Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. тарау. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ
диаспоралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы
жылдардағы даму динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Жалпы туу коэффиценті , өлім . жітімнің жоғарлауы, неке мен, отбасы ара қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
II. тарау. ХХI ғасырдың 2 . жартысында біз қанша боламыз?
2.1 Еліміздегі демографиялық жағдайға көші.қонның әсері ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 2030.шы жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға
болжам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
I. тарау. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ
диаспоралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы
жылдардағы даму динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.3 Жалпы туу коэффиценті , өлім . жітімнің жоғарлауы, неке мен, отбасы ара қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
II. тарау. ХХI ғасырдың 2 . жартысында біз қанша боламыз?
2.1 Еліміздегі демографиялық жағдайға көші.қонның әсері ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 2030.шы жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға
болжам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Негізінен алар болсақ менің диплом жұмысы ретінде Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық жағдайын тандап алу себебім қазіргі таңда Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайының төмендеу себептеріне үңіліп, халқымыздың өсуіне кедергі келтіріп отырған негізгі мәселелерді ашқым келді. Мемлекеттің ең бірінші байлығы халық болғандықтан Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайының төмендеуі еліміздегі әрбір көкіргеі ояу азаматты толғандырары белгілі. Сондықтан да еліміздегі демографиялық жағдайы қазіргі тандағы өзінің шешімін табу кезегін күтіп тұрған бірден – бір өзекті мәселе.
Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық жағдайындағы бір ерекшілік халық санының кемеуі болып отыр.Әрине, көп қорқытады, терең батырады демекші айнала қоршаған көрші мемлекеттердің халық санына қарап Қазақстан тереториясына халық аз қоныстанған мемлекет екендігіне көз жеткізу қиын емес.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі экономика саласында жеткен жетістіктер аз емес. Осы 15 жылға таяу уақыта экономикалық жағдайы жөнінен ТМД елдерінің арасында салмақты орынды иелендік.Және де болашақта да Қазақстан алға қарай ілгерілей бермек. Экономикалық потенциалы өскен,дамыған мемлекетте ірі-ірі өндіріс ошақтары пайда болары сөзсіз. Егер Қазақстанның халық санын бүгінгі күнгі санымен қалдырып немесе одан да төмен құлдыратып алар болсақ онда болашақта Қазақстанға жұмыс қолы тапшылық етуі мүмкін. Жоғарығыдай жағдай елімізде орын алатын болса онда Қазақстанға шет мемлекеттерден жұмыс іздеушілер ағылары сөзсіз. Бұл жағдайда қазақтар сырттан келген келімсектер әсерінен өз жеріндегі үлес салмағын жоғалтып алары сөзсіз.
Сонымен қатар халық санының кемуі Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне де өзінің кері әсерін тигізері анық. Өйткені Қазақстанның жері кең байтақ, байлығы жер бетінде де атсында да жетерлік. Күндердін күнінде демографиялық жарылысты басынан кешіріп отырған көршілеріміздің бірі көз алартпасына кім кепіл. Міне сондықтанда Қазақстанның демографиялық ахуалын қалай көтерудің жоларын қарастырып, нақты қадамдарға баратын кез келді деп ойлаймын.
Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық жағдайындағы бір ерекшілік халық санының кемеуі болып отыр.Әрине, көп қорқытады, терең батырады демекші айнала қоршаған көрші мемлекеттердің халық санына қарап Қазақстан тереториясына халық аз қоныстанған мемлекет екендігіне көз жеткізу қиын емес.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі экономика саласында жеткен жетістіктер аз емес. Осы 15 жылға таяу уақыта экономикалық жағдайы жөнінен ТМД елдерінің арасында салмақты орынды иелендік.Және де болашақта да Қазақстан алға қарай ілгерілей бермек. Экономикалық потенциалы өскен,дамыған мемлекетте ірі-ірі өндіріс ошақтары пайда болары сөзсіз. Егер Қазақстанның халық санын бүгінгі күнгі санымен қалдырып немесе одан да төмен құлдыратып алар болсақ онда болашақта Қазақстанға жұмыс қолы тапшылық етуі мүмкін. Жоғарығыдай жағдай елімізде орын алатын болса онда Қазақстанға шет мемлекеттерден жұмыс іздеушілер ағылары сөзсіз. Бұл жағдайда қазақтар сырттан келген келімсектер әсерінен өз жеріндегі үлес салмағын жоғалтып алары сөзсіз.
Сонымен қатар халық санының кемуі Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне де өзінің кері әсерін тигізері анық. Өйткені Қазақстанның жері кең байтақ, байлығы жер бетінде де атсында да жетерлік. Күндердін күнінде демографиялық жарылысты басынан кешіріп отырған көршілеріміздің бірі көз алартпасына кім кепіл. Міне сондықтанда Қазақстанның демографиялық ахуалын қалай көтерудің жоларын қарастырып, нақты қадамдарға баратын кез келді деп ойлаймын.
Сілтемелер
/1/ М.Тәтімов. "Халықтың санын өcipeтін де әйелдер, өшіретін де әйелдер" "Zaman Қазақстан" N10 (417) 7 наурыз 2003. 6-бет
/2/М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен дәйектері'.
"Zaman Қазақстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/3/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке көз қарас»
Zaman Қаазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
/4/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 39-бет
/5/Статистически пресс-бюллетень. N4 1999. Алматы. 2000. 65-бет
/6/ Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет Иассауи
университетінің хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.
2000 N3(22) 78-79 беттер.
/7/ Ерімбетова Құндызай, Көші-қон мәселесі хақында (1980-1990
ж.ж) Қазақ тарихы., N 2002. 37-бет.
/8/ Статистический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 427-бет
/9/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г. /10/ М.Тәтімов. "Демографиялық дамудың деректері мен дәйектері". "Zaman Қазақстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/11/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке көз қарас» Zaman Қазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
/12/ «Қазақтың көне тарихы» Алматы., 1993. 272-273 беттер
/13/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық, жағдайы" // Қазақ тарихы N5,2001 39-бет
/14/ "Демографиялық, даму деректері", "ZamanҚазақстан", 5-cәyip,
/15/ "Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында". ҚР
статистика жөніндегі агентігі. Алматы, 2001 ж.
/16/ М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен
дәйектері". "Zaman Қазақстан" N1 (408) 3қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/17/ Қазақстан ұлттық, энциклопедия III том Алматы. 2001 ж 186-бет
/18/ Статистический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 432-бет
/19/Бұлда сонда 432-бет
/20/ М. Тәтімов. «Қаазақстан халқының жалпы ұлттық құрамы» "Zaman Қазақстан" 17 мамыр. 2002 жыл /21/ Мысль 6.2002 Обшественно-политический журнал "Мысль", 2002
/22/ "Демографиялық, даму деректері, "Zaman Қазақстан", 5-cәyip, 2002 жыл. 12-бет
/23/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г. /24/ «Жас Алаш» 29-наурыз, 2003 жыл
/25/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 40-бет /26/ Исабеков З.К, Калышев А.Б. Современная қазахская и узбекская семья в Туркестане. // Ахмет Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар сериясы. 1998. N1 31-бет
/27/ Статистический пресс-бюллетень. N3 1998 ж. 25-бет
/28/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 41-бет
/29/ Статистически ежегодниқ Қазахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодник Казахстана. Алматы, 1997 262-
264 беттер; Итоги миграции населения по Республике Казахстана за
1997 год. Алматы 1998
/30/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 41-бет
/31/ Бұлда сонда 41-бет
/32/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической
ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г.
/33/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке қөз қарас»
Zaman Қазақстан, 19 ceyip, 2002 жыл
/34/ "Демографиялық; даму деректері', "Zaman Қазақстан", 5 cәyip,
2002 жыл. 12-бет
/35/ / Бұлда сонда 12-бет
/36/ Бұлда сонда 12-бет
/37/ Ерімбетова Құндызай, Көші-қон мәселесі хақында (1980-1990ж.ж) Қазақ, тарихы., N 2002. 37-бет.
/38/ Статистически ежегодник Қазахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодниқ Қазахстана. Алматы, 1997
262-264 беттер; Итоги миграции населения по Республике
Қазахстана за 1997 год. Алматы 1998
/39/ Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 2000. 23-бет
/40/ Миграция населения Казахстана. Итоги переписи
населения 1999 г в РК. Алматы, 2000. 18-23 бет
/41/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 43-бет
/42/ Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет
Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар
сериясы. 2000 N3(22) 78-79 беттер
/43/ M.TӘТІМОВ. «Демографиялық болжам-қелешекке қөз қарас» Zaman Қазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 39-бет
2. "Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында".
ҚР статистика жөніндегі агентігі. Алматы, 2001 ж.
3. М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен
дәйектері". "Zaman Қазахстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
4. Қазақстан ұлттық энциклопедия III том Алматы. 2001 ж 186-бет
5. Статиситический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 432-бет
6. Мысль 6.2002 Обшественно-политический журнал "Мысль", 2002
7. З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической
ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г.
8. Исабеков З.К, Калышев А.Б. Современная қазахская и узбекская семья в Түркестане.// Ахмет Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар сериясы. 1998. N1 31-бет
9. Статистический пресс-бюллетень. N3 1998 ж. 25-бет
10. Институт развития Казахстана. Современный Казахстан:
экономика, политика, обіңество. I-том Алматы, 1997. 564-бет
11. М.Тәтімов. "Халықтың санын өcipeтін де әйелдер, өшіретін де әйелдер" "Zaman Қазақстан" N10 (417) 7 наурыз 2003. 6-бет
12. Численность и размещение население в Республике
Казахстан. Т. 1. Итоги переписи населения 1999 года в
Республике Казахстан. Алматы. 2000. 27-бет
13. "Демографиялық, даму деректері, "Zaman Қазақстан", 5
cәyip, 2002 жыл. 12-бет
14. Ерімбетова Құндызай, Kөшi-қон мәселесі хақында (1980-1990
ж.ж) Қазақ,тарихы., N 2002. 37-бет.
15. Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодник Казахстана. Алматы,
1997 262-264 беттер; Итоги миграции населения по
Республике Казахстана за 1997 год. Алматы 1998
16. Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 2000. 23-бет 5-бет
17. Миграция населения Казахстана. Итоги переписи населения
1999 г в РК. Алматы, 2000. 18-23 бет
18. Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет
Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. 2000 N3(22) 78-79 беттер.
19. Бисеков Алкен. Демографическая ситуация в Казахстане.
Саясат / декабрь. 2000 г.
20. «Сборник Альтернативных программ по демографии»
Алматы., «Раритет» 2000
21. Қ. Тоқаев. «Адам туралы есеп Қазахстан 2000» Алматы.,
2001
/1/ М.Тәтімов. "Халықтың санын өcipeтін де әйелдер, өшіретін де әйелдер" "Zaman Қазақстан" N10 (417) 7 наурыз 2003. 6-бет
/2/М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен дәйектері'.
"Zaman Қазақстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/3/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке көз қарас»
Zaman Қаазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
/4/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 39-бет
/5/Статистически пресс-бюллетень. N4 1999. Алматы. 2000. 65-бет
/6/ Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет Иассауи
университетінің хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы.
2000 N3(22) 78-79 беттер.
/7/ Ерімбетова Құндызай, Көші-қон мәселесі хақында (1980-1990
ж.ж) Қазақ тарихы., N 2002. 37-бет.
/8/ Статистический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 427-бет
/9/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г. /10/ М.Тәтімов. "Демографиялық дамудың деректері мен дәйектері". "Zaman Қазақстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/11/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке көз қарас» Zaman Қазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
/12/ «Қазақтың көне тарихы» Алматы., 1993. 272-273 беттер
/13/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық, жағдайы" // Қазақ тарихы N5,2001 39-бет
/14/ "Демографиялық, даму деректері", "ZamanҚазақстан", 5-cәyip,
/15/ "Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында". ҚР
статистика жөніндегі агентігі. Алматы, 2001 ж.
/16/ М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен
дәйектері". "Zaman Қазақстан" N1 (408) 3қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
/17/ Қазақстан ұлттық, энциклопедия III том Алматы. 2001 ж 186-бет
/18/ Статистический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 432-бет
/19/Бұлда сонда 432-бет
/20/ М. Тәтімов. «Қаазақстан халқының жалпы ұлттық құрамы» "Zaman Қазақстан" 17 мамыр. 2002 жыл /21/ Мысль 6.2002 Обшественно-политический журнал "Мысль", 2002
/22/ "Демографиялық, даму деректері, "Zaman Қазақстан", 5-cәyip, 2002 жыл. 12-бет
/23/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г. /24/ «Жас Алаш» 29-наурыз, 2003 жыл
/25/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 40-бет /26/ Исабеков З.К, Калышев А.Б. Современная қазахская и узбекская семья в Туркестане. // Ахмет Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар сериясы. 1998. N1 31-бет
/27/ Статистический пресс-бюллетень. N3 1998 ж. 25-бет
/28/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайы" // Қазақ, тарихы N5,2001 41-бет
/29/ Статистически ежегодниқ Қазахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодник Казахстана. Алматы, 1997 262-
264 беттер; Итоги миграции населения по Республике Казахстана за
1997 год. Алматы 1998
/30/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 41-бет
/31/ Бұлда сонда 41-бет
/32/ З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической
ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г.
/33/ М.Тәтімов. «Демографиялық болжам-келешекке қөз қарас»
Zaman Қазақстан, 19 ceyip, 2002 жыл
/34/ "Демографиялық; даму деректері', "Zaman Қазақстан", 5 cәyip,
2002 жыл. 12-бет
/35/ / Бұлда сонда 12-бет
/36/ Бұлда сонда 12-бет
/37/ Ерімбетова Құндызай, Көші-қон мәселесі хақында (1980-1990ж.ж) Қазақ, тарихы., N 2002. 37-бет.
/38/ Статистически ежегодник Қазахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодниқ Қазахстана. Алматы, 1997
262-264 беттер; Итоги миграции населения по Республике
Қазахстана за 1997 год. Алматы 1998
/39/ Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 2000. 23-бет
/40/ Миграция населения Казахстана. Итоги переписи
населения 1999 г в РК. Алматы, 2000. 18-23 бет
/41/ Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 43-бет
/42/ Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет
Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар
сериясы. 2000 N3(22) 78-79 беттер
/43/ M.TӘТІМОВ. «Демографиялық болжам-қелешекке қөз қарас» Zaman Қазақстан, 19 cәyip, 2002 жыл
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Асылбеков Мәлік-Айдар. "Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық, жағдайы" // Қазақ, тарихы N5, 2001 39-бет
2. "Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында".
ҚР статистика жөніндегі агентігі. Алматы, 2001 ж.
3. М.Тәтімов. "Демографиялық, дамудың деректері мен
дәйектері". "Zaman Қазахстан" N1 (408) 3 қаңтар, 2003жыл. 4-5 беттер
4. Қазақстан ұлттық энциклопедия III том Алматы. 2001 ж 186-бет
5. Статиситический ежегодник Казахстана. Алматы. 2001 432-бет
6. Мысль 6.2002 Обшественно-политический журнал "Мысль", 2002
7. З.Турисбеков. О проблемах миграции и демографической
ситуации в Казахстане. "Казахстанская правда". 26 января, 1999 г.
8. Исабеков З.К, Калышев А.Б. Современная қазахская и узбекская семья в Түркестане.// Ахмет Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық, ғылымдар сериясы. 1998. N1 31-бет
9. Статистический пресс-бюллетень. N3 1998 ж. 25-бет
10. Институт развития Казахстана. Современный Казахстан:
экономика, политика, обіңество. I-том Алматы, 1997. 564-бет
11. М.Тәтімов. "Халықтың санын өcipeтін де әйелдер, өшіретін де әйелдер" "Zaman Қазақстан" N10 (417) 7 наурыз 2003. 6-бет
12. Численность и размещение население в Республике
Казахстан. Т. 1. Итоги переписи населения 1999 года в
Республике Казахстан. Алматы. 2000. 27-бет
13. "Демографиялық, даму деректері, "Zaman Қазақстан", 5
cәyip, 2002 жыл. 12-бет
14. Ерімбетова Құндызай, Kөшi-қон мәселесі хақында (1980-1990
ж.ж) Қазақ,тарихы., N 2002. 37-бет.
15. Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 1995 (28-29
беттер); Демографически ежегодник Казахстана. Алматы,
1997 262-264 беттер; Итоги миграции населения по
Республике Казахстана за 1997 год. Алматы 1998
16. Статистически ежегодник Казахстана. Алматы 2000. 23-бет 5-бет
17. Миграция населения Казахстана. Итоги переписи населения
1999 г в РК. Алматы, 2000. 18-23 бет
18. Б. Есенбаев. Оралмандардың жағдайы туралы. //Ахмет
Иассауи университетінің хабаршысы. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. 2000 N3(22) 78-79 беттер.
19. Бисеков Алкен. Демографическая ситуация в Казахстане.
Саясат / декабрь. 2000 г.
20. «Сборник Альтернативных программ по демографии»
Алматы., «Раритет» 2000
21. Қ. Тоқаев. «Адам туралы есеп Қазахстан 2000» Алматы.,
2001
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. тарау. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы
турасында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ
диаспоралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...9
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы
жылдардағы даму динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3 Жалпы туу коэффиценті , өлім – жітімнің жоғарлауы, неке мен,
отбасы ара қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
II. тарау. ХХI ғасырдың 2 - жартысында біз қанша боламыз?
2.1 Еліміздегі демографиялық жағдайға көші-қонның әсері
... ... ... ... ... ... ..32
2.2 2030-шы жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға
болжам
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Негізінен алар
болсақ менің диплом жұмысы ретінде Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық
жағдайын тандап алу себебім қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
демографиялық жағдайының төмендеу себептеріне үңіліп, халқымыздың өсуіне
кедергі келтіріп отырған негізгі мәселелерді ашқым келді. Мемлекеттің ең
бірінші байлығы халық болғандықтан Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық
жағдайының төмендеуі еліміздегі әрбір көкіргеі ояу азаматты толғандырары
белгілі. Сондықтан да еліміздегі демографиялық жағдайы қазіргі тандағы
өзінің шешімін табу кезегін күтіп тұрған бірден – бір өзекті мәселе.
Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық жағдайындағы бір ерекшілік халық
санының кемеуі болып отыр.Әрине, көп қорқытады, терең батырады демекші
айнала қоршаған көрші мемлекеттердің халық санына қарап Қазақстан
тереториясына халық аз қоныстанған мемлекет екендігіне көз жеткізу қиын
емес.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі экономика саласында жеткен
жетістіктер аз емес. Осы 15 жылға таяу уақыта экономикалық жағдайы жөнінен
ТМД елдерінің арасында салмақты орынды иелендік.Және де болашақта да
Қазақстан алға қарай ілгерілей бермек. Экономикалық потенциалы
өскен,дамыған мемлекетте ірі-ірі өндіріс ошақтары пайда болары сөзсіз. Егер
Қазақстанның халық санын бүгінгі күнгі санымен қалдырып немесе одан да
төмен құлдыратып алар болсақ онда болашақта Қазақстанға жұмыс қолы тапшылық
етуі мүмкін. Жоғарығыдай жағдай елімізде орын алатын болса онда Қазақстанға
шет мемлекеттерден жұмыс іздеушілер ағылары сөзсіз. Бұл жағдайда қазақтар
сырттан келген келімсектер әсерінен өз жеріндегі үлес салмағын жоғалтып
алары сөзсіз.
Сонымен қатар халық санының кемуі Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне
де өзінің кері әсерін тигізері анық. Өйткені Қазақстанның жері кең байтақ,
байлығы жер бетінде де атсында да жетерлік. Күндердін күнінде демографиялық
жарылысты басынан кешіріп отырған көршілеріміздің бірі көз алартпасына кім
кепіл. Міне сондықтанда Қазақстанның демографиялық ахуалын қалай көтерудің
жоларын қарастырып, нақты қадамдарға баратын кез келді деп ойлаймын.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл диплом жұмысты жазғанда еліміздің
белгілі ғалымдарының енбектеріне сүйендім. Негізінде Қазақстан
республикасының демографиялық жағдайын еліміздің біршама ғалымдары
зерттеген.Атап айтатын болсақ қәзіргі танда осы демография саласынла жұмыс
жасап жатқан көрнекті ғалым ағамыз демограф Мақаш Байғалиұлы Тәтімовты
айтуымызға болады. Сонымен қатар ҚР ҰҒА кореспондент мүшесі Асылбеков
Мәлік – Айдар және де Ұ.Ысқақов, Ә. Ғали, М. Сембин, Е. Мұсабеков, С.
Қарасаев, А. Елемесова, Н. Ермекова, Қ. Ерімбетова секілді Қазақстан
ғылымын дамытуда елеулі үлестерін қосқан ғалымдарымыз осы демография
саласында қызмет етуде. Болашақта батыл болжамдар жасап, Қазақстан
Республикасының демографиялық жағдайын жан-жақты зерттеп отырған да осы
ғалымдарымыз. Бұл кісілердің демография саласында жазған еңбектерін оқи
отырып ойға шомбайтын адам кем де кем шығар.Әрине, бұл кісілердің
барлығының да айналысып отырған проблемалары Қазақстанның демографиялық
жағдайы болғанымен әр қайсысының тоқталған мәселелері әр түрлі. Мысалға
алар болсақ Мақаш Тәтімов өзінің Zaman Қазақстан газетіне берген
Халықтың санын өсіретін де әйелдер, өшіретін де әйелдер деген мақаласында
қазіргі тандағы қазақ қоғам орын алып отырған аралас некеге өзінің
аландаушылығын білдіретіндігін және болашақта аралас некенің әсерінен
Қазақстанда өмір сүріп отырған ассимляцияға ұшырап жергілікті халыққа
сіңісіп кететіндігін айтады. Бұл жайтты ғалым мынадай мысалдармен
түсіндіреді. Байқасаңыздар, жар іздеген хабарландыруларда " орысты
іздеймін" немесе " ол міндетті түрде ұйғыр болсын "деген жолдарды
жолықтырмайсыз, оның орнына "мужчина восточной происхождение" немесе "
женщина восточной национальности " деп келеді1
Әрине, Мақаш Тәтімов Қазақстанның демографиялық жағдайын зерттегенде
тек қана аралас неке мәселесіне ғана тоқталып қойған жоқ. Сонымен қатар
қазіргі тандағы жер жүзіне тарыдай шашалған қандас бауырларымыздың
негізінен қай өлкелерде орналасқандықтарын өзінің " Демографиялық
дамуымыздың деректері мен дәйектері "(Қазақтар қайда тұрады ? ) деген
мақаласында ашып айтып, атап көресткен.2
Ал Қазақстанның болашақта, яғни,2030 жылы халқының қанша болатындығын
"Демографиялық болжам – келешекке көз қарас" деген мақаласындаа дәйекті
дәлелдер арқылы ашып көрсетеді.3
Ал еліміздің белгілі демогроф ғалым Асылбеков Мәлік- Айдар өзінің
"Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы "деген мақаласында Қазақстаның
демографиялық жағдайына негізгі кері әсерін тигізіп отырған мәселелерге
баса көңіл бөліп, ашып көрсеткен. Ғалым Қазақстанның демографиялық
жағдайының төмендеуін өлке тұрғындарының демографиялық құрылымындағы
ерекшелікке байланысты. Дәлірек айтқанда, орыс тілді тұрғындардың
атамекеніне көшуінен және табиғи өсімнің төмен деңгейде болуынан туындауда
деп түсіндіреді.4 Негізінде статистикалық деректерге қарасақ шындығында
да Қазақстанға көшіп келушілерге қарағанда елімізден сыртқа көшушілердің
саны басым екендігін байқаймыз.5
Сонымен қатар ғалым Қазақстанның демографиялық ахуалы қазіргі таңдағы
нәрестелер мен аналар өлімінің де әсер етіп отырғандығын өзінің мақаласында
атап көрсетеді.
ХҚТУ- дың оқытушысы Бекжан Есенбаев болса өзінің "Оралмандардың
жағдайы туралы "деген мақаласында 1992 жылы өткізілген Бүкіл дүние жүзі
қазақтарының алғашқы Құрылтайынан кейінгі Оңтүстік Қазақстан облысына
келген оралмандардың жағдайы турасында мәліметтер береді. Сонымен қатар
аталған мақалада оралмандарды негізінен облысымыздың қандай аудандарында
орналасқандықтары жөнінде қазіргі танда қандай кәсіппен шұғылданып
жатқандықтары жөнінде көптеген мәліметтер алуға болады.6
Ал Қазақстанның 1980-1990 жылдар аралығындағы миграциялық процестері
жөнінде тарих және этнология институтының аспиранты Ерімбетова Құндызай
өзінің " Көші-қон мәселесі хақында "атты мақаласында Қазақстанның халқы
аталған уақыт аралығында біршама өскендігін, сонымен қатар қала халқының
үлес пайызы да осы уақыт аралығында өскендігін атап көрсетеді.7
Негізінде, статистикалық мәліметттермен салыстырар болсақ қала
халқының өсуі сол уақыт аралығында басталғандығын байқау қиын емес.8
Қазақстан Республикасының көші-қон және демогафия агенттігінің
төрағасы Зауытбек Тұрысбеков болса өзінің "Опроблемах миграции и
демографической ситуации в Казахстане " деген мақаласында Қазақстанның
демографиялық жағдайының күннен күнге төмендеп кетуіне себепші болып
отырған бірнеше факторларды атап өтеді.9
Жоғарыда аталған демограф ғалымдарымыздың жазған еңбектерін оқи отырып
қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайына кері әсерін тигізіп
отырған негізгі факторлардың барлығы да сонау 1990 жылдардан бері еліміздің
басынан кешіріп келе жатқан нарықтық жағдайымен байланысты деген қорытынды
жасауға тура келеді.
Қорғап отырған нәтижелердің ғылыми маңыздылығы. Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайының төмендеп кетуі себептерін ашу.Сонымен қатар
төмендегі мәселелерді өз дәрежесінде ашып халыққа жеткізу.
1. Қазақстан Республикасының халық санының соңғы жылдарындағы даму
динамикасы.
2. Табиғи өсім және өлім жітім, неке мен отбасы ара қатынасы,
халықтың жыныстық құрамы мен жас ерекшелігі.
3.Еліміздегі демографиялық жағдайға көш-қоның әсері.
4. 2030 жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға болжам.
Нәтижелердің практикалық маңызы. Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайының әсіресе халық санын өсіру жолында мемлекет
тарапынан жүргізіліп жатқан демографиялық саясат жөнінде мәліметтер ала
алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Назарға ұсынылып отырған жұмыс кіріспеден
екі тараудан, бес бөлімнен және де қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломлік диссертацияның жалпы көлемі 60 бет.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу
деңгейі, ғылыми маңыздылығы,практикалық маңызы және құрылымы көрсетілген.
"Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы" деп аталатын тараудың
бірінші бөлімінде "Шет елдердегі қазақ диаспорасы " яғни қазақ халқының жер
жүзіне шашылып кетуіне әсер еткен факторларға тоқталып және қазіргі таңда
жер жүзінде қанша қазақ бар екендігі жөнінде мәліметтер келтіріледі.
Сонымен қатар бірінші тараудың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы
халық санының соңғы жылдарындағы даму динамикасы өзге ТМД мемлекеттерінің
халқының өсу деңгейімен салыстырылып беріледі.
Ал үшінші бөлімде еліміздегі жалпы туу коэфиценті, өлім-жітімнің
жоғарылау себептері неке мен отбасы ара қатынасы, сонымен бірге халықтың
жыныстық құрамы мен жас ерекшелігі жөнінде статистикалық көрсеткіштерден
алынған мәліметтер келтіріледі.
XXI ғасырдың 2-жартысында біз қанша боламыз ? деп аталатын екінші
тараудың бірінші бөлімінде Қазақстанның демографиялық жағдайына көш-қон
процесінің әсері және екінші бөлімінде Қазақстан халқының 2030 жылы қанша
болады деген сауалға жауап аласыздар.
I-тарау.
Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ диаспоралары.
Кеңес одағының ыдырауы мен жаңа құрылған тәуелсіз мемлекеттердің
нарықтық қатынасқа ауысқан өтпелі кезеңі күрделі демографиялық өзгерістер
мен көш-қон толқындарын туғызды . Бұл жағдайды егемен еліміз –Қазақстан
Республикасы да бастан кешіруге мәжбүр болды.Өтпелі кезеңдегі демографиялық
процестердің негізгі ерекшелігі -халықтардың жалпы саны азаюы, өлім
–жітімнің көбейуі, бала туудың кемуі, осының салдарынан табиғи өсімнің
құлдырауы.Мұндай белең алған теріс бағыттарға қоса,республикадан алыс және
жақын жерлерге бағыт алған көш-қон толқындарының кең өрістеуі де халық
санын күрт төмендетіп жіберді.Еліміздің ел болып қалыптасуына, ең алдымен
еліміздің демографиялық жағдайын жақсарту керектігі белгілі болды.
Сонымен,мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту мақсатында Статистикалық
орталықтар,Көш-қон агенттіктері, демографиялық саясатты жүзеге асыру үшін
мемлекеттік әлеуметтік институттар құрылды.Кейінен ҚР Көш-қон және
демография,статистикалық агенттігі құрылды.
Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайына тоқталмастан бұрын,
демография ғылымына тоқталып өтсек. Демография (гректің demos –халық және
grapho – жазамын деген сөзінен алынған) –халықтың санын, белгілі бір
халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық, топтың санын ,құрамы мен құрылымын,
территорияға бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық –тарихи жағдайларын
зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Халықтың ұдайы өзгерісі –ұрпақ алмасу,
туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы
халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі
(иммиграция )мен олардың басқа аймақтарға қоныс аударуына(эммиграция), яғни
халықтың көшу-қону жағдайына да байланысты.Демография ғылымының дамуының
орталықтануы еліміздегі халық санының, және шет елдердегі қазақ диаспорасы
жөнінде мәліметтер алуға өз үлесін қосты.
Шет елдердегі қандас бауырларымыз қанша бар екендігі жөнінде еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана біле бастадық . Егемендікке қол
жеткізгеннен кейін 1992 жылы қыркүйек айында Алматы қаласында тұңғыш рет
Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы өтті.Сол кездегі мәлімет бойынша әлемде
барлығы 10 млн 537 мың қазақ бар екендігі белгілі болды. Одан кейінгі
жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген материалдардан біз тағдыр
тәлкегіне түскен тарыдай шашылған қандастарымыщдың әлемінің 40 елінде бар
екенің білдік .Негізінде қазіргі таңда дүние жүзіндегі қазақтардың ресми
саны 13 миллион 500 мың. Оның ішінде ТМД және Балтық маңы елдерінде немесе
жақын шет елдерде барлық саны 2 млн 447 мың, ал алыс шет елдерде 1 млн 789
мың қандастарымыз жүр. Сыртта жүрген қазақтардың барлық саны 5 миллион
болып табылады. Жалпы дүнежүзі бойынша 2003 жылғы деректерге сүйенсек 15
млн-дай екенбіз.10
Еліміздегі жалпы қазақтардың саны 8 млн 330 мың ғана. Ал, тарихи
деректерге сүйенсек отаршылдық озбырлығы қазақ жеріне орнағанға дейін
қазақтардың үлесі өз жерінде 92% болған. Ал, бұл көрсеткіш ХХ ғасырдың 50-
жылдарының орта тұсындағы тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде
Солтүстік және Орталық қазақстанға 2 миллионға жуық адам келгеннен кейін
төмендеп кеткен. Яғни, осы жылдардың нәтижесінде қазақтардың өз жерінде
үлесінің азаюына әкеп соқтырды. Сол кезенде Қазақстанда қазақтардың үлесі
бар болғаны 27,8 % қана еді. Соңғы, яғни, 1999жылғы ұлттық халық санағының
нәтижелеріне қарағанда республика халқының жалпы санының 53,4% қазақтар
құрайтындығы белгілі болды. Ал, қазіргі таңда қазақтардың өз жеріндегі үлес
салмағы 57%-ды құрап отыр. Болашақта демогроф ғалымдардың болжауына
қарағанда 2010 жылы респубика халқының 65%-ы қазақтардың үлесіне көрінеді.
Салыстырмалы түрде айтсақ бір кездері Қазақстан халқының 50%үлесін алған
орыс халқы 2000 жылы 20%, 2020 жылға қарай тіпті 15%- дейінгі деңгейгедейін
төмендеп, ал, алыс болашақта 1% қана болуы әбден мүмкін деп ғаламдарымыз
болжамджар жасауда.11
Енді қазақ халқының мол бөлігінің орналасқан кең байтақ туған жерінен
сыртқа қарай ығысып шығып кеткені туралы мәліметті деректерден көруге
болады.Яғни, бұл тарихи ұзақ ағым Ақтабан шұбырынды кезеңіндегі
жаугершіліктен басталады.
1723 жылы солтүстік шығыстан баса көктеп кірген жоңғар шапқыншылары
қазақтарды қырып жойуының нәтижесінде қазақ тайпалары оңтүстік-батыс қа,
қазіргі Орта Азия жеріне шегініп, бас сауғалауға мәжбүр болды.12
Шапқыншылықтан қатты күйзеліп,шашырап және ара араласып қазақтың ру
тайпалары кейін Ташкент маңындағы аймақтарда қалып қойғандар да бар. Жоңғар
хандығы жеңіліс тауып, біржола жоқ болғаннан кейін 150 жылдан соң қазақтар
өзінің ежелгі шығыстағы жеріне қайта орала бастады. Жалпы, бұл көшу беріде
дүркін- дүрін әрқилы тарихи оқиғалармен жалғаса отырып, екі ғасырға дейін
созылып, тек кезекті отыз жыл ойран нан соң 1934 жылы ғана аяқталды. Қазақ
диаспрасының әрі қарай кең етек жаюына аталған жаугершіліктен бақа
отаршылық озбырлығы да тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың
жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен, Сарытабан
сүргін болған кошпелі бабаларымыз Солтүстік батыстан Оңтүстік шығысқа
қарай жөңкіле көшкен.
Қазақ жұртының Қытай мен Монғолияға қарай сарытабан үркіншілігі,
әсipece азамат соғысы жылдары кең өpic алды. Бұл сондай-ақ, социализм мен
тотолитарлық, жүйесі үстемдік етіп турған кезеңде кең етек жайды. Атап
айтсақ, 1928 жылы "Ipi байларды жаппай кәмпескелеу, яғни, олардың мал-
мүлкін кеңес үкіметінің зорлықпен тартып алып, талан таражға салу кезіндегі
жыраққа отбасымен жазықсыз жер аударылғандар.(15 мың адам)"
1930-1934 жылдары зорлықпен жаппай ұйымдастыру, толықтай
отырықшыландыру жылдары қасақана қолмен жасалған аштық, кезеңінде асыра
сілтеушіліктен алыс жаққа ауа көшіп, біржола қоныс аударып, Қазақстанға
қайта оралғандар (620 мың адам, кызыл табан қуғын көргендер)
1939-1945 жылдар екінші дүние жүзілік соғыста амалсыз тұтқындалғандар,
сөйтіп туған жеріне орала алмағандар немесе айдауда жүргендер
демографиялық, қалыс қалғандар, яғни отбасы қызығын көрмегендер 150 мың ер
азамат. Осылай жіпке тізгендей етіп айта берсек көп Қазақстанмен жапсарлас
болса да тыс жерлерде саны қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде
тарыдай шашылып кеткен қандастарымыз бүгінде 13 милионнан астан, яғни,
халқымыздың 39,7% дәлірек айтсақ; бестен екісіне жуығын кұрайды. Қазақтың
тағдыр тәлкегімен шетте жүргендердің санын түгелдесек, халқымыз туысқан
қырғыз халқынан біршама көп, ал түркімендермен бірдей, башкұрттардан үш
еседен астам артық. Осының өзі олардың 6ip қауым ел екенін көрсетеді Егер
шашыранды санымыздың барлығы яғни бүгінгі 4,2 миллион қазақ бауырларымыздың
6әpi дерлік 2020 жылға дейінгі толық, жиналса еліміздегі біздің үлес
салмағымыз жоғарылар еді.
Ал Орта Азиядағы жылы жерге және диханшылыққа үйренген өз
бауырларымызды сонау Ташкенттің түбінен бастап Шымкент, Жамбыл, Алматы,
Талдықорған, Мақаншыға дейінгі суармалы жерлерге қоныстандырсақ, Алатау
етегінде қазақтар саны 45% көтеріліп, 60%-қа көтеріліп қалар еді.
Ал батыстың дамыған елдері мен шығыстың мұсылман елдерінде тұратын 125
мың қазақ бауырларымыздың тек жартысын ғана (25 мың отбасы) Қазақстанның
ipілі-ұcaқты қаласында орналастырсақ, өздерінің ата кәсібі қол-өнерін
дамытып, мешітін салып, саудасын орнықтырса, өз жерімізде біршама қазақ
жиналар еді. Heciн жасырамыз, 6ip қынжылтатындығы сол шеттегі төрт жарым
миллионнан артық қандастарымыздьң не жеке елдігі, не болмаса автономиясының
жоқығы. Осы орайда казақ диаспорасының болашағы туралы да айта кету керек
сияқты.Алдағы 2010 жылы сырттағы казақар 6 миллионға жуықтайды екен. Ал
2025 жылы олардың саны Қазақстандағы қазақтардың санымен теңесп, 8
миллионды құрамак. Осыншама көп қандастарымызды болашақа ата мекендеріне
оралуына жағдай жасасақ, онда Қазақстанның демографиялық ахуалы біршама
жақсарары анық. Ол үшін Қазақстанның көші-қон мен босқындар туралы заңы өз
күшіне мініп, сырттан келген қазақтарға толық қызмет eтyi керек. Осындай ic-
шараларды қолға алу арқылы Қазақстандағы "қара шаңырақтың демографиялық
мәселесін шеше аламыз" Бұл заң қабылданса майталмандар өз ата мекеніндегі
қиыншылықты 6ipre жеңуге және экономиканы 6ipre көтеруге ат салысар еді.
Қорыта айтқанда, шет елдердең бауырларымыз ата жұртына еш6ip
кедергісіз оралуы тиіс. Біз олардың тұрмыстық жэне құқықтық қажеттіктерін
мүмкіндігінше орындауға міндеттіміз. Ал олар өздірінше Қазақтсан жеріне
оралуларын қасиеті парызымыз деп сезінулері тиіс. Олар өз ата мекеніне
қызмет ету, оның казіргі киын жағдайына түсінікпен қарап, Қазақстанның
жарқын болашақта көрінуіне атсалысуы керек екендіктерін жүректерімен
сезшулері тиіс.
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы.
Биыл Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік туын тіккеніне 10 жылдан
астам уақыт өтті. Осы мерзім ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық
және саяси процесстер халықтың демографиялық ахуалына да өзіндік ықпалын
тигізді. Қазақстан Республикасының қәзіргі кезеңдгі демографиялық
ахуалындағы басты ерекшелік бұл тұрғындар санының күрт кемуі болып отыр.
13
1999 жылы жүргізілген халық, санағының статистикалық; мәліметтерге
сүйенсек Қазақстан, халық 14 миллион 953 мың адамды құрады. Ал 2000 жылы
бұл көрсеткіш төмендеп жалпы халық, саны 14 миллион 896 мың болды. 14 Ал
2001 жылы Қазақстанда есеп-санак; жөніндегі республикалык, агенттіктің
деректері бойынша халык; саны 14 миллион 841,9 мың адам болган. 15 2002
жылы Қазақстандағы халық саны 14 миллион 820 мыңды құраған (ұлты қазақтар
55,7%).
Қәзіргі таңда Қазақстанның халық, саны 14 миллион 957,8 мыңды құрап,
белгілі демограф-ғалым Мақаш Байғалиұлы Тәтімовтың зерттеуі бойынша
Қазақстандағы қазақтар саны 8 миллион 415 мыңды құрап, өз жерінде
қазақтардың үлес салмағы 57% болды. 16
Әлемде жер көлемі жөнінен 9-шы орынды иеленетідігімізді ескерсек
халық; санының бұндай көрсеткіш адамды қынжылтады. Непзінде Қазақстанның
жер көлемі 2724,9 шаршы шақырым. Халықтың қоныстану тығыздығы әр шақырымға
5,5 адамнан келеді. 17 Бұл Қазақстанның әлемдегі халық аз қоныстанған
елдер қатарында екендігін аңғартады.
Ал енді біршама yaқыт кейін шегініп XX ғасырдың бас кезінде қазақ,
халқының қанша болғандығына көз жүгіртсек. Қазакстан территориясында ең,
алғаш санақ, 1926 жүргізілген, бұл санақтың нәтижесі бойынша Қазақстанда 6
миллион халық; тұрған, (дәлірек айтсақ; 6,198467 адам). Енді 1926 жылы
жүргізілген санактың нәтижесінде көз жүгіртер болсақ; олар төмендегідей:
1926ж 1939ж
Саны Пайызы Саны Пайызы
Барлығы 6,198467 100,0 6,093507 100,0
Қазақтар 3,627612 58,5 2313674 38,0
Орыстар 1,275055 20,6 2,449128 40,2
Украиндар 860201 13,9 656676 10,8
Немістер 51094 0,8 92379 1,5
Татарлар 79758 1,3 106943 1,8
Өзбектер 129399 2,1 103240 1,7
Белорустар 25584 0,4 31,309 0,5
Басқа ұлттар 86290 1,4 208902 3,3
Ал 1959 жылғы санақ; бойынша қазақ; жерінде 9,3 миллион халық, тұрғаны
белгілі .Бертін келе 1989 жылғы халық; санағының нәтижелері бойынша
елімізде 16,5 миллион адам, яғни, бұрынғы статистикаларға қарағанда халық;
санының біршама көтерілгенігін көреміз. Кейінгі 10 жылда елімізде көптеген
өзгерістер болды. Соңғы жылдары еліміздегі демографиялық, жағдай төмендеп
барады. Оған мысал ретінде Қазақстанның демографиялық, даму
деңгейін көршілес жатқан Өзбекстан республикасыменен салыстырсақ,
жетіп жатыр. Еңді осы екі елдің 1990 жылдардан 6epi карайғы демографиялық
дамуына көз жүгіртейік: Мысалы:
Казақстан халқының өсу деңгейі:
1994 жылы 16 578 млн
1995 жылы 16 282 млн
1996 жылы 16 113 млн
1997 жылы 15 480 млн
Өзбекстан халқының өсу деңгейі:
1994 жылы 22 192 млн
1995 жылы 22 563 млн
1996 жылы 23 007 млн
1997 жылы 23 448 млн
Енді осы екі елді салыстырып қарайтын болсақ қазақ, халқының санының
жыл сайын төмендеп отырғандығын көреміз. Ал көршіміз Өзбекстан
Республикасында халық, санының керісінше жылдан-жылға артып отырғанын
көруге болады.
Біздің елдегі халық санының төмендеуінің негізгі ce6e6i ретінде 6iз
Казақстаннан соңғы жылдардағы миграция процесінің күшейіп кетуін және де
қәзіргі таңдағы Қазақстандағы күрделі мәселенің 6ipi болып отырған
экологиялык, дағдарысты алға тартамыз. Алайда көрші Өзбекстан
Республикасында да соңғы уақытта басқа елдерге жүздеген мың адамның коңыс
аударғандығына қарамастан халық санының өсу деңгейіне нұқсан келмеуін
қалай түснуімізге болады.
Демек, қалай болғанда да Казақстаннан өзге ұлттардың өз ата
мекендеріне қоныс аударуы болашақта тоқамай жүре беретіні анық.
Яғни, Қазақстандағы демографиялық, жағдайды жақсарту үшін сыртқа
көшушілерді, дәлірек айтсақ, эмиграция процесін тоқтату керек деген
мәселенің жүзеге асуы екі талай. Қазақстандағы қазіргі қалыптасқан жағдайды
ескере отырып, демографиялык, жағдайды жақсартудың eкі түрлі жолы бар:
Табиғи өciм, дәлірек айтсақ; бала тууды көбейту!
1. Сырттан көшіп келушілерді, яғни, эмиграция процесін дұрыс
жолға қою.
Енді Қазақстан бойынша халық, санының 1999 жылғы жеке ұлттар бойынша
өзгерісіне назар аударалық.[18]
1 қаңтар (1999-1989) мың адам
1999 ж 1989 ж
Барлық халық 14953,1 16199,1
Қазартар 7985,0 6496,9
Орыстар 4479,6 6062,0
Украиндар 547,1 875,7
Өзбектер 370,7 331,0
Немістер 353,4 946,9
Татарлар 249,0 320,7
Ұйғырлар 210,3 181,5
Белорустар 111,9 177,9
Корейлер 99,7 100,7
Басқалар 16,4 26,9
1999 жылдың басында қазақ ұлтының саны 1989 жылғы халық санағымен
салыстырғанда непізінен табиғи өcyi арқылы, сондай-ақ Қазақстанға
шетелдерден көшіп келушілердің есебінен 1488,1 миллион адамға көбейіп
еліміздегі барлық халықтың 53,4%-н құрады. Осы кезеңде бip кездегі
республикамыздағы ең 6ip үлес салмағы көп орыстар 37%-дан -29,9%-га,
украиндар 5,4% -дан 3,6% -ға, және татарлар 1,98%-дан 1,66%-га кеміді.
Әcipece, Германияга көшіп кетуінен неміс ұлты өкілдерінің саны едәуір (3,8
есе) кеміді. 19
Ал енді Қазақстан Республикасы көп ұлтты мемлекет болғандықтан, әр
халықтың өзіне тән ерекшеліктерін ескеріп, іргелі еліміздің ұлттық құрамына
үңілген демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің жасаған кестесіне көз жүгіртсек
талай жайтқа қанығуға болады: 20
25.02.1999 ж. 01.01.2002 ж.
Адам Пайызы Адам Пайызы
Барлық ұлттар 14953126 100,0 14820855 100,0
Қазақтар 7985039 53,39 8266415 55,78
Орыстар 4479620 29,96 4196525 28,31
Украиндар 547054 3,66 495398 3,34
Өзбектер 370663 2,48 390765 2,64
Немістер 353441 2,36 272602 1,84
Татарлар 248954 1,66 2371774 1,60
Ұйғырлар 210365 1,41 2171103 1,46
Белорустар 111927 0,75 101168 0,68
Корейлер 99665 0,67 98846 0,67
Негізінде, тұрғындар санының күрт кемуі Қарағанды (335210 адамға
немесе 19,1%), Шығыс Қазақстан (236201 адамға немесе 13,4%), Ақмола (228135
адамға немесе 21,5%), Қостанай (206115 адамға немесе 16,7%), Солтүстік
Қазакстан (186085 адамға немесе 20,4%), Павлодар облыстарында (135330
адамға немесе 14,5%) анық байқалуда.Қазақтандықтар санының кемуі өлке
тұрғындарының демографиялық, құрылымындағы ерекшеліктерге байланысты.
Дәлірек айтқанда, орыс тілді тұрғындардың атамекеніне көшунен және табиғи
өсімінің төмен деңгейде болуынан туындауда. Ресми статистикалық, мәліметтер
бойынша Қазақстан тұрғындарының 57%-і қалаларда, 43%-і ауылды жерлерде
тұрады. [21] Тұрғындардың урбанизациялану деңгейіне қарай Қарағанды (қала
халқынының үлес салмағы 82,2%), Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%),
Қызылорда (60,5%), Шығыс Қазақстан (58,8%), Атырау (58,2%), Ақтөбе
(56,2%), Қостанай (54,2%) облыстары ерекшеленеді. Яғни, жоғарыдағы
келтірілген мәліметтерге сүйене отырып қәзіргі таңда Қазақстан халқының
көпшілік бөлігі қалаға қоныстануға ұмтылуда деп те ой түйіндеуге болады. Ал
енді Қазақстандағы халықының ең шашыраңқы орналасқан жері Маңғыстау
облысы, әр шаршы шақырымға 17 адамнан келеді. Жер көлемі мен халқының
санының айырмашылығы осыншалықты үлкен мемлекет жер бетінде өте сирек. Ал
тұрғындар тығыздығы жөнінен Алматы қаласы 6ipiншi орында (Яғни, әр шаршы
шақырымға 3784 адамнан келеді.) 22 Бұл жағдай егеменді еліміздің
болашағына қандай әсер етпек. Біз аз халықпен осыншама ұлан-байтақ;
территорияны қалай игереміз, қайтіп елімізді өркендетеміз? Еліміздің
қауіпсіздігі, қорғаныс қәбілетінің нығаюы үшін де халықтың өcyi қажет емес
пе? Міне осының бәрі біздің еліміздің болашағы үшін Қазақстан халықтың
өсуінің өте маңызды екенін көрсетеді. Демек, халық санының өcyi үшін елдің
әлеуметтік жағдайын көтеру керек, ол үшін бірлескен қимылдар қажет екені
сөзсіз. Сонда ғана Қазақстанды 6iз жарқын болашақта көре аламыз.
1.3 Жалпы туу коэффиценті өлім-жітімнің жоғарылауы. Неке мен отбасы
ара қатынасы және де халықтың жыныстық құрамы.
Қазіргідей алмағайып кезеңде Қазақстанның, әcipece, демографиялык, хал-
ахуалы қиын шақты бастан кешіп жатыр. Бұл негізінен Қазақстан халқының
табиғи өсімінің яғни, туу көрсеткішінің тым төмендеп кетуіне тікелей
байланысты. Мәселен, 1997 жылы Қазақстанда дуниеге келген сәбилер саны 232
мың ғана болды. Бұл туудың ең көп кезеңі (417 мың бала) 1987 жылғы
көрсеткіштен екі есе төмен. Қазіргі Қазақстандағы халықтың табиғи eciмi
соғыстан кейінгі кезеңде тұңғыш рет төмендеген. 23 Еліміздің бүriнri
тұрғындарының жалпы саны 14 миллиондай-ақ. Әрине ер азаматтың бәpi майданға
кеткен соғыс уақытындағы жағдайды түсінуге болады, ал бүгінгі бейбіт
замандағы құлдырауымызға жол болсын. Және бұл жағдай көзіміз көретін жақын
yaқыттa оңала қояр түpi жоқ сияқты. Осыған байланысты президентіміздің
Қазақстан халқына жолдауында 1992 жылдан бастап халық санының қысқара
бастағанын қадап айтып, республиканың бүriнri дамуындағы келеңсіз
сипаттардың 6ipi ретінде демографиялық өнімсіздігімізді атап көрсетті.
Бұл жағдайдың негізгі себептері қандай? Енді осы сұраққа жауап
іздестіріп көрелік. Яғни, халық санының өcyi негізнен екі факторға
байланысты.
табиғи өсу мен (туылғандар мен қайтыс болғандар санының
айырмашылығы)
механикалық өсуге (эмигранттар мен имигранттар санының
айырмашылығы)
Табиғи өсу халықтың көбеюінің негізгі көзі болып табылады. Бipaқ
республикада соңғы жылдардан бастап табиғи өсу кеміп кетті, яғни, туу
көрсеткіші күрт төмендеп, өлім арта түскен. Табиғи
өсудің төмендеуі Алматы қаласында, Шығыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында ерекше орын алуда. Бұл қала тұрғындарының арасында қатты
байқалуда.
Табиғи өciм Қазақстанда —10,1 промилль болса, салыстыра кету үшін
өзімізге көршілес жатқан мемлекеттердің табиғи өсіміне көз жүгіртсек.
Табиғи өciм Қырғызстанда —14,6, Ресейде —6,4, Тәжікстанда -14,4,
Туркіменстанда —13,1, Өзбекстанда -17,0. 24
Табиғи өсу біздің республикамызда тұрақты тұратын ұлттар арасында да
біркелкі емес. Ең жоғарғы табиғи өciм көрсеткіші өзбектерде- 24,7 адам
(1000 адамға шаққанда), ал қазақтарда —19,7 әзірбайжандарда 18,6 адамнан
кем. 25
Халық санының кемуіне экономикалық және әлеуметтік
факторлардың ықпалы күшті. Еңбек рыногынында белгілі дәрежеде әсер еткенін
айтуымыз керек.
90 жылдардың орта шеніндегі Қазақстандағы белең алған жағдай, яғни,
өнеркәсіп, құрылыс, материалдық- техникалық жасақтау, халық шаруашылығы
салаларындағы жұмыс іздеушілер санының да жаппай қысқарғандығы халық
санының өсуіне өзінің бeлгiлi дәрежеде кepi әсерін тигізгені белгілі.
Деректерге сүйенетін болсақ 1995 жылы мекемелердегі жұмыс істеушілердің
жартысына жуығы ал кейбір мекемелер мен кәсіпорын көбі босап
қалды.1996 жылы жұмыс істейтін мына салалар бойынша: сауда мен қоғамдық
тамақтандырудан 39,2 пайыз адам, құрылыстан 20,4 пайыз, материалдық,
техникалық, жабдықтау мен өткізу, дайындау салаларынан 14,3 пайыз,
өнеркәсіптен 9,6 пайызы кетуге мәжбүр болган. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің бос қалуы Жезқазған, Павлодар, Семей, Қарағанды
облыстарында көп болып отыр. Тек 1995 жылы ауыл шаруашылығын қоспағанда,
кәсіпорындар мен ұйымдардан 1 миллион 200 мың адам босап қалған. Оның
негізгі ce6eптepi: өндірістің тұрақсыздығы, жұмысшылардың кезектен
жалақысыз демалыстарға жіберілуіалатын айлыктың, яғни жалақының төмен
болуымен кезінде берілмеуі,т.б Және сол кезеңде әрбір адам
қысқартуға түскен.Сонымен қатар Республикада жұмыссыздық қарқын алып
кеткен. 1996 жылдың өзінде ресми түрде 391,7 мың адам, оның ішінде селолық,
жерде тұратын 17,08 мың адам жұмыссыздар қатарына қосылған. 1997 жылдың 1
ақпанында республикада әртүрлі экономикалық, себептерден 77 мың адамдық,
жұмыс орны бар 612 кәсіпорын толық тоқтап қалған. Республика бойынша 1996
жылдың 1 шілдесінде төленбеген жалақы қарызы 43 миллиард теңгеге жеткен.
Нарықтық қатынастар отбасының бюджетіне тікелей әсер eттi. Қала
тұрғындарының (500 отбасы), (яғни, әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде) 50
пайызға жуығы бip айда тек қана жалақымен, ал 6 пайызға жуығы зейнетақы
және жәрдем ақымен ғана күн көріп отырғандықтары анықталған. Отбасы
мүшелерінде бip айда бip теңгені де мәдени демалысқа жұмсауға мүмкіндік
болмаған. Сондықтан да бұндай күйзеліс әр адамды өз күнін өзi көруге, бала
көтермеуге мәжбур еткен. Ал, баспана мәселесіне келсек елімізде 325 мың
отбасы тұргын үй жағдайын жақсартуға мұқтаж екен. Тұрғын үй адам санының
өсуіне ғана емес, сонымен қатар отбасы тұрақтылығының, қалыпты өмip сүрудің
де кепілі болары хақ.
Басқа елдерді сөз етпегеннің өзінде де, өзімізге жақын қандас
халықтардың бәрінің де өткен XX ғасырдағы табиғи өciмi өте жоғары. Мысалы,
Туркияның халқы 1927 жылы 13 миллион екен, ал қазіргі таңда 70 миллионға
жетіп отыр. Іргемізде жатқан өзбек, түркімен, қырғыз, тәжік халықтары да
үздіксіз өсу үстінде. Олармен салыстырғанда жалғыз қазақ, халқының ғана
өcyi мардымсыз.Ал мұның себебін айтқанда көптеген демограф ғалымдарымыз
сонау отызыншы жылдардағы алапат аштықты көлденең тартатындары белгілі.
Әрине, бұл қолдан жасалған қасіреттің өзімізге зор зиянын тигізгені аньқ.
Бipaқ, мәселе тек осы ашаршылыкқа байланысты емес. Халқымыздың санының
өспеуінің себебін оның соңғы кездегі психологиялық ұғым түсінігінен, дүние
танымы мен көз қарастан іздеуіміз керек. Қазақ халқының о бастағы ұлттық
ерекшелілігінің бipi баланы өте ерекше қадірлеп, қастерлеуінде еді. Біздің
бабаларымыздың ұғым түсінігінше дүниедегі ең басты байлық бала болған. Ал,
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін біз өзіміздің көптеген ұлттық қасиетіміз бен
ерекшеліктерімізден ескіліктің қалдығы ретінде безіне бастадық. Тіліміз бен
дінімізден тepic айналдық. Бұл өзгеріс біздің бала туралы, ұрпақ туралы
ұғым түсінігімізге де өз әсерін тигізді. Негізнен батыстың мәдениеті мен
өмip тірлігінен үлгі алып, соған еліктеген қазақ, халқынының зиялылары бас
болып 60-70 жылдан бастап бала тууды шектеуге белсене кipicті.Сондай-ақ,
бұрын қазак, халқының арасында өте сирек кездесетін жағдай — шаңырақтың
шайқалуы, дәлірек айтсақ, ажырасушылық; та кеңінен етек ала бастады.
Сонымен қатар бала туудыц азаюына акушерлж жэне генекология саласындагы
дәрігерлеріміз де айрыықша үлес қосты. Орта Азия бойынша бала тууды
жоспарлау деген әңгіме ең алдыменен біздің Қазақстанда басталды. Ана мен
сәбидің ден саулығын қорғау деген сылтаумен бала тууды азайтудың,
әйелдердің екі қабат болу мүмкіндігінен айырудың барлық жолдары мен
тәсілдері Қазақстанда кеңінен тарап "нәтижелі" жүзеге асты. Сондай-ақ,
баланы көбейтіп, өcipyre қажетті жағдайлар сөзбен айтқанда болмаса, ic
жүзінде дұрыс қолға алынбады.
Ал қәзipri таңда Қазақстандағы бала туу көрсеткіш сын көтерерлік
жағдайда тұрған жоқ. Негізінде 1988 жылдан бастап республикада туу азая
бастады. Қазақстанда бүгінде 6ip әйелге 2,5 баладан келеді. Ең төменгі
көрсеткішке Алматы қаласы (6ip әйелге 1,5 баладан) мен Солтүстік, Шығыс
өңірлерінің (6ip әйелге 1,8 баладан) тұрғындары, ал жоғары көрсеткішке
Оңтүстік өңір (6ip әйелге 3,4 баладан) тұрғындары ие. Тұрғындардың басым
көпшілігі қазақтар құрайтын Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Кызылорда
облыстарында балалар көп туылуда. Көпке дейін қазақтар арасында туылудың
азаюы ашык, байқала қойған жоқ еді, тек 1990 жылдардың ортасынан туу
көрсеткіші бәсендей түсті. Қазақ әйелдердің туу коэффицениті қәзір 3,1%-ға
тең. Бала туудың бәсеңдеуі Оңтүстік Қазақстан өңірлеріне де тән бола
бастады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан ауданында 6ip
әйелге орта есеппен 3,6 баладан келеді Бұл қазактардың да біртіндеп көп
балалықтан бас тарта бастағанын аңғартады. Орыс, украин әйелдері қазақ
әйелдерге қарағанда әлдеқайда аз босанады. Олардың 6ip әйелге 1,7 баладан
келеді. 26
Ал енді халық ТМД елдерінде 1990 жылдары өлім-жітімнің артуы
демографилық ділгірлікке айналды. Соңғы уш жылда өлім-жітім Ресейде 6.1,
Белорусте 1.9, Украинада 4.7, промилль болып туу коэффицентінен артып
түсті. 90-жылдардың 6ipiншi жартысында Қазақстанда да өлім-жітім
коэффиценті артып, 1990 жылы 7,7 промилльден 1995 жылы (168,9 мыңц адам
өмірден қайтқан, бұл көрсеткіш 1989 жылға қарағанда 42,5 мың адамға көп)
10,7 промилль көрсеткішке дейін жетті. Атап айтар болсақ өлім-жітімнің
жалпы коэффиценті 90-жылдарды жоғары көрсеткіш көрсеткен. Оған мысал: 1000
адамға шаққанда 1993 жылы —9.2, 1994 жылы -9.5, 1995 жылы -10.2, ал 1996
жылы 10,7 промилль болған. Бірақ кейінгі жылдары бұл көрсеткіш біртіндеп
төмендей бастады (1996 ж 10,7; 1997 ж. 10,4; 1998 ж. 10,2; 1999 ж 9,8
промилль.) Дегенмен Қазақстанның кейбір облыстарында өлім-жітім орта
көрсеткіштен асып түсуде. Әcipece, Шығыс Қазақстан облысында өлім-жітім
жоғары деңгейде (13,0 промилль). Қарағанды
жэне Солтүстік Қазақстан облыстарында бұл көрсеткіш 12,0
промилль болып тұр. [27] Бұл денсаулықты, еңбекті қорғау
дәрежесінің төмендігіне, қоршаған ортаның ластануына, тағам сапасының
нашарлауына, тұтынушының кедейленуіне байланысты екені анық. Мұндай қауіпті
көрсеткіштің өcyi адам өмірінің құндылығы мемлекет тарапынан және жеке
адамдар тарапынан жете бағаланбаудың нәтижесі.Сонымен қатар өлім-жітімнің
табиғи емес, кездейсоқ себептері де жетерлік. Дәйек ретінде келтірер болсақ
өзіне қол салушылар саны (100000 адамға шаққанда) 23,1
промилльден 38,1 промилльге дейін өскен. Соның ішінде елімнің
мұндай түрінің 70 проценті қала тұрғындары арасында болып отыр.
Осындай құбылыс себептерін ғалымдар экономикалық, дағдарыс
кезіндегі қоғам мен адам ара қатынасының күрт үзілуінің нәтижесі
деп атайды. Әcipece, жеке адамдардың қоғамдық - саяси бағыт
бағдарын жоғалтуы, жұмыссыздық, пен құқықтык, қорғансыздық
азаматтардың кедейленуі сияқты жағдайлар адамдарды психологиялык,
жүдеушіліке әкеліп, ешкімге керек емеспін деген жат сезім өзін-өзі өлтіруге
дейін жеткізіп отыр. Және де өлім-жітім көрсеткішінде еңбекке жарамды
тұрғындардың үлес салмағы жоғарырақ. 1999 жылы тіркелген өлім-жітім
оқиғаларының үштен 6ipi еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың үлесіне тиеді,
ал олардың ішінде әйелдерге қарағанда ер азаматтардың үлес салмағы 3,6
есе көп. 1999 жылы қан айналымы, тыныс алу органдарының ауруы салдарынан
және оқыс оқиғалардан қаза табушылардьң саны біршама азайғаны мен өлім-
жітім көpceткiшi жоғары деңгейде қалды. Ол көп жағдайда қоршаған ортаның
ластануынан, тамақтану сапасының төмендеуінен тұрғындардың алкаголь
ішімдіктеріне әуестенуінен туындауда. Нәрестелердің де шетінеуі де жоғары
деңгейде болып отыр. Нәрестелер өлімінің әp6ip eкіншici экологиялық
ахуалдан туындаған аурулардан болуда. Оның үстіне әйелдерге босанғанға
дейін және босанғаннан кейін жеткілікті дәрежеде медициналық көмек
көрсетілмеуі де нәрестелер арасында өлім-жітімнің көп болуына әсер етуде.
Мұндай жағдай ауылды жерлерде, әcipece Ақтөбе облысының Байғанин және
Мұғажар аудандарында, Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында,
Қызылорда облысының Жаңақорған мен Сырдария аудандарында айқын сезілуде.
Дәл осындай ахуал Семей ядролық сынақ полигонына таяу жатқан Шығыс
Қазақстан облысының Жарма, Бесқарағай, Аягөз, Үржар аудандарына және
Қарағанды облысының Қазыбек би, Қарқаралы аудандарына тән. 28
Сонымен қатар нәрестелер арасындағы өлім- жітімнің ce6eптері аналарға
да ықпал етуде. 1990 жылдары Солтүстік Қазақстан облысында аналар өлімі екі
есе өсті, бұрынғы Жезқазған облысында үш есе өскен. Әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нашарлауынан аналар арасында анемия, бүйрек, жүрек, қан тамыры
ауруы көбейіп келеді. Мысалы, 1994 жылы Семей облысында 17, Оңтүстік
Қазақстанда 37 жүкті әйел қайтыс болған. 29 Бүкіл Қазақстанда аналар мен
балаларды қорғау қанағатсыз күйде?
Қазақстанда адамдардың өмip жасының ұзақтығы орташа есеппен 1991 жылы
67,6 жас болса, 1998 жылы 64,4 жасқа түсіп, орташа көрсеткіш 3,2 жасқа
қысқарды. Осы жерде жаңа зейнетақы заңы бойынша еңбек демалысына ер
азаматтар 63 жаста, әйелдер 58 жаста шығатына кеңіл бөлген жөн шығар деп
ойлаймын. Және де 6ip айта кетер жайт Қазақтардың өмір сүру жасы орыстарға
қарағанда төмен. Ол қазақтардың үлес салмағы басым түсетін ауылды жерлерде
әлеуметтік-экономикалық, жағдайдың нашарлығымен байланысты. Сондай-ақ,
қазақтар тығыз тұратын жерлердің біразы экологиялық, апат аймақта жатады.
Салыстыра қарау үшiн шет елдердегі орташа өмip сүру көрсеткішіне назар
73,3, Канадада -80, Испаниада -75,7, Коста-Рикада -75,6, Андоррада -75,3,
Гонконг пен Израильде -75,1, Австралияда -75, Швецияда -74,8, Испания мен
Грекияда -74,6,Ұлыбритания -73,2 жас болып табылады. Дамыған елдерге
қарағанда біздің әйелдер 3-11 жасқа, ерлер 14-21 жасқа кем өмір сүреді
екен. 30
Негізінде Қазакстан тұрғындары денсаулығының нашарлауы көп жағдайда
қоршаған ортаның экологиялық жағдайдың төмендеуінен. Мысалы, Семей ядролық
полигоны аймағының радиоактивті ластануынан, Арал теңізі өңірінің
агрохимиялық, ластануға ұшырауынан туындауда. Соның салдарынан осы
өңірлерде генетикалык, ауытқушылык және психикалық аурулардың жиі шығуы
қазіргі кезде алаңдаушылық тудырып отыр. 1990 жылдан 1999 жылға дейін
аралықта онкологиялық аурулар eкі есе, эндокриндік жүйелер аурулары екі
есеге жуык, қан аурулары 6ip жарым есеге көбейді.
Жұқпалы аурулар да жоғары деңгейде қалып отыр. Дегенмен осындай ауру
түрімен ауырғандар соңғы жылдары азайды. 100 мың адамға шаққанда 1997 жылы
3015,4 адам, 1999 жылы 2439,2 адам жұқпалы аурумен ауырған. Алкоголь мен
ecipкіге еліктеушілік те ерекше қиындық тудыруда. Ішімдікке салынып
ауырғандардың тіркелуі 1997 жылы шарықтау шегіне жетіп, 100 мың адамға
шаққанда 245,9 оқиға тіркелген. 31
Ал енді бала туудың азаюына әкеп соққан тағы 6ip жағдай әйел затының
кунделікті өмip мен қоғамдағы орнын бағалаудағы қате түciнік еді. Тарихтан
мәлім сонау жиырмасыншы жылдардан бастап әйел теңдігі үлкен саяси мәселе
ретінде көтере бастады. Әуелі қалың мал мен тоқал алуға қарсы күреске
арналған бұл науқан кейін күшейе келіп мүлдем басқа мазмұнға ие болды.
Яғни, социолизм мен коммунизмге ұмтылған заманда әйелдің еркектен ешқандай
да айырмашылығы болмауы тиіс деген ұғым қалыптасты. Соның нәтижесінде
әйелдерді трактор айдау, қой бақтыру, шахтаға түcipy сияқты кез келген
жұмысқа салу дәстүрге айналды. Сөйтіп, сан ғасырлар бойы негізінен бала
туып, оны тәрбиелеп өсірумен айналысып келген қазақ әйелі өзінің бұл
қасиетті парызынан біртіндеп қол үзіп, еркектердің шаруасын атқаруға әбден
бейімделіп алды. Қәзіргі кезде қазақ әйелдерінің күйеулерін үилеріне
тастап, қаладан қалаға жаппай саудагерлікпен айналысып кетуі осының 6ip
көpiнici. Міне, осының әсерінен қазақ әйелдерінің қәзіргі кезеңде аборт
жасатудан өзге елдердің алдына шығып, бала туудан жұрттың соңында жүрген
жағдайлары бар. Осы жайтқа байланысты деректерге жүгінсек 1997 жылы
республика бойынша 100 мың қазақ әйелі аборт жасатқан: олардың 50 мыңы
жүктіліктен медициналық жолмен сақтандыру жуйесін пайдаланған. Қазақ,
әйелдерінің 100-125 мың баланың өмipiн шектеуге мәжбүр етіп отырған жайт
тұрмыс жағдайынының қиындығы екендігі бесенеден белгілі.
Ендігі жерде демографиялық ахуалдың күрт нашарлауы еліміздегі геосаяси
жағдайдың ерекшелігі халық санын көбейтуге бағытталған белсенді
демографиялық, саясатты жүзеге асыруды қажет етеді. Ең бастысы елдегі
әлеуметтік –экономикалық жағдайды жақсарту қажет. Қазақстан
Республикасының Ғылым министрлігі Ғылым Академиясының экономика
институтының зерттеулеріне қарағанда демографиялық жағдайды 1 процентке
арттыру үшін экономикалық көрсеткіштерді ең аз дегенде 4 процентке көтеру
қажет. Өйткені демографиялық үрдістер тым баяу дамитын құбылыс.
Біздің ойымызша, туудың азаюын тоқтатып, оны 1987 жылғы көрсеткіш
дәрежесіне жеткізген жөн деп санаймыз. Ана мен бала денсаулығын сақтаудың
Республикалык, орталығының деректеріне сүйенсек аборт жасатудың 40
проценті әлеуметтік-тұрмыстық
туу деңгейінің өcyi мен төмендеуі тікелей некелік қатынасқа байланысты
екені белгілі. Қазіргі кезде үйлену барған сайын азайып, жекебасты, аз
санды, толыққанды емес отбасылырдың қатары көбейіп келеді. "Тиын санаған"
нарықтық, қатынастар орныққанға дейінгі халықтың әcipece біздің қазақ,
халқы үшін жанұя болу, шаңырақ көтеру, бала сүю ең бip киелі, қасиетті
парыз болса ол бүгінгі күні біртіндеп төмендеп келеді. Мысалы 1990 жылы
165,4 мың некелесу тіркелсе, 1997 жылы ол 101,9 мыңға әзер жеткен. "Үйлену
оңай, үй болү қиын" дегендей қазіргі жастардың алдында бірігіп шаңырақ
көтергеннен кейінгі сол шаңырақты шайқалтпай ұстау қиын болып отыр.
Әсіресе ер азаматтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. тарау. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы
турасында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ
диаспоралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...9
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы
жылдардағы даму динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.3 Жалпы туу коэффиценті , өлім – жітімнің жоғарлауы, неке мен,
отбасы ара қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
II. тарау. ХХI ғасырдың 2 - жартысында біз қанша боламыз?
2.1 Еліміздегі демографиялық жағдайға көші-қонның әсері
... ... ... ... ... ... ..32
2.2 2030-шы жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға
болжам
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Негізінен алар
болсақ менің диплом жұмысы ретінде Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық
жағдайын тандап алу себебім қазіргі таңда Қазақстан Республикасының
демографиялық жағдайының төмендеу себептеріне үңіліп, халқымыздың өсуіне
кедергі келтіріп отырған негізгі мәселелерді ашқым келді. Мемлекеттің ең
бірінші байлығы халық болғандықтан Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық
жағдайының төмендеуі еліміздегі әрбір көкіргеі ояу азаматты толғандырары
белгілі. Сондықтан да еліміздегі демографиялық жағдайы қазіргі тандағы
өзінің шешімін табу кезегін күтіп тұрған бірден – бір өзекті мәселе.
Тәуелсіз Қазақстаның демографиялық жағдайындағы бір ерекшілік халық
санының кемеуі болып отыр.Әрине, көп қорқытады, терең батырады демекші
айнала қоршаған көрші мемлекеттердің халық санына қарап Қазақстан
тереториясына халық аз қоныстанған мемлекет екендігіне көз жеткізу қиын
емес.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі экономика саласында жеткен
жетістіктер аз емес. Осы 15 жылға таяу уақыта экономикалық жағдайы жөнінен
ТМД елдерінің арасында салмақты орынды иелендік.Және де болашақта да
Қазақстан алға қарай ілгерілей бермек. Экономикалық потенциалы
өскен,дамыған мемлекетте ірі-ірі өндіріс ошақтары пайда болары сөзсіз. Егер
Қазақстанның халық санын бүгінгі күнгі санымен қалдырып немесе одан да
төмен құлдыратып алар болсақ онда болашақта Қазақстанға жұмыс қолы тапшылық
етуі мүмкін. Жоғарығыдай жағдай елімізде орын алатын болса онда Қазақстанға
шет мемлекеттерден жұмыс іздеушілер ағылары сөзсіз. Бұл жағдайда қазақтар
сырттан келген келімсектер әсерінен өз жеріндегі үлес салмағын жоғалтып
алары сөзсіз.
Сонымен қатар халық санының кемуі Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне
де өзінің кері әсерін тигізері анық. Өйткені Қазақстанның жері кең байтақ,
байлығы жер бетінде де атсында да жетерлік. Күндердін күнінде демографиялық
жарылысты басынан кешіріп отырған көршілеріміздің бірі көз алартпасына кім
кепіл. Міне сондықтанда Қазақстанның демографиялық ахуалын қалай көтерудің
жоларын қарастырып, нақты қадамдарға баратын кез келді деп ойлаймын.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл диплом жұмысты жазғанда еліміздің
белгілі ғалымдарының енбектеріне сүйендім. Негізінде Қазақстан
республикасының демографиялық жағдайын еліміздің біршама ғалымдары
зерттеген.Атап айтатын болсақ қәзіргі танда осы демография саласынла жұмыс
жасап жатқан көрнекті ғалым ағамыз демограф Мақаш Байғалиұлы Тәтімовты
айтуымызға болады. Сонымен қатар ҚР ҰҒА кореспондент мүшесі Асылбеков
Мәлік – Айдар және де Ұ.Ысқақов, Ә. Ғали, М. Сембин, Е. Мұсабеков, С.
Қарасаев, А. Елемесова, Н. Ермекова, Қ. Ерімбетова секілді Қазақстан
ғылымын дамытуда елеулі үлестерін қосқан ғалымдарымыз осы демография
саласында қызмет етуде. Болашақта батыл болжамдар жасап, Қазақстан
Республикасының демографиялық жағдайын жан-жақты зерттеп отырған да осы
ғалымдарымыз. Бұл кісілердің демография саласында жазған еңбектерін оқи
отырып ойға шомбайтын адам кем де кем шығар.Әрине, бұл кісілердің
барлығының да айналысып отырған проблемалары Қазақстанның демографиялық
жағдайы болғанымен әр қайсысының тоқталған мәселелері әр түрлі. Мысалға
алар болсақ Мақаш Тәтімов өзінің Zaman Қазақстан газетіне берген
Халықтың санын өсіретін де әйелдер, өшіретін де әйелдер деген мақаласында
қазіргі тандағы қазақ қоғам орын алып отырған аралас некеге өзінің
аландаушылығын білдіретіндігін және болашақта аралас некенің әсерінен
Қазақстанда өмір сүріп отырған ассимляцияға ұшырап жергілікті халыққа
сіңісіп кететіндігін айтады. Бұл жайтты ғалым мынадай мысалдармен
түсіндіреді. Байқасаңыздар, жар іздеген хабарландыруларда " орысты
іздеймін" немесе " ол міндетті түрде ұйғыр болсын "деген жолдарды
жолықтырмайсыз, оның орнына "мужчина восточной происхождение" немесе "
женщина восточной национальности " деп келеді1
Әрине, Мақаш Тәтімов Қазақстанның демографиялық жағдайын зерттегенде
тек қана аралас неке мәселесіне ғана тоқталып қойған жоқ. Сонымен қатар
қазіргі тандағы жер жүзіне тарыдай шашалған қандас бауырларымыздың
негізінен қай өлкелерде орналасқандықтарын өзінің " Демографиялық
дамуымыздың деректері мен дәйектері "(Қазақтар қайда тұрады ? ) деген
мақаласында ашып айтып, атап көресткен.2
Ал Қазақстанның болашақта, яғни,2030 жылы халқының қанша болатындығын
"Демографиялық болжам – келешекке көз қарас" деген мақаласындаа дәйекті
дәлелдер арқылы ашып көрсетеді.3
Ал еліміздің белгілі демогроф ғалым Асылбеков Мәлік- Айдар өзінің
"Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы "деген мақаласында Қазақстаның
демографиялық жағдайына негізгі кері әсерін тигізіп отырған мәселелерге
баса көңіл бөліп, ашып көрсеткен. Ғалым Қазақстанның демографиялық
жағдайының төмендеуін өлке тұрғындарының демографиялық құрылымындағы
ерекшелікке байланысты. Дәлірек айтқанда, орыс тілді тұрғындардың
атамекеніне көшуінен және табиғи өсімнің төмен деңгейде болуынан туындауда
деп түсіндіреді.4 Негізінде статистикалық деректерге қарасақ шындығында
да Қазақстанға көшіп келушілерге қарағанда елімізден сыртқа көшушілердің
саны басым екендігін байқаймыз.5
Сонымен қатар ғалым Қазақстанның демографиялық ахуалы қазіргі таңдағы
нәрестелер мен аналар өлімінің де әсер етіп отырғандығын өзінің мақаласында
атап көрсетеді.
ХҚТУ- дың оқытушысы Бекжан Есенбаев болса өзінің "Оралмандардың
жағдайы туралы "деген мақаласында 1992 жылы өткізілген Бүкіл дүние жүзі
қазақтарының алғашқы Құрылтайынан кейінгі Оңтүстік Қазақстан облысына
келген оралмандардың жағдайы турасында мәліметтер береді. Сонымен қатар
аталған мақалада оралмандарды негізінен облысымыздың қандай аудандарында
орналасқандықтары жөнінде қазіргі танда қандай кәсіппен шұғылданып
жатқандықтары жөнінде көптеген мәліметтер алуға болады.6
Ал Қазақстанның 1980-1990 жылдар аралығындағы миграциялық процестері
жөнінде тарих және этнология институтының аспиранты Ерімбетова Құндызай
өзінің " Көші-қон мәселесі хақында "атты мақаласында Қазақстанның халқы
аталған уақыт аралығында біршама өскендігін, сонымен қатар қала халқының
үлес пайызы да осы уақыт аралығында өскендігін атап көрсетеді.7
Негізінде, статистикалық мәліметттермен салыстырар болсақ қала
халқының өсуі сол уақыт аралығында басталғандығын байқау қиын емес.8
Қазақстан Республикасының көші-қон және демогафия агенттігінің
төрағасы Зауытбек Тұрысбеков болса өзінің "Опроблемах миграции и
демографической ситуации в Казахстане " деген мақаласында Қазақстанның
демографиялық жағдайының күннен күнге төмендеп кетуіне себепші болып
отырған бірнеше факторларды атап өтеді.9
Жоғарыда аталған демограф ғалымдарымыздың жазған еңбектерін оқи отырып
қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайына кері әсерін тигізіп
отырған негізгі факторлардың барлығы да сонау 1990 жылдардан бері еліміздің
басынан кешіріп келе жатқан нарықтық жағдайымен байланысты деген қорытынды
жасауға тура келеді.
Қорғап отырған нәтижелердің ғылыми маңыздылығы. Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайының төмендеп кетуі себептерін ашу.Сонымен қатар
төмендегі мәселелерді өз дәрежесінде ашып халыққа жеткізу.
1. Қазақстан Республикасының халық санының соңғы жылдарындағы даму
динамикасы.
2. Табиғи өсім және өлім жітім, неке мен отбасы ара қатынасы,
халықтың жыныстық құрамы мен жас ерекшелігі.
3.Еліміздегі демографиялық жағдайға көш-қоның әсері.
4. 2030 жылға дейінгі республикадағы демографиялық дамуға болжам.
Нәтижелердің практикалық маңызы. Тәуелсіз Қазақстанның
демографиялық жағдайының әсіресе халық санын өсіру жолында мемлекет
тарапынан жүргізіліп жатқан демографиялық саясат жөнінде мәліметтер ала
алады.
Диплом жұмысының құрылымы. Назарға ұсынылып отырған жұмыс кіріспеден
екі тараудан, бес бөлімнен және де қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломлік диссертацияның жалпы көлемі 60 бет.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу
деңгейі, ғылыми маңыздылығы,практикалық маңызы және құрылымы көрсетілген.
"Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы" деп аталатын тараудың
бірінші бөлімінде "Шет елдердегі қазақ диаспорасы " яғни қазақ халқының жер
жүзіне шашылып кетуіне әсер еткен факторларға тоқталып және қазіргі таңда
жер жүзінде қанша қазақ бар екендігі жөнінде мәліметтер келтіріледі.
Сонымен қатар бірінші тараудың екінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы
халық санының соңғы жылдарындағы даму динамикасы өзге ТМД мемлекеттерінің
халқының өсу деңгейімен салыстырылып беріледі.
Ал үшінші бөлімде еліміздегі жалпы туу коэфиценті, өлім-жітімнің
жоғарылау себептері неке мен отбасы ара қатынасы, сонымен бірге халықтың
жыныстық құрамы мен жас ерекшелігі жөнінде статистикалық көрсеткіштерден
алынған мәліметтер келтіріледі.
XXI ғасырдың 2-жартысында біз қанша боламыз ? деп аталатын екінші
тараудың бірінші бөлімінде Қазақстанның демографиялық жағдайына көш-қон
процесінің әсері және екінші бөлімінде Қазақстан халқының 2030 жылы қанша
болады деген сауалға жауап аласыздар.
I-тарау.
Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайы
1.1 Жер жүзінде қанша қазақ бар? Немесе шет елдегі қазақ диаспоралары.
Кеңес одағының ыдырауы мен жаңа құрылған тәуелсіз мемлекеттердің
нарықтық қатынасқа ауысқан өтпелі кезеңі күрделі демографиялық өзгерістер
мен көш-қон толқындарын туғызды . Бұл жағдайды егемен еліміз –Қазақстан
Республикасы да бастан кешіруге мәжбүр болды.Өтпелі кезеңдегі демографиялық
процестердің негізгі ерекшелігі -халықтардың жалпы саны азаюы, өлім
–жітімнің көбейуі, бала туудың кемуі, осының салдарынан табиғи өсімнің
құлдырауы.Мұндай белең алған теріс бағыттарға қоса,республикадан алыс және
жақын жерлерге бағыт алған көш-қон толқындарының кең өрістеуі де халық
санын күрт төмендетіп жіберді.Еліміздің ел болып қалыптасуына, ең алдымен
еліміздің демографиялық жағдайын жақсарту керектігі белгілі болды.
Сонымен,мемлекетте демографиялық жағдайды жақсарту мақсатында Статистикалық
орталықтар,Көш-қон агенттіктері, демографиялық саясатты жүзеге асыру үшін
мемлекеттік әлеуметтік институттар құрылды.Кейінен ҚР Көш-қон және
демография,статистикалық агенттігі құрылды.
Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық жағдайына тоқталмастан бұрын,
демография ғылымына тоқталып өтсек. Демография (гректің demos –халық және
grapho – жазамын деген сөзінен алынған) –халықтың санын, белгілі бір
халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық, топтың санын ,құрамы мен құрылымын,
территорияға бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық –тарихи жағдайларын
зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Халықтың ұдайы өзгерісі –ұрпақ алмасу,
туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы
халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі
(иммиграция )мен олардың басқа аймақтарға қоныс аударуына(эммиграция), яғни
халықтың көшу-қону жағдайына да байланысты.Демография ғылымының дамуының
орталықтануы еліміздегі халық санының, және шет елдердегі қазақ диаспорасы
жөнінде мәліметтер алуға өз үлесін қосты.
Шет елдердегі қандас бауырларымыз қанша бар екендігі жөнінде еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін ғана біле бастадық . Егемендікке қол
жеткізгеннен кейін 1992 жылы қыркүйек айында Алматы қаласында тұңғыш рет
Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы өтті.Сол кездегі мәлімет бойынша әлемде
барлығы 10 млн 537 мың қазақ бар екендігі белгілі болды. Одан кейінгі
жылдары баспасөз беттерінде жарық көрген материалдардан біз тағдыр
тәлкегіне түскен тарыдай шашылған қандастарымыщдың әлемінің 40 елінде бар
екенің білдік .Негізінде қазіргі таңда дүние жүзіндегі қазақтардың ресми
саны 13 миллион 500 мың. Оның ішінде ТМД және Балтық маңы елдерінде немесе
жақын шет елдерде барлық саны 2 млн 447 мың, ал алыс шет елдерде 1 млн 789
мың қандастарымыз жүр. Сыртта жүрген қазақтардың барлық саны 5 миллион
болып табылады. Жалпы дүнежүзі бойынша 2003 жылғы деректерге сүйенсек 15
млн-дай екенбіз.10
Еліміздегі жалпы қазақтардың саны 8 млн 330 мың ғана. Ал, тарихи
деректерге сүйенсек отаршылдық озбырлығы қазақ жеріне орнағанға дейін
қазақтардың үлесі өз жерінде 92% болған. Ал, бұл көрсеткіш ХХ ғасырдың 50-
жылдарының орта тұсындағы тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде
Солтүстік және Орталық қазақстанға 2 миллионға жуық адам келгеннен кейін
төмендеп кеткен. Яғни, осы жылдардың нәтижесінде қазақтардың өз жерінде
үлесінің азаюына әкеп соқтырды. Сол кезенде Қазақстанда қазақтардың үлесі
бар болғаны 27,8 % қана еді. Соңғы, яғни, 1999жылғы ұлттық халық санағының
нәтижелеріне қарағанда республика халқының жалпы санының 53,4% қазақтар
құрайтындығы белгілі болды. Ал, қазіргі таңда қазақтардың өз жеріндегі үлес
салмағы 57%-ды құрап отыр. Болашақта демогроф ғалымдардың болжауына
қарағанда 2010 жылы респубика халқының 65%-ы қазақтардың үлесіне көрінеді.
Салыстырмалы түрде айтсақ бір кездері Қазақстан халқының 50%үлесін алған
орыс халқы 2000 жылы 20%, 2020 жылға қарай тіпті 15%- дейінгі деңгейгедейін
төмендеп, ал, алыс болашақта 1% қана болуы әбден мүмкін деп ғаламдарымыз
болжамджар жасауда.11
Енді қазақ халқының мол бөлігінің орналасқан кең байтақ туған жерінен
сыртқа қарай ығысып шығып кеткені туралы мәліметті деректерден көруге
болады.Яғни, бұл тарихи ұзақ ағым Ақтабан шұбырынды кезеңіндегі
жаугершіліктен басталады.
1723 жылы солтүстік шығыстан баса көктеп кірген жоңғар шапқыншылары
қазақтарды қырып жойуының нәтижесінде қазақ тайпалары оңтүстік-батыс қа,
қазіргі Орта Азия жеріне шегініп, бас сауғалауға мәжбүр болды.12
Шапқыншылықтан қатты күйзеліп,шашырап және ара араласып қазақтың ру
тайпалары кейін Ташкент маңындағы аймақтарда қалып қойғандар да бар. Жоңғар
хандығы жеңіліс тауып, біржола жоқ болғаннан кейін 150 жылдан соң қазақтар
өзінің ежелгі шығыстағы жеріне қайта орала бастады. Жалпы, бұл көшу беріде
дүркін- дүрін әрқилы тарихи оқиғалармен жалғаса отырып, екі ғасырға дейін
созылып, тек кезекті отыз жыл ойран нан соң 1934 жылы ғана аяқталды. Қазақ
диаспрасының әрі қарай кең етек жаюына аталған жаугершіліктен бақа
отаршылық озбырлығы да тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың
жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен, Сарытабан
сүргін болған кошпелі бабаларымыз Солтүстік батыстан Оңтүстік шығысқа
қарай жөңкіле көшкен.
Қазақ жұртының Қытай мен Монғолияға қарай сарытабан үркіншілігі,
әсipece азамат соғысы жылдары кең өpic алды. Бұл сондай-ақ, социализм мен
тотолитарлық, жүйесі үстемдік етіп турған кезеңде кең етек жайды. Атап
айтсақ, 1928 жылы "Ipi байларды жаппай кәмпескелеу, яғни, олардың мал-
мүлкін кеңес үкіметінің зорлықпен тартып алып, талан таражға салу кезіндегі
жыраққа отбасымен жазықсыз жер аударылғандар.(15 мың адам)"
1930-1934 жылдары зорлықпен жаппай ұйымдастыру, толықтай
отырықшыландыру жылдары қасақана қолмен жасалған аштық, кезеңінде асыра
сілтеушіліктен алыс жаққа ауа көшіп, біржола қоныс аударып, Қазақстанға
қайта оралғандар (620 мың адам, кызыл табан қуғын көргендер)
1939-1945 жылдар екінші дүние жүзілік соғыста амалсыз тұтқындалғандар,
сөйтіп туған жеріне орала алмағандар немесе айдауда жүргендер
демографиялық, қалыс қалғандар, яғни отбасы қызығын көрмегендер 150 мың ер
азамат. Осылай жіпке тізгендей етіп айта берсек көп Қазақстанмен жапсарлас
болса да тыс жерлерде саны қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде
тарыдай шашылып кеткен қандастарымыз бүгінде 13 милионнан астан, яғни,
халқымыздың 39,7% дәлірек айтсақ; бестен екісіне жуығын кұрайды. Қазақтың
тағдыр тәлкегімен шетте жүргендердің санын түгелдесек, халқымыз туысқан
қырғыз халқынан біршама көп, ал түркімендермен бірдей, башкұрттардан үш
еседен астам артық. Осының өзі олардың 6ip қауым ел екенін көрсетеді Егер
шашыранды санымыздың барлығы яғни бүгінгі 4,2 миллион қазақ бауырларымыздың
6әpi дерлік 2020 жылға дейінгі толық, жиналса еліміздегі біздің үлес
салмағымыз жоғарылар еді.
Ал Орта Азиядағы жылы жерге және диханшылыққа үйренген өз
бауырларымызды сонау Ташкенттің түбінен бастап Шымкент, Жамбыл, Алматы,
Талдықорған, Мақаншыға дейінгі суармалы жерлерге қоныстандырсақ, Алатау
етегінде қазақтар саны 45% көтеріліп, 60%-қа көтеріліп қалар еді.
Ал батыстың дамыған елдері мен шығыстың мұсылман елдерінде тұратын 125
мың қазақ бауырларымыздың тек жартысын ғана (25 мың отбасы) Қазақстанның
ipілі-ұcaқты қаласында орналастырсақ, өздерінің ата кәсібі қол-өнерін
дамытып, мешітін салып, саудасын орнықтырса, өз жерімізде біршама қазақ
жиналар еді. Heciн жасырамыз, 6ip қынжылтатындығы сол шеттегі төрт жарым
миллионнан артық қандастарымыздьң не жеке елдігі, не болмаса автономиясының
жоқығы. Осы орайда казақ диаспорасының болашағы туралы да айта кету керек
сияқты.Алдағы 2010 жылы сырттағы казақар 6 миллионға жуықтайды екен. Ал
2025 жылы олардың саны Қазақстандағы қазақтардың санымен теңесп, 8
миллионды құрамак. Осыншама көп қандастарымызды болашақа ата мекендеріне
оралуына жағдай жасасақ, онда Қазақстанның демографиялық ахуалы біршама
жақсарары анық. Ол үшін Қазақстанның көші-қон мен босқындар туралы заңы өз
күшіне мініп, сырттан келген қазақтарға толық қызмет eтyi керек. Осындай ic-
шараларды қолға алу арқылы Қазақстандағы "қара шаңырақтың демографиялық
мәселесін шеше аламыз" Бұл заң қабылданса майталмандар өз ата мекеніндегі
қиыншылықты 6ipre жеңуге және экономиканы 6ipre көтеруге ат салысар еді.
Қорыта айтқанда, шет елдердең бауырларымыз ата жұртына еш6ip
кедергісіз оралуы тиіс. Біз олардың тұрмыстық жэне құқықтық қажеттіктерін
мүмкіндігінше орындауға міндеттіміз. Ал олар өздірінше Қазақтсан жеріне
оралуларын қасиеті парызымыз деп сезінулері тиіс. Олар өз ата мекеніне
қызмет ету, оның казіргі киын жағдайына түсінікпен қарап, Қазақстанның
жарқын болашақта көрінуіне атсалысуы керек екендіктерін жүректерімен
сезшулері тиіс.
1.2 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы.
Биыл Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік туын тіккеніне 10 жылдан
астам уақыт өтті. Осы мерзім ішінде өткен күрделі әлеуметтік-экономикалық
және саяси процесстер халықтың демографиялық ахуалына да өзіндік ықпалын
тигізді. Қазақстан Республикасының қәзіргі кезеңдгі демографиялық
ахуалындағы басты ерекшелік бұл тұрғындар санының күрт кемуі болып отыр.
13
1999 жылы жүргізілген халық, санағының статистикалық; мәліметтерге
сүйенсек Қазақстан, халық 14 миллион 953 мың адамды құрады. Ал 2000 жылы
бұл көрсеткіш төмендеп жалпы халық, саны 14 миллион 896 мың болды. 14 Ал
2001 жылы Қазақстанда есеп-санак; жөніндегі республикалык, агенттіктің
деректері бойынша халык; саны 14 миллион 841,9 мың адам болган. 15 2002
жылы Қазақстандағы халық саны 14 миллион 820 мыңды құраған (ұлты қазақтар
55,7%).
Қәзіргі таңда Қазақстанның халық, саны 14 миллион 957,8 мыңды құрап,
белгілі демограф-ғалым Мақаш Байғалиұлы Тәтімовтың зерттеуі бойынша
Қазақстандағы қазақтар саны 8 миллион 415 мыңды құрап, өз жерінде
қазақтардың үлес салмағы 57% болды. 16
Әлемде жер көлемі жөнінен 9-шы орынды иеленетідігімізді ескерсек
халық; санының бұндай көрсеткіш адамды қынжылтады. Непзінде Қазақстанның
жер көлемі 2724,9 шаршы шақырым. Халықтың қоныстану тығыздығы әр шақырымға
5,5 адамнан келеді. 17 Бұл Қазақстанның әлемдегі халық аз қоныстанған
елдер қатарында екендігін аңғартады.
Ал енді біршама yaқыт кейін шегініп XX ғасырдың бас кезінде қазақ,
халқының қанша болғандығына көз жүгіртсек. Қазакстан территориясында ең,
алғаш санақ, 1926 жүргізілген, бұл санақтың нәтижесі бойынша Қазақстанда 6
миллион халық; тұрған, (дәлірек айтсақ; 6,198467 адам). Енді 1926 жылы
жүргізілген санактың нәтижесінде көз жүгіртер болсақ; олар төмендегідей:
1926ж 1939ж
Саны Пайызы Саны Пайызы
Барлығы 6,198467 100,0 6,093507 100,0
Қазақтар 3,627612 58,5 2313674 38,0
Орыстар 1,275055 20,6 2,449128 40,2
Украиндар 860201 13,9 656676 10,8
Немістер 51094 0,8 92379 1,5
Татарлар 79758 1,3 106943 1,8
Өзбектер 129399 2,1 103240 1,7
Белорустар 25584 0,4 31,309 0,5
Басқа ұлттар 86290 1,4 208902 3,3
Ал 1959 жылғы санақ; бойынша қазақ; жерінде 9,3 миллион халық, тұрғаны
белгілі .Бертін келе 1989 жылғы халық; санағының нәтижелері бойынша
елімізде 16,5 миллион адам, яғни, бұрынғы статистикаларға қарағанда халық;
санының біршама көтерілгенігін көреміз. Кейінгі 10 жылда елімізде көптеген
өзгерістер болды. Соңғы жылдары еліміздегі демографиялық, жағдай төмендеп
барады. Оған мысал ретінде Қазақстанның демографиялық, даму
деңгейін көршілес жатқан Өзбекстан республикасыменен салыстырсақ,
жетіп жатыр. Еңді осы екі елдің 1990 жылдардан 6epi карайғы демографиялық
дамуына көз жүгіртейік: Мысалы:
Казақстан халқының өсу деңгейі:
1994 жылы 16 578 млн
1995 жылы 16 282 млн
1996 жылы 16 113 млн
1997 жылы 15 480 млн
Өзбекстан халқының өсу деңгейі:
1994 жылы 22 192 млн
1995 жылы 22 563 млн
1996 жылы 23 007 млн
1997 жылы 23 448 млн
Енді осы екі елді салыстырып қарайтын болсақ қазақ, халқының санының
жыл сайын төмендеп отырғандығын көреміз. Ал көршіміз Өзбекстан
Республикасында халық, санының керісінше жылдан-жылға артып отырғанын
көруге болады.
Біздің елдегі халық санының төмендеуінің негізгі ce6e6i ретінде 6iз
Казақстаннан соңғы жылдардағы миграция процесінің күшейіп кетуін және де
қәзіргі таңдағы Қазақстандағы күрделі мәселенің 6ipi болып отырған
экологиялык, дағдарысты алға тартамыз. Алайда көрші Өзбекстан
Республикасында да соңғы уақытта басқа елдерге жүздеген мың адамның коңыс
аударғандығына қарамастан халық санының өсу деңгейіне нұқсан келмеуін
қалай түснуімізге болады.
Демек, қалай болғанда да Казақстаннан өзге ұлттардың өз ата
мекендеріне қоныс аударуы болашақта тоқамай жүре беретіні анық.
Яғни, Қазақстандағы демографиялық, жағдайды жақсарту үшін сыртқа
көшушілерді, дәлірек айтсақ, эмиграция процесін тоқтату керек деген
мәселенің жүзеге асуы екі талай. Қазақстандағы қазіргі қалыптасқан жағдайды
ескере отырып, демографиялык, жағдайды жақсартудың eкі түрлі жолы бар:
Табиғи өciм, дәлірек айтсақ; бала тууды көбейту!
1. Сырттан көшіп келушілерді, яғни, эмиграция процесін дұрыс
жолға қою.
Енді Қазақстан бойынша халық, санының 1999 жылғы жеке ұлттар бойынша
өзгерісіне назар аударалық.[18]
1 қаңтар (1999-1989) мың адам
1999 ж 1989 ж
Барлық халық 14953,1 16199,1
Қазартар 7985,0 6496,9
Орыстар 4479,6 6062,0
Украиндар 547,1 875,7
Өзбектер 370,7 331,0
Немістер 353,4 946,9
Татарлар 249,0 320,7
Ұйғырлар 210,3 181,5
Белорустар 111,9 177,9
Корейлер 99,7 100,7
Басқалар 16,4 26,9
1999 жылдың басында қазақ ұлтының саны 1989 жылғы халық санағымен
салыстырғанда непізінен табиғи өcyi арқылы, сондай-ақ Қазақстанға
шетелдерден көшіп келушілердің есебінен 1488,1 миллион адамға көбейіп
еліміздегі барлық халықтың 53,4%-н құрады. Осы кезеңде бip кездегі
республикамыздағы ең 6ip үлес салмағы көп орыстар 37%-дан -29,9%-га,
украиндар 5,4% -дан 3,6% -ға, және татарлар 1,98%-дан 1,66%-га кеміді.
Әcipece, Германияга көшіп кетуінен неміс ұлты өкілдерінің саны едәуір (3,8
есе) кеміді. 19
Ал енді Қазақстан Республикасы көп ұлтты мемлекет болғандықтан, әр
халықтың өзіне тән ерекшеліктерін ескеріп, іргелі еліміздің ұлттық құрамына
үңілген демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің жасаған кестесіне көз жүгіртсек
талай жайтқа қанығуға болады: 20
25.02.1999 ж. 01.01.2002 ж.
Адам Пайызы Адам Пайызы
Барлық ұлттар 14953126 100,0 14820855 100,0
Қазақтар 7985039 53,39 8266415 55,78
Орыстар 4479620 29,96 4196525 28,31
Украиндар 547054 3,66 495398 3,34
Өзбектер 370663 2,48 390765 2,64
Немістер 353441 2,36 272602 1,84
Татарлар 248954 1,66 2371774 1,60
Ұйғырлар 210365 1,41 2171103 1,46
Белорустар 111927 0,75 101168 0,68
Корейлер 99665 0,67 98846 0,67
Негізінде, тұрғындар санының күрт кемуі Қарағанды (335210 адамға
немесе 19,1%), Шығыс Қазақстан (236201 адамға немесе 13,4%), Ақмола (228135
адамға немесе 21,5%), Қостанай (206115 адамға немесе 16,7%), Солтүстік
Қазакстан (186085 адамға немесе 20,4%), Павлодар облыстарында (135330
адамға немесе 14,5%) анық байқалуда.Қазақтандықтар санының кемуі өлке
тұрғындарының демографиялық, құрылымындағы ерекшеліктерге байланысты.
Дәлірек айтқанда, орыс тілді тұрғындардың атамекеніне көшунен және табиғи
өсімінің төмен деңгейде болуынан туындауда. Ресми статистикалық, мәліметтер
бойынша Қазақстан тұрғындарының 57%-і қалаларда, 43%-і ауылды жерлерде
тұрады. [21] Тұрғындардың урбанизациялану деңгейіне қарай Қарағанды (қала
халқынының үлес салмағы 82,2%), Маңғыстау (78,4%), Павлодар (63,4%),
Қызылорда (60,5%), Шығыс Қазақстан (58,8%), Атырау (58,2%), Ақтөбе
(56,2%), Қостанай (54,2%) облыстары ерекшеленеді. Яғни, жоғарыдағы
келтірілген мәліметтерге сүйене отырып қәзіргі таңда Қазақстан халқының
көпшілік бөлігі қалаға қоныстануға ұмтылуда деп те ой түйіндеуге болады. Ал
енді Қазақстандағы халықының ең шашыраңқы орналасқан жері Маңғыстау
облысы, әр шаршы шақырымға 17 адамнан келеді. Жер көлемі мен халқының
санының айырмашылығы осыншалықты үлкен мемлекет жер бетінде өте сирек. Ал
тұрғындар тығыздығы жөнінен Алматы қаласы 6ipiншi орында (Яғни, әр шаршы
шақырымға 3784 адамнан келеді.) 22 Бұл жағдай егеменді еліміздің
болашағына қандай әсер етпек. Біз аз халықпен осыншама ұлан-байтақ;
территорияны қалай игереміз, қайтіп елімізді өркендетеміз? Еліміздің
қауіпсіздігі, қорғаныс қәбілетінің нығаюы үшін де халықтың өcyi қажет емес
пе? Міне осының бәрі біздің еліміздің болашағы үшін Қазақстан халықтың
өсуінің өте маңызды екенін көрсетеді. Демек, халық санының өcyi үшін елдің
әлеуметтік жағдайын көтеру керек, ол үшін бірлескен қимылдар қажет екені
сөзсіз. Сонда ғана Қазақстанды 6iз жарқын болашақта көре аламыз.
1.3 Жалпы туу коэффиценті өлім-жітімнің жоғарылауы. Неке мен отбасы
ара қатынасы және де халықтың жыныстық құрамы.
Қазіргідей алмағайып кезеңде Қазақстанның, әcipece, демографиялык, хал-
ахуалы қиын шақты бастан кешіп жатыр. Бұл негізінен Қазақстан халқының
табиғи өсімінің яғни, туу көрсеткішінің тым төмендеп кетуіне тікелей
байланысты. Мәселен, 1997 жылы Қазақстанда дуниеге келген сәбилер саны 232
мың ғана болды. Бұл туудың ең көп кезеңі (417 мың бала) 1987 жылғы
көрсеткіштен екі есе төмен. Қазіргі Қазақстандағы халықтың табиғи eciмi
соғыстан кейінгі кезеңде тұңғыш рет төмендеген. 23 Еліміздің бүriнri
тұрғындарының жалпы саны 14 миллиондай-ақ. Әрине ер азаматтың бәpi майданға
кеткен соғыс уақытындағы жағдайды түсінуге болады, ал бүгінгі бейбіт
замандағы құлдырауымызға жол болсын. Және бұл жағдай көзіміз көретін жақын
yaқыттa оңала қояр түpi жоқ сияқты. Осыған байланысты президентіміздің
Қазақстан халқына жолдауында 1992 жылдан бастап халық санының қысқара
бастағанын қадап айтып, республиканың бүriнri дамуындағы келеңсіз
сипаттардың 6ipi ретінде демографиялық өнімсіздігімізді атап көрсетті.
Бұл жағдайдың негізгі себептері қандай? Енді осы сұраққа жауап
іздестіріп көрелік. Яғни, халық санының өcyi негізнен екі факторға
байланысты.
табиғи өсу мен (туылғандар мен қайтыс болғандар санының
айырмашылығы)
механикалық өсуге (эмигранттар мен имигранттар санының
айырмашылығы)
Табиғи өсу халықтың көбеюінің негізгі көзі болып табылады. Бipaқ
республикада соңғы жылдардан бастап табиғи өсу кеміп кетті, яғни, туу
көрсеткіші күрт төмендеп, өлім арта түскен. Табиғи
өсудің төмендеуі Алматы қаласында, Шығыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында ерекше орын алуда. Бұл қала тұрғындарының арасында қатты
байқалуда.
Табиғи өciм Қазақстанда —10,1 промилль болса, салыстыра кету үшін
өзімізге көршілес жатқан мемлекеттердің табиғи өсіміне көз жүгіртсек.
Табиғи өciм Қырғызстанда —14,6, Ресейде —6,4, Тәжікстанда -14,4,
Туркіменстанда —13,1, Өзбекстанда -17,0. 24
Табиғи өсу біздің республикамызда тұрақты тұратын ұлттар арасында да
біркелкі емес. Ең жоғарғы табиғи өciм көрсеткіші өзбектерде- 24,7 адам
(1000 адамға шаққанда), ал қазақтарда —19,7 әзірбайжандарда 18,6 адамнан
кем. 25
Халық санының кемуіне экономикалық және әлеуметтік
факторлардың ықпалы күшті. Еңбек рыногынында белгілі дәрежеде әсер еткенін
айтуымыз керек.
90 жылдардың орта шеніндегі Қазақстандағы белең алған жағдай, яғни,
өнеркәсіп, құрылыс, материалдық- техникалық жасақтау, халық шаруашылығы
салаларындағы жұмыс іздеушілер санының да жаппай қысқарғандығы халық
санының өсуіне өзінің бeлгiлi дәрежеде кepi әсерін тигізгені белгілі.
Деректерге сүйенетін болсақ 1995 жылы мекемелердегі жұмыс істеушілердің
жартысына жуығы ал кейбір мекемелер мен кәсіпорын көбі босап
қалды.1996 жылы жұмыс істейтін мына салалар бойынша: сауда мен қоғамдық
тамақтандырудан 39,2 пайыз адам, құрылыстан 20,4 пайыз, материалдық,
техникалық, жабдықтау мен өткізу, дайындау салаларынан 14,3 пайыз,
өнеркәсіптен 9,6 пайызы кетуге мәжбүр болган. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің бос қалуы Жезқазған, Павлодар, Семей, Қарағанды
облыстарында көп болып отыр. Тек 1995 жылы ауыл шаруашылығын қоспағанда,
кәсіпорындар мен ұйымдардан 1 миллион 200 мың адам босап қалған. Оның
негізгі ce6eптepi: өндірістің тұрақсыздығы, жұмысшылардың кезектен
жалақысыз демалыстарға жіберілуіалатын айлыктың, яғни жалақының төмен
болуымен кезінде берілмеуі,т.б Және сол кезеңде әрбір адам
қысқартуға түскен.Сонымен қатар Республикада жұмыссыздық қарқын алып
кеткен. 1996 жылдың өзінде ресми түрде 391,7 мың адам, оның ішінде селолық,
жерде тұратын 17,08 мың адам жұмыссыздар қатарына қосылған. 1997 жылдың 1
ақпанында республикада әртүрлі экономикалық, себептерден 77 мың адамдық,
жұмыс орны бар 612 кәсіпорын толық тоқтап қалған. Республика бойынша 1996
жылдың 1 шілдесінде төленбеген жалақы қарызы 43 миллиард теңгеге жеткен.
Нарықтық қатынастар отбасының бюджетіне тікелей әсер eттi. Қала
тұрғындарының (500 отбасы), (яғни, әлеуметтік зерттеулер нәтижесінде) 50
пайызға жуығы бip айда тек қана жалақымен, ал 6 пайызға жуығы зейнетақы
және жәрдем ақымен ғана күн көріп отырғандықтары анықталған. Отбасы
мүшелерінде бip айда бip теңгені де мәдени демалысқа жұмсауға мүмкіндік
болмаған. Сондықтан да бұндай күйзеліс әр адамды өз күнін өзi көруге, бала
көтермеуге мәжбур еткен. Ал, баспана мәселесіне келсек елімізде 325 мың
отбасы тұргын үй жағдайын жақсартуға мұқтаж екен. Тұрғын үй адам санының
өсуіне ғана емес, сонымен қатар отбасы тұрақтылығының, қалыпты өмip сүрудің
де кепілі болары хақ.
Басқа елдерді сөз етпегеннің өзінде де, өзімізге жақын қандас
халықтардың бәрінің де өткен XX ғасырдағы табиғи өciмi өте жоғары. Мысалы,
Туркияның халқы 1927 жылы 13 миллион екен, ал қазіргі таңда 70 миллионға
жетіп отыр. Іргемізде жатқан өзбек, түркімен, қырғыз, тәжік халықтары да
үздіксіз өсу үстінде. Олармен салыстырғанда жалғыз қазақ, халқының ғана
өcyi мардымсыз.Ал мұның себебін айтқанда көптеген демограф ғалымдарымыз
сонау отызыншы жылдардағы алапат аштықты көлденең тартатындары белгілі.
Әрине, бұл қолдан жасалған қасіреттің өзімізге зор зиянын тигізгені аньқ.
Бipaқ, мәселе тек осы ашаршылыкқа байланысты емес. Халқымыздың санының
өспеуінің себебін оның соңғы кездегі психологиялық ұғым түсінігінен, дүние
танымы мен көз қарастан іздеуіміз керек. Қазақ халқының о бастағы ұлттық
ерекшелілігінің бipi баланы өте ерекше қадірлеп, қастерлеуінде еді. Біздің
бабаларымыздың ұғым түсінігінше дүниедегі ең басты байлық бала болған. Ал,
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін біз өзіміздің көптеген ұлттық қасиетіміз бен
ерекшеліктерімізден ескіліктің қалдығы ретінде безіне бастадық. Тіліміз бен
дінімізден тepic айналдық. Бұл өзгеріс біздің бала туралы, ұрпақ туралы
ұғым түсінігімізге де өз әсерін тигізді. Негізнен батыстың мәдениеті мен
өмip тірлігінен үлгі алып, соған еліктеген қазақ, халқынының зиялылары бас
болып 60-70 жылдан бастап бала тууды шектеуге белсене кipicті.Сондай-ақ,
бұрын қазак, халқының арасында өте сирек кездесетін жағдай — шаңырақтың
шайқалуы, дәлірек айтсақ, ажырасушылық; та кеңінен етек ала бастады.
Сонымен қатар бала туудыц азаюына акушерлж жэне генекология саласындагы
дәрігерлеріміз де айрыықша үлес қосты. Орта Азия бойынша бала тууды
жоспарлау деген әңгіме ең алдыменен біздің Қазақстанда басталды. Ана мен
сәбидің ден саулығын қорғау деген сылтаумен бала тууды азайтудың,
әйелдердің екі қабат болу мүмкіндігінен айырудың барлық жолдары мен
тәсілдері Қазақстанда кеңінен тарап "нәтижелі" жүзеге асты. Сондай-ақ,
баланы көбейтіп, өcipyre қажетті жағдайлар сөзбен айтқанда болмаса, ic
жүзінде дұрыс қолға алынбады.
Ал қәзipri таңда Қазақстандағы бала туу көрсеткіш сын көтерерлік
жағдайда тұрған жоқ. Негізінде 1988 жылдан бастап республикада туу азая
бастады. Қазақстанда бүгінде 6ip әйелге 2,5 баладан келеді. Ең төменгі
көрсеткішке Алматы қаласы (6ip әйелге 1,5 баладан) мен Солтүстік, Шығыс
өңірлерінің (6ip әйелге 1,8 баладан) тұрғындары, ал жоғары көрсеткішке
Оңтүстік өңір (6ip әйелге 3,4 баладан) тұрғындары ие. Тұрғындардың басым
көпшілігі қазақтар құрайтын Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Кызылорда
облыстарында балалар көп туылуда. Көпке дейін қазақтар арасында туылудың
азаюы ашык, байқала қойған жоқ еді, тек 1990 жылдардың ортасынан туу
көрсеткіші бәсендей түсті. Қазақ әйелдердің туу коэффицениті қәзір 3,1%-ға
тең. Бала туудың бәсеңдеуі Оңтүстік Қазақстан өңірлеріне де тән бола
бастады. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан ауданында 6ip
әйелге орта есеппен 3,6 баладан келеді Бұл қазактардың да біртіндеп көп
балалықтан бас тарта бастағанын аңғартады. Орыс, украин әйелдері қазақ
әйелдерге қарағанда әлдеқайда аз босанады. Олардың 6ip әйелге 1,7 баладан
келеді. 26
Ал енді халық ТМД елдерінде 1990 жылдары өлім-жітімнің артуы
демографилық ділгірлікке айналды. Соңғы уш жылда өлім-жітім Ресейде 6.1,
Белорусте 1.9, Украинада 4.7, промилль болып туу коэффицентінен артып
түсті. 90-жылдардың 6ipiншi жартысында Қазақстанда да өлім-жітім
коэффиценті артып, 1990 жылы 7,7 промилльден 1995 жылы (168,9 мыңц адам
өмірден қайтқан, бұл көрсеткіш 1989 жылға қарағанда 42,5 мың адамға көп)
10,7 промилль көрсеткішке дейін жетті. Атап айтар болсақ өлім-жітімнің
жалпы коэффиценті 90-жылдарды жоғары көрсеткіш көрсеткен. Оған мысал: 1000
адамға шаққанда 1993 жылы —9.2, 1994 жылы -9.5, 1995 жылы -10.2, ал 1996
жылы 10,7 промилль болған. Бірақ кейінгі жылдары бұл көрсеткіш біртіндеп
төмендей бастады (1996 ж 10,7; 1997 ж. 10,4; 1998 ж. 10,2; 1999 ж 9,8
промилль.) Дегенмен Қазақстанның кейбір облыстарында өлім-жітім орта
көрсеткіштен асып түсуде. Әcipece, Шығыс Қазақстан облысында өлім-жітім
жоғары деңгейде (13,0 промилль). Қарағанды
жэне Солтүстік Қазақстан облыстарында бұл көрсеткіш 12,0
промилль болып тұр. [27] Бұл денсаулықты, еңбекті қорғау
дәрежесінің төмендігіне, қоршаған ортаның ластануына, тағам сапасының
нашарлауына, тұтынушының кедейленуіне байланысты екені анық. Мұндай қауіпті
көрсеткіштің өcyi адам өмірінің құндылығы мемлекет тарапынан және жеке
адамдар тарапынан жете бағаланбаудың нәтижесі.Сонымен қатар өлім-жітімнің
табиғи емес, кездейсоқ себептері де жетерлік. Дәйек ретінде келтірер болсақ
өзіне қол салушылар саны (100000 адамға шаққанда) 23,1
промилльден 38,1 промилльге дейін өскен. Соның ішінде елімнің
мұндай түрінің 70 проценті қала тұрғындары арасында болып отыр.
Осындай құбылыс себептерін ғалымдар экономикалық, дағдарыс
кезіндегі қоғам мен адам ара қатынасының күрт үзілуінің нәтижесі
деп атайды. Әcipece, жеке адамдардың қоғамдық - саяси бағыт
бағдарын жоғалтуы, жұмыссыздық, пен құқықтык, қорғансыздық
азаматтардың кедейленуі сияқты жағдайлар адамдарды психологиялык,
жүдеушіліке әкеліп, ешкімге керек емеспін деген жат сезім өзін-өзі өлтіруге
дейін жеткізіп отыр. Және де өлім-жітім көрсеткішінде еңбекке жарамды
тұрғындардың үлес салмағы жоғарырақ. 1999 жылы тіркелген өлім-жітім
оқиғаларының үштен 6ipi еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың үлесіне тиеді,
ал олардың ішінде әйелдерге қарағанда ер азаматтардың үлес салмағы 3,6
есе көп. 1999 жылы қан айналымы, тыныс алу органдарының ауруы салдарынан
және оқыс оқиғалардан қаза табушылардьң саны біршама азайғаны мен өлім-
жітім көpceткiшi жоғары деңгейде қалды. Ол көп жағдайда қоршаған ортаның
ластануынан, тамақтану сапасының төмендеуінен тұрғындардың алкаголь
ішімдіктеріне әуестенуінен туындауда. Нәрестелердің де шетінеуі де жоғары
деңгейде болып отыр. Нәрестелер өлімінің әp6ip eкіншici экологиялық
ахуалдан туындаған аурулардан болуда. Оның үстіне әйелдерге босанғанға
дейін және босанғаннан кейін жеткілікті дәрежеде медициналық көмек
көрсетілмеуі де нәрестелер арасында өлім-жітімнің көп болуына әсер етуде.
Мұндай жағдай ауылды жерлерде, әcipece Ақтөбе облысының Байғанин және
Мұғажар аудандарында, Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында,
Қызылорда облысының Жаңақорған мен Сырдария аудандарында айқын сезілуде.
Дәл осындай ахуал Семей ядролық сынақ полигонына таяу жатқан Шығыс
Қазақстан облысының Жарма, Бесқарағай, Аягөз, Үржар аудандарына және
Қарағанды облысының Қазыбек би, Қарқаралы аудандарына тән. 28
Сонымен қатар нәрестелер арасындағы өлім- жітімнің ce6eптері аналарға
да ықпал етуде. 1990 жылдары Солтүстік Қазақстан облысында аналар өлімі екі
есе өсті, бұрынғы Жезқазған облысында үш есе өскен. Әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың нашарлауынан аналар арасында анемия, бүйрек, жүрек, қан тамыры
ауруы көбейіп келеді. Мысалы, 1994 жылы Семей облысында 17, Оңтүстік
Қазақстанда 37 жүкті әйел қайтыс болған. 29 Бүкіл Қазақстанда аналар мен
балаларды қорғау қанағатсыз күйде?
Қазақстанда адамдардың өмip жасының ұзақтығы орташа есеппен 1991 жылы
67,6 жас болса, 1998 жылы 64,4 жасқа түсіп, орташа көрсеткіш 3,2 жасқа
қысқарды. Осы жерде жаңа зейнетақы заңы бойынша еңбек демалысына ер
азаматтар 63 жаста, әйелдер 58 жаста шығатына кеңіл бөлген жөн шығар деп
ойлаймын. Және де 6ip айта кетер жайт Қазақтардың өмір сүру жасы орыстарға
қарағанда төмен. Ол қазақтардың үлес салмағы басым түсетін ауылды жерлерде
әлеуметтік-экономикалық, жағдайдың нашарлығымен байланысты. Сондай-ақ,
қазақтар тығыз тұратын жерлердің біразы экологиялық, апат аймақта жатады.
Салыстыра қарау үшiн шет елдердегі орташа өмip сүру көрсеткішіне назар
73,3, Канадада -80, Испаниада -75,7, Коста-Рикада -75,6, Андоррада -75,3,
Гонконг пен Израильде -75,1, Австралияда -75, Швецияда -74,8, Испания мен
Грекияда -74,6,Ұлыбритания -73,2 жас болып табылады. Дамыған елдерге
қарағанда біздің әйелдер 3-11 жасқа, ерлер 14-21 жасқа кем өмір сүреді
екен. 30
Негізінде Қазакстан тұрғындары денсаулығының нашарлауы көп жағдайда
қоршаған ортаның экологиялық жағдайдың төмендеуінен. Мысалы, Семей ядролық
полигоны аймағының радиоактивті ластануынан, Арал теңізі өңірінің
агрохимиялық, ластануға ұшырауынан туындауда. Соның салдарынан осы
өңірлерде генетикалык, ауытқушылык және психикалық аурулардың жиі шығуы
қазіргі кезде алаңдаушылық тудырып отыр. 1990 жылдан 1999 жылға дейін
аралықта онкологиялық аурулар eкі есе, эндокриндік жүйелер аурулары екі
есеге жуык, қан аурулары 6ip жарым есеге көбейді.
Жұқпалы аурулар да жоғары деңгейде қалып отыр. Дегенмен осындай ауру
түрімен ауырғандар соңғы жылдары азайды. 100 мың адамға шаққанда 1997 жылы
3015,4 адам, 1999 жылы 2439,2 адам жұқпалы аурумен ауырған. Алкоголь мен
ecipкіге еліктеушілік те ерекше қиындық тудыруда. Ішімдікке салынып
ауырғандардың тіркелуі 1997 жылы шарықтау шегіне жетіп, 100 мың адамға
шаққанда 245,9 оқиға тіркелген. 31
Ал енді бала туудың азаюына әкеп соққан тағы 6ip жағдай әйел затының
кунделікті өмip мен қоғамдағы орнын бағалаудағы қате түciнік еді. Тарихтан
мәлім сонау жиырмасыншы жылдардан бастап әйел теңдігі үлкен саяси мәселе
ретінде көтере бастады. Әуелі қалың мал мен тоқал алуға қарсы күреске
арналған бұл науқан кейін күшейе келіп мүлдем басқа мазмұнға ие болды.
Яғни, социолизм мен коммунизмге ұмтылған заманда әйелдің еркектен ешқандай
да айырмашылығы болмауы тиіс деген ұғым қалыптасты. Соның нәтижесінде
әйелдерді трактор айдау, қой бақтыру, шахтаға түcipy сияқты кез келген
жұмысқа салу дәстүрге айналды. Сөйтіп, сан ғасырлар бойы негізінен бала
туып, оны тәрбиелеп өсірумен айналысып келген қазақ әйелі өзінің бұл
қасиетті парызынан біртіндеп қол үзіп, еркектердің шаруасын атқаруға әбден
бейімделіп алды. Қәзіргі кезде қазақ әйелдерінің күйеулерін үилеріне
тастап, қаладан қалаға жаппай саудагерлікпен айналысып кетуі осының 6ip
көpiнici. Міне, осының әсерінен қазақ әйелдерінің қәзіргі кезеңде аборт
жасатудан өзге елдердің алдына шығып, бала туудан жұрттың соңында жүрген
жағдайлары бар. Осы жайтқа байланысты деректерге жүгінсек 1997 жылы
республика бойынша 100 мың қазақ әйелі аборт жасатқан: олардың 50 мыңы
жүктіліктен медициналық жолмен сақтандыру жуйесін пайдаланған. Қазақ,
әйелдерінің 100-125 мың баланың өмipiн шектеуге мәжбүр етіп отырған жайт
тұрмыс жағдайынының қиындығы екендігі бесенеден белгілі.
Ендігі жерде демографиялық ахуалдың күрт нашарлауы еліміздегі геосаяси
жағдайдың ерекшелігі халық санын көбейтуге бағытталған белсенді
демографиялық, саясатты жүзеге асыруды қажет етеді. Ең бастысы елдегі
әлеуметтік –экономикалық жағдайды жақсарту қажет. Қазақстан
Республикасының Ғылым министрлігі Ғылым Академиясының экономика
институтының зерттеулеріне қарағанда демографиялық жағдайды 1 процентке
арттыру үшін экономикалық көрсеткіштерді ең аз дегенде 4 процентке көтеру
қажет. Өйткені демографиялық үрдістер тым баяу дамитын құбылыс.
Біздің ойымызша, туудың азаюын тоқтатып, оны 1987 жылғы көрсеткіш
дәрежесіне жеткізген жөн деп санаймыз. Ана мен бала денсаулығын сақтаудың
Республикалык, орталығының деректеріне сүйенсек аборт жасатудың 40
проценті әлеуметтік-тұрмыстық
туу деңгейінің өcyi мен төмендеуі тікелей некелік қатынасқа байланысты
екені белгілі. Қазіргі кезде үйлену барған сайын азайып, жекебасты, аз
санды, толыққанды емес отбасылырдың қатары көбейіп келеді. "Тиын санаған"
нарықтық, қатынастар орныққанға дейінгі халықтың әcipece біздің қазақ,
халқы үшін жанұя болу, шаңырақ көтеру, бала сүю ең бip киелі, қасиетті
парыз болса ол бүгінгі күні біртіндеп төмендеп келеді. Мысалы 1990 жылы
165,4 мың некелесу тіркелсе, 1997 жылы ол 101,9 мыңға әзер жеткен. "Үйлену
оңай, үй болү қиын" дегендей қазіргі жастардың алдында бірігіп шаңырақ
көтергеннен кейінгі сол шаңырақты шайқалтпай ұстау қиын болып отыр.
Әсіресе ер азаматтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz