Қылмыстық жаза жүйесіндегі айыппұлдың түсінігі мен қалыптасу тарихы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЙЫППҰЛДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және оның мақсаттары, қылмыстық заңдағы жаза жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстанда айыппұлдың тарихына қысқаша талдау ... ... ... ... ... .31
1.3. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ..45

2 ТАРАУ. АЙЫППҰЛ ЖАЗАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1. Айыппұл жазасының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.2 Айыппұл жазасын қолдану тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3. Айыппұл жазасының орындалу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77

Қазіргі кезде мемлекетімізде заңдылықты бекіту, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселелеріне ерекше көңіл аударылып отыр. “Конституциялық деңгейде мемлекетіміз Қазақстанда жоғары құндылықтар ретінде адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатынын жария етті.” “Сондықтан заң ұстамшыл азаматтардың, олардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық қорғау органдарының басты міндеті”- деді Н.Ә.Назарбаев республикамыздың құқық қорғау құрылымдары басшыларының кеңейтілген кеңесінде. Бастысы,- деді ол,- адамдарды қамау орындарына бағыттау емес, адамның бұзылған құқығын қалпына келтіру. Егер жәбірленушінің құқығы қалпына келтірілсе, оның басқа талаптары болмаса, жұмыс “кәрзеңкеге” емес, әділеттілікті қалпына келтіру үшін атқарылғаны”/1/.
Қылмыстық-атқару жүйесінің 2000 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіткен үкіметтік Бағдарламаның қабылдануы маңызды оқиға болды. Бағдарламадағы көптеген ережелер ҚР Қылмыстық-атқару кодексінде көрініс тапты. 1998 жылы қабылданған бұл кодексте жазаны өтеу тәртібінің адамгершілік идеясына сай болуы ескерілген. Сотталушының жеке басының қауіпсіздігіне кепілдік беретін бапта осы заңнамаға алғаш рет енгізілді. Ал, 1998 жылы Қазақстан қинау мен адам абыройына нұқсан келтіретін жазалаудың түрлеріне қарсы Халықаралық Конвенцияны бекітті.
Адам құқықтарын қорғауға бағытталған шаралар жасалғанымен темір тордағы жағдай түзелмей отыр. Тағдыр тәлкегімен темір тордың арғы бетінен шыққандардың проблемалары шаш етектен. Абақтылардың аузы-мұрнынан шыға толтырылуы, киер киім мен ішер астың жетімсіздігі, дәрі-дәрмектің тапшылығы мен көптен жөндеу көрмеген тұрғын жайлардың аянышты халін оңалту біп күннің ісі емес. Бұл өз кезегінде сотталушылар үшін дұрыс коммуналды-тұрмыстық жағдай жасауды, сотталушылармен тәрбиелік жұмыстар жүргізуді және режимді ұйымдастыруды қиындатады. Қазіргі уақытта түрмеге қамау жеке адамға, жанұяға және қоғамға зиян келтіреді деген пікір басым. Шығындар аса көп – олардың қатарына түрмелерді соғуға, ғимараттарды, түрме әкімшілігін ұстауға, қамаудағы адамдардың тамағы мен оларды күзетуге кететін шығындарды жатқызуға болады.
Егер барлық халықаралық ережелерді біріктіріп және олардан, басты мәселені алсақ - біз түрмеге қамау туралы айқын қағидалар мен көзқарастардың нақты жинағын аламыз. Түрме жазаны өтеуді қамтамасыз етеді, бірақ қамаудағы адамға да, қоғамға да ештеңе бермейді. Қорқыту құралы ретінде оның ролі тым болымсыз. Түрмеге қамау қылмыскерді қоғамнан оқшаулайды, бірақ түрмедегі халықтың санының динамикасы мен қылмыстардың динамикасының арасында тікелей байланыс жоқ. Зерттеулер түрме қоғам өміріне қылмыстардың қайталануын алдын алуда қаншалықты аз септігін тигізетіндігін көрсетеді. Қазіргі түрмелердің құндылығы тым шектелген, және болашақта біз қылмыстардың тиімді жауаптарын тауып, түрмелердегі қамауға алынған адамдар санын ары қарай азайтуды қарастыруымыз қажет.

1. Н.Назарбаев: Законопослушание и правопорядок – основа нашей стабильности // Казахстанская правда. – 2002ж. – 30 наурыз.
2. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистика және ақпарат орталығынан алынған 1998 жыл мен 2003 жыл аралығындағы қылмыстық жауаптылыққа және қылмыстық жаза шараларына тартылғандардың саны жөніндегі есеп
3. Уголовное право зарубежных стран. Общая часть. Институт международного права и экономики им. А.С. Грибоедова. Под ред. И.Д. Козочкина. М., 2003. 360-шы бет.
4. Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті жарғы. Алматы, ``Санат``. 1994. 30-шы бет.
5. Джекебаев У.С. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алматы, “Наука”. 1987. 112-ші, 115-ші беттер.
6. Никифоров В.С. Уголовное законодательство Республики Индии. М., “Юридическая литература”. 1958. 21-ші бет.
7. Уголовное законодательство зарубежных стран. М., “Зерцало”. 1999. 27-ші бет.
8. Малиновский А.А. Уголовное право зарубежных государств. М., “Новый Юрист”. 1998. 26-шы бет.
9. Преступление и наказание в Англии, США, ФРГ, Японии. М., “Юридическая литература”. 1991. 17-ші бет.
10. Лихачев В.А. Уголовное право в независимых странах. М., “Зерцало”. 1999. 122-ші бет.
11. Преступление и наказание в Англии, США, ФРГ, Японии. “Юридическая литература”. 1991. 78-ші бет.
12. Преступление и наказание в Англии, США, ФРГ, Японии. “Юридическая литература”. 1991. 40-ші бет.
13. Кузнецова Н., Вельцель Л. Уголовное право ФРГ. М., издат. МГУ. 1980. 110-шы бет.
14. Никифоров В.С. Уголовное законодательство Республики Индии. оловное законодательство Республики Индии. М., “Юридическая литература”. 1958. 104-ші бет.
15. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнение наказаний по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1999. 22-ші бет.
16. Уголовное законодательство зарубежных стран. М., “Зерцало”. 1999. 133-ші бет.
17. Лихачев В.А. Уголовное право в независимых странах. М., “Зерцало”. 1999. 19-20-шы беттер.
18. Преступление и наказание в Англии, США, ФРГ, Японии. “Юридическая литература”. 1991. 67-ші бет.
19. Чучаев А.И. Цели наказания в советском уголовном праве. М., издат. ВЮЗИ. 1989. 48-53-ші беттер.
20. Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. М., “Наука” 1990. 48-ші бет.
21. Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986. 114-ші бет.
22. Ной И.С. Сущность и функции наказания в советском государстве. Политика – юридическое исследование. Саратов, 1973. 177-ші бет.
23. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, “Жеті жарғы”, 2001. 189-ші бет.
24. Келина С.Г. Значение принципа справедливости для уголовной политики. Криминология и уголовная политика. М., 1985. 42-43-ші беттер.
25. Чучаев А.И. Цели наказания в советском уголовном праве. М., издат. ВЮЗИ. 1989. 52-ші бет.
26. Бұғыбай Б.Д. Қылмыстық жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары. Оқу құралы. Түркістан, Қ.А. Ясауи ат. Халықаралық қазақ-түрік университеті. 1999. 15-ші бет.
27. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, “VІTA”. 1998. 195-ші бет.
28. Никифоров В.С. Наказание и его цели. //Советское государство и права. 1981. N9. 67-ші бет.
29. Кудрявцев В. Н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982. 258-ші бет.
30. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 2-ое допол. Издат. ЛГУ. 30-ші бет.
31. Карпец И.И. Наказание. Социальные, правовые и криминологическое проблемы. М., 1973. 112-ші бет.
32. Алауханов Е.О., Рахметов С.М. Жаза. Алматы, “Өркениет”. 1999. 12-ші бет.
33. Наумов А.В. Қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Аударған: Дулатбеков Н.О. Астана, “Фолиант”. 2001. 408-ші бет.
34. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. Алматы, “Юрист”. 2004. 4-ші бет.
35. Жунусов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики. Алматы, 1995. 9-шы бет.
36. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. М., “Наука”. 1997. 365-ші бет.
37. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы. “Жеті жарғы”. 2001. 189-шы бет.
38. Бұғыбай Б.Д. Қылмыстық жазаны жеке даралаудың негізгі қағидалары. Оқу құралы. Түркістан, Қ.А. Ясауи ат. Халықаралық қазақ-түрік университеті. 1999. 16-шы бет.
39. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алматы, “Наука”. 1990. 121-122-ші беттер.
40. Чучаев А.И. Цели наказания в советском уголовном праве. М., издат. ВЮЗИ. 1989.
41. Уткин В.А. Наказание и исправительно-трудовое воздействие. Томск, 1984. 75-ші бет.
42. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998. “VІTA”. 153-ші бет.
43. А.А. Пиантковский. Курс советского уголовного права. 1-ші Том, М., “Наука”. 1970. 134-ші бет.
44. Алауханов Е.О., Рахметов С.М. Жаза. Алматы, “Өркениет”. 1999. 76-шы бет.
45. Советское уголовное право. Общая часть. М., Госюриздат. 1959. 259-шы бет.
46. Советское уголовное право: Общая часть: Оқулық (под ред. Кригера Г., Кузнецовой Н.Ф., Ткачевского Ю.М. 2-ое издание) –М., ММУ баспасы. 1988.
47. Қайыржанұлы Е.І, Бұғыбай Д.Б. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері. Алматы. “Өркениет”. 2000. 23-ші бет.
48. ҚР Жоғарғы соты Пленумының “Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы” 1999-шы жылдың 30-шы сәуірдегі N1-ші қаулысы. //Заң газеті. 1999, 26-шы мамыр.
49. Ескерту: Сауылатын жылқы үш малға саналады: еміп жүрген құлын, төл және биенің өзі.
50. Материалы по казахскому обычному праву. Жинақ. /Құрастырғандар: Күлтөлеев Т.М., Масевич Г.М., Шакаев Г.Б. Алма-Ата, “Жалын”. 1948. 129-ші бет.
51. Материалы по казахскому обычному праву. Жинақ. Көрсетілген еңбек, 78-ші бет.
52. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, “Атамұра”. 1994. 8-ші бет.
53. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, “Атамұра”. 1994. 21-ші бет.
54. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы, “Атамұра”. 1999. 30-шы бет.
55. Сәкен Ө. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы, “Мектеп”. 2002. 51-ші бет.
56. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, “Санат”, под ред. М.К. Козыбаева. 1996. 368- ші бет.
57. “Ана тілі”. 19 сәуір 1990-шы жыл.
58. Сонда.
59. Кулмуханбетова Б.А. Некоторые особенности имущественных наказаний в казахском обычном праве. //Заң және заман. 2002. 100- ші бет.
60. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1955. 187- ші бет.
61. Сартаев С., Созақбаев С. Материалы по истории государства и права Казахстана: вторая половина ХІХ-начало ХХ вв. “Атамұра”. Алматы, 1994. 273- ші бет.
62. Кулмуханбетова Б.А. Некоторые особенности имущественных наказаний в казахском обычном праве. //Заң және заман. 2002. 101- ші бет.
63. Рычков Н. Дневниковые записи путишествие капитана Николая Рычкова в киргизо-кайсацкой степи в 1771 году. Жинақ, 1772. 25- ші бет. Левшин П.И. Көрсетілген еңбек, 369- шы бет.
64. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, “Санат”, под ред. М.К. Козыбаева. 1996. 369- шы бет.
65. Құран Кәрім. Аударған Халифа Алтай. 1992. Сауд Арабиясы, Ниса сүресі (48).
66. Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право: вопросы теории и практики. М., “Наука”. 1986. 192- ші бет.
67. Нәрікбаев М. Ұлы билерімізден Жоғарғы сотқа дейін. Алматы, “Жеті жарғы”. 1999. 192- ші бет.
68. Н.Ә. Назарбаев Тарих толқынында. Алматы. “Атамұра”.1999. 31- ші бет.
69. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1955. 195- ші бет.
70. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1955. 203- ші бет.
71. 1922-ші жылы 1-ші маусымда қабылданған жұмысшылар және шаруалар Үкіметінің Әділет Халық Комитетінің N15 РСФСР ҚК-і туралы қаулысының (қабылданған күннен бастап күшіне енді) күші Қырғыз (Қазақ) автономды Республикасының аумағына да күшін жүргізу туралы қаулысы. 3- ші бет.
72. Утевский Б. С. Қылмыстық право. 2-ші кітап. Қазақ мемлекеттік баспасы. Алматы, 1951. 13- ші бет.
73. Нуртаев Р.Т. “Борьба с неосторожными видами преступлений”. Алматы 1990ж.
74. Мамытов А. “Советтік қылмыстық право”. Алматы,1971ж.
75. Михлин А.С. Имущественные наказания – альтернатива лишению свободы за менее опасные преступление. //Советское государство и право. 1981. N 6, 90-98-ші беттер.
76. Загудаев Ю.Н. Имущественные наказания. Дисс. к.ю.н. М., “Наука”. 1986. 7-ші бет.
77. Кириллов В.И. , Старченко А.А. Логика. М., “Высш. школа”. 1982. 42-ші бет.
78. Криминологические и уголовно-правовые проблемы наказания. М., “Наука”. 1983. 61-ші бет.
79. Морогулова И.Л. Конфискация имущества как меры уголовного наказания по советскому законодательству. Диссертац. к.ю.н. М., 1979. 71-ші бет. Ковалев М.И. К вопросу о теории уголовного кодекса. //Советское государство и право. 1988. N57, 80-ші бет.
80. Қулмуханбетова Б.А. Имущественные наказания по уголовному праву Республики Казахстан. Автореферат: к.ю.н. Алматы, 2001. 12-ші бет.
81. Бушуев И.А. Исправительные работы. М., “Юрид. литература”. 1987. 48-ші бет.
82. Юридическая энциклопедия. Москва 2000 г.
83. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне түсініктеме. Жалпы бөлім. РФ бас прокуроры, проф. Ю.И.Скуратов пен РФ жоғары Сотының Торағасы В.И.Лебедевтің ортақ редакциясында – М: инфра-М-норма тобының басп. 1996ж.
84. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 ж. 30 сәуірдегі «Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты қадағалауы туралы N1 қаулысы.
85. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім- Алматы, Жеті жарғы. 2001ж. 213-б.
86. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 ж. 30 сәуірдегі «Жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты қадағалауы туралы N1 қаулысы.
87. И.И. Карпец. “Индивидуализация наказания”. Москва. 1962г. Стр.36.
88. Е.А.Ефимов. “Условное осуждение и условнодосрочное освобождение от наказания”. Москва, 1963 г. Стр.6.
89. В.А. Ломако. “Применения уголовного осуждения”. Харьков, 1976г. Стр.3.
90. Е.Алауханов, С.Рахметов “Жаза”. Алматы 1999ж. 72-б.
91. “Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РК”. Под редакцией Н.А.Власова. Алматы. Баспа. 1998. Стр. 66.
92. Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексі. 22-бап. Алматы, “Жеті жарғы” 1998ж.
93. Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексі. 22-бап. Алматы, “Жеті жарғы” 1998ж.
94. “Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РК”. Под редакцией Н.А.Власова. Алматы. Баспа. 1998. Стр. 68.
95. Е.Алауханов, С.Рахметов “Жаза”. Алматы 1999ж. 76-б.
96. А.Н.Ағыбаев “Қылмыстық құқық” жалпы бөлім. Алматы 1998ж. 216-б.
97. “Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РК”. Под редакцией Н.А.Власова. Алматы. Баспа. 1998. Стр. 69.
98. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж. 8-б.
99. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж. 12-б.
100. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж. 14-б.
101. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж. 15-б.
102. “Сот үкімі бойынша тәркіленуге жатпайтын мүліктер тізбесі”. Қазақстан республикасының қылмыстық атқару кодексі. (косымша).Алматы 1998ж.
103. ҚР Конституциясы.
104. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 71 бабының 1-бөлігі.
105. “Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РК”. Под редакцией Н.А.Власова. Алматы. Баспа. 1998. Стр. 68.
106. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 72 бабының 3-бөлігі.
107. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 71 бабының 1-бөлігі.
108. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 43 бабының 3-бөлігі.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
1 ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЙЫППҰЛДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және оның мақсаттары, қылмыстық заңдағы жаза
жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6

1.2 Қазақстанда айыппұлдың тарихына қысқаша талдау ... ... ... ... ... .31

1.3. Шет мемлекеттерде айыппұл жазасын қолдану ерекшеліктері
... ... ... ... ..45

2 ТАРАУ. АЙЫППҰЛ ЖАЗАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
6
2.1. Айыппұл жазасының түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Айыппұл жазасын қолдану тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3. Айыппұл жазасының орындалу мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77

Кіріспе

Қазіргі кезде мемлекетімізде заңдылықты бекіту, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселелеріне ерекше көңіл аударылып
отыр. “Конституциялық деңгейде мемлекетіміз Қазақстанда жоғары құндылықтар
ретінде адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары табылатынын жария
етті.” “Сондықтан заң ұстамшыл азаматтардың, олардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық қорғау органдарының басты
міндеті”- деді Н.Ә.Назарбаев республикамыздың құқық қорғау құрылымдары
басшыларының кеңейтілген кеңесінде. Бастысы,- деді ол,- адамдарды қамау
орындарына бағыттау емес, адамның бұзылған құқығын қалпына келтіру. Егер
жәбірленушінің құқығы қалпына келтірілсе, оның басқа талаптары болмаса,
жұмыс “кәрзеңкеге” емес, әділеттілікті қалпына келтіру үшін
атқарылғаны”1.
Қылмыстық-атқару жүйесінің 2000 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіткен
үкіметтік Бағдарламаның қабылдануы маңызды оқиға болды. Бағдарламадағы
көптеген ережелер ҚР Қылмыстық-атқару кодексінде көрініс тапты. 1998 жылы
қабылданған бұл кодексте жазаны өтеу тәртібінің адамгершілік идеясына сай
болуы ескерілген. Сотталушының жеке басының қауіпсіздігіне кепілдік беретін
бапта осы заңнамаға алғаш рет енгізілді. Ал, 1998 жылы Қазақстан қинау мен
адам абыройына нұқсан келтіретін жазалаудың түрлеріне қарсы Халықаралық
Конвенцияны бекітті.
Адам құқықтарын қорғауға бағытталған шаралар жасалғанымен темір
тордағы жағдай түзелмей отыр. Тағдыр тәлкегімен темір тордың арғы бетінен
шыққандардың проблемалары шаш етектен. Абақтылардың аузы-мұрнынан шыға
толтырылуы, киер киім мен ішер астың жетімсіздігі, дәрі-дәрмектің тапшылығы
мен көптен жөндеу көрмеген тұрғын жайлардың аянышты халін оңалту біп күннің
ісі емес. Бұл өз кезегінде сотталушылар үшін дұрыс коммуналды-тұрмыстық
жағдай жасауды, сотталушылармен тәрбиелік жұмыстар жүргізуді және режимді
ұйымдастыруды қиындатады. Қазіргі уақытта түрмеге қамау жеке адамға,
жанұяға және қоғамға зиян келтіреді деген пікір басым. Шығындар аса көп –
олардың қатарына түрмелерді соғуға, ғимараттарды, түрме әкімшілігін
ұстауға, қамаудағы адамдардың тамағы мен оларды күзетуге кететін шығындарды
жатқызуға болады.
Егер барлық халықаралық ережелерді біріктіріп және олардан, басты
мәселені алсақ - біз түрмеге қамау туралы айқын қағидалар мен
көзқарастардың нақты жинағын аламыз. Түрме жазаны өтеуді қамтамасыз етеді,
бірақ қамаудағы адамға да, қоғамға да ештеңе бермейді. Қорқыту құралы
ретінде оның ролі тым болымсыз. Түрмеге қамау қылмыскерді қоғамнан
оқшаулайды, бірақ түрмедегі халықтың санының динамикасы мен қылмыстардың
динамикасының арасында тікелей байланыс жоқ. Зерттеулер түрме қоғам өміріне
қылмыстардың қайталануын алдын алуда қаншалықты аз септігін тигізетіндігін
көрсетеді. Қазіргі түрмелердің құндылығы тым шектелген, және болашақта біз
қылмыстардың тиімді жауаптарын тауып, түрмелердегі қамауға алынған адамдар
санын ары қарай азайтуды қарастыруымыз қажет.
Қазіргі кезде жазалау саясатымен жүзеге асырылып отырған келеңсіз
салдарын есепке алған кезде заңды, оны жүзеге асыру, сот жүйесінің
нысандары мен қызметін, құқық қорғау органдарын және қылмыстық-атқару
жүйесін реформалау керектігі туындайды.
Аталған проблемалардың нормаларға сай болуына бет бұру кешеуілдетуді
күтпейтін мәселе. Бұл мәселенің қауіптілігін бас бостандығынан айыру
орындарындағы сотталғандардың санын азайту арқылы төмендетуге болады.
Мемлекеттік дамудың қазіргі кезеңдегі ҚР қылмыстық саясатының маңызды
бағыты болып қылмыстық заңнаманы гуманизациялау табылады.
Жазалау саясатын жұмсарту әртүрлі бағытта, нысандар мен әдістер
арқылы жүзеге асуы мүмкін. Жазалау саясатына түзету енгізудің бір түрі -
бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды кеңінен қолдану болып
табылады. Олардың біреуі – айыппұл жазасы.
Қылмыстылықпен күресудің дүниежүзілік тәжірибесі қылмыстылықпен
күресуде тек жазалау шараларын қолдану, жазаны қатаңдату елеулі нәтижелерге
жетуге ықпалын тигізбейтінін көрсетеді. Қатаң жазаны кәнігі қылмыскерге
қолдану жазаны жеңілдетумен немесе бірінші рет кішігірім немесе ауырлығы
орташа қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауаптылықтан және жазалаудан
толық босатумен үйлесу керек. Тек қылмыстық мінез-құлықты тыюмен ғана
байланысты емес, қоғаммен қоса, азаматтардың жеке мүдделері, құқықтары мен
бостандықтарын қорғау мақсатында адамгершілікті, әділ болуға шақыратын
құқықұстамшының мінез-құлқын ынталандырумен, оған тиісті ұйымдастыру,
психологиялық және моральдық алғы шарттарды жасайтын құқықтық құралдарды
толық пайдалануға шын мүмкіндіктер туғызу керек. Осыған кішігірім және
орташа ауырлықтағы қылмыстарды бірінші мәрте жасағаны үшін сотталған
адамдарға бас бостандығынан айыру жазасын қолдану практикасын түзету,
қылмыс жасағандарға айыппұл жазасын кеңінен қолдану арқылы қол жеткізуге
болады. Қазақстан Республикасының қазіргі даму деңгейіндегі жазалау
саясатын түзетуге қатысты ұсыныстарымыз қылмыспен күресу жағдайын бекітуге
теріс әсерін тигізбейді деп білеміз, өйткені ол өзінің негізінде кішігірім
және орташа ауырлықтағы қылмыстарды бірінші мәрте жасағаны үшін
сотталушыларға ғана қатысты болмақ. Біздің ойымызша, бұл ҚАЖ-де жазаны
өтеудің азды-көпті тұрарлық жағдайларын қалыптастыруға, оларды
адамгершілікті етуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта бұл жүйеде тәртіп
орнатудың басқа жолы жоқ.
Қазақстан Республикасында сотталғандар жөніндегі мағұлматқа көз
жүгіртер болсақ, қазіргі қолданыстағы кодекс бойынша сотталғандар саны
мынадай. Елімізде 1998-ші жылы 58 394 қылмыскер сотталса, 1999-шы жылы 66
311, 2000-шы жылы 77 984, 2001-ші жылы 70 924, ал 2002-ші жылы 64 829
адам және 2003-ші жылы 50 271 адам сотталды.

Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы статистикалық
деректерге сүйене отырып, зерттеу тақырыбымыз - айыппұл жазасы болып
отырғандықтан, біз осы жаза бойынша сотталғандар санын бөліп қарайтын
болсақ, мынадай сандарды көреміз: 1998-ші жылы 4 754 қылмыскерге жазаның
түрі тағайындалса, 1999-шы жылы 4 092, 2000-шы жылы 5 545, 2001-ші жылы 3
177, ал 2002-ші жылы 2 746 сотталушыға және 2003-ші жылы 2 732
сотталушыға тағайындалған болып отыр 2.

Қылмыс жасаудың себептері мың сан екені талассыз. Сол себептер қылмыс
жасаған адамға, құқық теориясының тілімен айтар болсақ, ол қылмыс
субъектісіне, оның әртүрлі ерекшеліктеріне, қасиеттеріне (адами,
мүліктік, құқықтық жағдайына және т.б.) байланысты.

Біріншіден, міне осы аталған жағдайлар қылмыстық кодексте қылмыстық
жазаның негізгі және қосымша түрі ретінде көрсетілген – айыппұл жазасының
қылмыстық заңдағы орнын методологиялық және теориялық анықтау, оның
ерекшелік-қасиеттерін біліп, оларды қылмыскерлерге тиімді әсер етудегі
жұмыста ерекше ескеру қажеттілігінің ең басты көрсеткіші болып табылады.

Екіншіден, айыппұл жазасының ерекшеліктері арнайы зерттеудің
өзектілігі, жаңа Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару
заңдарында орын алып отырған өзгеріс – жаңалықтарға байланысты. Атап
айтсақ, Қазақстан Республикасының 1998-ші жылы күшіне енген Қылмыстық
кодекстің 40-ші бабындағы өзгертулер мен толықтырулар.

Үшіншіден, бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан
Республикасында қылмыстық жаза туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны
жалпыға мәлім. Алайда, ерекше бір айтатын мәселе - айыппұл жазасы туралы
жаңа заңға көптеген өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің елімізде
ғылыми зерттеулер жүргізілмеген. Осыған орай, сот, құқық қорғау
органдарының жұмысында, мекемелердің іс-әрекетінде әртүрлі методикалық
олқылықтар кездеседі. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты айыппұл
жазасын арнайы зерттеудің өзектілігі талас туғызбайды.

1 ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЙЫППҰЛДЫҢ ТАРИХЫ МЕН АЛАТЫН ОРНЫ

1.1 Қылмыстық жазаның түсінігі және оның мақсаттары, қылмыстық заңдағы
жаза жүйесі

1998-ші жылдың қаңтарынан бастап заң күшіне енген Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі жаза ұғымын алғаш рет тұжырымдап
берді. Осы Кодекстің 38-ші бабында былай делінген: ``Жаза дегеніміз соттың
үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс
жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен
бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру мен оларды шектеу болып
табылады``.
Тарихи тұрғыдан алғанда жаза институты біртіндеп алға қарай дамыған.
Мемлекетке дейінгі қауымдық-рулық кезеңдерде ұжымдық не жеке мүдделердің
құқықтары бұзылғаны үшін санкция тиісінше қауымдық не жеке адам арасындағы
сипатқа ие болды. Мысалы, рулық-тайпалық қарым-қатынастарды бұзған
(бүлдірген) адамдар қауымнан кетіп, қудалауға ұшырады. Ал жеке адамның
мүддесіне қол сұғушылықта конпенсациялық тәртіппен жазалауға ұшырап отырды.
Сонау Тәуке хан заманында жазаның бұл түрі ең көп қолданылатын жазаның
түріне жатқаны белгілі (“мал жазасы” - бұл жазаға істеген әрекеттерінің
қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты құн және айып төлеу, яғни
қылмыскерге мүліктік айып салуды жатқызады) .
Мемлекеттің және құқықтың дамуына қарай қылмыс жасағаны үшін жаза
бастапқыда жеке, одан беріректе көпшілік (яғни тайпа, ру басшылары
жиындарының шешімімен), ең ақырында мәжбүрлеудің ерекше мемлекеттік
шаралары жүргізілді.
Дегенмен де, жаза қылмыстық құқықтың қағидаларына жауап беруі тиіс.
Заңдылық қағидасының ең алдымен жаза ауқымына қатысы – жазаның
түрлері қылмыстық кодексте айрықша көзделгендігінде. Осы қағидаға сүйене
отырып, қылмыстық кодексті басшылыққа алуымыз орынды. Заңдылық қағидасы 1-
ші Бөлімнің 2-ші бабында жасалған қылмыс үшін жазалау ``тек осы Кодекспен
белгіленеді`` деп тура айтылған. Жазадағы заңдылыққа қылмыс бірден-бір
негіз болып қызмет етеді (ҚР ҚК-інің 3-ші бабы).
Бұл қылмыстық-құқықтық нормалар туралы заңдылық қағидасының талабы
мен регламентін түгелдей қамтиды. Қылмыстық кодекстен өзге ешқандай заң
жазаны қолдана алмайды, тіпті ``қылмыстық жаза`` деген тіркестің өзі – дәл
емес, өйткені жаза қашанда қылмысты болады. Сондықтан да қылмыс жасалған
кезде қылмыстық кодекстің санкциясы қолданылады.
1997-ші жылғы қылмыстық кодекс бойынша жаза түрлері 1959-шы жылғы қылмыстық
кодекстен ерекшеленеді. Жаңа Қылмыстық кодекстің көлемі де бұрынғы кодекске
қарағанда қомақты. Мысалы, бұрынғы кодекс 256 баптан тұрған болса, жаңа
Қылмыстық кодекс 393 баптан тұрады.
Қазіргі Қылмыстық кодексте экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар;
коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар;
экологиялық қылмыстар; бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы
қылмыстар деген жаңа тараулар пайда болды. Сондай-ақ жаңа Қылмыстық
кодексте жаңа баптар, атап айтқанда: жалған кәсіпкерлік, заңсыз банк
қызметі, заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті
заңдастыру, көрінеу жалған жарнама беру, төлем карточкалары мен өзге төлем
және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату, геноцид және т.б. сияқты
қылмыс құрамдары тұңғыш рет кодексте көрсетіліп отыр. Сонымен қатар бұрынғы
1959-шы жылғы Қылмыстық кодекс бойынша қылмыс болып келген заңсыз валюталық
операцияға, екі әйел немесе көп әйел алушылық, ұсақ ұрлық, кәсіпкерлікпен
шұғылдану, тағы басқа қылмыстар қылмыс қатарынан шығарылды және жаңа
кодексте мұндай баптарға орын берілмеген.
Көптеген шетелдік қылмыстық кодекстерде жасалған қылмыстың салдары
екі түрге: жаза және қауіпсіздік шаралары деп бөлінеді. Бұл, әрине,
Қазақстан қылмыстық заңдарында жоқ. Соңғылары, яғни қауіпсіздік шаралары әр
түрлі негіздер бойынша тағайындалады және құқықтық табиғаты да біршама
басқа. Есі дұрыс емес және есінің дұрыстығы шектеулі адамдарға,
алкоголиктерге және нашақорларға тағайындалатын қауіпсіздіктің мұндай
шаралары қосымша жазалар, сондай-ақ қауіпсіздіктің алдын-алу шаралары
ретінде қарастырады. Соңғы шаралар қылмыс жасай қоймаған, алайда бұрынғы
соттылығына байланысты ``қауіпті жағдайдағы`` адамдарға қолданылады 3.
Расында, құқықтық табиғаты бойынша әртүрлі шаралар қауіпсіздік
шараларының біріңғай түріне біріктірілуге тиісті емес. Бұған қоса жасамаған
қылмыстары үшін бостандықтарынан айыратын қауіпсіздіктің алдын-алу шаралары
заңдылықпен көпе-көрінеу қайшы келеді. 1995-ші жылғы Испанияның Қылмыстық
кодексінің 4-ші Тарауы - ``Қауіпсіздік шаралары`` деп аталады. Онда
психиатриялық аурухана орнына жатқызуды, алкоголиктер немесе нашақорларға
арналған емдеу мекемесіне жатқызуды, сондай-ақ алдын-ала тұтқындауды,
бақылау орнатуды, жүргізушілерді құқығынан айыруды, белгілі бір кәсіптік
қызметпен шұғылдануға тыйым салуды көздейді. Испания қылмыстық кодексі бұл
шараларды екі топқа бөледі: бірінші топтағы шаралар, бас бостандығынан
айыруды көздейді (психиатриялық орталыққа жатқызу, арнаулы түрдегі қайта
тәрбиелеу орталығына жатқызу). Екінші топтағы шаралар, бас бостандығынан
айыруды көздемейді (белгілі жерлерде тұруға және болуға тыйым салу, көлік
жүргізу құқығынан айыру, қару-жарақты иемденуге берілген лицензиядан айыру,
кәсіби біліктіліктен айыру және т.б.).
Жеке бапта қандай да бір құқықтық санкциялар жаза деп табылмайтыны
белгіленген.
Олар мыналар:
1) ұстау және алдын-ала тұтқынға алу, сондай-ақ ескерту сипатындағы
басқа да шаралар;
2) басқарушылар мен атқарушылар әкімшілік немесе дисциплинарлық
тәртіппен тағайындаған айыппұл мен басқа да өтемдер;
3) азаматтық немесе әкімшілік заңдарымен белгіленген белгілі бір
құқықтардан айыру және түзеу санкциялары.
АҚШ-тың қылмыстық заңдары бойынша қауіпсіздік шаралары: кемісті
тәртіп бұзушыларды алдын-ала оңашалауды, ``сексуалды психопаттарды`` алдын-
ала оңашалауды, қылмыскерлерді, нашақорлар мен алкоголиктерді мәжбүрлеп
оңашалауды және емдеуді көздейді.
Сондай-ақ заңдылық қағидасы бүкіл жаза ауқымының жекелеген жаза
түрлерінде көрініс табады. Бұған әлбетте, өлім жазасы (ҚР ҚК-інің 49-шы
бабы), өмір бойына бас бостандығынан айыру (ҚР ҚК-інің 48-ші бабының 4-ші
бөлігі), арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру жазалары (ҚР ҚК-інің 50-ші бабы) жатпайды.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша жазаның бұл қасиеті белгісіз мерзімге
жазалауға жол беретін бірқатар шетел кодекстерінен тиімді түрде
ерекшеленеді.
Теңдік қағидасы. Бұл қағиданы сөз еткенде, біріншіден, пенализациялау
талабы тұрады, яғни ол қылмыс жасаған адамдар (есі дұрыс ҚР ҚК-тегі
баптарға сәйкес жасқа толған адам) шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе
өзге де кез-келген мән-жайларға қарамастан заң алдында бірдей дегенді
білдіреді.
Тәуке хан заманындағы ``Жеті жарғы`` осы аталған қағидаға қарама-
қайшы көзқараста болған. Мысалы, кісі өліміне тағайындалатын жазаны және
қылмыс субъектісін алайық. ``Жеті жарғы`` ерлердің құнын 1000 қоймен, ал
әйелдердің құнын 500 қоймен бағалайды және бұл норма төре тұқымдары мен
қожаларды өлтіргендерге қолданылмайды. Соңғы екі санаттағыларды өлтірген
адамдар жеті есе құн тартуға міндетті. Бұл шарт қазақ қоғамында төрелер мен
қожалардың ерекше санатқа ие болғандығын аңғартады 4.
Екіншіден, теңдік қағидасын іске асыруда қылмыстық жауаптылықтың
шешуші сатысы ретінде жазаның болмай қоймайтындығы дегенді білдіреді. Жаза
түрлері, жүйесі мен нормалары, баптың санкцияларындағы теңдік қағидасы
әділеттілік, кінәлілік және ізгілік қағидаларымен бірігіп кетеді.
Сонымен әділеттілік қағидасы соттың кінәлінің жеке басы мен жасалған
қылмыстың сипатын ескере отырып, жаза қолдану кезінде көрінеді. Кінәлінің
жеке басы оның үш қасиетінен: әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-ролдік,
әлеуметтік-психиологиялық қасиетінен құралады. Мысалы, заң өлім жазасы
туралы нормада кінәлінің жасы мен жынысын ескереді. Өлім жазасы әйелдерге,
сондай-ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім
шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған ер азаматтарға тағайындалмайды (ҚР ҚК-
інің 49-шы бабының 2-ші бөлігі). Өмір бойына бас бостандығынан айыру туралы
нормада да мұндай шектеулер көзделген (ҚР ҚК-інің 48-ші бабының 4-ші
бөлігі). Кәмелетке жасы томағандар үшін жаза жүйесі ересек сотталушыларға
қарағанда жазаның алты түрімен шектелумен төмендетілген.
Жеке адамның әлеуметтік-ролдік қасиеттері оған мынадай жаза түрлерін:
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық
шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыруды, әскери қызмет бойынша шектеуді, дисциплинарлық
әскери бөлімде ұстауды қолдануға жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы аумағында қылмыс жасаған басқа мемлекеттердің
дипломатиялық өкілдерінің және иммунитетті пайдаланатын өзге де
азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе халықаралық құқық
нормаларына сәйкес шешіледі (ҚР ҚК-інің 6-шы бабының 4-ші бөлігі).
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары туралы заңында жасаған
қылмыстары үшін шетел азаматтарын қылмыстық жауапқа тарту жағдайында, егер
Қазақстан Республикасы мен құқық бұзушы болып табылатын мемлекеттің
арасындағы халықаралық шартпен өзгеше көзделмесе, онда оларға бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылмайтындығы айқындалған.
Кінә қағидасы. Бұл қағида кезінде кінәсыз адамға залал келтіріп, жаза
қолдануға жол берілмейді және жаза қашан да жеке сипатқа ие, яғни тек
сотталушының ғана құқықтары мен бостандығы шектеліп, ол олардан айырылады.
Мысалы, ҚР ҚК-інің 51-ші бабының 1-ші бөлігімен тек сотталушының меншігі
болып табылатын мүлікті тәркілеуге жол береді. Сотталушының асырауындағы
жандарға аса қажетті мүлікті тәркілеу заңға қарама-қайшы. ҚР ҚК-інің 57-ші
бабының 1-ші бөлігі қатысушыларға жаза тағайындау кезінде олардың жалпы
қылмысқа қосқан дербес үлесін ескеруді талап етеді. Қатысушылардың біріне
қатысты жеңілдету немесе ауырлату жағдайлары жаза тағайындау кезінде тек
осы қатысушыға ғана ескеріледі.
Әділеттілік қағидасы (ҚР ҚК-інің 2-ші бабының 2-ші бөлігі) толығымен
жазаға бағытталған. Әділеттілік қағидасы қылмыстың қоғамға қауіпті дәрежесі
мен сипатын қылмыс жасалған жағдайлар мен кінәлінің жеке басына дәлме-дәл
сәйкес келушілігін талап етеді. Бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді.
Жазаның ізгілік қағидасы сот үкімімен анықталған қылмыстық-құқықтық
нормадағы және нақты санкциядағы жазаның жазалаудағы тиімділігін білдіреді.
Заң бұл талапты ҚР ҚК-інің 52-ші бабының 2-ші бөлігінде: ``Егер жасалған
қылмыс үшін қажетті көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның
мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері
арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады`` деп түйіндеген.
Жазаға қатысты ізгілік қағидасы сонымен қатар, жазаның мақсаты -
адамға қайғы-қасірет шектіру немесе адамның ар-намысын қорлау болып
табылмайтынын білдіреді.
Қылмыстық жаза – мемлекеттік күштеу шараларының арнайы бір түрі
екендігін ескере отырып, жазаның өзіне ғана тән ерекше белгілерін ашайық.
Жазаның бірінші белгісі – мемлекеттік күштеу шарасы. Сот билігі
ретінде мемлекеттен өзге қандай да басқа органдар жазаны қолдануы мүмкін
емес. Бұрынғы 1959-шы жылғы Қылмыстық кодекс бойынша қоғамға қауіптілігі
онша емес қылмыстарға сөгіс беру, жұмыстан қуу сияқты т.б. қоғамдық әсер
ету шараларын және ұжымдық тәрбиелеуді тағайындауды жолдастық соттың
қарауына берген еді. Ал біздің жаңа қылмыстық кодексімізде бұл қаралмаған.
Сот үкімі қашанда Қазақстан Республикасы атыннан шығарылады. Соттың
айыптау үкімінің қортынды бөлімінде сотталушыға қолданылатын жазаның түрі
мен мөлшері, тиісінше режимі бар түзеу мекемесінің түрі көрсетілуі тиіс.
Барлық жағдайларда жазаның орындалуы кезінде сот белгілеген жазаның түрі
мен көлеміне қатысты қандайда бір күдік тумайтындай болуы керек (ҚР ҚІЖК-
інің 375-ші бабы).
Жазаның екінші белгісі – мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Жазаның
тағайындалуы және орындалуы сотталушының еркіне қарамастан жүзеге
асырылады. Расында, қылмыстық істер заңдары сотталушыға кассациялық бақылау
тәртібімен жазаның қатаңдығына шағыну мүмкіндігін береді. Сот жазаны
төмендетуі мүмкін. Алайда барлық жағдайларда үзілді-кесілді белгіленген
жаза өзінің мәжбүрлеушілік қасиетін жоғалтпайды. Бұған қоса, сот
тағайындаған жазадан қасақана жалтарғаны үшін де алдыңғы жазасына тағы да
жаза қосылады (ҚР ҚК-інің 359-шы бабы). Ал бас бостандығынан айыру орнынан
қашқаны үшін жаңа жаза тағайындалады (ҚР ҚК-інің 358-ші бабы) және ол
жазасын өтемеген мерзімге қосылады (ҚР ҚК-інің 60-шы бабының 1-ші бөлігі).
Бас бостандығынан айыру түріндегі үкімдер жиынтығы бойынша түпкілікті жаза
отыз жылдан аспауы керек (осы баптың 4-ші бөлігі).
Соттың жаза тағайындау кезіндегі ізгілік қағидасына қатысты айтыс-
тартыс жүздеген жылдар бойы жүргізіліп келеді. Қылмыс жасаған адамды
жазалау құқығына Алла Тағала немесе мемлекет ғана ие. Қазіргі кезде олар
көкейкестілігін жоғалтты, ал бүгінде мемлекеттің жаза шығару құқығының бар
екендігіне ешкім күманданбайды. Зайырлы мемлекеттердегі діни санкциялар
мемлекеттік жазамен тіпті де бәсекеге түсе алмайды. Ал мұсылмандық
қылмыстық құқықта жағдай бұдан өзгешелеу. Мұнда мемлекеттік және діни
жазалар бір-бірімен жүйесіз араласып кеткен. Мұсылман елдерінің қылмыстық
кодекстерінде діни қылмыстарды және адам жанына қарсы қылмыстарды қатаң
жазалаушылық сақталып отыр. Шариғат соттары қылмыстық істер бойынша іс
жүргізу кезінде қылмыстық кодексті немесе қылмыстық істер жүргізу кодексін
емес, Құранды, Шариғатты басшылыққа алады. Шешенстанда тіпті шариғат
қауіпсіздігі жүйесі бар.
Жазаның үшінші белгісі - оның мазмұнына қатысты. Бұл сотталушыны
құқықтарынан немесе бостандықтарынан айыру немесе шектеу дегенді білдіреді.
Жазаның төртінші белгісі – оны тағайындаудың негізін құрайды. Егер
қылмыс жасалды десек, ал жаза (сол қылмысқа тағайындалатын) - қылмыстың
табиғи салдары болып табылады.
Жазаның бесінші белгісі – оның жеке өзінің бағыты (яғни, белгілі бір
адамға). Сот жасалған қылмыс үшін айыпты деп танылған адам ғана жазаға
тартылады. Қылмыс субъектісінің жеке адам болуы – соттың жазаны дербес
негіздеуіне қызмет етеді (ҚР ҚК-інің 52-ші бабының 1-ші бөлігі).
1998-ші жылдың 1-ші қаңтарынан бастап күшіне енген Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі жазаның орындалуын қамтамасыз
етеді.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте соттылық жазаның белгісі немесе салдары
бола ма деген даулы мәселе бар. Соттылық жазасын өтеп жатқан және жазасын
өтеген сотталушы үшін белгілі бір құқықтық шектеу деген ұғымды білдіреді
(ҚР ҚК-інің 77-ші және 86-шы баптары). Ол қылмыс қайталанған (рецедив)
кезде және жазаны тағайындаған кезде ескеріледі (ҚР ҚК-інің 77-ші бабының 1-
ші бөлігі). Сондықтан соттылық жаза түрлерінің (бас бостандығынан айыру,
қамау, түзеу жұмыстары) орындалу мерзімінде уақытша сипатқа ие, ол дәл осы
жерде жазаның белгісі болып көрінеді. Бір жолы орындалатын жазаға (айыппұл,
мүлікті тәркілеу) келетін болсақ, онда соттылық жаза орындалғаннан кейін
болады. Сөйтіп бұл мәселені әр қилы шешу негізсіз болып көрінер еді.
Сондықтан соттылықты жазаның белгісі ретінде танудың дәлелдері көп.
1959-шы жылғы Қылмыстық кодексте соттылықтың басталуын анықтауда
бірқатар шикіліктер бар еді, жаңа ҚР ҚК-інің 77-ші бабында: “сотталған
адам соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап соттылықты жою
немесе алып тастау кезіне дейін сотты болған деп есептеледі" делінген.
Демек, заң соттылықты жаза тағайындау, сондай-ақ орындау ретінде жазаға
кіргізеді. Сонымен бір мезгілде соттылық жазаны өтеудің салдары болып
табылады.
Жазаның құқықтық салдарына соттылықтан басқа жазылған құқықтар мен
бостандықтардан айыру да жатқызылады: соттылық мерзімі ішінде ол
(сотталушы) құқық қорғау органдарына жұмысқа, мемлекеттік органдарға және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қызметке қабылданбайды. Бас
бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп шыққан адамдарға әкімшілік
бақылау орнатылады. Бұның ережелері бұзылған жағдайда ҚР Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы кодекстің (ҚР ӘҚБК-інің 366-шы бабы) бабы бойынша
әкімшілік жауапқа тартылады. Алайда аталған құқықтық шектеулердің
соттылықтан ерекшелігі – оны жазаның белгілері деп тануға болмайды.
Жаза мен қылмыстық жауаптылық деген – бір-біріне сәйкес келмейтін
санатты (категория) және түсінікті Қылмыстық кодекс жеке-жеке бөліп
қараған. Мысалы, ҚР ҚК-інің 3-ші бабында қылмыстық жауаптылық негіздері
туралы айытылады. Әр түрлі Тарауда (тиісінше ҚР ҚК-інің 5-ші бөлімінде,
дәлірек айтсақ, 65-77-ші баптар) қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босату туралы айытылады.
Қылмыстық жауаптылықтың басталуы – қылмыстың жасалуы болып табылады.
Анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары қылмыстық жауаптылыққа тарта
алады және одан босатады, ал жазаны тек сот тағайындайды және одан
босататын да сол.
Қылмыстық жауаптылықтың басталуы туралы мәселе айтыс туғызатын, дауы
көп мәселе қатарына жатады. Проф. Ө.С. Жекебаев: “қылмыстық жауаптылықтың
мәні қылмыс жасалған уақыттан бастап және ол соттылықты алып тастау және
жоюмен іске асады” дегенді алға тартты 5. Мәселені шешудің күрделене
түсетіні сол, кейбір авторлар қылмыстық істер жүргізудегі бұлтартпау
шаралары түріндегі құқықтық шектеулерді қылмыстық-құқықтық шектеулерге
қосып жібереді.
Нақты қылмыстық жауаптылық оның негізі көрініс берген сәттен, яғни
қылмыс жасалғаннан кейін басталады (ҚР ҚК-інің 3-ші бабы). Мұнда құқықтық
шектеу қылмыс жасаған адамда көрініс береді, ол өзі жасаған қылмысы үшін
жазаға байланысты айырулар мен шектеулер арқылы жауап беруге міндетті
болады. Бұл міндетін орындаудан тергеуден, соттан жалтарған жағдайда ескіру
мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады (ҚР ҚК-інің 69-шы бабының 3-ші бөлігі)
деп есептеледі. Жазаланудан қорқу адамға белгілі бір психологиялық
қобалжулық туғызады.
Сонымен жаза – соттың айыптау үкіміндегі қылмыстық жауаптылықтың іске
асқан мәні болады. Соттылығын алып тастау және жою – жазаға байланысты
күллі құқықтық шектеулерді жояды.
Қылмыстық кодексте жазадан басқа қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар
да көзделген. Бұларға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары және
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары жатады. Бұлардың біріншісі онша
ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін кәмелетке толмаған
сотталушыны түзелуі мүмкін деп таныса, оның жазасы осымен ауыстырылады (ҚР
ҚК-інің 81-83-ші баптары). Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары мазмұны
жөнінен жазадан ерекшеленеді. Олар жазалау сипатына ие емес. Олардың
мәжбүрлеушілігі жазалаудағыдан едәуір аз. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу
шаралары үнемі орындалмаған жағдайда, бұл шаралар өзгертіліп, кәмелетке
толғанды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін материалдар жолданады. Сондай-ақ
қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларға орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған
жасөспірімді кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие беру немесе
тәрбиелеп емдеу мекемесіне мәжбүрлеп орналастыру жатады. Алайда бұл
шараларда соттылық атағы болмайды.
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының бағыты 14-тен 18 жасқа
дейінгі кәмелетке томағандар болып табылады. Жаза мен тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларының арасындағы ұқсастық - оларды тағайындау негізінде
жатыр, екеуінде де негіз бір – ол жасалған қылмыс.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары ҚР ҚК-інің 90-шы бабына
сәйкес мыналардан тұрады: емханалық мәжбүрлеп қадағалау және психиатрда
емдеу, жалпы үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеу, интенцивті
қадағаналатын мамандандырылған үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп
емдеу түрлерін тағайындауы мүмкін.
Жазадан медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары – есі дұрыс емес
адамдар жөніндегі қатынасы негіздері бойынша ерекшеленеді. Есі дұрыс емес
адамдар қылмыс жасамайды, сондықтан олардың мақсаты мұндай адамдардың
психикалық халін жақсарту немесе емдеу болып табылады. Оларды сот өз
анықтамасымен тағайындайды.
Сот қылмыс жасағаннан кейін жүйкесі сыр беріп, сырқаттанып қалатындар
жөнінде, сондай-ақ есі дұрыс еместер, нашақорлар, акоголиктер,
таксикомандар жөнінде медициналық сипатта мәжбүрлеу шараларын анықтап
береді. Мұндағы айырмашылық - ең алдымен мазмұны жөнінен байқалады. Олар
жазалау шараларын қолданбайды, алайда онда мәжбүрлеу шарасы болады. Бұл
жерде жазадағыдай екі тағайындау негізге алынады: қылмыстың жасалуы және
психикалық не наркологиялық бұзылу. Олар екі максатты көздейді (ҚР ҚК-інің
89-шы бабы): емдеу және қылмыстық әрекеттің алдын-алу.
Сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын белгісіз мерзімге
тағайындайды, бұл жерде мерзімнің көп-аздығы емделудегі жетістікке
байланысты.
Жазаны өзге құқықтық санкциялардан: әкімшілік, азаматтық және
дициплинарлықтан айыра білу керек. Айырмашылық - жауапкершілік, мазмұны
және салдары негіздері бойынша өтеді. Сондай-ақ істің жүргізілуінде де
айырмашылық болады.
Жазаның негізі - қылмыс болып табылады. Өзге құқықтық санкциялардың
негізделуіне тиісінше құқық бұзушылық қызмет етеді. Ал қылмыстың бұлардан
ерекше айырмашылығы болып – орын алған әрекеттің қоғамға қауіптілік
дәрежесі табылады. Жазаның мазмұны – сотталушыны құқықтары мен бас
бостандығынан айыру немесе шектеу. Сондай-ақ өзге құқықтық санкциялар
белгілі бір құқықтық шектеушіліктен тұрады. Мысалы, азаматтықта, ең алдымен
мүліктік және жеке (моралдік залал келтіргені үшін) шектеулер көрінеді (ҚР
АК-інің 20; 44-ші баптары). Әкімшілік санкцияда – сөгіс беру, жұмыстан
босату, лауазымынан шеттету т.б. (ҚР ӘҚБК-інің 45-ші бабы). Алайда, олар
жазадан әрқашан соттылығы, қатаңдығы бойынша ерекшеленеді.
Енді келесі қарайтын мәселеміз жазаны қылмыскерге не үшін
тағайындаймыз? Басқаша айтқанда, осы тағайындалған жазаның мақсаты не деген
сұраққа жауап іздеу.
Қылмыстық құқықта жазаның мақсаты туралы мәселеге арналған әдебиет
ұшан-теңіз. Біздіңше, әр түрлі жаза мақсаттарын құқықтық жүйедегі заңды
жолмен реттеуге көңіл аудару орынды.
Осы арада айта кету керек, Үндістанның қылмыстық заңдары жазаның
негізгі мақсаты - жаңа қылмыстардың жасалуынан сақтандыру деп санайды,
сондықтан жаза барынша орынды болуға тиіс, әрбір нақты жағдайда оның
міндеті - қылмыстың қайталануын болдырмау мен басқалардың қылмыс жасауының
алдын-алуын қатар жүргізу болып табылады, дегенді алға тартады 6. Бұл
біздіңше өте орынды.
АҚШ-тың қылмыстық іс жүргізу заңдары жазаға анықтама беру кезінде
тағайындалған жаза сотталушылардың болашақта бұдан былай қылмыс жасауынан
қоғамды қорғау мүддесін қамтамасыз етуді ұсынады 7.
1978-ші жылғы жазаның тағайындалуы және жазаның орындалуы туралы
Моделді заң төмендегідей мақсаттарды белгілейді:
- жазаны тағайындауды қамтамасыз етіп, қылмысты ісі үшін айыпталған
адамды жазалау керек, ол жасаған қылмысының ауырлығына сәйкес жазасын алу;
- қылмыстың алдын-алу және заңға деген құрметті қамтамасыз ету
мынадай жолмен іске асырылады: осыған ұқсас қылмыс жасауға қабілетті өзге
адамдар үшін қорқытып-үркітудің тиімді тәсілін іздестіріп табу, бұрын
қылмыс жасаған адамдарды оқшаулау, қылмыскердің түзеу бағдарламаларын іске
асыруға еркін қатынас ұйымдастыру (3-ші параграф, 101-ші бап) 8.
Кейбір зерттеушілер жоғарыда баяндалған жайларды басшылыққа ала
отырып, жазаның мақсатын сақтандыру (превенция), түзеу және жазалау сияқты
негізгі мақсаттарға бөледі 9. Африка мемлекеттерінің заңдарында осыған
ұқсас жағдайлар орын алған 10. Алайда Франция қылмыстық құқығының
түбегейлі зерттеу теориясы мынадай мақсаттарды: жазалау, қорқытып-үркіту,
жалпы және арнайы сақтандыру, қылмыскерді түзеуді бөліп көрсетеді 11.
Сондай-ақ ағылшын заңдары жазаның мақсаттарын анықтап бермейді, соған
қарамастан ағылшын заңгерлері қылығына қарай баға беру (жазалау элементі),
әділеттіліктің салтанат құруы, қорқытып-үркіту, қылмыскердің түзелуі және
қоғамды қорғауды жазаның негізгі мақсаттары қатарына жатқызады 12.
Жазаның басты мақсаты Германияның теоретиктері мен тәжірибе
қызметкерлерінің басым бөлігінің пікірі бойынша жауыздық пен кінәсі үшін
жазаға тартқызу, сондай-ақ қылмыскерлерді қоғамның толық құқылы мүшесі
ретінде қайтадан (жаңадан) өмір сүруіне қажетті жағдайлар жасау және
бақылау болып табылады 13.
Біз бұл аталған жұмыста сөз болған мәселелерді жан-жақты қарастыру
міндеттерін алдымызға қойып отырған жоқпыз. Біз үшін маңыздысы сол, олардың
кейбіреулері қылмыстық заңдар өзгерістерінде өз бейнелерін тауып отыр.
Кешегі Кеңестік кезең әдебиеттерінде жазаның үш мақсаты: сотталғандарды
түзеу және қайта тәрбиелеу, сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты
болдырмау (арнайы сақтандыру) және басқа да адамдардың қылмыс жасауын
болдырмау (жалпы сақтандыру) кең тарады. И.С. Ной да осы қортындыны қостап
отыр 14. Бұл тұжырымда бұрынғы қылмыстық заңдағы жазаның мақсатын
талдауды ұсынып отырғанын тану қиын емес. Қазіргі таңда мұндай заңды
тұжырымдар елеулі түрде өзгерді. Олардың арасынан әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтіруді, қылмыскерлерді түзеуді, сотталған адам тарапынан жаңа
қылмыстың жасалуын болдырмауды (арнайы сақтандыру), басқа адамдар тарапынан
жаңа қылмысты болдырмауды (жалпы сақтандыру) жазаның мақсаттары деп тану
орынды (ҚР ҚК-інің 38-ші бабының 2-ші бөлігі).
Біздіңше, қылмыс заңында көзделмеген жазаның мақсаттары жайлы, немесе
керісінше көрсетілген бірдемені жазаның мақсаттары қатарына енгізу туралы
жалпы айтудың өзі мүмкін бе деген сұрақ туады. Осыны қағидалы түрде анықтап
алуымыз маңызды.
Қазақстандық заңгер Д.С. Чукмаитовтың пікірінше: “жазаның мақсаттары
тығыз бірлікте орналасады және әрбір нақты жағдайда жазаны қолдану кезінде,
олар өз арасында теңестірілуі мақсатқа сай болуы керек” 15.
Көптеген зерттеушілер әр түрлі көзқарасты ұсынады. М.Ф.
Шаргородскийдің пікірінше: “қылмыскерді түзеу және қайта тәрбиелеу (олар
тек ғана сақтандырудың мақсаттарына қол жеткізудің жолы) жазаның мақсаттары
емес 16. А.А. Герцензон: “жеке сақтандыруды өз алдына маңызы жоқ. Ол
бейне бір түзеу және қайта тәрбиелеу мақсаттарына ``бағынышты`` сипатқа
ие” деп пайымдады 17.
Жазаның мақсаттары мәселесін қарастыруды бірден-бір жақтаушы Б.С.
Никифоров: “қылмыс - қайдағы бір тәртіптелген қоғамдық қатынастардың
бұзылуы, ал жаза – тиісінше, бұл бұзушылықты жою тәсілі ретінде
қарастырылады, оның маңызды да, дербес мақсаты – бұзылған әлеуметтік-
психиологиялық тәртіпті қалпына келтіру” деп атады 18. Осы арада айта
кеткен жөн, Б.С. Никифоровтың көзқарасын қолдағандар көп болған жоқ.
Кейінгі кезеңдерде көптеген жұмыстарда жазаның мақсаттары туралы мәселе заң
тұжырымдарын талдауға негізделген “дәстүрлі сызба” (схема) бойынша
қарастырылып келді. (Әділеттілік үшін айту керек, бұл мәселемен шұғылданған
авторлардың бірі – А.И. Чучаев 19 Б.С. Никифоровтың көзқарасына сілтеме
жасайды, алайда ешбір түсініктеме бермейді, ал оның өзі жазаның екі
мақсаты – жалпы және арнайы сақтандыру екені туралы қортындыға келеді.).
С.Б. Полубинскаяның пікірінше: “жазаның жеке мақсаты - сотталған адамның
одан әрі қылмыс жасауына жол бермеу” -дейді 20. Автор, әрине, айрықша бір
тұжырымды дәлел келтірмейді. Соған қарамастан қисынды (логика) түрде
былайша болжам жасауға болады, бұл мақсат арнайы сақтандыру мақсатымен
``қайта жабылады``. Біздіңше, бұл бұрын солай болған.
Тәжірибе көрсеткендей, көптеген зерттеушілердің жорамалдарына
қарағанда, заңдардың іс-қимылы анағұрлым даму үстінде болған. Атап
айтқанда, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру сияқты жазаның мақсаты
пайда болды. Сонда әлеуметтік әділеттілік деп нені түсінуіміз керек? Бұл
мәнде бір қараған кісіге жат болып көрінетін нәрсе айтылады (шынында да
жаза мақсаттарының бірі ретінде көріну аясында). Бұл мәселе криминалистер
арасында қызу айтыс туғызғаны мәлім.
Жазалау (кара) – жазаның мазмұны, алайда оның мақсаты емес. Дегенмен
көптеген авторлар оны жазаның мақсаты ретінде қарастырып, жазалаудың өзі
жайында айтпайды. Олар жазалауды (өтеушілік, құқық шектеу, азаптау және
айыру (бостандықтан) - қалай айтсаңыз да болады) ең алдымен азаматтардың
әділеттілік сезімін қанағаттандыру шарасы деп біледі (бұл жерде
жоғарғылардың барлығы дерлік, жасалған қылмыстың ауырлығына сәйкес келеді
деп түсіну қиын емес). Н.А. Беляев осы айтыстың маңызына былай деп жазады:
`` ... . айтыс мәселе былай шешуге келеді: жазаның көздеген мақсатының бірі -
әділеттілік сезімін қанағаттандыру болып табыла ма?`` 21.
Осыған байланысты И.С. Ной мүлде айқын сын пікір білдіреді: ``жазаның
маңызды элементі болып табылатын – жазалау – жазаның әділеттілігінің
өлшемін білдіреді (бірақ оның мақсаты емес –авт.), сондықтан неғұрлым
қауіпті қылмыс үшін соғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жазаның әділеттілігі
түзеу және қайта тәрбиелеу сияқты жалпы сақтандыруды іске асыру үшін де
қажет`` 22. Ол кезде шын мәнінде жазаның дербес мақсаты ретінде
әділеттілік туралы ештеңе де айтылмаған еді. Сондықтан да бізді автордың
бұл сияқты көзқарасты айтуы қайран қалдырады. Бұл жерде әңгіме шын мәнінде,
қылмыстың ауырлығына жазаның ауырлығы сәйкес туралы болып отыр. А.Н.
Ағыбаевтың пікірінше: “әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру – заңдылық
қағиданы қатаң басшылыққа ала отырып, жасалған қылмысқа әділ құқықтық баға
және лайықты жаза белгілеу” –деп біледі 23. С.Г. Келина осыған байланысты
әділеттіліктің үш деңгейін бөліп көрсетеді:
- тағайындалған жаза;
- баптардағы санкция;
- қылмыстық әрекеттер төңірегі 24.
Егер бірінші деңгей туралы айтар болсақ, онда Н.А. Беляевтың ұстанған
бағыты: “жазаның әділеттілігі оның мақсаты емес, ажырамас қасиеті” дегені
көзқарас тұрғысынан сынға ұшырар еді. Дәлел ретінде жаза көпе-көрінеу
әділетсіз болған жағдайда, қылмыстық істер жүргізу заңының үкімді өзгерту
немесе жою туралы талаптары келтіріледі 25. Ал Д.Б. Бұғыбай: “әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру – жазаның жақын мақсаты, өйткені, қылмыстық
жаза ең алдымен жасалған қылмыс нәтижесінде бұзылған қоғамдық игіліктерді
қалпына келтіру үшін, яғни әділеттілікті қалпына келтіру үшін қызмет
етеді”, -деген көзқарасқа тоқталады 26.
Бүгінгі таңда мәселенің күрделі болатын себебі мынада, әлеуметтік
әділеттіліктен не түсінеміз, оның бер жағында, оны қалпына келтіру дегеннен
не ұғынамыз? Енді осыған тоқталайық. Әділеттілік ұғымы ізгілік пен
байланыстың адамдар арасындағы ара-салмағы тұрғысынан қарағандағы белгілі
бір құбылыстарды сипаттайтын этикалық санат ретінде пайда болды: адамдар
(таптар, әлеуметтік таптар, жеке тұлғалар) рөлі мен олардың әлеуметтік
жағдайы; олардың құқықтары мен міндеттері; іс-әрекет пен оның қайтарымы
арасындағы ара-қатынас (мұның жеке мысалы - қылмыс пен жаза арасындағы
сәйкестілік). Бірінші және екінші мінездемелер арасындағы сәйкестілік –
этикада әділеттілік деп, ал сәйкессіздік - әділетсіздік ретінде бағаланады.
Егер жекелеген адамдардың санасында, сондай-ақ қоғамдық сана деңгейінде
қылмыскер келтірілген залалдардың орны оған тағайындалған жазамен белгілі
бір дәрежеде толтырылды деп ойласақ, онда қазіргі жағдайларда Н.А.
Беляевтың ұсынған көзқарасы анағұрлым сенімді бола түседі.
Біздіңше, өкінішке орай әдебиеттегі әлеуметтік әділеттілікке пәлендей
көңіл бөлінбейді және бұны басқаша түсінуді жөн көрелік. Б.С. Никифоров
ұсынған бұл мәселенің болашағы зор сияқты көрінеді. Ол айтып кеткен жазаның
мақсаттарына қайта қайырылып, одан ұзақтау, бірақ мүлде қажетті мынадай
анықтама келтіруді жөн көріп отырмыз: ``жазаны қолдану нәтижесінде іске
асқан тәртіп бұзушылық әлеуметтік шындық өмірде, сондай-ақ қоғамдық санада
қалай өшіріледі`` десеңізші ... . .
Қандай да болмасын қылмыс (қандайда бір қылмыс санаты немесе қандай
да бір қылмыстың түрі) қоғамымызға немесе қоршаған ортаға белгілі бір
дәрежеде өзінің кері әсерін тигізетініне дау жоқ. Профессор Е.І.
Қайыржановтың айтуынша: “құқықтық сана - қылмыстық заңдарды білуді, сонымен
бірге қылмыстық заңның қағидалары мен институттарына, заңның нақты
мақсаттары мен міндеттеріне дұрыс баға беруді қамтиды” 27. Бұл кезде онда
әрбір әлеуметтік тәртіп бұзушылық еш нәрсемен толтыруға болмайтын ``қуыс``
(бос кеңістік) қалдырылатын болады, сонымен қатар қоғамдық қатынастар
саласында тұрақсыздық, алаң боларлық белгісіздік халі орнауы мүмкін:
парақорлық жағдайында лауазымды адам қызмет бабымен қылмысқа ықпал еткені
үшін жеке сыйақы алуы әбден мүмкін, оның қолында бәрі бар. Егер мұндайды
кездестіре қалсақ, онда күнделікті қызмет ескішілдіктің құбылысы ретінде
алға тартылады. Мұндай жағдай қоғамдық сананы улап, мемлекеттің қадірін
кетіруі мүмкін, мемлекеттік өкіметке сенімсіздік туғызады, ол қоғам өмірін,
қызметін, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету қабілетіне деген сенімді
жоғалтады 28.
Біздің байқағанымыздай, бұл жерде қылмыскер өзінің жасаған қылмысына
сәйкес жазасын алған жоқ деп азаматтардың наразы болу мүмкіндігі еске де
алынбайды (бізде сот бұл мәселені бірінші кезекте алға қояды ғой). Соған
қарамастан мұндай наразы болудың реті бар екенін атап көрсетуге болады.
Біздіңше, заңда қайта тұжырымдалған қылмыстық жазаның мақсаты - әлеуметтік
әділеттілікті орнатуды нақ осындай мағынада түсіну керек. Осы тұрғыдан
алғанда, В.Н. Кудрявцевтің: ``жазалау (кара) – жазаның мақсаты емес,
тәсілі, құралы`` деп айтқанын толықтай қолдауға болады 29.
Енді жазаның мақсаты ретінде бұзылған құқық қатынастарын қалпына
келтіру туралы мәселеге қайта оралайық. И.С. Ной және М.Д. Шаргородский бұл
мәселені жәбірленушінің мүдделерін қанағаттандыру тұрғысынан қарай отырып
және бір мағыналы қорытынды жасайды: ``жаза жәбірленушінің қанағаттандыру
мақсатын не оған келтірілген зиянның орнын толтыруды көздемейді`` деген
пікір айтады авторлар 30.
Дегенмен авторлардың ұстаған көзқарастарында айырмашылық та жоқ емес.
М.Д. Шаргородский тек материалдық зиянның орнын толтыру мәселелерімен
шектеледі және бұл қылмыстық жаза мақсаттарына ешқандай қатысы жоқ
азаматтық құқық функциясына жататын мәселе деген қортындыға келеді.
Бұл мәселені толық мақұлдай отырып, И.С. Ной оны барынша кеңінен
қояды. Ол жәбірленушінің жаза тағайындауда қандайда бір ``ықпалын``
тигізетіндей нормаларды қарастырады. Бұл жерде әңгіме жеке айыптау туралы
және қылмыстық істі жолдастық соттың қарауына беру арқылы тоқтату туралы
болып отыр. Біз И.С. Нойдың көрсетілген жағдайлардың біріншісінде
жәбірленушінің мүдделерін қанағаттандыру – жазаның мақсаты болып табылмайды
деген пікірмен келісе алмаймыз. Бұл өте маңызды мәселе. Жаза бұқаралық
сипатқа ие, біздің көзқарасымызша, жәбірленуші қанағаттандырудың жаза
мақсаттарына тікелей қатынасы бар. Бұған қоса, жаңа заңда жәбірленушімен
келісуге қол жеткізу туралы норма бар (ҚР ҚК-інің 67-ші бабы). Онда былайша
айқындалған: ``Бірінші рет онша ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс
жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және жәбірленушіге келтірген
зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін``.
Сонымен жәбірленушінің жаза шарасы қолданыла ма, қолданылмай ма деген
мәселеге тікелей ықпал ету мүмкіндігі елеулі түрде кеңейіп отыр. Соның
өзінде қылмыстық кодекс мынадай татуласу шартын - қылмыспен келтірген
зиянды толтыру қажеттілігін көздейді. Басқа сөзбен айтқанда, егер татуласу
барысында жәбірленушінің мүдделері қанағаттандырылмаса, онда бұл үшін жаза
қолданылуы мүмкін.
Мұның өзі жәбірленушінің мүдделерін қанағаттандыру - жазаның мақсаты
болуға тиіс деген пікірдің жарқын мысалы бола алады. Біздің ойымызша,
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жазаны іске асыру ауқымында өз ықпалын
тигізбей қоймайтынына нық сеніммен қарауымыз керек.
Біз оны өз алдына жеке мақсат деп емес, әлеуметтік әділеттілікті
қалпына келтірудің жалпы мақсаты ретінде құрамдас бөлігі деп қараймыз.
Тағы да бір маңызды мәселе бар. Жазаның мақсаттары туралы айтқанда,
оларды іске асырудың бірнеше сатысын бөліп көрсете аламыз. Сонымен
біріншісі – жалпы сақтандыру – бұл істің криминалды сипатқа ие болу
мезетінен басталады да, жаза тағайындау тұсында да одан әрі жүргізіледі
(оның орындалуы төмен дәрежеде болса да). Соңғы екі сатыда арнайы
сақтандыру іске асырылады, соның өзінде оның үшінші ролі басым болады 31.

ҚР ҚК-інің 38-ші бабының 2-ші бөлігі жазаның екінші бір мақсаты –
түзеуді көрсетеді. Түзеу дегеніміз – адам бойындағы қылмыс жасауға
итермелейтін қасиеттерді жою 32 және тағы бір анықтамаға сүйенсек, түзеу
дегеніміз – ол қылмыскерді заңға құлақ асатын адамға айналдыруға тырысу
33. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 7-ші бабында:
“сотталғанды түзеу – оның бойында құқық ұстанушы мінез-құлықты, жеке
адамға, қоғамға, еңбекке, адамзат қоғамының нормаларына, ережелері мен
дәстүрлеріне оң көзқарастарды қалыптастыру” –делінген 34. Ал профессор
Б.Ж. Жүнісов болса: “түзеу - қылмыстың алдын-алу құралы қызметін атқарады”
–деген тұжырымға келеді 35. Түзеу жөнінде Ресей ғалымы А.В. Наумов:
“түзеу барысында шешуге болатын нақты мақсат – сотталған адамды, ең
болмағанда жазамен қорқыту арқылы қылмыстық заңды бұзбауға мәжбүр ету және
болашақта жаңа қылмыстарды жасамауға сендіру” деген пікірге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.