с.
25. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі.(1997 жылы 16 шілдеде (№167-1) қабылданған 2007 жылғы 21шілдедегі №308-III – Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен берілген)Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 б.
26. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі.(1997жылғы 13 желтоқсандағы №208-I Заңымен қабылданған) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
27. Обзор о состоянии воспитательной работы в исправительных учреждениях республики за 9 месяцев 2007 года / Астана – 2007г. Управление по воспитательной работе Комитета УИС МЮ РК. 11 с.
28. Старков О. В. К вопросу о предмете и системе криминологии. Рязань: РВШ МВД СССР, 1985. – 78 с.
29. Хохряков Г. Ф. Значение пенитенциарной криминологии для развития общей теории причин преступности. М., 1982. – 258 с.
30. Шмаров В. И. Социальные проблемы исполнения уголовного наказания. Рязань: РВШ СССР, 1980. – 96 с.
31. Яковлев А. М. Преступность как социально-правовое явление // Сов. гос-во и право. 1978 № 1 С. 55-59.
32. Гальперин И. М. Социальные изменения и содержание наказания. М.: ВНИИ МВД СССР, 1982. – 78 с.
33. Кудрявцев В. Н. Причины правонарушении. М.: Юрид. лит., 1976. – 191 с.
34. Антонян Ю. М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1975. – 80 с.
2. Назарбаев Н. Қазақстан жолы. – Астана, 2007 – 372 б.
3. Советское уголовное право. Общая часть. М., «Юрид. Лит.», 1977, 309 с.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы Түсініктеме: Алматы, «Жеті жарғы» 1999, 351 б.
5. Советское уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Г.А. Кригера, Н.Ф. Кузнецевой, Ю.М. Ткачевского – М, 1988, 215 с.
6. Теория государство и право: Курс лекции / Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько.: Юристъ, 2000, 453 с.
7. Шаргородский М. Д. Система наказаний и их эффективность // Сов. гос-во и право. 1968 г. №1. С. 55.
8. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
9. Яковлев А. М. Преступность и социальная психология: М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с.
10. Кузнецова Н. Ф. Криминология как наука // Советская юстиция. 1970 г. №2. С. 8.
11. Никифоров Б. С. К вопросу об изучении эффективности уголовно-правовых мер борьбы с преступностью, «Эффективность уголовно-правовых мер борьбы с преступностью», М., 1968.
12. Стручков Н. А. Советская исправительная политика и ее роль в борьбе с преступностью. Саратов, 1970 – 100 с.
13. Карпец И. И. Проблема преступности. М.: Госюриздат, 1969. – 168 с.
14. Аванесов Г. А. Теория и методология криминологического прогнозирования. – М., Наука, 1972 – 330 с.
15. Глоточкин А. Д., Пирожков В. Ф. Психологическое состояние человека, лишенного свободы. – М., 1968 г.
16. Шафранская К. Д. Фрустрация при переживании жизненных трудностей, «Человек и общество», вып. ІХ, Л., 1971 г.
17. Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве. Изд. Саратовского ун-та, 1973 156 с.
18. Таганцев Н.С. Русское уголовное право, т. 2. М., Наука, 1994, 238 с.
19. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достижения. Л., 1963, 253 с.
20. Карпец И. И. Наказание социальные, правовые и криминологические проблемы. – М.: Юрид. Лит., 1973. – 228 с.
21. Чукмайтов Д.С. Применение уголовного наказания в цельях предупреждения рецидивных преступлений. – Алматы: «Баспа» 1998, 180 с.
22. Әлібеков С.К. «Қылмыстық жаза құқықты қолданудың ерекше түрі ретінде» // Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі және қылмыстық және азаматтық заңнаманың даму тенденциялары (аймақтық ғылыми–практикалық конференциясының материалдары) Орал, 2007, 262 б.
23. Чукмаитов Д. С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 288 с.
24. Жорабеков С. Проблемы социальной адаптации осужденных, отбывших длительные сроки лишения свободы. Дисс... канд. юрид. наук, Алматы, 1998. – 131 с.
25. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі.(1997 жылы 16 шілдеде (№167-1) қабылданған 2007 жылғы 21шілдедегі №308-III – Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен берілген)Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 б.
26. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі.(1997жылғы 13 желтоқсандағы №208-I Заңымен қабылданған) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
27. Обзор о состоянии воспитательной работы в исправительных учреждениях республики за 9 месяцев 2007 года / Астана – 2007г. Управление по воспитательной работе Комитета УИС МЮ РК. 11 с.
28. Старков О. В. К вопросу о предмете и системе криминологии. Рязань: РВШ МВД СССР, 1985. – 78 с.
29. Хохряков Г. Ф. Значение пенитенциарной криминологии для развития общей теории причин преступности. М., 1982. – 258 с.
30. Шмаров В. И. Социальные проблемы исполнения уголовного наказания. Рязань: РВШ СССР, 1980. – 96 с.
31. Яковлев А. М. Преступность как социально-правовое явление // Сов. гос-во и право. 1978 № 1 С. 55-59.
32. Гальперин И. М. Социальные изменения и содержание наказания. М.: ВНИИ МВД СССР, 1982. – 78 с.
33. Кудрявцев В. Н. Причины правонарушении. М.: Юрид. лит., 1976. – 191 с.
34. Антонян Ю. М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1975. – 80 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-10
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .11-39
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .11-24
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-29
1. 3. Жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің жазаның
мақсаттарына қол жеткізудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 30-39
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазаның
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40-60
ІІ. 1. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру жазаның аса маңызды мақсаты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40-45
ІІ. 2. Сотталғандарды
түзету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 46-55
ІІ. 3. Жаңа қылмыстардың жасалуынан
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ..55-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61 -64
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65-67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі көптеген қылмыстардың құрамын жаңадан бекітіп ғана қоймай
сонымен бірге жаза мәселесіне де жаңа сападан, жаңа көзқарас тұрғысынан
қарастырған деп айтуға негіз бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы бола отырып
қылмыстық жаза қылмыстық құқықтың аса маңызды институты болып қала
беретіндігі белгілі. Осыған байланысты қазақстанның қылмыстық құқығындағы
жаза мәселесі және қылмыстық жазаның мақсаттарымен байланысты мәселелер
қазіргі уақытта үлкен маңызға ие болып отыр.
Өзіміз таңдап алған тақырыбымыздың өзіндік ерекшеліктеріне сай біз
зерттеу жұмысымыздың мазмұнында құқықтық-нормативтік актілерді, оқулық
әдебиеттерді, зерттеу әдебиеттерін талдау негізінде қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызы тақырыбын
терең ашуға тырыстық.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-баб. 2-бөлім.
қылмыстық жазаның төмендегідей нақты мақсаттарын бекіткен атап айтқанда,
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу
және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру болып табылады.
Қоғамдағы қылмыстылықтың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында
шешуші маңыз әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару,
идеологиялық, құқықтық және мәдени-тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға
беріледі.
Алайда қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте
жаза қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті
құралы ретінде сақталып қалады. Дегенмен бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза заңға қандай сәйкестікте де жүзеге асырылғанымен түзету колониясының
жағдайында сотталған адамның жеке басындағы жағымды өзгерістерге қол
жеткізудің өте күрделі іс болып табылатындығын мойындаған дұрыс.
Сотталғандарды түзету қоғам мен мемлекеттің стратегиялық қажеттіліктеріне,
қоғам өмірін демократиялау мен ізгілендірудің мүдделеріне ақыр аяғында,
сотталған адамды түзетіп қалыпты қоғамдық-пайдалы қызметке қайтып оралуына,
құқыққа сай жүріп-тұратын азаматтың дағдылары мен қажеттіліктерін сіңіруге
жауап береді. Аталған мақсат сонымен бірге сотталғандардың түзелуін бірінші
кезекке қоятын қылмыскерлерге қараудың халықаралық стандарттарына да сай
келеді.
Қылмыстылықтың, соның ішінде қылмыстың қайталануының алдын алуда,
яғни олардан сақтандыру бағытындағы қазіргі кезеңде ұйымдастырылып жүзеге
асырылуы тиіс шаралардың бірі болып қылмыстың алдын алу мәселесін жан-жақты
зерттеу және осының негізінде кепіл-кеңестерді тұжырымдау және де оларды
тәжірибеде қолданудың тетіктерін жасақтау болып табылады.
1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне еңгізілген Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі еліміздің 1995 жылғы 30 тамызда
бүкілхалықтық дауыс беру арқылы қабылданған Конституциясына және
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен принциптеріне
негізделген. Еліміздің ата заңында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары – деп бекітілген [1, 8.]. Аталған конституциялық нормада
мемлекетіміздің тағайынының ең басты қағидасы, ашылып көрсетілген және де
ол мемлекеттің барлық құрылымдары үшін бұлжытпай орындалуы міндеттілігін
жүктейді.
Еліміздің ұлттық құқық жүйесінің құрамдас бөлшегі болып табылатын
қылмыстық құқық саласы да адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғам
және мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға арналған
нормативті ережелердің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық құқыққа теоретикалық негізде алғандағы жалпы құқық
құбылысына тән ортақ белгілер тиісті болғанымен, қылмыс құқығы айта
қаларлықтай өзіндік ерекшеліктерге ие деп ойлаймыз. Аталған ерекшелікті
біздің ойымызша мынадан байқауға болатындай. Мәселен салыстырылмалы түрде
азаматтық қатынастарды алсақ, олар заңмен рұқсат етілген қатынастар яғни
субъектінің мүмкін жүріс-тұрысын белгілейтін нормалардан тұратыны белгілі.
Ал қылмыс немесе қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылық, заңмен
қатаң тыйым салынған әрекеттер болып табылады басқаша айтқанда, қоғамда
қылмыс болмауы тиіс. Алайда адамзат өркениетінің дамуы барысында өмір сүріп
келе жатқан мемлекеттердің ешқайсысы қылмыстылық мәселесін түбегейлі шешкен
емес. Жалпы қылмыстық-құқылық қатынас қылмыс жасаған адам мен мемлекет
арасында пайда болады яғни әрбір қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті
әрекеттердің нәтижесінде ол қатынастардың пайда болуының бастаушысы болып
табылады. Мемлекет қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылықтың қандай
зияны бар екенін ескере отырып, адамның құқықтары мен бостандықтарын жәнеде
мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық-құқылық
нормаларды бекітеді.
Мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы қабылдаған нормативті-
құқықтық акті бола отырып қылмыстық құқық қылмыс пен жаза, қылмыстық
жауаптылық негізі, жаза жүйелері, жазаны тағайындаудың тәртібі мен
шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды
белгілейтін ережелер болып табылады.
Қылмыстық құқықтың қылмыстылықпен күрестегі міндетін барынша
қарқынды түрде жүзеге асырудағы тиімді құралдардың бірі қылмыстық жазалау
арқылы қылмыстан сақтандыру болып табылады. Қылмыс жүріс-тұрыстың кез
келген ауытқушылық түрі сияқты қажеттіліктер мен мүдделердің және қоғамда
бекітілген моральдық және құқықтық талаптар арасындағы қайшылықтарды
шешудің қақтығыстық тәсілдерімен сипатталады. Жүріс-тұрыстың әлдеқандай
үлгісін адамның таңдап алуына сыртқы факторлар әлеуметтік жағдайлар және
өмірдегі нақты ситуацияның да, сонымен бірге жеке адамның қоғамдық
интеграциясының салдары болып табылатын әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктері де ықпал етеді. Сонымен қатар адам оның жүріс-тұрысын
қоғамның қалай бағалайтындығын және ол жүріс-тұрыстың бекітілген заңдар
және ережелермен қалай сәйкесетіндігін ескерусіз қалдыра алмайды.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі – қылмыстан
сақтандыру болып табылады. Қылмыстық құқық жалпы, арнайы сақтандару
функцияларын жүзеге асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез
келген қылмысты істеуге тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ
жаза тағайындауды белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру
қылмыстық заң тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға
қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен
күрестегі маңызы атты тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысымызда біз
қылмыстық жаза ұғымының теориялық, құқықтық және әлеуметтік маңыздылығын
ашып көрсетуге тырыстық. Қылмыстық жаза оның мақсаттары, қоғамдық
қатынастарды реттеудегі маңызы және қылмыстық жазаның мақсаттарына қол
жеткізу құралдарын дамыту мен жетілдіру мәселелері қазіргі уақытта өте
көкейтесті деп ойлаймыз. Құқықтық мемлекеттің дамуын қамтамасыз ететін
құралдардың бірі дұрыс айқындалған қылмыстық-құқықтық саясат болып
табылады. Біздің елімізде бұл адамды, оның өмірін, құқықтарын,
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп жариялаған Негізгі Заңнан келіп
шығады. Заң бұзушыларға қарсы қатаң жазалау шараларынан бас тарта отырып,
мемлекет олардың жауапкершілігінің ақылға қонымды түрлерін орнықтырады, ол
құқықтық саясаттан және жазаны орындау жүйесін ырықтандырудан көрінеді.
Нәтижесінде, егер осыдан біраз ғана бұрын Қазақстан бас бостандығынан
айырылғандардың саны жағынан әрбір 100,000 адамға шаққанда АҚШ пен Ресейден
кейін дүние жүзінде үшінші орында тұрса, бұл көрсеткіш бойынша ол қазір 24-
позицияға түсті [2, 92].
Біздің ойымызша қылмыстық жазаның жоғарыда аталып көрсетілген
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күресте, соның ішінде қылмыстың
қайталануына жол бермеудегі маңызы аса зор.
Сөзіміз дәлелді болуы үшін статистикалық мәліметтерге сүйенер болсақ,
Қазақстан Республикасында 2006 жылы тіркелген 128,041 қылмыстың 10235-і,
яғни 13,4%-ы бұрын қылмыс жасаған тұлғалармен жасалған, ал 2007 жылдың
қорытындысында бұл көрсеткіш төмендегідей болған жалпы тіркелген 114705
қылмыстың 8599-ы, яғни 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін жауаптылыққа
тартылған тұлғалармен жасалған. Баспасөз беттерінде жарияланған деректерге
қарағанда бір мектеп оқушысы үшін бір жылда мемлекет қазынасынан шамамен 18
мың, бір студент үшін 66 мың, бас бостандығынан айыруға сотталған адамды
ұстау үшін 370 мың теңге жұмсалады екен. Қылмыстық жазаның өз мақсатына қол
жеткізбеуі өз кезегінде көрсетілген қаржаттың текке жұмсалғандығын
көрсетпей ме?
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық жазаның атқарылуы мен оның
мақсатарына қол жеткізу мәселелерін арнайы қарастырған зерттеу жұмыстары
баршылық олардың қатарына мына көрсетілген авторлардың М. Д. Шаргордский
Наказание, его цели и эффективность, Г.Ф. Хохряков Наказание в виде
лишения свободы: оценка эффективности, И.В. Каретников Криминологические
проблемы исполнения и отбывания уголовного наказания в виде лишения
наказания атты тақырыптарда жүргізілген зерттеу жұмыстары құрайды.
Қазақстандық зерттеушілерге қатысты айтар болсақ қылмыстық жазаның
атқарылуының әртүрлі аспектілеріне Д.С. Чукмайтов, А. Сманов, Р.
Жансараева, Г. Вардаев, С. Жорабеков зерттеу жүргізген. Біз өзіміздің
зерттеу жұмысымызда мүмкіндігінше аталған жұмыстарды пайдаландық.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі болып қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізу өрісінде пайда болатын қоғамдық қатынастар
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан
Республикасының әрекет етуші заңамасына және арнайы зерттеу әдебиеттеріне
талдау жасау арқылы қылмыстық жазаның мақсаттарына және оларға қол
жеткізудің қылмыстылыққа қарсы күрестегі маңызына және жаза институтына
қылмыстық-құқықтық баға беру болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей негізгі
міндеттерді шеуге тырыстық: қылмыстық жазаның жалпы ұғымын ашу, қылмыстық
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық баға беру, қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызына назар аудару,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың қылмыстық жазаның
мақсатарымен арақатынасының ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдістері мен әдістемесі. Дипломдық жұмысты орындау
барысында ғылыми зерттеудің ортақ және арнайы заңи әдістері қолданылды.
Тарихи-салыстымалы тәсіл мәселені зерттеуде қолданылатын әртүрлі
тәсілдерді талдау арқылы қылмыстық жазаны қолдану мен қылмыстық жазаның
мақсаттарының ортақ және өзіндік ерекшеліктерін ашу мүмкіндігіне ие боламыз
және қылмыстық заңнаманың дамытылуының нақты сатыларында, қоғамдық
қатынастардың дамуы үрдісіндегі өзгерістерге салыстырмалы түрде талдау
жасау арқылы оларды бағалау мүмкін болады.
Логикалық тәсіл қылмыстық жазаның мақсаттарының пайда болуы мен
әрекет етуінің ішкі заңдылықтарын ашуға, логика нормаларының негізінде
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық сипаттама жасауға мүмкіндікті пайда
қылады.
Диалектикалық тәсіл жалпыдан жекеге өту барысында қылмыстық жазаның, оның
қолданылуының тікелей нақты мақсаттарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасының және
басқа да құқық салаларының нормалары құрайды. Сонымен қатар дипломдық
жұмыста әлеуметтану, психология, криминология ғылымдарының қылмыстық
жазаның мақсатарына қол жеткізу және оның қылмыстылықпен күрестегі маңызына
қатысты жаңа тұжырымдары өзінің көріністерін тапты.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық негіздері. Дипломдық жұмысты орындау
барысында біз өз мүмкіндігімізше қылмыстық жазаның мақсаттарына қатысты тек
теориялық тұжырымдарды ғана емес, сонымен бірге қылмыстық жазаны өтеуге
байланысты түзеу мекемелерінің жұмыстарына талдау жасауға, олардың қазіргі
таңда атқарып жатқан жұмыстарының жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі
тиімділігін қарастырдық. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы жанындағы
Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің Маңғыстау
облысы бойынша басқармасының ақпараттық – статистикалық материалдары,
Маңғыстау облысы жергілікті соттарының жұмыстары туралы негізгі
статистикалық ақпараттар пайдаланылып оларға талдау жасалды. Сонымен бірге
Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің облыстар және Астана қаласы бойынша
басқармаларының тергеу изоляторлары және арнайы есепке алу саласы бойынша
қызметінің 2006-2007 жылдары жасалған жұмыстарының шолуы, еліміздің түзеу
мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың жәй-күйі туралы шолу пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының
ұғымы
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен белгілері
Қоғамдағы қылмыстың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында шешуші
рол, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару, идеологиялық,
құқықтық және мәдени – тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға беріледі. Алайда
қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте жаза, қоғамды
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті құралы ретінде сақталып
қалады.
Әрбір қылмыстық-құқылық норманың санкциясында қарастырылған
жазаланушылық кез-келген қылмыстың міндетті белгісі болып табылады –
қылмыстық құқыққа қайшылықтың белгісі. Жазалануға жатпайтын қылмыстың
болмауы сияқты қылмыссыз жаза да болмайды.
Қазіргі замандағы жазаға байланысты қылмыстық саясат екі негізгі
бағытта жүргізіледі. Бірінше – қатаң жазаның сақталуы және қажет болған
жағдайда оларды қылмыскер рецидивистерге және ауыр қылмыстарға кінәлі
адамдарға қатысты күшейту. Екінші бағыт – қоғамдық қауіптілігі төмен немесе
онша ауыр емес қылмыстарды бірінші рет жасауда кінәлі адамдарға қатысты
жазаны жеңілдету немесе жазаны, ондай адамдарға ықпал етудің өзге
шараларымен ауыстыру.
Жаза норма шығармашылық және құқық қолданушылық қызметінде заңдылық,
гуманизм, демократизм және жауапкершілікті дербестендіру принциптерімен
қатаң сәйкестікте жүзеге асырылуы тиіс.
Жаза – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған, қылмыс жасаған адамға
соттық айыптау үкімі арқылы қолданылатын жазаға тартылған адамның
құқықтарын және бостандықтарын шектеуден тұратын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы[3, 31.]. Жаза әрдайым мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Кез-келген
қылмыстық жазаның өзіндік жапа шектіру ерекшеліктері де осыдан көрініс
табады. Сотталған қылмыскердің жеке басының еңбек және мүліктік құқықтарын
шектеуден жазаның жапа шектірушілік қасиеттерін байқауға болады.
Жаза – мемлекеттік ықпал ету шарасы. Аталған принцип оның тек
қылмыстық заңда бекілетіндігін білдіреді. Жазаның қылмыстық заңда ғана
қарастырылатындығы қылмыстық-құқылық нормалардың санкциясында жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде
негізінен санкцияның екі түрі көрсетілген. Олар салыстырмалы – айқындалған
және баламалы санкциялар болып табылады. Салыстармалы – айқындалған санкция
жазаның мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп белгілейді. Кейбір
реттерде қылмыстық-құқылық нормада жазаның ең жоғарғы шегі ғана
көрсетіледі. Аталған жағдайда жазаның төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімдерінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептелуі тиіс. Көп жағдайларда қылмыстық заң
нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі көрсетіледі. Санкцияның
мұндай түрі қатысушылықпен жасалған қылмыстар бойынша жаза тағайындау
барысында әрбір қатысушының қылмысқа қатысудағы ролін, олардың жеке
бастарының ерекшеліктерін ескере отырып әрбір жасалған қылмыстардың мән-
жайларына қатысты жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік береді. Балама
санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы жазаның
екі немесе оданда көп түрінің біреуін таңдап алып қолдануға мүмкіндік
береді. Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
дінге қөзқарасына, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептермен немесе өзге кез келген жағдайлар бойынша тікелей
немесе жанама шектеу – екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. (141-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа кінәлі адамға
бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап алуға жол береді.
Қылмыстық жаза тек сотпен және айыптау үкімі арқылы тағайындалады.
Ешқандай басқа мемлекеттік органның, қоғамдық ұйымдардың қылмыстық жазаны
қолдануға құқығы жоқ. Бұл қылмыстық жазалау саясатының конституцияда
бекітілген принципі болып табылады. Конституцияның 77 бабының 3 бөлігінің 1
бөлімшесінде: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелінеді – деп
бекітілген[4, 34.]. Бұдан шығатын қортынды егер адамның белгілі бір
қылмысқа кінәлілігі сотта дәлелденбесе ол адамға қылмыстық жазаны қолдануға
ешқандай негіз болмайды. Сонымен қатар конституцияның 76-бабында сот
шешімдерінің үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл
аумағында міндетті күші болатындығы бекітілген3. Қылмыстық жазаны анықтау
мен қолданудың негіздемесі, тек қылмыс болып табылады. Құқықтың басқа
салаларында тиісінше өзге негіздемлер әкімшілік құқық бұзушылық, тәртіптік
теріс қылық, азаматтық-құқықтық деликтер болуы мүмкін.
Қылмыстық жазалардың жүйесі тұтастай алғанда және әрбір жекелеген
түрі өзінің қаталдығы бойынша құқықтық жауапкершіліктің басқа түрлерімен
салыстарғанда репрессивтік мәніске ие болады. Олар сотталғандардың құқықтық
шектелуінің көлемі бойынша және мемлекет атынан шығарылатын соттың айыптау
үкімінде жазаны тағайындау фактісінде көрсетілетін моралдық – саяси
айыптаушылығы бойынша да қаталырақ болады. Сонымен қатар кез-келген
қылмыстық жаза сотталғандық атағына ие қылады.
Жаза жүйесі (қылмыстық) құқықтың өзге салаларындағы құқықтық
жауаптылық түрлері жүйесімен салыстырғанда кеңірек және бас бостандығынан
айыру сияқты жазаның кейбір түрлері тек қылмыстық құқыққа ғана тән болады.
Қылмыстық жаза қылмыскерді, оған тиісті белгілі бір игіліктерден айырады
және қылмыскер мен оның іс-әрекетінің мемлекетпен теріс бағалануын
білдіреді. Қылмыстық жаза ол қолданылған тұлғаға сөзсіз жапа шектірді.
Жазаның нақ осы қасиеті оның қажетті белгісі болып табылып оны жаза ретінде
нақтылайды. Жапа шектіру, жаза арқылы қылмыскерлерді қорқыту үшін және
қоғамға қауіпті, тұрақсыз элементтерге әсер етуге қажет. Алайда жапа
шектіруді, қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Жазаның жапа шектіруі нәтижесінде ол объективті түрде және сөзсіз
қылмыскерге және айналасындағы адамдарға психикалық ықпал етеді, жалпы және
арнайы привентивті яғни, алдын-алу ықпалын тигізеді. Себебі, қылмыскерде,
өзге тұлғаларда жаза арқылы жапа шегуге ұшырағысы келмейді. Әрине,
қылмыстық жазаның белгілі бір тұлғаға қолданылуы ол адамның одан кейін
ешқандай қылмыс жасамауына кепілдік әсте бермейді. Дегенменде жазалардың
қандай жүйесі қабылданып, олар қалай қолданылса да жаза әрқашан алдын
алушылық ықпалын тигізген және тигізеді. Себебі қоғам мүшелерінің белгілі
бір көпшілігі қылмыстық жазалаудан қорыққандықтан қылмыс жасаудан бас
тартады.
Қылмыстың алдын алу үшін мемлекетпен алынатын шаралар шеңбері тек
жазалау шараларымен салыстырғанда әлдеқайда кең. Олардың арасында жаза
сипатына ие болмайтын мәжбүрлеу шаралары бар (медициналық, тәрбиелік).
Мәжбүрлеу шаралары болып табылмайтын қылмыстың әлеуметтік себептерімен
күрес шаралары. Мысалы, салауатты өмір салтын насихаттау, маскүнемдікпен,
нашақорлықпен күресу саясатын жүзеге асыру т.б. Қоғаммен қолданылатын
қылмыстылықпен күрес шаралары кей реттерде мәжбүрлеу шаралары бола отырып
ешқашан да жазалау шаралары болып табылмайды.
Егерде қылмыстың жасалауының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары жапа шектірмейтін болса ол жазалау шарасы болып
табылмайды, ол тәрбиелеу сипатындағы немесе қауіпсіздік шарасы болуы
мүмкін. Атап айтқанда олардың қатарына қоғамдық қауіпті іс-әрекеттерді
жасаған кәмелетке толмағандарға қарсы қолданылатын тәрбиелеу шараларын
жатқызуға болады. Егер мәжбүрлеу шарасында теріс баға беру болса және ол
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің алдын алу мақсатын көздесе, бірақ міндетті
түрде жапа шектіруі тиіс деген ұғым қалыптаспуы керек. Егер мәжбүрлеу
шарасында теріс бағалау элементі болмаса ол да жазалау шарасы болып
табылмайды. Ондай шаралар қатарына есі дұрыс еместерге қолданылатын
медициналық мәжбүрлеу шараларын жатқызамыз.
Мемлекетпен қолданылатын мәжбүрлеу шаралары қоғамға қауіпті іс-
әрекеттер үшін қолданыла отырып келесі талаптарға жауап бергенде ғана
жазалау шаралары болып табылады: 1) кінәліге жапа шектіреді; 2) кінәліге
және оның іс-әрекетіне мемлекет атынан теріс баға беріледі; 3) кінәлі
адамның және басқа тұлғалардың болашақта қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
жасауының алдын алу мақсатын көздейді[5, 67.].
Яғни жапа шектіру мен тәрбиелеу жазаның мазмұны болып табылады. Тек
аталған екі элементтің болуы барысында ғана біз жаза туралы айта аламыз.
Егер жапа шектіру тәрбиелеумен толықтырылмаса немесе егер тәрбиелеу жапа
шектірусіз қолданылатын болса онда аталған жағдайдың екеуінде де жаза
болмайды. Жаза өзінің мазмұны бойынша жапа шектіру бола отырып ол қорқытуды
туындатады, себебі жапа шектіру элементіне ие болғандықтан адамды
бірнәрседен айыруға ұшыратады. Сонымен бірге жаза тәрбиелеу бола отырып көз
жеткізуді туындатады ол жазаның нәтижесінде адамның жүріс-тұрысының белгілі
бір түріне және қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған тұлғаға теріс баға
берілуі арқылы пайда болады.
Егер жазаны қолдану барысында оның тәрбиелік мәні жоғалатын болса
онда одан тек қорқыту ғана қалады. Жапа шектіру тек өздігінен енді жаза
болып табыла алмайды себебі ол жазаның қоғам алдында тұрған, басқаша
айтқанда оған қоғам сенім білдіретін міндеттерді атқару қабілеті жоғалады.
Сондықтан жазаны қолдану заңды және ізгілікті болуы тиіс.
Енді қылмыстық жазаның құқық қолданудың ерекше формасы ретіндегі
теоретикалық мәселелеріне тоқталайық. Құқықтың әлеуметтік мәнісі адамдардың
жүріс-тұрысын реттеуден көрінетіні белгілі. Алайда мемлекетпен бектілген
құқықтық нормалар өзінің реттеуші ролін оларды жүзеге асырудың күрделі
механизмінсіз атқара алмайды.
Құқық нормалар әртүрлі нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар
негізінен бірқатар мән-жайлармен себептеледі: а) құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың мазмұны және сипатының әр алуан болуы: б) адамдардың
жүріс-тұрысына құқықтың ықпал ету құралдарының әртүрлі болуы: в) құқық
нормасы мазмұнының өзіндік ерекшелігі: г) әлдеқандай субъектінің құқықтық
реттеудің жалпы жүйесіндегі алатын орны, оның заңи ережелерге көзқарасы: д)
құқыққа сай жүріс-тұрыстың сыртқы көрінісінің нысаны [6, 98.].
Субъектілердің іс-әрекеттерінің, олардың белсенділік деңгейі мен
бағытталулары бойынша құқықты сақтау, орындау, пайдалану және қолдануды
бөліп көрсетуге болады.
Жоғарыда аталғандардың алғашқы үшеуі олардың барысында заң нормалары
қоғамдық қатынастар субъектілерінің әрекеттерімен тікелей жүзеге
асырылғандықтан құқықты тікелей жүзеге асыру нысандары деп аталады. Құқық
қолдану, оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде оқшауланады. Құқық
қолдану дегеніміз құқықты жүзеге асыруға бағытталған мемлекет қызметінің
бір нысаны болып табылады. Мемлекет өзінің қызметінде екі негізгі
функцияларды жүзеге асырады: құқықтық нормалар ережелерінің орындалуын
ұйымдастыру, дербес актілер көмегімен позитивті (дұрыс) реттеу; б) құқықты
бұзылудан сақтау және қорғау. Құқық қолдану жүзеге асырудың ерекше формасы
ретінде орындау, сақтау және пайдаланудан бірқатар сипаттық белгілерімен
ажыратылады.
Біріншіден құқық қолдану мемлекеттің ұйымдастырушы биліктік қызметі,
ол арқылы қоғамдық қатынастардың әртүрлі субъектілерінің арасындағы өзара
қатынастарға ұйымдасқан негіздерді қалыптастыру жолымен қоғамдық өмірді
тәртіпке келтіру, белгілі бір мәселелерді шешу құзіретті органдардың қолына
топтастырылады.
Аталған қызмет өмірдегі жағдайларды шешудің ерекше амалдарымен
байланысты болғандықтан кәсіби білімді, тәлімді талап етеді. Осыларды
ескере отырып мемлекет арнайы субъектілерді бекітіп, оларды осындай
қызметті жүзеге асыру үшін биліктік өкілеттіктерге ие қылады. Олардың
қатарына сот, прокуратура, полиция сияқты органдарды жатқызуға болады.
Құқық қолданудың мақсаты – құқық қолданушылардың жеке басының
қажеттіліктерін және тек құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы
тұлғалардың қажеттіліктерін емес, бүкіл қоғамның қажеттіліктерін және
мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Екіншіден, құқық қолдану арнайы әдебиетте құқық-қолданушылық
қатынастар деген атауға ие болған, нақты құқықтық қатынастар шеңберінде
жүзеге асырылады.
Құқық қолдану субъектісі – Мемлекет арқылы тиісті құзіреттерге ие
болған құқық қолданушылық қатынастарының белсенді қатысушысы, оған құқық
қолдану актісінің көмегі арқылы нақты өмірдегі жағдайларды шешу бағытында
негізгі рөл беріледі.
Үшіншіден, құқық қолдану қызметі ерекше, процессуалдық заңмен
бекітілген нысанада жүзеге асырылады. Бұл өз кезегінде қоғамдағы құқық
тәртібі мен заңдылықты нығайтуға, жеке адамдардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді.
Қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту барысында
құқық қолдану процессі барынша күрделі болып табылады. Жалпы айтқанда құқық
қолдану процессі үш негізгі сатыдан тұрады: а) істің оқиғалық негізін
анықтау; б) істің заңи негізін анықтау; в) іс бойынша шешім қабылдау.
Нақты іс бойынша құзіретті органдардың шешімі бекітілетін құқық
қолдану актісі, құқық қолдану қызметінің ресми нысаны және қорытындысы
болып табылады.
Ендеше соттың айыптау үкімі арқылы бекітілетін, тағайындалатын
қылмыстық жаза да құқық қолдану қызметінің бір түрі және ол осыған
құзіретті бірден-бір мемлекеттік орган сот арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандардан қылмыстық жазаның негізгі белгілерін анықтап
оның ұғымын тұжырымдауға болады.
Біріншіден, қылмыстық жаза – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге
асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімдіде босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Жоғарыда айтылған теориялық тұжырымдарды нақтылайтын болсақ,сот
үкімі арқылы қоғамға қауіпті қолсұгушылық жасаған адамды қылмыстық жазаға
тарту мемлекеттің, атап айтқанда оның ерекше органы соттың заңи құзіретімен
жүзеге асырылатын құқық қолдану қызметі болып табылады. Қылмыстық жазаның
тек сот арқылы, мемлекет атынан қолданылуы оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын көрсетеді.
Қылмыстық жазаның қылмыскердің жеке басына әсер етудің құралдарының
бірі ретіндегі оның көзқарастары, сенімдері, тәлімдері мен дағдыларын
өзгеріске ұшыратудағы объективтік мүмкіндіктерінің және жазаны өтеу
барысындағы түзету мен тәрбиелеудің шектері мәселелерін зерттеудің үлкен
теориялық және практикалық маңызы бар. Жазаның атқарылуын жүзеге асырушы
органдардың қызметінің тиімділігінің негіздері мен көрсеткіштері, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды қолданудың негіздемесі және жазаның әртүрлі ең
алдымен бас бостандығынан айыру мерзімдерінің оңтайлылығы сияқты аса
күрделі теориялық және практикалық мәселелер кешенінің шешілуі аталған
тақырыптың қаншалықты терең зерттелуіне негізделеді.
Сотталған адамдарды түзету және тәрбиелеудің мүмкіндіктері мен
шектері туралы мәселе тек құқықтық ғана емес сонымен қатар ол
криминологиялық, психологиялық, педагогикалық болып табылады. Сондықтан
берілген мәселені терең зерттеу қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары,
криминология, психология және педагогика сияқты ғылымдардың тұтастай
кешенінің мәліметтері негізінде ғана жүзеге аса алады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше нысаны ретінде
сотталған адамдардың түзелуіне, сотталған адамдардың және басқа да
тұлғалардың жаңадан қылмыс жасауының алдын алуға қызмет жасауы тиіс.
Басқаша айтқанда жаңадан немесе қайталап жасалатын қылмыстардың алдын алу
жазаның негізгі әлеуметтік қызметі болып табылады [7, 55.]. Қазақстан
Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен міндеттері
ретінде әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу,
сотталғандардың да, өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алу
осы мақсаттарға сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын реттеу,
сотталғандарды түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын, бостандығы мен
заңды мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек көрсету бекітілген
[8, 3.].
Жалпы негізде айтар болсақ қылмыстық жазалау тұтастай алғанда
айтарлықтай, ең алдымен қылмыстың қайталануының алдын алуға ықпал ете
алады. Дегенмен тек жазаны және түзету шараларын қолдану ғана қылмыстың
қайталануының алдын алуда шешуші рөл атқарады деп санау қате болар еді.
Әлеуметтік психологиялық қауымдастықтың тәрбиелеуші рөлі туралы айта
келіп А. М. Яковлев мынаған назар аударады әлеуметтендірудің барынша
тиімді тәсілдерінің қатарына жазалау жолымен жағымсыз жүріс-тұрысты жою
тәсілінен тиімдірек болып табылатын жағымды жүріс-тұрысты ынталандыру
тәсілін жатқызуға болады. Әлеуметтендірудің психологиялық сипаттағы барынша
тиімді құралдарын тәрбиеленушінің алдында беделі бар тұлға ғана қолдана
алады [9,154.].
Қоғам өміріндегі әртүрлі құбылыстар қарапайым түріндегі
функционалдық байланыста болмайды. Олардың арасында қоғам өмірінің
әлдеқандай жақтарының өзгеріске ұшырауы әлеуметтік факторлардың тұтастай
кешенінің бірдей мезгілде әсер етуімен шартталатын күрделі статистикалық
байланыс болады. Сонымен бірге олардың әрқайсысы өздеріне тәуелді құбылысқа
дербес түрде ықпал ете алады.
Диалектикалық себеп-салдарлық сипатқа ие болатын осындай
байланыстардың барысында қоғамдық құбылыстардың дамуындағы әлдебір
әлеуметтік үрдістің дамуына аталмыш факторлардың тұтастай кешенінің
әрекетінің сипатын және ықпал етуінің дәрежесін ескерген дұрыс. Осы
айтылғандар қылмыс, дәлірек айтқанда рецидивтік қылмыс сияқты күрделі
әлеуметтік құбылысқа да толықтай қатысты.
Қылмыстылықтың жай-күйі мен қарқындылығына әлеуметтік
факторлардың тұтастай алғандағы кешені әсер ететіндігі белгілі.
Қылмыстылықтың толықтай себебі – бұл қылмыстылықпен себепті және шартты
байланыста тұрған әлеметтік құбылыстардың барлық жиынтығы; қылмысты
өздерінің салдары ретінде туындататын осындай себепті диалектикалық
жиынтық, құбылыстардың кешенділігі сипатты болады деп атап көрсетеді Н. Ф.
Кузнецова [10, 8.]. Сондықтан қылмыстық жаза мен рецидивтік қылмыстылықты
өзара функционалдық тәуелділіктегі құбылыс ретінде қарастыру онша дұрыс
болмас еді. Олардың диалектикалық тәуелділігі барынша күрделірек.
Б. С. Никифоров рецидив пен қылмыстық және түзету-еңбектік
заңамасының жәй-күйі және заңды қолдану практикасының арасындағы тікелей
байланыс туралы болжам жасау көп жағдайда қате болып табылады дейді.
Осындай тәсілдің қауіптілігі оның ойынша қоғамның және оның өкілі – заң
шығарушының назарын қылмыстылықпен күресудегі кең көлемдегі әлеуметтік
ұйымдастырушылық шаралардан негізінен алғанда қылмыстық заңнаманы және оны
қолдану практикасын өзгерту бойынша шараларға қарай шамадан тыс ауыстырып
жіберетіндігінде [11, 10.].
Сонымен бірге жазаны қолдану мен рецидивтік қылмыстылықтың
арасындағы тікелей тәуелділікті тану өз кезегінде бостандыққа шыққан
адамдардың жүріс-тұрыстарына теріс ықпал ететін әртүрлі криминогендік
факторларды жеткілікті дәрежеде бағаламауға алып келіп, олардың жаңа,
жағымды әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісін қиындатқан болар еді.
Осы айтылғандардан кейін жаза, тұтастай алғандағы қылмыстылыққа
әсер ететін шешуші факторлардың қатарына жатқызылмайды деген тың тұжырым
қалыптасады [12,100. 13, 147.].
Осынау маңызды тұжырымды басшылыққа ала отырып жазалаудың
қылмыскердің жеке басына дербес түрде әсер етуінің мәселесін қарастырып,
орындалған жаза мен азаматтың одан кейінгі жүріс-тұрысының арасындағы
тәуелділікті тани отырып, оның болашақтағы өмір салтына болжам жасаған
абзал [14, 267.].
Жазаны өтеу барысында және одан кейін де сотталған адамның
жүріс-тұрысына жағымды да, жағымсыз да факторлар әсер ететіндіктен жеке
адамның жазаны өтегеннен кейінгі мінез-құлқы тек оған қатысты жүзеге
асырылған жазалау-тәрбиелеу үрдісінің нәтижелеріне ғана тәуелді болады деп
санау әрине қате болар еді. Қолайлы факторлар қол жеткізілген түзеу
нәтижелерін бекітеді, бостандыққа шыққан адамның жеке басының жағымды
жақтарының одан әрі қалыптасуына жағдай туғызады. Біздің өміріміздегі
қолайлы факторлармен салыстырғанда айтақаларлықтай аз кездесетін жағымсыз
факторлар белгілі бір дәрежеде жазаның жағымды рөлінің күшін жояды,
бостандыққа шыққан адамдардың жүріс-тұрысына теріс әсер етіп ақыр аяғында
олардың жаңа қылмыстарды жасауына себепші болуы мүмкін.
Түзеу мекемесінен бостандыққа шыққандармен қайтадан қылмыстың жасалуы
кейде бұрын өтелген жазамен ешқандай да байланысты емес факторлар
әрекетінің нәтижесі болуы да ғажап емес.
Адамның психикасы, әсіресе қалыптасып қалған мінез-құлқы бар
ересек адамдікі барынша кертартпалы (консервативті) және сыртқы әсер
етулерге салыстырмалы түрде алғанда барынша тұрақты болып келеді. Сондықтан
қалыптасып қалған көзқарастарды және сенімдерді шұғыл түрде өзгертуге
тырысу әрекеті ол адамдардың тарапынан айтарлықтай ішкі қарсылықтарды пайда
қылатын кездер сирек кездеспейді.
Жазасын өтеп жүрген сотталғандардың жүріс-тұрыстары тек ғана
қоғамға қарсы мінез-құлықтың белгілі бір автоматизмімен және тежеуші
ырықтардың болмауымен ғана емес, сонымен бірге осы тектес жүріс-тұрыстың
саналы түрде таңдалып алынуымен және мақсатты бағытымен, оның ниеттерінің
тұрақтылығымен де айқындалады. Сотталған адамдар оларға көрсетілетін
тәрбиелік әсер етулерді көп жағдайларда саналы түрде қабылдамай ғана
қоймай, сонымен бірге оларға қарсылық білдіруге тырысады.
Сол себепті қылмыскерлерді түзеу атап айтқанда түзеу
колонияларында тәрбиелеу барынша күрделі де қиын процесс болып табылады.
Қылмыскерлерді түзетудің қиындығы көп реттерде олардың мінез-
құлықтарының ниеттері, өмірлік және құндылықты ұстанымдары мен бағыттарының
жүйесі көрініс табатын жеке басының қалыптасқан қоғамдық санаға қарсылықты
сипатымен түсіндіріледі. Бас бостандығынан айыру орындарында
сотталғандардың жеке басының қоғамға қарсы сипаты еңбек етуден жалтарудан,
берілген тапсырмаларға теріс көзқарастарынан, жазаны өтудің бекітілген
тәртібін бұзудан, сотталғандардың өздігінен қызмет ету ұйымдарының жұмысына
қатысудан бас тартуынан ТМ-сі әкімшілігіне сенімсіздік танытудан көрініс
беруі мүмкін.
Сотталғандарды түзету мен тәрбиелеудің қиындығы сонымен қатар
олардың жеке басының қоғамға қарсылықты сипаты көп жағдайда олардың
жекелеген қоғамдық құбылыстарды, әртүрлі тұлғалардың әлеуметтік рөлдерін
қабылдау ерекшеліктерінен көрініс табады, олардың рухани мүдделерінің
деңгейімен де түсіндіріледі. Түзеу колонияларындағы жекелеген тұлғалар
жыныстық әуейіліктерге, порнографияға, құмарлықты қоздырушы көріністерге,
құмар ойындарға тым әуестік білдіреді.
Бас бостандығынан айыруды орындау жазаның өзге де түрі сияқты
қоғамдық қауіптілігінің және әлеуметтік-өнегелік бұзылуының деңгейі оларды
қоғамнан оқшаулауды талап ететін қылмыскерлерді түзету үшін қолайлы
жағдайды қалыптастыруы тиіс.
Сонымен бірге қылмыскерлерді бас бостандығынан айыру
орындарында түзету және тәрбиелеу процесі өзіндік ерекшеліктерге ие болып
және белгілі бір деңгейдегі жағымсыз жағдайда жүргізіледі: сотталғандардың
қоғамнан оқшаулануы, жағымсыз педагогикалық орта, тәрбиелік ықпал ету
құралдарының шектеулілігі және т. б.
Оқшаулау жағдайының адамдардың, негізінен алғанда эмоционалдық
өрісінде кейбір психикалық бұзылуларға алып келетіндігін психологтардың
көпшілігі мойындайды. Үрейлену, қорқыныш, көңілсіздік, енжарлық, жоғарғы
деңгейдегі күйгелектік түріндегі әлсіздік, жұмыс қабілетінің төмендеуі
сияқты психиканың жағымсыз өзгерістері адамды қоғамнан оқшаулаудың сөзсіз
серігі болып табылады.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандардың психикалық жағдайын
және оқшаулау мен бас бостандығынан айыру жағдайының оларға әсер етуіне
талдау жасай отырып А.Д. Глоточкин және В.Ф. Пирожков сотталғандардың
күрделі жағдайының бірі болып өзіне қамығуды, үрейді, күйзелісті, күйреуді,
енжарлықты біріктіретін фрустрация жағдайы табылатындығын атап көрсетеді.
Фрустрация сотталғандардың әрқайсысында әртүрлі жағдайда көрініс береді ол
өз кезегінде ерекше белсенділікті (агрессия, қыңырлық, жан күйзелісі )
немесе енжарлықты, ештеңеге зауқы соқпаушылықты пайда қылады [15,32-33.].
Сотталғандардың осындай психикалық жай-күйі олармен тәрбиелік жұмыстарды
жүргізуді қиындатады, еңбекпен тәрбиелеудің, саяси-тәрбиелік жұмыстардың
және оқытудың нәтижелерін төмендетеді
Сонымен бірге фрустрацияның (лат. frustratio-алдану, сәтсіздік, бос
үміттену) жазаны өтеудің бастапқы кезеңімен байланысты болатын сотталған
адамның психикасының уақытша жағдайы болып табылмайтындығын атап өту керек.
Аталған жағдай біршама уақытқа созылып және тек жазаны өтеу кезеңімен
шектелмей, жазаны өтеп бостандыққа шыққаннан кейінгі жаңа ортаға бейімделу
мерзімін де қамтуы мүмкін. К.Д. Шафранскаяның айтуынша сотталған адам
кейде сондай экстремалды жағдайға тап болады, пайда болған фрустрация
жағдайы ұзақ уақыт бойына сақталады және адамның мінез-құлқына, жүріс-
тұрысына және өмірдегі жоспарларына ықпал жасайды [16,173.].
Әлеуметтік психологияда фрустрация адам психикасының бейімделуге
қарама қайшы жай-күйі ретінде қарастырылады. Сондықтан сотталған адамдағы
ұзақ уақытқа созылған фрустрация жағдайы немесе оның бостандыққа шығу
кезінде пайда болуы бостандыққа шыққан адамның еркіндіктегі өмірге
бейімделуіне, оның жаңа әлеуметтік ұстанымдар мен функцияларды игеруіне
кедергі келтіретін елеулі фактор болып табылады.
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының түсінігі
Жалпы алғанда мақсат – қылмыстық құқықтық емес, философиялық категория
болып табылады. Алайда оның мәнісін ұғынбай қылмыстық жазаның мақсаттарын
түсіну мүмкін болмайды.
Философиялық тұрғыдан алғанда іс-әрекет арқылы қол жеткізуге
бағытталған болашақ нәтижені сана арқылы сезінуді мақсат ретінде түсіндіру
кең таралған. Ол әрдайым адамның болашаққа болжам жасауымен және өзінің
әрекеттерінің нәтижесін көре білуімен байланысты болады. Бір жағынан
алғанда мақсат – болашақтың нұсқасы, әлі де болса қол жеткізуді қажет
ететін іс-әрекеттің болашақ нәтижесі болып табылса, екінші жағынан – қол
жеткізуге тырысатын нәтиженің ойдағы бейнесі болып табылады. Мысалы,
қылмыстық жазаны қолдану жолымен жазалау саясатын жүзеге асыра отырып
қылмыстылықтың алдын алу мақсатын көздеу. Басқаша айтқанда, бұл біз өзіміз
қолымызды жеткізгіміз келетін нәтиженің біздің санамыздағы нұсқасы десек те
болады. Сонымен қатар ол заңнамада бекітілгендіктен ол бізбен танылған және
нақты түрде бар болып есептелінеді.
Мақсат тек болашақта болатын нәрсені ғана көрсетіп қоймайтындығын
сонымен қатар біз өзіміз қолымызды жеткізгіміз келетінді қалай және қандай
құралдармен жүзеге асыратынымызды және неге тырысатынымызды да
көрсететіндігін айту керек. Мақсаттың кез келген болашақты емес, тек іс
әрекет арқылы қол жеткізілетін қажетті нәтижені ғана білдіретін ерекшелігі
де осында [17, 26.].
Қылмыстық жазаның мақсатын айқындай қылмыстық құқықтың барынша маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады. Оның шешілуіне құқықтың бұл саласының
көптеген институттарының құрастырылуы ғана емес, қылмыстық заңнаманың
өзінің де мақсатты бағытта қолданылуы да тәуелді [18, 52.].
Жаза тек кінәліге қоғамға тағы да залал келтіруге кедергі жасау және
басқаларды осыны жасаудан ұстап қалу мақсатын көздейді - жазады Чезаре
Беккариа.
Н.С. Таганцев жазаның мақсаттарын айқындай отырып былай деп атап
көрсетеді: Өзінің жасаған іс-әрекеттері үшін кінәліге келтірілетін жеке
жапа шектіру бола отырып, жаза мемлекет жазаға тарта отырып көздейтін
мақсаттарға қызмет ететін немесе ете алатындай болып ұйымдастырылуы тиіс
[19, 97.].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы заң әдебиеттерінде жазаның
мақсаттары мен міндеттерінің мәселелеріне көп назар аударылған. Аталған
мәселенің күрделілігі жекелеген авторлардың жазаның кейбір мақсаттарын
сәтті түрде тұжырымдай отырып мысалы, түзетушілік, алдын алушылық немесе
қорғаушылық сияқты, бірқатар жағдайларда олардың соңғысын жазаның бірден-
бір мақсаты ретінде қарастырып Кеңес мемлекетіндегі жазаның нақты рөлін
бұрмалады.
Жазаның мақсаттарынан солар арқылы жеке міндеттер шешіліп, мақсатарға
қол жеткізу жолындағы аралық нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін жазаның
функцияларын, яғни атқартын қызметінің негізгі бағыттарын ажырата білу
керек. Жазаның мақсаттарын оның атқаратын қызметімен араластырып жіберу
әдебиеттерда кездесіп қалады және де бұл олардың әрқайсысын дұрыс ұғынуға
кедергі келтіріп ғана қоймайды сонымен бірге жазаның әлеуметтік тағайынын,
қылмыстық практиканың бағытын бұрмалайды.
Мысалы, жазаның мақсатының сапасында жапа шектіруді танығанда осындай
жағдай орын алады. Н.А. Беляев Жапа шектіруді жазаның мақсаты ретінде
қарастыра отырып біз құқық бұзушыға жасаған қылмыс үшін сазайын тарттыру
үшін жәбір келтіру мен жапа шектіруді түсінеміз - деп жазады [20, 25.].
Біздің ойымызша осындай түсінік заңға сәйкес келмейтін, тіпті қайшы келетін
сияқты. И.И. Карпец осындай көзқарасты жақтай отырып мынадай ой тастайды
Егер жаза жапа шектіре отырып әлдебір мақсаттарға қол жеткізетін болса,
онда жапа шектіру жазаның мақсаттарының бірі болып табылады [21, 141.].
Қазақстандық белгілі ғалым Д.С. Чукмайтов рецидивтік қылмыстардың
алдын алу мақсатында қылмыстық жазаны қолдану мәселесін зерттей келе
өкінішке орай кез-келген жазаның мазмұнын сотталған адамды әлдеқандай
құқықтар мен бостандықтардан айыру мен шектеуден көрініс табатын жапа
шектіру болып табылатындығын мамандардың барлығы бірдей мойындай
бермейді... Нәтижесінде практикалық қызметкерлер мен ғалымдар арсында әсер
етудің қылмыстық-құқылық шаралары жүйесіндегі қылмыстық жазаның орнын
анықтауда керағар пікірлер қалыптасады... Жазаның анықтамасынан оның өзегі
болып табылатын және оны басқа қылмыстық-құқылық шаралардан ажырататын
маңызды құрылымдық элементі жасағаны үшін жапа шектіруді алып тастауға
болмайды. Әр нәрсені өз атауымен атай отырып, тек аталған элемент
қарастырылатын қылмыстық-құқылық шараларды ғана жаза қатарына жатқызуға
болады-деп атап көрсеткен.[21, 139-140.]. Алайда, біздің ойымызша, жапа
шектіруді қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Сонымен бірге осы жапа шектіру мәселесі төңірегінде біздің
пайымдауымызша белгілі-бір терминологиялық қателік бар. Себебі орыс тілінде
ол кара деп беріледі егер біз оны жапа шектіру деп қолданатын болсақ,
онда оның семантикалық сәйкессіздігіне тап болатын сияқтымыз. Жапа шегу
ұғымын қазақ тілінде жәбірленушіге де қатысты қолданатын болсақ, онда біз
шындықтан алыстап кетпейтін болармыз. Сондықтан жазаның жапа шектірушілік
белгісіне қатысты қазақ тілінде қазіргі уақытта көп қолданыла бермейтін
бірақ та кара сөзінің мағынасын дәл беретін зауал сөзін қолдану осы
мәселе төңірегіндегі анықтылыққа себебін тигізер еді деп ойлаймыз [22, 197-
198.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-бабында жазаның
мақсаттары: Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді деп
бекітілген.
Бұрын қолданыста болған Қазақ КСР-ның 1959 жылғы 22 шілдеде
қабылданған Қылмыстық кодексінде жазаның басқалай тұжырымы берілген болтын:
Жаза жасаған қылмыс үшін тек жапа шектіру болып ғана табылмайды, сонымен
бірге сотталғандарды еңбекке деген адал көзқарас, заңдарды дәл орындау,
социалистік тұрмыс ережелеріне құрметпен қарау рухында түзеу және қайта
тәрбиелеу және де сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатын көздейді.
Жоғарыда келтірілген мысалдан қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексте
кеңес заманынындағы Қылмыстық кодекспен салыстырғанда жазаның мақсаттарына
қатысты өзгешеліктердің бар екендігін айқын аңғарамыз. Қазіргі Қылмыстық
кодекстің 38-бабының 1-бөлімінде берілген жазаның түсінігі мен оның
мазмұнының анықтамасынан басқа жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатында қолданылатындығы бекітілген. Одан басқа жапа шектіру
туралы ескертпе алынып тасталған және қазіргі күн тұрғысынан алғанда
талапқа сай келмейтін риторика мәтіннен шығарылған.
Жаңа Қылмыстық кодекстің жазаны жасалған қылмыс үшін жапа шектіру
анықтамасынан бас тартуы өзіндік негіздемеге ие. Бұл жерде ол жаза және
жапа шектіру ұғымдарының синонимдер болып табылатындығын басшылыққа алған
тәрізді. Сондықтан жазаға жапа шектіру ретінде анықтама беру аталған
құбылыстың мазмұнын айқындауда ешқандай толыққандық бермейді.
Қазақ КСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексіндегі жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді деген ереже
қазіргі уақытта да өзінің маңызын жоғалтпай Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексінің 38-бабында өз көрінісін тапқан.
Бұл ереже енді одан жоғарғы деңгейге көтеріліп Ізгілік қағидаттары деп
аталатын қағиданың құрамдас бөлшегіне айналған.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасының негізгі қағидаттары өз көріністерін
тапқандығын айта кеткен орынды деп санаймыз:
. заңдылық қағидасы - әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығы сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленеді;
. кінәлілік қағидасы – қылмыс жасау, яғни осы кодексте көзделген
қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-
бір негізі болып табылады; адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған
қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және пайда болған
қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс;
. заң алдындағы теңдік қағидасы – қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына,
тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң
алдында тең;
. әділеттілік қағидасы – қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы
Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы
Кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза
тағайындалады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың негізі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-10
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .11-39
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .11-24
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-29
1. 3. Жазасын өтеп шыққандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің жазаның
мақсаттарына қол жеткізудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 30-39
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазаның
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..40-60
ІІ. 1. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру жазаның аса маңызды мақсаты
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40-45
ІІ. 2. Сотталғандарды
түзету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 46-55
ІІ. 3. Жаңа қылмыстардың жасалуынан
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ..55-60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61 -64
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65-67
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі көптеген қылмыстардың құрамын жаңадан бекітіп ғана қоймай
сонымен бірге жаза мәселесіне де жаңа сападан, жаңа көзқарас тұрғысынан
қарастырған деп айтуға негіз бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы бола отырып
қылмыстық жаза қылмыстық құқықтың аса маңызды институты болып қала
беретіндігі белгілі. Осыған байланысты қазақстанның қылмыстық құқығындағы
жаза мәселесі және қылмыстық жазаның мақсаттарымен байланысты мәселелер
қазіргі уақытта үлкен маңызға ие болып отыр.
Өзіміз таңдап алған тақырыбымыздың өзіндік ерекшеліктеріне сай біз
зерттеу жұмысымыздың мазмұнында құқықтық-нормативтік актілерді, оқулық
әдебиеттерді, зерттеу әдебиеттерін талдау негізінде қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызы тақырыбын
терең ашуға тырыстық.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-баб. 2-бөлім.
қылмыстық жазаның төмендегідей нақты мақсаттарын бекіткен атап айтқанда,
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу
және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру болып табылады.
Қоғамдағы қылмыстылықтың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында
шешуші маңыз әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару,
идеологиялық, құқықтық және мәдени-тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға
беріледі.
Алайда қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте
жаза қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті
құралы ретінде сақталып қалады. Дегенмен бас бостандығынан айыру түріндегі
жаза заңға қандай сәйкестікте де жүзеге асырылғанымен түзету колониясының
жағдайында сотталған адамның жеке басындағы жағымды өзгерістерге қол
жеткізудің өте күрделі іс болып табылатындығын мойындаған дұрыс.
Сотталғандарды түзету қоғам мен мемлекеттің стратегиялық қажеттіліктеріне,
қоғам өмірін демократиялау мен ізгілендірудің мүдделеріне ақыр аяғында,
сотталған адамды түзетіп қалыпты қоғамдық-пайдалы қызметке қайтып оралуына,
құқыққа сай жүріп-тұратын азаматтың дағдылары мен қажеттіліктерін сіңіруге
жауап береді. Аталған мақсат сонымен бірге сотталғандардың түзелуін бірінші
кезекке қоятын қылмыскерлерге қараудың халықаралық стандарттарына да сай
келеді.
Қылмыстылықтың, соның ішінде қылмыстың қайталануының алдын алуда,
яғни олардан сақтандыру бағытындағы қазіргі кезеңде ұйымдастырылып жүзеге
асырылуы тиіс шаралардың бірі болып қылмыстың алдын алу мәселесін жан-жақты
зерттеу және осының негізінде кепіл-кеңестерді тұжырымдау және де оларды
тәжірибеде қолданудың тетіктерін жасақтау болып табылады.
1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне еңгізілген Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі еліміздің 1995 жылғы 30 тамызда
бүкілхалықтық дауыс беру арқылы қабылданған Конституциясына және
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен принциптеріне
негізделген. Еліміздің ата заңында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары – деп бекітілген [1, 8.]. Аталған конституциялық нормада
мемлекетіміздің тағайынының ең басты қағидасы, ашылып көрсетілген және де
ол мемлекеттің барлық құрылымдары үшін бұлжытпай орындалуы міндеттілігін
жүктейді.
Еліміздің ұлттық құқық жүйесінің құрамдас бөлшегі болып табылатын
қылмыстық құқық саласы да адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғам
және мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға арналған
нормативті ережелердің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық құқыққа теоретикалық негізде алғандағы жалпы құқық
құбылысына тән ортақ белгілер тиісті болғанымен, қылмыс құқығы айта
қаларлықтай өзіндік ерекшеліктерге ие деп ойлаймыз. Аталған ерекшелікті
біздің ойымызша мынадан байқауға болатындай. Мәселен салыстырылмалы түрде
азаматтық қатынастарды алсақ, олар заңмен рұқсат етілген қатынастар яғни
субъектінің мүмкін жүріс-тұрысын белгілейтін нормалардан тұратыны белгілі.
Ал қылмыс немесе қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылық, заңмен
қатаң тыйым салынған әрекеттер болып табылады басқаша айтқанда, қоғамда
қылмыс болмауы тиіс. Алайда адамзат өркениетінің дамуы барысында өмір сүріп
келе жатқан мемлекеттердің ешқайсысы қылмыстылық мәселесін түбегейлі шешкен
емес. Жалпы қылмыстық-құқылық қатынас қылмыс жасаған адам мен мемлекет
арасында пайда болады яғни әрбір қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті
әрекеттердің нәтижесінде ол қатынастардың пайда болуының бастаушысы болып
табылады. Мемлекет қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылықтың қандай
зияны бар екенін ескере отырып, адамның құқықтары мен бостандықтарын жәнеде
мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық-құқылық
нормаларды бекітеді.
Мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы қабылдаған нормативті-
құқықтық акті бола отырып қылмыстық құқық қылмыс пен жаза, қылмыстық
жауаптылық негізі, жаза жүйелері, жазаны тағайындаудың тәртібі мен
шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды
белгілейтін ережелер болып табылады.
Қылмыстық құқықтың қылмыстылықпен күрестегі міндетін барынша
қарқынды түрде жүзеге асырудағы тиімді құралдардың бірі қылмыстық жазалау
арқылы қылмыстан сақтандыру болып табылады. Қылмыс жүріс-тұрыстың кез
келген ауытқушылық түрі сияқты қажеттіліктер мен мүдделердің және қоғамда
бекітілген моральдық және құқықтық талаптар арасындағы қайшылықтарды
шешудің қақтығыстық тәсілдерімен сипатталады. Жүріс-тұрыстың әлдеқандай
үлгісін адамның таңдап алуына сыртқы факторлар әлеуметтік жағдайлар және
өмірдегі нақты ситуацияның да, сонымен бірге жеке адамның қоғамдық
интеграциясының салдары болып табылатын әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктері де ықпал етеді. Сонымен қатар адам оның жүріс-тұрысын
қоғамның қалай бағалайтындығын және ол жүріс-тұрыстың бекітілген заңдар
және ережелермен қалай сәйкесетіндігін ескерусіз қалдыра алмайды.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі – қылмыстан
сақтандыру болып табылады. Қылмыстық құқық жалпы, арнайы сақтандару
функцияларын жүзеге асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез
келген қылмысты істеуге тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ
жаза тағайындауды белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру
қылмыстық заң тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға
қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен
күрестегі маңызы атты тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысымызда біз
қылмыстық жаза ұғымының теориялық, құқықтық және әлеуметтік маңыздылығын
ашып көрсетуге тырыстық. Қылмыстық жаза оның мақсаттары, қоғамдық
қатынастарды реттеудегі маңызы және қылмыстық жазаның мақсаттарына қол
жеткізу құралдарын дамыту мен жетілдіру мәселелері қазіргі уақытта өте
көкейтесті деп ойлаймыз. Құқықтық мемлекеттің дамуын қамтамасыз ететін
құралдардың бірі дұрыс айқындалған қылмыстық-құқықтық саясат болып
табылады. Біздің елімізде бұл адамды, оның өмірін, құқықтарын,
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп жариялаған Негізгі Заңнан келіп
шығады. Заң бұзушыларға қарсы қатаң жазалау шараларынан бас тарта отырып,
мемлекет олардың жауапкершілігінің ақылға қонымды түрлерін орнықтырады, ол
құқықтық саясаттан және жазаны орындау жүйесін ырықтандырудан көрінеді.
Нәтижесінде, егер осыдан біраз ғана бұрын Қазақстан бас бостандығынан
айырылғандардың саны жағынан әрбір 100,000 адамға шаққанда АҚШ пен Ресейден
кейін дүние жүзінде үшінші орында тұрса, бұл көрсеткіш бойынша ол қазір 24-
позицияға түсті [2, 92].
Біздің ойымызша қылмыстық жазаның жоғарыда аталып көрсетілген
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күресте, соның ішінде қылмыстың
қайталануына жол бермеудегі маңызы аса зор.
Сөзіміз дәлелді болуы үшін статистикалық мәліметтерге сүйенер болсақ,
Қазақстан Республикасында 2006 жылы тіркелген 128,041 қылмыстың 10235-і,
яғни 13,4%-ы бұрын қылмыс жасаған тұлғалармен жасалған, ал 2007 жылдың
қорытындысында бұл көрсеткіш төмендегідей болған жалпы тіркелген 114705
қылмыстың 8599-ы, яғни 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін жауаптылыққа
тартылған тұлғалармен жасалған. Баспасөз беттерінде жарияланған деректерге
қарағанда бір мектеп оқушысы үшін бір жылда мемлекет қазынасынан шамамен 18
мың, бір студент үшін 66 мың, бас бостандығынан айыруға сотталған адамды
ұстау үшін 370 мың теңге жұмсалады екен. Қылмыстық жазаның өз мақсатына қол
жеткізбеуі өз кезегінде көрсетілген қаржаттың текке жұмсалғандығын
көрсетпей ме?
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстық жазаның атқарылуы мен оның
мақсатарына қол жеткізу мәселелерін арнайы қарастырған зерттеу жұмыстары
баршылық олардың қатарына мына көрсетілген авторлардың М. Д. Шаргордский
Наказание, его цели и эффективность, Г.Ф. Хохряков Наказание в виде
лишения свободы: оценка эффективности, И.В. Каретников Криминологические
проблемы исполнения и отбывания уголовного наказания в виде лишения
наказания атты тақырыптарда жүргізілген зерттеу жұмыстары құрайды.
Қазақстандық зерттеушілерге қатысты айтар болсақ қылмыстық жазаның
атқарылуының әртүрлі аспектілеріне Д.С. Чукмайтов, А. Сманов, Р.
Жансараева, Г. Вардаев, С. Жорабеков зерттеу жүргізген. Біз өзіміздің
зерттеу жұмысымызда мүмкіндігінше аталған жұмыстарды пайдаландық.
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі болып қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізу өрісінде пайда болатын қоғамдық қатынастар
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан
Республикасының әрекет етуші заңамасына және арнайы зерттеу әдебиеттеріне
талдау жасау арқылы қылмыстық жазаның мақсаттарына және оларға қол
жеткізудің қылмыстылыққа қарсы күрестегі маңызына және жаза институтына
қылмыстық-құқықтық баға беру болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін келесідей негізгі
міндеттерді шеуге тырыстық: қылмыстық жазаның жалпы ұғымын ашу, қылмыстық
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық баға беру, қылмыстық жазаның
мақсаттарына қол жеткізудің қылмыстылықпен күрестегі маңызына назар аудару,
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың қылмыстық жазаның
мақсатарымен арақатынасының ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдістері мен әдістемесі. Дипломдық жұмысты орындау
барысында ғылыми зерттеудің ортақ және арнайы заңи әдістері қолданылды.
Тарихи-салыстымалы тәсіл мәселені зерттеуде қолданылатын әртүрлі
тәсілдерді талдау арқылы қылмыстық жазаны қолдану мен қылмыстық жазаның
мақсаттарының ортақ және өзіндік ерекшеліктерін ашу мүмкіндігіне ие боламыз
және қылмыстық заңнаманың дамытылуының нақты сатыларында, қоғамдық
қатынастардың дамуы үрдісіндегі өзгерістерге салыстырмалы түрде талдау
жасау арқылы оларды бағалау мүмкін болады.
Логикалық тәсіл қылмыстық жазаның мақсаттарының пайда болуы мен
әрекет етуінің ішкі заңдылықтарын ашуға, логика нормаларының негізінде
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық сипаттама жасауға мүмкіндікті пайда
қылады.
Диалектикалық тәсіл жалпыдан жекеге өту барысында қылмыстық жазаның, оның
қолданылуының тікелей нақты мақсаттарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасының және
басқа да құқық салаларының нормалары құрайды. Сонымен қатар дипломдық
жұмыста әлеуметтану, психология, криминология ғылымдарының қылмыстық
жазаның мақсатарына қол жеткізу және оның қылмыстылықпен күрестегі маңызына
қатысты жаңа тұжырымдары өзінің көріністерін тапты.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық негіздері. Дипломдық жұмысты орындау
барысында біз өз мүмкіндігімізше қылмыстық жазаның мақсаттарына қатысты тек
теориялық тұжырымдарды ғана емес, сонымен бірге қылмыстық жазаны өтеуге
байланысты түзеу мекемелерінің жұмыстарына талдау жасауға, олардың қазіргі
таңда атқарып жатқан жұмыстарының жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі
тиімділігін қарастырдық. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы жанындағы
Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің Маңғыстау
облысы бойынша басқармасының ақпараттық – статистикалық материалдары,
Маңғыстау облысы жергілікті соттарының жұмыстары туралы негізгі
статистикалық ақпараттар пайдаланылып оларға талдау жасалды. Сонымен бірге
Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің облыстар және Астана қаласы бойынша
басқармаларының тергеу изоляторлары және арнайы есепке алу саласы бойынша
қызметінің 2006-2007 жылдары жасалған жұмыстарының шолуы, еліміздің түзеу
мекемелеріндегі тәрбиелік жұмыстардың жәй-күйі туралы шолу пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
ТАРАУ І. Қылмыстық құқықтығы жазаның және қылмыстық жазаның мақсаттарының
ұғымы
1. 1. Жазаның жалпы ұғымы мен белгілері
Қоғамдағы қылмыстың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында шешуші
рол, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару, идеологиялық,
құқықтық және мәдени – тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға беріледі. Алайда
қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте жаза, қоғамды
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті құралы ретінде сақталып
қалады.
Әрбір қылмыстық-құқылық норманың санкциясында қарастырылған
жазаланушылық кез-келген қылмыстың міндетті белгісі болып табылады –
қылмыстық құқыққа қайшылықтың белгісі. Жазалануға жатпайтын қылмыстың
болмауы сияқты қылмыссыз жаза да болмайды.
Қазіргі замандағы жазаға байланысты қылмыстық саясат екі негізгі
бағытта жүргізіледі. Бірінше – қатаң жазаның сақталуы және қажет болған
жағдайда оларды қылмыскер рецидивистерге және ауыр қылмыстарға кінәлі
адамдарға қатысты күшейту. Екінші бағыт – қоғамдық қауіптілігі төмен немесе
онша ауыр емес қылмыстарды бірінші рет жасауда кінәлі адамдарға қатысты
жазаны жеңілдету немесе жазаны, ондай адамдарға ықпал етудің өзге
шараларымен ауыстыру.
Жаза норма шығармашылық және құқық қолданушылық қызметінде заңдылық,
гуманизм, демократизм және жауапкершілікті дербестендіру принциптерімен
қатаң сәйкестікте жүзеге асырылуы тиіс.
Жаза – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған, қылмыс жасаған адамға
соттық айыптау үкімі арқылы қолданылатын жазаға тартылған адамның
құқықтарын және бостандықтарын шектеуден тұратын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы[3, 31.]. Жаза әрдайым мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Кез-келген
қылмыстық жазаның өзіндік жапа шектіру ерекшеліктері де осыдан көрініс
табады. Сотталған қылмыскердің жеке басының еңбек және мүліктік құқықтарын
шектеуден жазаның жапа шектірушілік қасиеттерін байқауға болады.
Жаза – мемлекеттік ықпал ету шарасы. Аталған принцип оның тек
қылмыстық заңда бекілетіндігін білдіреді. Жазаның қылмыстық заңда ғана
қарастырылатындығы қылмыстық-құқылық нормалардың санкциясында жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде
негізінен санкцияның екі түрі көрсетілген. Олар салыстырмалы – айқындалған
және баламалы санкциялар болып табылады. Салыстармалы – айқындалған санкция
жазаның мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп белгілейді. Кейбір
реттерде қылмыстық-құқылық нормада жазаның ең жоғарғы шегі ғана
көрсетіледі. Аталған жағдайда жазаның төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімдерінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептелуі тиіс. Көп жағдайларда қылмыстық заң
нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі көрсетіледі. Санкцияның
мұндай түрі қатысушылықпен жасалған қылмыстар бойынша жаза тағайындау
барысында әрбір қатысушының қылмысқа қатысудағы ролін, олардың жеке
бастарының ерекшеліктерін ескере отырып әрбір жасалған қылмыстардың мән-
жайларына қатысты жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік береді. Балама
санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы жазаның
екі немесе оданда көп түрінің біреуін таңдап алып қолдануға мүмкіндік
береді. Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
дінге қөзқарасына, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептермен немесе өзге кез келген жағдайлар бойынша тікелей
немесе жанама шектеу – екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. (141-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа кінәлі адамға
бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап алуға жол береді.
Қылмыстық жаза тек сотпен және айыптау үкімі арқылы тағайындалады.
Ешқандай басқа мемлекеттік органның, қоғамдық ұйымдардың қылмыстық жазаны
қолдануға құқығы жоқ. Бұл қылмыстық жазалау саясатының конституцияда
бекітілген принципі болып табылады. Конституцияның 77 бабының 3 бөлігінің 1
бөлімшесінде: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелінеді – деп
бекітілген[4, 34.]. Бұдан шығатын қортынды егер адамның белгілі бір
қылмысқа кінәлілігі сотта дәлелденбесе ол адамға қылмыстық жазаны қолдануға
ешқандай негіз болмайды. Сонымен қатар конституцияның 76-бабында сот
шешімдерінің үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл
аумағында міндетті күші болатындығы бекітілген3. Қылмыстық жазаны анықтау
мен қолданудың негіздемесі, тек қылмыс болып табылады. Құқықтың басқа
салаларында тиісінше өзге негіздемлер әкімшілік құқық бұзушылық, тәртіптік
теріс қылық, азаматтық-құқықтық деликтер болуы мүмкін.
Қылмыстық жазалардың жүйесі тұтастай алғанда және әрбір жекелеген
түрі өзінің қаталдығы бойынша құқықтық жауапкершіліктің басқа түрлерімен
салыстарғанда репрессивтік мәніске ие болады. Олар сотталғандардың құқықтық
шектелуінің көлемі бойынша және мемлекет атынан шығарылатын соттың айыптау
үкімінде жазаны тағайындау фактісінде көрсетілетін моралдық – саяси
айыптаушылығы бойынша да қаталырақ болады. Сонымен қатар кез-келген
қылмыстық жаза сотталғандық атағына ие қылады.
Жаза жүйесі (қылмыстық) құқықтың өзге салаларындағы құқықтық
жауаптылық түрлері жүйесімен салыстырғанда кеңірек және бас бостандығынан
айыру сияқты жазаның кейбір түрлері тек қылмыстық құқыққа ғана тән болады.
Қылмыстық жаза қылмыскерді, оған тиісті белгілі бір игіліктерден айырады
және қылмыскер мен оның іс-әрекетінің мемлекетпен теріс бағалануын
білдіреді. Қылмыстық жаза ол қолданылған тұлғаға сөзсіз жапа шектірді.
Жазаның нақ осы қасиеті оның қажетті белгісі болып табылып оны жаза ретінде
нақтылайды. Жапа шектіру, жаза арқылы қылмыскерлерді қорқыту үшін және
қоғамға қауіпті, тұрақсыз элементтерге әсер етуге қажет. Алайда жапа
шектіруді, қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Жазаның жапа шектіруі нәтижесінде ол объективті түрде және сөзсіз
қылмыскерге және айналасындағы адамдарға психикалық ықпал етеді, жалпы және
арнайы привентивті яғни, алдын-алу ықпалын тигізеді. Себебі, қылмыскерде,
өзге тұлғаларда жаза арқылы жапа шегуге ұшырағысы келмейді. Әрине,
қылмыстық жазаның белгілі бір тұлғаға қолданылуы ол адамның одан кейін
ешқандай қылмыс жасамауына кепілдік әсте бермейді. Дегенменде жазалардың
қандай жүйесі қабылданып, олар қалай қолданылса да жаза әрқашан алдын
алушылық ықпалын тигізген және тигізеді. Себебі қоғам мүшелерінің белгілі
бір көпшілігі қылмыстық жазалаудан қорыққандықтан қылмыс жасаудан бас
тартады.
Қылмыстың алдын алу үшін мемлекетпен алынатын шаралар шеңбері тек
жазалау шараларымен салыстырғанда әлдеқайда кең. Олардың арасында жаза
сипатына ие болмайтын мәжбүрлеу шаралары бар (медициналық, тәрбиелік).
Мәжбүрлеу шаралары болып табылмайтын қылмыстың әлеуметтік себептерімен
күрес шаралары. Мысалы, салауатты өмір салтын насихаттау, маскүнемдікпен,
нашақорлықпен күресу саясатын жүзеге асыру т.б. Қоғаммен қолданылатын
қылмыстылықпен күрес шаралары кей реттерде мәжбүрлеу шаралары бола отырып
ешқашан да жазалау шаралары болып табылмайды.
Егерде қылмыстың жасалауының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары жапа шектірмейтін болса ол жазалау шарасы болып
табылмайды, ол тәрбиелеу сипатындағы немесе қауіпсіздік шарасы болуы
мүмкін. Атап айтқанда олардың қатарына қоғамдық қауіпті іс-әрекеттерді
жасаған кәмелетке толмағандарға қарсы қолданылатын тәрбиелеу шараларын
жатқызуға болады. Егер мәжбүрлеу шарасында теріс баға беру болса және ол
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің алдын алу мақсатын көздесе, бірақ міндетті
түрде жапа шектіруі тиіс деген ұғым қалыптаспуы керек. Егер мәжбүрлеу
шарасында теріс бағалау элементі болмаса ол да жазалау шарасы болып
табылмайды. Ондай шаралар қатарына есі дұрыс еместерге қолданылатын
медициналық мәжбүрлеу шараларын жатқызамыз.
Мемлекетпен қолданылатын мәжбүрлеу шаралары қоғамға қауіпті іс-
әрекеттер үшін қолданыла отырып келесі талаптарға жауап бергенде ғана
жазалау шаралары болып табылады: 1) кінәліге жапа шектіреді; 2) кінәліге
және оның іс-әрекетіне мемлекет атынан теріс баға беріледі; 3) кінәлі
адамның және басқа тұлғалардың болашақта қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
жасауының алдын алу мақсатын көздейді[5, 67.].
Яғни жапа шектіру мен тәрбиелеу жазаның мазмұны болып табылады. Тек
аталған екі элементтің болуы барысында ғана біз жаза туралы айта аламыз.
Егер жапа шектіру тәрбиелеумен толықтырылмаса немесе егер тәрбиелеу жапа
шектірусіз қолданылатын болса онда аталған жағдайдың екеуінде де жаза
болмайды. Жаза өзінің мазмұны бойынша жапа шектіру бола отырып ол қорқытуды
туындатады, себебі жапа шектіру элементіне ие болғандықтан адамды
бірнәрседен айыруға ұшыратады. Сонымен бірге жаза тәрбиелеу бола отырып көз
жеткізуді туындатады ол жазаның нәтижесінде адамның жүріс-тұрысының белгілі
бір түріне және қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған тұлғаға теріс баға
берілуі арқылы пайда болады.
Егер жазаны қолдану барысында оның тәрбиелік мәні жоғалатын болса
онда одан тек қорқыту ғана қалады. Жапа шектіру тек өздігінен енді жаза
болып табыла алмайды себебі ол жазаның қоғам алдында тұрған, басқаша
айтқанда оған қоғам сенім білдіретін міндеттерді атқару қабілеті жоғалады.
Сондықтан жазаны қолдану заңды және ізгілікті болуы тиіс.
Енді қылмыстық жазаның құқық қолданудың ерекше формасы ретіндегі
теоретикалық мәселелеріне тоқталайық. Құқықтың әлеуметтік мәнісі адамдардың
жүріс-тұрысын реттеуден көрінетіні белгілі. Алайда мемлекетпен бектілген
құқықтық нормалар өзінің реттеуші ролін оларды жүзеге асырудың күрделі
механизмінсіз атқара алмайды.
Құқық нормалар әртүрлі нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар
негізінен бірқатар мән-жайлармен себептеледі: а) құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың мазмұны және сипатының әр алуан болуы: б) адамдардың
жүріс-тұрысына құқықтың ықпал ету құралдарының әртүрлі болуы: в) құқық
нормасы мазмұнының өзіндік ерекшелігі: г) әлдеқандай субъектінің құқықтық
реттеудің жалпы жүйесіндегі алатын орны, оның заңи ережелерге көзқарасы: д)
құқыққа сай жүріс-тұрыстың сыртқы көрінісінің нысаны [6, 98.].
Субъектілердің іс-әрекеттерінің, олардың белсенділік деңгейі мен
бағытталулары бойынша құқықты сақтау, орындау, пайдалану және қолдануды
бөліп көрсетуге болады.
Жоғарыда аталғандардың алғашқы үшеуі олардың барысында заң нормалары
қоғамдық қатынастар субъектілерінің әрекеттерімен тікелей жүзеге
асырылғандықтан құқықты тікелей жүзеге асыру нысандары деп аталады. Құқық
қолдану, оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде оқшауланады. Құқық
қолдану дегеніміз құқықты жүзеге асыруға бағытталған мемлекет қызметінің
бір нысаны болып табылады. Мемлекет өзінің қызметінде екі негізгі
функцияларды жүзеге асырады: құқықтық нормалар ережелерінің орындалуын
ұйымдастыру, дербес актілер көмегімен позитивті (дұрыс) реттеу; б) құқықты
бұзылудан сақтау және қорғау. Құқық қолдану жүзеге асырудың ерекше формасы
ретінде орындау, сақтау және пайдаланудан бірқатар сипаттық белгілерімен
ажыратылады.
Біріншіден құқық қолдану мемлекеттің ұйымдастырушы биліктік қызметі,
ол арқылы қоғамдық қатынастардың әртүрлі субъектілерінің арасындағы өзара
қатынастарға ұйымдасқан негіздерді қалыптастыру жолымен қоғамдық өмірді
тәртіпке келтіру, белгілі бір мәселелерді шешу құзіретті органдардың қолына
топтастырылады.
Аталған қызмет өмірдегі жағдайларды шешудің ерекше амалдарымен
байланысты болғандықтан кәсіби білімді, тәлімді талап етеді. Осыларды
ескере отырып мемлекет арнайы субъектілерді бекітіп, оларды осындай
қызметті жүзеге асыру үшін биліктік өкілеттіктерге ие қылады. Олардың
қатарына сот, прокуратура, полиция сияқты органдарды жатқызуға болады.
Құқық қолданудың мақсаты – құқық қолданушылардың жеке басының
қажеттіліктерін және тек құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы
тұлғалардың қажеттіліктерін емес, бүкіл қоғамның қажеттіліктерін және
мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Екіншіден, құқық қолдану арнайы әдебиетте құқық-қолданушылық
қатынастар деген атауға ие болған, нақты құқықтық қатынастар шеңберінде
жүзеге асырылады.
Құқық қолдану субъектісі – Мемлекет арқылы тиісті құзіреттерге ие
болған құқық қолданушылық қатынастарының белсенді қатысушысы, оған құқық
қолдану актісінің көмегі арқылы нақты өмірдегі жағдайларды шешу бағытында
негізгі рөл беріледі.
Үшіншіден, құқық қолдану қызметі ерекше, процессуалдық заңмен
бекітілген нысанада жүзеге асырылады. Бұл өз кезегінде қоғамдағы құқық
тәртібі мен заңдылықты нығайтуға, жеке адамдардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді.
Қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту барысында
құқық қолдану процессі барынша күрделі болып табылады. Жалпы айтқанда құқық
қолдану процессі үш негізгі сатыдан тұрады: а) істің оқиғалық негізін
анықтау; б) істің заңи негізін анықтау; в) іс бойынша шешім қабылдау.
Нақты іс бойынша құзіретті органдардың шешімі бекітілетін құқық
қолдану актісі, құқық қолдану қызметінің ресми нысаны және қорытындысы
болып табылады.
Ендеше соттың айыптау үкімі арқылы бекітілетін, тағайындалатын
қылмыстық жаза да құқық қолдану қызметінің бір түрі және ол осыған
құзіретті бірден-бір мемлекеттік орган сот арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандардан қылмыстық жазаның негізгі белгілерін анықтап
оның ұғымын тұжырымдауға болады.
Біріншіден, қылмыстық жаза – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге
асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімдіде босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Жоғарыда айтылған теориялық тұжырымдарды нақтылайтын болсақ,сот
үкімі арқылы қоғамға қауіпті қолсұгушылық жасаған адамды қылмыстық жазаға
тарту мемлекеттің, атап айтқанда оның ерекше органы соттың заңи құзіретімен
жүзеге асырылатын құқық қолдану қызметі болып табылады. Қылмыстық жазаның
тек сот арқылы, мемлекет атынан қолданылуы оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын көрсетеді.
Қылмыстық жазаның қылмыскердің жеке басына әсер етудің құралдарының
бірі ретіндегі оның көзқарастары, сенімдері, тәлімдері мен дағдыларын
өзгеріске ұшыратудағы объективтік мүмкіндіктерінің және жазаны өтеу
барысындағы түзету мен тәрбиелеудің шектері мәселелерін зерттеудің үлкен
теориялық және практикалық маңызы бар. Жазаның атқарылуын жүзеге асырушы
органдардың қызметінің тиімділігінің негіздері мен көрсеткіштері, шартты-
мерзімінен бұрын босатуды қолданудың негіздемесі және жазаның әртүрлі ең
алдымен бас бостандығынан айыру мерзімдерінің оңтайлылығы сияқты аса
күрделі теориялық және практикалық мәселелер кешенінің шешілуі аталған
тақырыптың қаншалықты терең зерттелуіне негізделеді.
Сотталған адамдарды түзету және тәрбиелеудің мүмкіндіктері мен
шектері туралы мәселе тек құқықтық ғана емес сонымен қатар ол
криминологиялық, психологиялық, педагогикалық болып табылады. Сондықтан
берілген мәселені терең зерттеу қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары,
криминология, психология және педагогика сияқты ғылымдардың тұтастай
кешенінің мәліметтері негізінде ғана жүзеге аса алады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше нысаны ретінде
сотталған адамдардың түзелуіне, сотталған адамдардың және басқа да
тұлғалардың жаңадан қылмыс жасауының алдын алуға қызмет жасауы тиіс.
Басқаша айтқанда жаңадан немесе қайталап жасалатын қылмыстардың алдын алу
жазаның негізгі әлеуметтік қызметі болып табылады [7, 55.]. Қазақстан
Республикасының қылмыстық-атқару заңдарының мақсаттары мен міндеттері
ретінде әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғандарды түзеу,
сотталғандардың да, өзге адамдардың да жаңа қылмыстар жасауының алдын алу
осы мақсаттарға сәйкес жазаларды өтеудің тәртібі мен жағдайларын реттеу,
сотталғандарды түзеу құралдарын анықтау, олардың құқықтарын, бостандығы мен
заңды мүдделерін қорғау, әлеуметтік бейімделуге көмек көрсету бекітілген
[8, 3.].
Жалпы негізде айтар болсақ қылмыстық жазалау тұтастай алғанда
айтарлықтай, ең алдымен қылмыстың қайталануының алдын алуға ықпал ете
алады. Дегенмен тек жазаны және түзету шараларын қолдану ғана қылмыстың
қайталануының алдын алуда шешуші рөл атқарады деп санау қате болар еді.
Әлеуметтік психологиялық қауымдастықтың тәрбиелеуші рөлі туралы айта
келіп А. М. Яковлев мынаған назар аударады әлеуметтендірудің барынша
тиімді тәсілдерінің қатарына жазалау жолымен жағымсыз жүріс-тұрысты жою
тәсілінен тиімдірек болып табылатын жағымды жүріс-тұрысты ынталандыру
тәсілін жатқызуға болады. Әлеуметтендірудің психологиялық сипаттағы барынша
тиімді құралдарын тәрбиеленушінің алдында беделі бар тұлға ғана қолдана
алады [9,154.].
Қоғам өміріндегі әртүрлі құбылыстар қарапайым түріндегі
функционалдық байланыста болмайды. Олардың арасында қоғам өмірінің
әлдеқандай жақтарының өзгеріске ұшырауы әлеуметтік факторлардың тұтастай
кешенінің бірдей мезгілде әсер етуімен шартталатын күрделі статистикалық
байланыс болады. Сонымен бірге олардың әрқайсысы өздеріне тәуелді құбылысқа
дербес түрде ықпал ете алады.
Диалектикалық себеп-салдарлық сипатқа ие болатын осындай
байланыстардың барысында қоғамдық құбылыстардың дамуындағы әлдебір
әлеуметтік үрдістің дамуына аталмыш факторлардың тұтастай кешенінің
әрекетінің сипатын және ықпал етуінің дәрежесін ескерген дұрыс. Осы
айтылғандар қылмыс, дәлірек айтқанда рецидивтік қылмыс сияқты күрделі
әлеуметтік құбылысқа да толықтай қатысты.
Қылмыстылықтың жай-күйі мен қарқындылығына әлеуметтік
факторлардың тұтастай алғандағы кешені әсер ететіндігі белгілі.
Қылмыстылықтың толықтай себебі – бұл қылмыстылықпен себепті және шартты
байланыста тұрған әлеметтік құбылыстардың барлық жиынтығы; қылмысты
өздерінің салдары ретінде туындататын осындай себепті диалектикалық
жиынтық, құбылыстардың кешенділігі сипатты болады деп атап көрсетеді Н. Ф.
Кузнецова [10, 8.]. Сондықтан қылмыстық жаза мен рецидивтік қылмыстылықты
өзара функционалдық тәуелділіктегі құбылыс ретінде қарастыру онша дұрыс
болмас еді. Олардың диалектикалық тәуелділігі барынша күрделірек.
Б. С. Никифоров рецидив пен қылмыстық және түзету-еңбектік
заңамасының жәй-күйі және заңды қолдану практикасының арасындағы тікелей
байланыс туралы болжам жасау көп жағдайда қате болып табылады дейді.
Осындай тәсілдің қауіптілігі оның ойынша қоғамның және оның өкілі – заң
шығарушының назарын қылмыстылықпен күресудегі кең көлемдегі әлеуметтік
ұйымдастырушылық шаралардан негізінен алғанда қылмыстық заңнаманы және оны
қолдану практикасын өзгерту бойынша шараларға қарай шамадан тыс ауыстырып
жіберетіндігінде [11, 10.].
Сонымен бірге жазаны қолдану мен рецидивтік қылмыстылықтың
арасындағы тікелей тәуелділікті тану өз кезегінде бостандыққа шыққан
адамдардың жүріс-тұрыстарына теріс ықпал ететін әртүрлі криминогендік
факторларды жеткілікті дәрежеде бағаламауға алып келіп, олардың жаңа,
жағымды әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісін қиындатқан болар еді.
Осы айтылғандардан кейін жаза, тұтастай алғандағы қылмыстылыққа
әсер ететін шешуші факторлардың қатарына жатқызылмайды деген тың тұжырым
қалыптасады [12,100. 13, 147.].
Осынау маңызды тұжырымды басшылыққа ала отырып жазалаудың
қылмыскердің жеке басына дербес түрде әсер етуінің мәселесін қарастырып,
орындалған жаза мен азаматтың одан кейінгі жүріс-тұрысының арасындағы
тәуелділікті тани отырып, оның болашақтағы өмір салтына болжам жасаған
абзал [14, 267.].
Жазаны өтеу барысында және одан кейін де сотталған адамның
жүріс-тұрысына жағымды да, жағымсыз да факторлар әсер ететіндіктен жеке
адамның жазаны өтегеннен кейінгі мінез-құлқы тек оған қатысты жүзеге
асырылған жазалау-тәрбиелеу үрдісінің нәтижелеріне ғана тәуелді болады деп
санау әрине қате болар еді. Қолайлы факторлар қол жеткізілген түзеу
нәтижелерін бекітеді, бостандыққа шыққан адамның жеке басының жағымды
жақтарының одан әрі қалыптасуына жағдай туғызады. Біздің өміріміздегі
қолайлы факторлармен салыстырғанда айтақаларлықтай аз кездесетін жағымсыз
факторлар белгілі бір дәрежеде жазаның жағымды рөлінің күшін жояды,
бостандыққа шыққан адамдардың жүріс-тұрысына теріс әсер етіп ақыр аяғында
олардың жаңа қылмыстарды жасауына себепші болуы мүмкін.
Түзеу мекемесінен бостандыққа шыққандармен қайтадан қылмыстың жасалуы
кейде бұрын өтелген жазамен ешқандай да байланысты емес факторлар
әрекетінің нәтижесі болуы да ғажап емес.
Адамның психикасы, әсіресе қалыптасып қалған мінез-құлқы бар
ересек адамдікі барынша кертартпалы (консервативті) және сыртқы әсер
етулерге салыстырмалы түрде алғанда барынша тұрақты болып келеді. Сондықтан
қалыптасып қалған көзқарастарды және сенімдерді шұғыл түрде өзгертуге
тырысу әрекеті ол адамдардың тарапынан айтарлықтай ішкі қарсылықтарды пайда
қылатын кездер сирек кездеспейді.
Жазасын өтеп жүрген сотталғандардың жүріс-тұрыстары тек ғана
қоғамға қарсы мінез-құлықтың белгілі бір автоматизмімен және тежеуші
ырықтардың болмауымен ғана емес, сонымен бірге осы тектес жүріс-тұрыстың
саналы түрде таңдалып алынуымен және мақсатты бағытымен, оның ниеттерінің
тұрақтылығымен де айқындалады. Сотталған адамдар оларға көрсетілетін
тәрбиелік әсер етулерді көп жағдайларда саналы түрде қабылдамай ғана
қоймай, сонымен бірге оларға қарсылық білдіруге тырысады.
Сол себепті қылмыскерлерді түзеу атап айтқанда түзеу
колонияларында тәрбиелеу барынша күрделі де қиын процесс болып табылады.
Қылмыскерлерді түзетудің қиындығы көп реттерде олардың мінез-
құлықтарының ниеттері, өмірлік және құндылықты ұстанымдары мен бағыттарының
жүйесі көрініс табатын жеке басының қалыптасқан қоғамдық санаға қарсылықты
сипатымен түсіндіріледі. Бас бостандығынан айыру орындарында
сотталғандардың жеке басының қоғамға қарсы сипаты еңбек етуден жалтарудан,
берілген тапсырмаларға теріс көзқарастарынан, жазаны өтудің бекітілген
тәртібін бұзудан, сотталғандардың өздігінен қызмет ету ұйымдарының жұмысына
қатысудан бас тартуынан ТМ-сі әкімшілігіне сенімсіздік танытудан көрініс
беруі мүмкін.
Сотталғандарды түзету мен тәрбиелеудің қиындығы сонымен қатар
олардың жеке басының қоғамға қарсылықты сипаты көп жағдайда олардың
жекелеген қоғамдық құбылыстарды, әртүрлі тұлғалардың әлеуметтік рөлдерін
қабылдау ерекшеліктерінен көрініс табады, олардың рухани мүдделерінің
деңгейімен де түсіндіріледі. Түзеу колонияларындағы жекелеген тұлғалар
жыныстық әуейіліктерге, порнографияға, құмарлықты қоздырушы көріністерге,
құмар ойындарға тым әуестік білдіреді.
Бас бостандығынан айыруды орындау жазаның өзге де түрі сияқты
қоғамдық қауіптілігінің және әлеуметтік-өнегелік бұзылуының деңгейі оларды
қоғамнан оқшаулауды талап ететін қылмыскерлерді түзету үшін қолайлы
жағдайды қалыптастыруы тиіс.
Сонымен бірге қылмыскерлерді бас бостандығынан айыру
орындарында түзету және тәрбиелеу процесі өзіндік ерекшеліктерге ие болып
және белгілі бір деңгейдегі жағымсыз жағдайда жүргізіледі: сотталғандардың
қоғамнан оқшаулануы, жағымсыз педагогикалық орта, тәрбиелік ықпал ету
құралдарының шектеулілігі және т. б.
Оқшаулау жағдайының адамдардың, негізінен алғанда эмоционалдық
өрісінде кейбір психикалық бұзылуларға алып келетіндігін психологтардың
көпшілігі мойындайды. Үрейлену, қорқыныш, көңілсіздік, енжарлық, жоғарғы
деңгейдегі күйгелектік түріндегі әлсіздік, жұмыс қабілетінің төмендеуі
сияқты психиканың жағымсыз өзгерістері адамды қоғамнан оқшаулаудың сөзсіз
серігі болып табылады.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандардың психикалық жағдайын
және оқшаулау мен бас бостандығынан айыру жағдайының оларға әсер етуіне
талдау жасай отырып А.Д. Глоточкин және В.Ф. Пирожков сотталғандардың
күрделі жағдайының бірі болып өзіне қамығуды, үрейді, күйзелісті, күйреуді,
енжарлықты біріктіретін фрустрация жағдайы табылатындығын атап көрсетеді.
Фрустрация сотталғандардың әрқайсысында әртүрлі жағдайда көрініс береді ол
өз кезегінде ерекше белсенділікті (агрессия, қыңырлық, жан күйзелісі )
немесе енжарлықты, ештеңеге зауқы соқпаушылықты пайда қылады [15,32-33.].
Сотталғандардың осындай психикалық жай-күйі олармен тәрбиелік жұмыстарды
жүргізуді қиындатады, еңбекпен тәрбиелеудің, саяси-тәрбиелік жұмыстардың
және оқытудың нәтижелерін төмендетеді
Сонымен бірге фрустрацияның (лат. frustratio-алдану, сәтсіздік, бос
үміттену) жазаны өтеудің бастапқы кезеңімен байланысты болатын сотталған
адамның психикасының уақытша жағдайы болып табылмайтындығын атап өту керек.
Аталған жағдай біршама уақытқа созылып және тек жазаны өтеу кезеңімен
шектелмей, жазаны өтеп бостандыққа шыққаннан кейінгі жаңа ортаға бейімделу
мерзімін де қамтуы мүмкін. К.Д. Шафранскаяның айтуынша сотталған адам
кейде сондай экстремалды жағдайға тап болады, пайда болған фрустрация
жағдайы ұзақ уақыт бойына сақталады және адамның мінез-құлқына, жүріс-
тұрысына және өмірдегі жоспарларына ықпал жасайды [16,173.].
Әлеуметтік психологияда фрустрация адам психикасының бейімделуге
қарама қайшы жай-күйі ретінде қарастырылады. Сондықтан сотталған адамдағы
ұзақ уақытқа созылған фрустрация жағдайы немесе оның бостандыққа шығу
кезінде пайда болуы бостандыққа шыққан адамның еркіндіктегі өмірге
бейімделуіне, оның жаңа әлеуметтік ұстанымдар мен функцияларды игеруіне
кедергі келтіретін елеулі фактор болып табылады.
1. 2. Қылмыстық жазаның мақсаттарының түсінігі
Жалпы алғанда мақсат – қылмыстық құқықтық емес, философиялық категория
болып табылады. Алайда оның мәнісін ұғынбай қылмыстық жазаның мақсаттарын
түсіну мүмкін болмайды.
Философиялық тұрғыдан алғанда іс-әрекет арқылы қол жеткізуге
бағытталған болашақ нәтижені сана арқылы сезінуді мақсат ретінде түсіндіру
кең таралған. Ол әрдайым адамның болашаққа болжам жасауымен және өзінің
әрекеттерінің нәтижесін көре білуімен байланысты болады. Бір жағынан
алғанда мақсат – болашақтың нұсқасы, әлі де болса қол жеткізуді қажет
ететін іс-әрекеттің болашақ нәтижесі болып табылса, екінші жағынан – қол
жеткізуге тырысатын нәтиженің ойдағы бейнесі болып табылады. Мысалы,
қылмыстық жазаны қолдану жолымен жазалау саясатын жүзеге асыра отырып
қылмыстылықтың алдын алу мақсатын көздеу. Басқаша айтқанда, бұл біз өзіміз
қолымызды жеткізгіміз келетін нәтиженің біздің санамыздағы нұсқасы десек те
болады. Сонымен қатар ол заңнамада бекітілгендіктен ол бізбен танылған және
нақты түрде бар болып есептелінеді.
Мақсат тек болашақта болатын нәрсені ғана көрсетіп қоймайтындығын
сонымен қатар біз өзіміз қолымызды жеткізгіміз келетінді қалай және қандай
құралдармен жүзеге асыратынымызды және неге тырысатынымызды да
көрсететіндігін айту керек. Мақсаттың кез келген болашақты емес, тек іс
әрекет арқылы қол жеткізілетін қажетті нәтижені ғана білдіретін ерекшелігі
де осында [17, 26.].
Қылмыстық жазаның мақсатын айқындай қылмыстық құқықтың барынша маңызды
мәселелерінің бірі болып табылады. Оның шешілуіне құқықтың бұл саласының
көптеген институттарының құрастырылуы ғана емес, қылмыстық заңнаманың
өзінің де мақсатты бағытта қолданылуы да тәуелді [18, 52.].
Жаза тек кінәліге қоғамға тағы да залал келтіруге кедергі жасау және
басқаларды осыны жасаудан ұстап қалу мақсатын көздейді - жазады Чезаре
Беккариа.
Н.С. Таганцев жазаның мақсаттарын айқындай отырып былай деп атап
көрсетеді: Өзінің жасаған іс-әрекеттері үшін кінәліге келтірілетін жеке
жапа шектіру бола отырып, жаза мемлекет жазаға тарта отырып көздейтін
мақсаттарға қызмет ететін немесе ете алатындай болып ұйымдастырылуы тиіс
[19, 97.].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы заң әдебиеттерінде жазаның
мақсаттары мен міндеттерінің мәселелеріне көп назар аударылған. Аталған
мәселенің күрделілігі жекелеген авторлардың жазаның кейбір мақсаттарын
сәтті түрде тұжырымдай отырып мысалы, түзетушілік, алдын алушылық немесе
қорғаушылық сияқты, бірқатар жағдайларда олардың соңғысын жазаның бірден-
бір мақсаты ретінде қарастырып Кеңес мемлекетіндегі жазаның нақты рөлін
бұрмалады.
Жазаның мақсаттарынан солар арқылы жеке міндеттер шешіліп, мақсатарға
қол жеткізу жолындағы аралық нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін жазаның
функцияларын, яғни атқартын қызметінің негізгі бағыттарын ажырата білу
керек. Жазаның мақсаттарын оның атқаратын қызметімен араластырып жіберу
әдебиеттерда кездесіп қалады және де бұл олардың әрқайсысын дұрыс ұғынуға
кедергі келтіріп ғана қоймайды сонымен бірге жазаның әлеуметтік тағайынын,
қылмыстық практиканың бағытын бұрмалайды.
Мысалы, жазаның мақсатының сапасында жапа шектіруді танығанда осындай
жағдай орын алады. Н.А. Беляев Жапа шектіруді жазаның мақсаты ретінде
қарастыра отырып біз құқық бұзушыға жасаған қылмыс үшін сазайын тарттыру
үшін жәбір келтіру мен жапа шектіруді түсінеміз - деп жазады [20, 25.].
Біздің ойымызша осындай түсінік заңға сәйкес келмейтін, тіпті қайшы келетін
сияқты. И.И. Карпец осындай көзқарасты жақтай отырып мынадай ой тастайды
Егер жаза жапа шектіре отырып әлдебір мақсаттарға қол жеткізетін болса,
онда жапа шектіру жазаның мақсаттарының бірі болып табылады [21, 141.].
Қазақстандық белгілі ғалым Д.С. Чукмайтов рецидивтік қылмыстардың
алдын алу мақсатында қылмыстық жазаны қолдану мәселесін зерттей келе
өкінішке орай кез-келген жазаның мазмұнын сотталған адамды әлдеқандай
құқықтар мен бостандықтардан айыру мен шектеуден көрініс табатын жапа
шектіру болып табылатындығын мамандардың барлығы бірдей мойындай
бермейді... Нәтижесінде практикалық қызметкерлер мен ғалымдар арсында әсер
етудің қылмыстық-құқылық шаралары жүйесіндегі қылмыстық жазаның орнын
анықтауда керағар пікірлер қалыптасады... Жазаның анықтамасынан оның өзегі
болып табылатын және оны басқа қылмыстық-құқылық шаралардан ажырататын
маңызды құрылымдық элементі жасағаны үшін жапа шектіруді алып тастауға
болмайды. Әр нәрсені өз атауымен атай отырып, тек аталған элемент
қарастырылатын қылмыстық-құқылық шараларды ғана жаза қатарына жатқызуға
болады-деп атап көрсеткен.[21, 139-140.]. Алайда, біздің ойымызша, жапа
шектіруді қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Сонымен бірге осы жапа шектіру мәселесі төңірегінде біздің
пайымдауымызша белгілі-бір терминологиялық қателік бар. Себебі орыс тілінде
ол кара деп беріледі егер біз оны жапа шектіру деп қолданатын болсақ,
онда оның семантикалық сәйкессіздігіне тап болатын сияқтымыз. Жапа шегу
ұғымын қазақ тілінде жәбірленушіге де қатысты қолданатын болсақ, онда біз
шындықтан алыстап кетпейтін болармыз. Сондықтан жазаның жапа шектірушілік
белгісіне қатысты қазақ тілінде қазіргі уақытта көп қолданыла бермейтін
бірақ та кара сөзінің мағынасын дәл беретін зауал сөзін қолдану осы
мәселе төңірегіндегі анықтылыққа себебін тигізер еді деп ойлаймыз [22, 197-
198.].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-бабында жазаның
мақсаттары: Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ
сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа
қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді деп
бекітілген.
Бұрын қолданыста болған Қазақ КСР-ның 1959 жылғы 22 шілдеде
қабылданған Қылмыстық кодексінде жазаның басқалай тұжырымы берілген болтын:
Жаза жасаған қылмыс үшін тек жапа шектіру болып ғана табылмайды, сонымен
бірге сотталғандарды еңбекке деген адал көзқарас, заңдарды дәл орындау,
социалистік тұрмыс ережелеріне құрметпен қарау рухында түзеу және қайта
тәрбиелеу және де сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатын көздейді.
Жоғарыда келтірілген мысалдан қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексте
кеңес заманынындағы Қылмыстық кодекспен салыстырғанда жазаның мақсаттарына
қатысты өзгешеліктердің бар екендігін айқын аңғарамыз. Қазіргі Қылмыстық
кодекстің 38-бабының 1-бөлімінде берілген жазаның түсінігі мен оның
мазмұнының анықтамасынан басқа жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатында қолданылатындығы бекітілген. Одан басқа жапа шектіру
туралы ескертпе алынып тасталған және қазіргі күн тұрғысынан алғанда
талапқа сай келмейтін риторика мәтіннен шығарылған.
Жаңа Қылмыстық кодекстің жазаны жасалған қылмыс үшін жапа шектіру
анықтамасынан бас тартуы өзіндік негіздемеге ие. Бұл жерде ол жаза және
жапа шектіру ұғымдарының синонимдер болып табылатындығын басшылыққа алған
тәрізді. Сондықтан жазаға жапа шектіру ретінде анықтама беру аталған
құбылыстың мазмұнын айқындауда ешқандай толыққандық бермейді.
Қазақ КСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексіндегі жаза тән азабын
шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді деген ереже
қазіргі уақытта да өзінің маңызын жоғалтпай Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексінің 38-бабында өз көрінісін тапқан.
Бұл ереже енді одан жоғарғы деңгейге көтеріліп Ізгілік қағидаттары деп
аталатын қағиданың құрамдас бөлшегіне айналған.
Осы орайда Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасының негізгі қағидаттары өз көріністерін
тапқандығын айта кеткен орынды деп санаймыз:
. заңдылық қағидасы - әрекеттің қылмыстылығы мен жазаланушылығы сол
әрекет жасалған уақытта қолданылып жүрген заңмен белгіленеді;
. кінәлілік қағидасы – қылмыс жасау, яғни осы кодексте көзделген
қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-
бір негізі болып табылады; адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған
қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және пайда болған
қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс;
. заң алдындағы теңдік қағидасы – қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына,
тұрғылықты жеріне немесе өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң
алдында тең;
. әділеттілік қағидасы – қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы
Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы
Кодекстің Жалпы бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза
тағайындалады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың негізі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz