Қазақстанның саяси жүйесі институттарының тарихи-эволюциялық тарихы
1 Сақ тайпаларының әлеуметтік.саяси ұйымы.
2 Үйсіндердің әлеуметтік.саяси ұйымы.
3 Ғұн мемлекетіндегі саяси биліктің ұйымдастырылуы.
4 Батыс.түрік қағанатының әскери.әкімшілік құрылымы.
5 Түркеш қағанатында саяси биліктің ұйымдастырылуы.
6 Қарлұқ қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
7 Оғыз мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру.
8 Түрік қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
2 Үйсіндердің әлеуметтік.саяси ұйымы.
3 Ғұн мемлекетіндегі саяси биліктің ұйымдастырылуы.
4 Батыс.түрік қағанатының әскери.әкімшілік құрылымы.
5 Түркеш қағанатында саяси биліктің ұйымдастырылуы.
6 Қарлұқ қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
7 Оғыз мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру.
8 Түрік қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
Қазіргі таңда қазақ халқы өзінің басты мақсатына жетуге, ұлттық мемлекеттігін қайта қалыптастыруға мүмкіндік алды. Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты-біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктерімен топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталған стратегия айналасында топтасуы. Егер біз қоғам мен халықтың түрлі топтарының қажеттіліктерін дұрыс ескеруге, басымдықтарды дәл айқындап, олардың іске асырылуын қамтамасыз етуге қабілетті болсақ, онда бұл ақиқатқа айналады. Мұны мемлекет халықтың жекелеген топтарымен және жекеше сектормен ынтымақтастығы негізінде іске асыруы қажет.1
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның саяси жүйесі институттарының тарихи-эволюциялық тарихы.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылды.
1. Қазақстан тарихындағы мемлекеттердің саяси-билік структурасының құрылу тарихына талдау. Түрік, монғол Қазақстанның Ресей құрамындағы кезеңі, Кеңестік дәуірдегі Қазақстан.
2. Қазақстан территориясындағы тарихи саяси жүйелерінің байланыстылығын, ерекшелігін саяси процесстерге байланысты ашып көрсету.
3. Ғылми әдебиеттерде қалыптасқан ғылыми концепциялар айқындалды.
4. Қазіргі таңдағы қалыптасқан саяси институттар, тарих ғылымы талабына қарай бағалау, тұжырымдамалар жасау.
5. Теориялық негізінде енгізіген саяси инстуттарының іс жүзінде жүзеге асырылғандығын көрсету.
6. Қазақстан Республикасы Президенті, Парламенті, сот жүйесінің тарихын баян ету.
7. Қазіргі таңда Қазақстан тарихында ресми саяси билікке қарсы ұсынған модельдеріне талдау жүргізу.
Үлкен тарихи құбылыстар мен тағдыры қасірет пен кереметке толы ХХ ғасыр өз межесіне келді. Ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып келген, дүниежүзілік қауымдастықта сұлбасы бар, өзі жоқ ел едік.
16 жыл бұрын сол кез үшін кәдуілгідей көрінетін оқиға болды. Оған дейін ешкім біле қоймайтын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы, заманында күші кернеп тұрған кеңес империясының шеткері аймақтарының бірі өзінің егемендігін жария етті.
Арада бір жыл өткенде көне дүниенің ортасында жаңа мемлекет – Қазақстан Республикасы өмірге келдң.
Алтайдан Атырауға дейінгі аралықтағы алып даланы жайлап жатқан Қазақстан үшін мемлекеттілікке қол жеткізу аса маңызды оқиға еді. Оның маңыздылығы сондай өтпелі кезеңнің саяси абыр-сабырымен жүргенде ол оқиғаға қатысушылар тарапынан шындап ой елегінен өткізіліп, бағаланған жоқ..
Адамның болмысы сондай ғой: ол тап осы сәттегі мүдделерімен шектелген тіршіліктің тар шеңберінің аумағында өмір сүріп, ой кешіп жатады. Тарихтың Ұлы спиралінің үлкен орамының заңдылықтарын замандастары айыра бермейді.
16 жыл бұрын Қазақстан, осынау аса ауқымды және көп ешкім біле қоймайтын Terrа incognita әлемдік үрдістерде елеулі орын иеленеді, өмір сүруге қабілетті, өз күнін өзі көре алатын және шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болады деп ешкім де болжам жасай алмайтын еді. Ел ретінде жас көрінетініне қарамай, мәдени – тарихи тұтастық ретінде Қазақстан тақыр жерде пайда болған жоқ. Оның тарихы Еуразияның Ұлы көшпелі өркениетінің үш мың жылдық тарихынан ажырағысыз. Оны түсіну бүгінгі Қазақстанда жүріп жатқан үрдістердің терең мәнін түсіну деген сөз.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның саяси жүйесі институттарының тарихи-эволюциялық тарихы.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылды.
1. Қазақстан тарихындағы мемлекеттердің саяси-билік структурасының құрылу тарихына талдау. Түрік, монғол Қазақстанның Ресей құрамындағы кезеңі, Кеңестік дәуірдегі Қазақстан.
2. Қазақстан территориясындағы тарихи саяси жүйелерінің байланыстылығын, ерекшелігін саяси процесстерге байланысты ашып көрсету.
3. Ғылми әдебиеттерде қалыптасқан ғылыми концепциялар айқындалды.
4. Қазіргі таңдағы қалыптасқан саяси институттар, тарих ғылымы талабына қарай бағалау, тұжырымдамалар жасау.
5. Теориялық негізінде енгізіген саяси инстуттарының іс жүзінде жүзеге асырылғандығын көрсету.
6. Қазақстан Республикасы Президенті, Парламенті, сот жүйесінің тарихын баян ету.
7. Қазіргі таңда Қазақстан тарихында ресми саяси билікке қарсы ұсынған модельдеріне талдау жүргізу.
Үлкен тарихи құбылыстар мен тағдыры қасірет пен кереметке толы ХХ ғасыр өз межесіне келді. Ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып келген, дүниежүзілік қауымдастықта сұлбасы бар, өзі жоқ ел едік.
16 жыл бұрын сол кез үшін кәдуілгідей көрінетін оқиға болды. Оған дейін ешкім біле қоймайтын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы, заманында күші кернеп тұрған кеңес империясының шеткері аймақтарының бірі өзінің егемендігін жария етті.
Арада бір жыл өткенде көне дүниенің ортасында жаңа мемлекет – Қазақстан Республикасы өмірге келдң.
Алтайдан Атырауға дейінгі аралықтағы алып даланы жайлап жатқан Қазақстан үшін мемлекеттілікке қол жеткізу аса маңызды оқиға еді. Оның маңыздылығы сондай өтпелі кезеңнің саяси абыр-сабырымен жүргенде ол оқиғаға қатысушылар тарапынан шындап ой елегінен өткізіліп, бағаланған жоқ..
Адамның болмысы сондай ғой: ол тап осы сәттегі мүдделерімен шектелген тіршіліктің тар шеңберінің аумағында өмір сүріп, ой кешіп жатады. Тарихтың Ұлы спиралінің үлкен орамының заңдылықтарын замандастары айыра бермейді.
16 жыл бұрын Қазақстан, осынау аса ауқымды және көп ешкім біле қоймайтын Terrа incognita әлемдік үрдістерде елеулі орын иеленеді, өмір сүруге қабілетті, өз күнін өзі көре алатын және шын мәнінде тәуелсіз мемлекет болады деп ешкім де болжам жасай алмайтын еді. Ел ретінде жас көрінетініне қарамай, мәдени – тарихи тұтастық ретінде Қазақстан тақыр жерде пайда болған жоқ. Оның тарихы Еуразияның Ұлы көшпелі өркениетінің үш мың жылдық тарихынан ажырағысыз. Оны түсіну бүгінгі Қазақстанда жүріп жатқан үрдістердің терең мәнін түсіну деген сөз.
Ф-ОБ-001033
Тақырыптың өзектіліг:
Қазіргі таңда қазақ халқы өзінің басты мақсатына жетуге, ұлттық
мемлекеттігін қайта қалыптастыруға мүмкіндік алды. Біздің алға қарай
тұрақты жылжуымыздың басты шарты-біздің қоғамымыздың алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктерімен
топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталған стратегия айналасында
топтасуы. Егер біз қоғам мен халықтың түрлі топтарының қажеттіліктерін
дұрыс ескеруге, басымдықтарды дәл айқындап, олардың іске асырылуын
қамтамасыз етуге қабілетті болсақ, онда бұл ақиқатқа айналады. Мұны
мемлекет халықтың жекелеген топтарымен және жекеше сектормен ынтымақтастығы
негізінде іске асыруы қажет.1
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның саяси жүйесі институттарының тарихи-
эволюциялық тарихы.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылды.
1. Қазақстан тарихындағы мемлекеттердің саяси-билік структурасының
құрылу тарихына талдау. Түрік, монғол Қазақстанның Ресей құрамындағы
кезеңі, Кеңестік дәуірдегі Қазақстан.
2. Қазақстан территориясындағы тарихи саяси жүйелерінің
байланыстылығын, ерекшелігін саяси процесстерге байланысты ашып көрсету.
3. Ғылми әдебиеттерде қалыптасқан ғылыми концепциялар айқындалды.
4. Қазіргі таңдағы қалыптасқан саяси институттар, тарих ғылымы
талабына қарай бағалау, тұжырымдамалар жасау.
5. Теориялық негізінде енгізіген саяси инстуттарының іс жүзінде
жүзеге асырылғандығын көрсету.
6. Қазақстан Республикасы Президенті, Парламенті, сот жүйесінің
тарихын баян ету.
7. Қазіргі таңда Қазақстан тарихында ресми саяси билікке қарсы
ұсынған модельдеріне талдау жүргізу.
Ф-ОБ-001033
Үлкен тарихи құбылыстар мен тағдыры қасірет пен кереметке толы ХХ
ғасыр өз межесіне келді. Ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып
келген, дүниежүзілік қауымдастықта сұлбасы бар, өзі жоқ ел едік.
16 жыл бұрын сол кез үшін кәдуілгідей көрінетін оқиға болды. Оған
дейін ешкім біле қоймайтын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы,
заманында күші кернеп тұрған кеңес империясының шеткері аймақтарының бірі
өзінің егемендігін жария етті.
Арада бір жыл өткенде көне дүниенің ортасында жаңа мемлекет –
Қазақстан Республикасы өмірге келдң.
Алтайдан Атырауға дейінгі аралықтағы алып даланы жайлап жатқан
Қазақстан үшін мемлекеттілікке қол жеткізу аса маңызды оқиға еді. Оның
маңыздылығы сондай өтпелі кезеңнің саяси абыр-сабырымен жүргенде ол оқиғаға
қатысушылар тарапынан шындап ой елегінен өткізіліп, бағаланған жоқ..
Адамның болмысы сондай ғой: ол тап осы сәттегі мүдделерімен
шектелген тіршіліктің тар шеңберінің аумағында өмір сүріп, ой кешіп жатады.
Тарихтың Ұлы спиралінің үлкен орамының заңдылықтарын замандастары айыра
бермейді.
16 жыл бұрын Қазақстан, осынау аса ауқымды және көп ешкім біле
қоймайтын Terrа incognita әлемдік үрдістерде елеулі орын иеленеді, өмір
сүруге қабілетті, өз күнін өзі көре алатын және шын мәнінде тәуелсіз
мемлекет болады деп ешкім де болжам жасай алмайтын еді. Ел ретінде жас
көрінетініне қарамай, мәдени – тарихи тұтастық ретінде Қазақстан тақыр
жерде пайда болған жоқ. Оның тарихы Еуразияның Ұлы көшпелі өркениетінің үш
мың жылдық тарихынан ажырағысыз. Оны түсіну бүгінгі Қазақстанда жүріп
жатқан үрдістердің терең мәнін түсіну деген сөз.
Батыстан шығысқа қарай, шығыстан батысқа қарай бірін-бірі қуалаған
толқындай болып қазақ даласының төсінен көшпелі жұрттар
Ф-ОБ-001033
жөңкіліп жатты. Үндістан мен Иранға, Миддия мен Қырымға, Еділ мен Кавказға,
Еуропа мен Қытайға арййліктер, сақтар, ғұндар, түркілер, қыпшақтар,
монғаолдар ағылды. Шайқаса және жасампаздық таныта, ұрпақ өсіріп, тәжірибе
жинақтай жүріп олардың бәрі де өздерін мәңгілік жадында сақтап қалған
осынау жердің бетінде өздерінің ізін қалдырды.
Хуанхэден Еуропаның ортасындағы Дунай бойы пушталарына дейінгі
аралықта созылып жатқан Ұлы даланың көшпелі мәдениеті-адамзат тарихындағы
ерекше құбылыс. Мыңдаған жылдар бойында бұл мәдениет мәдение ойкуменаның
байланыстырушы тіні қызметін атқара отырып, басқа да жаһандық жүйелерімен
бірге Көне дүниенің өркенниеттік қаңқасын құрап келді. Бұл еңбектің мақсаты-
Қазақстанның саяси тарихының жаңа көкжиектерінің жаңа ғылыми парадигмасын
жасау. Бұл еңбекте ұзақ тарихи кезеңге саяси талдау жасалынады.
Бірінші тарау Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің құрылу
тарихы екі бөлімнен тұрады.
1.1. Қазақстанның дәстүрлі қоғамының саяси жүйесі.
1.2. Тоталитаризм кезеңіндегі Қазақстанның саяси жүйесі.
Қазақстан территориясында өмір сүрген көшпелі қоғамның саяси
билігін ұйымдастыру мәселесі соңғы уақытқа дейін тарихи тұрғыда қаралып
келді. Бұл еңбекте қазақтардың көшпелі өмірінің әртүрлі асспектілері
зерттелді. Бұл қоғамды жүзге бөлгендегі таптық иерархия Бұл тарауда схема
түрінде саяси басқарудың принциптерінің дамуын сызба-кеспе түрінде береді.
Сақ, үйсін тайпаларынан бастап 1867-1868жж. реформа жағдайына дейінгі
кезеңді қамтиды.
Қазақ қоғамының дәстүрлі әлеуметтік ұйымдасуының жойылуы сөз болады.
Екінші бөлімде-Тоталитаризм кезеңіндегі Қазақстанның саяси жүйесі
деен бөлімде Қазақстанның Кеңес Одағы құрамындағы жетпіс жылдық кезеңі
қарастырылды.
Ф-ОБ-001033
Екінші тарауда мемлекеттік билік және басқару формаларының даму
тарихы жайлы сөз болады. Қазақстандағы Президенттік институттың қалыптасу
сипаты туралы жазылады. Қазақстан жерінде өмір сүрген көшпелі қоғамда саяси
билікті ұйымдастыру проблемасы соңғы уақытқа дейін терең тарихи жоспарда
жүргізілді. Бұл жағдай саяси билікті зерттеу саяси ғылымнан бөлектенуіне
алып келді. Қазіргі таңда бұл алшақтық қайта орнына келіп саяси ғылым тарих
ғылымының негіздеріне сүйеніп отыр.
Біздің дәуірімізге дейінгі VІІ-ІV ғасырларда Қазақстанның қазіргі
аумағында сол кездегі аса қуатты сақ бірлестіктері және олармен тектес
басқа да тайпа одақтарының құрылғанын көреміз. Бұл тайпалардың өз
территориясы, шекарасы болғанын дәлелдейді. Б.з.б. І мың жылдықтың орта
шеніндегі тайпалық одақтар мемлекеттіліктің тууының алғашқы сатысы болды.
Сайланып қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және олардың басшылығымен
әскери билік шоғырланды, әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан аумағындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет
құрылуының тарихи үрдісі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды, ол
таптардың құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығы
жағдайларында қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал
жасады деген пікір бар. Алайда археологиялық материалдар бұл онша дұрыс
емес және проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір аймағын саралап қарау қажет
деп топшылауға негіз береді.
Есік обасынан жазбасы бар күміс тостағанның табылуы мемлекеттіліктің
пайда болғанын дәлелдей түседі. Жазуды көне түркі және парсы арамей әліп
биі негізінде ажыратып оқудың ғылымда бірнеше нұсқасы бар.
Кез келген қоғамда жазудың болу фактісі әлеуметтік-экономикалық ұйым
дамуының жоғарғы деңгейін білдіреді. Мемлекеттік құрылым үлгісіндегі
қоғамдық құрылыс түрі осындай орган болуы мүмкін. Мемлекетте жазудың пайда
болу үрдістері өзара байланысты болған,
Ф-ОБ-001033
тегінде, жазу мемлекет туып, қалыптасқаннан кейін әлдебір аз уақыттан соң
пайда болса керек.
Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырлардағы сақ, үйсін этникалық мәдени қауым
арасында, ежелгі әлеуметтік хроникаларда хабарланғандай, сол кезде ақ төрт-
бес мыңдаған жылқысы бар шонжарлар болған. Хроникаларда Усунь-го-сөзі
үйсін мемлекеті және Син-го көшпелі мемлекет деген сөздер барлық жерде
қолданылады. Бу – цзу-тайпа, тайпа одағы деген сөз өте аз пайдаланылған.
Сақ заманы қоғамдық құрылысының құрылысын саяси билігін схемалық
тұрғыдан былайша елестетуге болады.
Сызба 1.
Сақ тайпаларының әлеуметтік-саяси ұйымы.
Жоғарыдағы сызбадан саяси рөл, әлеуметтік рөлден бөлінбегенін
көрсетеді, және сақтардың тайпалық одағының басшысы, жауынгерлер тобының
жоғарғы деңгейіне жатты және территорияны қорғау сияқты әлеуметтік – саяси
рөлді орындады. Сақ патшасы құдайлардың таңдаулысы, аспан мен жердің
арасындағы билеуші, барлық бақытты әкелуші есептелінді.
Ф-ОБ-001033
Сызба 2.
Үйсіндердің әлеуметтік-саяси ұйымы.
Ғұн мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру күрделендірілді.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары
басқарған. Себебі территория үлкен болғандықтан мемлекет басшысы шаньюй
қосымша көмексіз елдегі саяси билікті тиімді ұйымдастыра алмайтын еді.
Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық жиналысы сияқты
институттары сақталды. Деректемелерде былай деп айтылған: ғұндарда жылына
үш рет пунция жиналатын әдет болды, олар бірінші, бесінші және тоғызыншы
айларда өткізіледі, Сюй деп аталатын күні көк рухына құрбан
шалынды ... сол жиналыстарда ру басылары мемлекеттік істерді талқылап бітті
ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтайды.
Елді Шаньюй басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды.
Үйсіндер, ғұндар қоғамдарының үлгісіндегі ежелгі көшпелі, ертедегі таптық
бірлестіктердің басқа бір сипатты белгісі өзінше бір әкімшілігімен күштеу
аппараты бар мемлекеттіліктің қалыптасуы болып табылады.
Ф-ОБ-001033
Сызба 3.
Ғұн мемлекетіндегі саяси биліктің ұйымдастырылуы.
Олар рулық-тайпалық құрылыс органдарының сол кезде ақ ішінара
алмастырып, ішінара солардың бейнесін алып оларды жаңа жағдайларға
бейімдеді.
Орталық Азияның далалық бөлігінде құрылған келесі мемлекеттік
құрылыс-түрік қағандығының саяси билігін ұйымдастыруда ғұн империясынан
көптеген айырмашылықтары болған. Мемлекет басшысының қол астында үлкен
билік аппараты болған. Қатаң бағыныштылықта болды.
Төмендегі сызбадан қоғамды басқарудың барлық құралы болған көреміз,
нәтижесінде биліктің мықты тік сызығы қалыптасқан. Атақты түрік танушы
Л.И.Бужилер Ертедегі түріктер деген кітабында ішкі басқару жүйесіндегі ру
тайпалық қатынасты былай сипаттайды: Мемлекеттегі ханнан кейінгі бірінші
адам Ябгу болды.
Ф-ОБ-001033
Былайша айтқанда Ябгу вице король болды, бұл қызметке көбіне билік
етуші тайпаның өкілдері сайланды. Мысалы: Иль-хан Бумын тұсында Ябгу
қызметін оның туған ағасы Истени атқарды. Сонымен қатар Ябгу тақтың
мұрагері болып есептелген жоқ: мұрагер тегин деп аталды.
Көп халықты қағанатына өзінің сот жүйесін реттеу қажет болды, бірақ
ол билік жүйесінен бөлінген жоқ. Бірақ түрік қағанатында сот мәселелерін
шешетін адамдардың белгілі бір тобы болды. Сот тәжірибесінің бір бөлігін
қаған және бірқатар жоғары басшылар атқарды.
Саяси биліктің былай күрделі болуы халықтың көптігінен үш
территорияның үлкендігіне байланысты. Территорияны кеңейтуге деген талпыныс
қажеттіліктен туындаған еді. Н.А.Назарбаев өзінің Тарих толқынында деген
кітабында былай түсіндіреді: Түрік тайпаларының жерін кеңейтуі, менің
көзқарасым бойынша географиялық факторға байланысты болған еді дейді. Орта
Евразия кеңістігінде әртүрлі өлкені бөліп тұрған географиялық шекарасы жоқ
Дала қыраттан және Солтүстік Қара теңізден сонау Тынық мұхитқа дейін
созылып жатыр. Дала халықтары көршілерінен өтуі қиын географиялық
қиындықтармен қоршалмаған, Европа мемлекеттері сияқты бұл жерде өмір сүріп
өңірлік кеңістікті кеңейтуімен тікелей байланысты. Территорияның кеңдігі
төтенше шабуыл жасалған кезде территорияның ішкері жағына кетуге, немесе
шабуылға дайындалуға мүмкіндік берді.
Бұл келесі сызбадан нақты көрініс тапқан, саяси билік соғыс
мұқтаждықтарының негізінде құрылған.
Батыс түрік қағанатының этикалық саяси өзегі Он тайпа (он оқ будун)
болды, олар Қарату баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі
үйсін жерін жайлайды. Шу өзенінің шығыс жағында дулының бес тайпасы, ал
оның батыс жағында бес тайпалы Нушибилер тұрып жатты. Батыс түрік
қағанатында топтардың пайда болу процессі ерте феодалдық қоғамдық
қатынастардың құрылуы жедел жүріп жатты.
Ф-ОБ-001033
Қарауындағы халықтар мен тайпаларды ұдайы бағынышты етіп ұстап
отыруға Батыс түрік қағанаты Орталық өкіметінің әскери-саяси ресурсы
жетіспейтін болып шықты.
Қағанат ішінде өзара тартыс үздіксіз жүріп, билеушілер жиі-жиі
ауысып жатты, бұл ыдыраушылықты асқындырып жіберді. Он алты жылға созылған
тайпалар арасындағы соғыс әлеуметтік- ішкі қырқыстар (640-657) Жетісуға Тан
империясы әскерінің баса көктеп кіруіне әкеп соқты.
Түріктердің орнын басқан Түркештер, VІІІ ғасыр күшейіп Батыс түрік
қағанатының Мемлекеттік әкімшілік, әскери және әлеуметтік-мәдени
дәстүрлерін жалғастырды. Түркеш қағанатында саяси билік әскери-әкімшілік
негізінде жүзеге асырылды.
Ф-ОБ-001033
Сызба 6.
Батыс-түрік қағанатының әскери-әкімшілік құрылымы.
Сызба 7.
Түркеш қағанатында саяси биліктің ұйымдастырылуы.
Ф-ОБ-001033
Көшпелі және жартылай көшпелі түрік тайпалары Батыс түрік
қағанатының ойрандалған орнында төрт бірдей құдіретті мемлекет орнатады.
Хазар қағанатын қоспағанда, төменгі Еділ өңірінен Солтүстік Кавказды,
Қазақстан жерінде үш этникалық әлеуметтік бірлестік пайда болады:
Сырдарияның төменгі және орта ағысының бойын, арал өңірі даласын Оғыз
мемлекеті жайлады, ал Қазақстанның Солтүстік, Шығыс және Орталық
аймақтарында, астанасы орта ертісте болған, Қимақ мемлекеті дүниеге келеді,
Батыс түрік қағанатының байырғы жері-Жетісудың мұрагері болып
қарлұқтар қала береді.
Орта ғасырлық көшпелі қоғамда титулдарды қабылдаудың белгілі бір
жүйесі болғанын байқауға болады. Елтебер атағы жергілікті басшы деген
мағынаны білдіреді, қаған атағын алушы даланың барлық саясатын анықтайды
сондықтан бұл атақ тек қана ең мықты мемлекеттің басшыларына берілді.
Сызба 8.
Қарлұқ қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
Оғыздардың этникалық қауымдастығы құрылуы ұзақ жыл күрделі процесс болды.
Оғыз көптеген рулық тармақтарда бірсыпыра тайпаларға бөлінетін. Махмуд
Қашғаридің айтуынша (ХІғ), әуелгі кезде олар 24 тайпадан құрылып, екі
фроторияға бузуқтар мен ушұқтарға бөлінеді. Бузуқтар көптеген артықшылықты
пайдаланған.
Ф-ОБ-001033
Осынау екі топтың әрқайсысына 24 тайпа енген. Олардың өзі тепе-тең
екіге бөлінген. Оғыздардың қарлұқ, печенег, башқұрт, қимақ, қыпшақ сияқты
түркі тілдес көрші тайпалармен, қауымдармен тығыз байланыста болуы-уақыт
өткен сайын олардың өзара жақындасуына жол ашады. Жабғы атағы бар жоғарғы
билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғыларының орынбасарларын
күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер билікті мұрагерге беріп
отырған. Оғыз хандарын сайлау кеңестерде өткізіледі екен. Бұл әлгі әскери
демократия дәуіріндегі халық жиналыстарының өзгертілген журнағы еді. Жабғы
мемлекетінде оғыз әскерінің сюбши деп аталатын бас қолбасшы маңызды рөл
атқарған. Солжықтармен жүргізілген ұзақ жылғы соғыстар мен соқтығысулар
оғыздар жабғысының бірлестігін қатты қансыратады. Ішкі терең қайшылықтардан
қатты әлсіреген жабғы мемлекетті қыпшақ тайпалары көсемдерінің соққысынан
біржолата құлайды.
Карахандар мемлекеті бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың жай ғана қайталануы
еместі. Қазақстан жеріндегі көшпелі қоғандардың саяси құрылымдарынан мұның
бір айырмашылығы - әскери басқару әкімшілік басқарудан бөлінген болатын.
Мемлекеттік әкімшілік құрылыс иерархиялық принципке негізделген еді.
Қарахан әулеті мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік – саяси
институт әскери – мұралық жүйе болған. Хандар өздерінің туысқандары мен
жақындарына белгілі бір ауданның, облыстың не қаланың халқынан, сол уақытқа
дейін мемлекет пайдасына алынып келген салықты өзіне жинап алу хұқын тарту
етеді. Мұндай салық икта деп аталады, ал оны берушіні муқта немесе
иктандар деп атаған. Кимек тайпаларының конфедерациясы өзінше бір
полиэтникалық құрылым болған, ол өз құрамына түрік тілді тайпалармен бірге
түріктенген татар топтарында тартқан сияқты, Орталық Азияның тоғыз
оғыздарымен тығыз байланысты болған.
Ф-ОБ-001033
Сызба 9.
Оғыз мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру.
(X ғ басы . XI ғ басы)
территориялық - әкімшілік қоран-қатынас принциптеріне сүйенеді. Әлеуметтік
жағынан қарағанда, кимектер бірлестігі рулық тайпалық құрылыстан жоғары
тұрған, ондағы тайпалар өзара қоғамның қатал шектелген тіреулері –
нерархиялық және рассалдық қатынастар арқылы байланысты болған. Кимақ
билеушісінің құдірет-күші айтса айтқандай-ақ болған. IX ғ. Аяғы мен X ғ.
Бас кезінде Кимақ
Ф-ОБ-001033
Сызба 5.
Түрік қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
Ф-ОБ-001033
Сөйтіп кимек қоғамынынң тайпадан бастап мемлекеттік құрылымға дейінгі
әлеуметтік және саяси өсуіне сәйкес, олардың басшыларының лауазымы да
төменгі сатыдан жоғарыға, шад тутатқан қоғанаға дейін тиянақты түрде өсіп
отырған Кимек мемлекетінің қалыптасып өсуіне орай, олардың тайпаларынан да
құрамы өзгеріп отырған. Худуд әл-олам мен Әл – Идрисидің деректеріне
қарасақ, кимек мемлекетінің өзегі 12 тайпа болған.
Кимектер қағамының қолында шын мәніндегі билік болған; өз мемлекетінің
ішінде ол тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындаған
өкімет билігін мураға қалдыру институты қоғамның отбасы мен хан әулетінің
ішінде ғана емес, тайпалар ақсүйектерінде де болған. Мәселен, кимек
қоғамының 11 басқарушысының емшіліктері сол басқарушылардың балаларына мура
ретінде беріліп отырған.
Емшілік – тайпалық жүйенің тууы кимек қауымында патриархалды –
феодалдық қатынастың қалыптасуына байланысты шыққан қоғамдық құрылыстағы
аса ірі өзгерістердің нәтижесі еді. Емшілердің иелері әдетте кимен қоғаныша
бағынады. Әскери және әкімшілік жүйесінің бірігуі себепті аса ірі тайпалық
бірлестіктер басында тұрған басқарушы көсемдер жеке меншігіндегі көшпелі
шаруашылығын нығайтып, саяси солнағын арттыруға тырысады. Олардың
кейбіреулері реті келіп, жағдай көтеріп жатса, мемлекеттегі жоғарғы
өкіметті басып алуды көздейтін жартылай тәуелді хандарға айналған еді.
Қыпшақ хандығы да кимех қағанаты сияқты көптеген тайпалардан тұрды. X-XII
ғ. Қыпшақтар конфедерациясының тайпалық құрамының құрылымы өте күрделі және
әртектес болатын. Қыпшақ этникалық қауымдастығы өз құрамына түрік тілді
кимек, куман, ежелгі башқұр, оғыз тайпаларымен бірге, иран тілді этникалық
қауымның түріктендірілген топтарын да қабылдайды.
Ф-ОБ-001033
Қыпшақ хандарының өкімет билігі мұра болып әкеден балаға қалдырылып
отырған. Хандар шығатын әулеттік ру ел – бөрілі екен. Орда деп аталатын хан
қонысында ханның дүние мүлкі мен армиясының ісін жүргізетін басқару
аппараты болған. Әскери - әкімшілік жағынан қыпшақ хандығы көне түрік
дәстүрлерін сақтап, екі қанатқа бөлінген оң қанат қонысымен Жайық өзені
бойында, Сарайшық қаласының
Орнында сол қанат қонысымен сығанақ қонысында тұрған.
Шыңғыс ханның жаулап алуы даладағы жағдайды түбірімен өзгертті,
мемлекеттіліктің даму кезеңдеріне өз ізін қалдырды. Монғол шапқыншылығы көп
нәрсені өзгертті, көшпелі халықтар тарихында оған ұқсас оқиғалар болмаған
еді. Бұрында соғыстар болған, бірақ монғол шапқыншылығына дейін олар табиғи
болып есептелетін, түбірінен еш нәрсені өзгертпеген . Бірақ Шыңғыс ханның
жаулап алуы өзінің көлемі жағынан өзгеше еді.
Шыңғыс хан монғол қоғамының құрылымын түбірінен өзгертті, әскери
ұйымдастыруды күшейтті. Шыңғыс ханға бағынышты және толық қол астындағы
әскер керек еді. Ол бұған мемлекетті басқарудың әскериленген жүйесі арқылы
қол жеткізді. Жаңа құрылымының негізгі элементі ретінде әкери ондық жүйесі
енгізілді.
Әскери элемент мемлекеттік және саяси ұйымның негізі болды және оған
бүкіл басшылық сүйенді. Нәтижесінде халық әскери тәртіп бойынша түменге,
мыңдыққа, жүздікке және ондыққа бөлінді. Биліктің тік сызығы өте қатал
болды және орталық билікпен тығыз байланысты болды. Әрбір әскери басшыға
белгілі бір қараша үйлерді бөліп берді, олар әскерлердің белгілі бір
бөлігін беруін тиіс болды. Басқарудың бұл жүйесінде рулық элемент толық
жойылды.
Алтын орданың мемлекеттік құрылымын тұтас алғанда Шыңғыс хан
енгізген үлгінің ізімен жүрді. Мемлекет Жошы ұрпағынан шыққан хандардың
меншігі сыналды. Аса маңызды мемлекеттік мәселелерді
Ф-ОБ-001033
шешу үшін билеуші әулет мүшелері бастаған ақсүйектердің жалпы жиналосыс –
құрылтай шоқырылатынболған. Армияны, басқа мемлекеттермен арадағы елшілік
қарым-қатынасты бектебегі басқарған. Атқарушы өкіметтің орталық орыны –
диуан басында уәзірі тұрған. Қалалар мен бағынышты ұлыстарға доруғалар мен
басқақтар тағайындалған, олардың міндеті – салым-салық жинау болған. Ең
маңызды қызметтерді хан отбасының мүшелері атқарған. Ірі-ірі нояндар
бектер, әмірлер, баһадүрлер әскербасы – түмен-басы, мыңбасы, жүзбасы, болып
тағайындалған.
Қазақстан тарихында XIV- XV ғғ. Айрықша орын алады; бұл кезде әр
алуан түрік тілді және монғол тілді этникалық топтардан қазақ халқының
өзінің құрылу процессі аяқталып, оның мемлекеттігі жергілікті этникалық
негізде қалпына келтіреді. Монғол ұлыстары құрамына зорлықпен енгізілген
даму жолындағы күресі, олардың ішкі өміріндегі өзгерістер Алтын Ордамен
Шоғатай ұрпақтары мемлекетінің азып-тозып ыдырау процесін тездетеді, Монғол
өктемдігі орнағаннан кейін Қазақстан территориясы осынау екі мемлекет
құрамына кірген еді. Монғол жаулапшығынынтын ауыр экономикалық зардабы
бірте-бірте жойылып, жөнделе бастайды. Ірі ұлыстардың бөлігінен құрылған
келесі мемлекет Монғолстан болды. Монғолстан Орта Моғолстан орта Азияның
солтүстік шығысын, Жетісуды және Шығыс Түркістанды иеленіп жатты.
Монғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер судың жоғарғы иесі
хан болған. Ақ ордадағы сияқты, мұнда да ақсүйек бай-боғландар жерді шартты
иеленудің апта, инджу, сойурғал, сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі
аудандарда жер қауымның қарауында болған. Бірақ мал оппауыт ақсүйектер
қолында риорландығы себепті көшпелі аудандарда қосу-арластыру бәрі шыныда
да солардың меншігінде болған.
Ф-ОБ-001033
Қазақ хандығының құрылымын байланысты қазақ мемлекетінің дамуының жаңа
кезеңі келді, алғашқыда көшпелі түрде, кейін олар жау бастауды, ол басқару
жүйесін түбірінен өзгертті, әкімшілік – территориялық құрылымды ақырында
қазақ қоғамының өзін өзгертті, дәстүрі көшпелі өңірді бұзды.Ханның тусында
хандық кеңес өмір сүрді.
Қазақ хандығының саяси - әкімшілік құрылысына патриархалдық –
феодалдық қарым-қатынастар ерекшелігі жер етпей қонады. Ол
орталықтандырылған мемлекет болып қалыптасады. Хандық бірнеше әкімшілік
бөлігінен хан тұқымынан шыққан Шыңғыс әулеттері султандары басқарған
ұлыстардан тұрды. Ұлыстың территориясы жұрт деп аталды. Иои Рузбеған
Исфахаши бойынша XVI ғ. Басында мұндай ірі ұлыстарды саны оншақтыдай болған
әрбір ұлыс шананен он мыңотбасынан түзілген. Бірнеше от басы буын (фирки)
құраған буындардың белгілі бір санынан ру неше тайпа құралған. Мемлекет
басында тұрған хан азаматтық әкімшілік және әскери биліктерді қатарынан бір
өзі жүргізіп отырған, әрі нұқысында жоғары уәпілдек құқықпен пайдаланған.
Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді султандар мен билер орындаған. Қала
ақсүйектері қатарына жергілікті әкімшілік шенеуіктері – уәзірлер, уәкілдер,
әкімдер, доруттар, мустауфтар жатқызыолды. Оларды хондар иене уже жер
басқарушылары тағайындайтын. Неғұрлым төменгі дәрежедегі қызметкерлер
салықты жинаумен, жер суландыру жүйелеріне бақылау жасаумен айналысатын,
қаладағы понецейніп қызметті және т.б. атқаратын.
Тұтасынан алғанда қазақ хандығында дамыған әкімшілік аппараты
құрылады. Хан өзінің қасынан ұлыс султандары мен көшпелі тайпалар
көсемдерінің кеңесін құрды. Олар хандық әмірінің жалпы, әсіресе, соғыс
дипломатиялық мәселелерін территориялық дау-жанжалдарды және т.б. шешу үшін
жыл бойы құрылтайға жиналып
Ф-ОБ-001033
отырды. Мемлекеттік басқару жүйесі әдеттегі құқықққа одат негізделді.
Адатпен бірге мұсылмандық құқық жоржоюры XVII ғ соңында, Тәуке ханның
туысында Жеті жорғы (Жеті нұсқау) деген атпен бірыңғай жинақ түрінде
жүйеленіп, толықтырылған болатын. Заңдардың бұл жинағында әкімшілік,
қылмыстық азаматтық, құқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар және б.б.
туралы ережелер белгіленген. Онымен хандықты басқару тәртібі айқындалды,
хан мен билердің пайдасына әртүрлі оюндар жинау заңдастырылды, жасаған
қылмыстары үшін қолданылатын жазба түрлері белгіленді. Тұтас алғанда
әдеттегі құқық нормалары жеке меншіктілікті қорғауға, қазақ ақсүйектерінің
артықшылық парасаттарын жинақтауға бейіндендірілді. Жеті жарғыны
құрастыруға барлық қазақ жүздерінің өкілдері қатысты.
Қазақстанның Ресейге қосылуы әкімшілігін және территориялық құрылысты
түбірінен өзгертті.
Алғашында Қазақстан ресей боданында болды, мемлекетті ұйымдастыру
бұрынғыдай болды. Бірақ қазақ жүздерінің әлсіреуіне байланысты Ресей
бодандығы күшейе берді. Бұл процестің соңғы кезеңі 1822 жыл деңгейі болды,
бұл жылы Сібір Орынбор қырғыздары туралы уыстар енгізілді. Бұл құжат
бойынша хандық билік жасады және қазақстанды билеу отарлық сипат алды. Ұлы
жүз мұндай құрылымды кейінірек қабылдады. 1867 ж. уақытша ереже енгізді.
Орта жүзде округтік жүйе болды. Округтар болыстар мен ауылдарға
бөлінді. Осының нәтижесінде көшпелілер қоғамының дәстүрлі саяси
институтары, яғни султандар, хан өкіметі қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуының динамикалық тепе-теңдігін
қамтамасыз ететін төменнен жоғары қарайғы әлеуіметтік байланыстар
дәрежесіндегі дербес құрылымдық ролдерінен бірте-бірте айрыла
Ф-ОБ-001033
бастады, сол арқылы аталмыш әлеуметтік құрылымдағы өз орындарын жоғалтты.
XIX ғасырдың 20-40 жылдары Батыс –Сібірге Орынбор әкімшілік органдары
өз қарамағындағы қазақтар қоныстанған аймақтарды территориялық әкімшілік
құрылын етіп бөлді, Сөйтіп оларда басқарудың өзгеше түрдегі орта және
төменгі буындарын ұйымдастырды.
Орыс өкіметі туған султандардың, әкімдердің болыс басқарушыларының,
ауыл ағамандарының жаңа заңдық нституттары қазақ қоғамының табиғи өзін-өзі
реттеу механизміне дәл келе бермеді, бірақ сонымен бірге ресей заңдарының,
бақылаушы және реттеуші қызметіне де көп жағдайда әлі дәл керек қоймады.
Бұл көшпелілер қоғамының әлеуметтік механизмінде дағдарыстық ахуал
тұрғызды, Сөйтіп осыдан кейін әр түрлі әлеуметтік топтар тарапынан қысым
көрушіліктің табиғи сезімдері ояна бастады.
1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, алғашқы патшалық
реформа ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік саяси
және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі ең
алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен қинамай қабылдаған шет маңайындағы
ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, шешпелі
тәуелсіздіктің ең берілген жақтаушылары ретінде султандардың, билердің оқып
беруі бойынша патшалық өзгерістерге конбілгендер арасындағы онсыз да өткір
қайшылықтарды тереңдетіп, көрқоздағы, Еділ бойының түрлі тілдес оймағындағы
және далалық табиғи ландшартты. Реформаның іске асырылуын белгілі бір
дәрежеде қиындатқан Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы оппозицияның топтасуын
күшейте түсті.
Хан билігі Қазақстанды Ресейге қосудың аяқталуы –
Ф-ОБ-001033
империясының Қазақ елшісі жөніндегі саясатына енуі өзгерістер енгізілді.
Патша өкіметінің мақчсатына отаршылимперия тарапынан көп күші қолданылмай
қол жеткізілді. 1867 ж. 11 шілдеде Александр Жетісу және Сырдария
облыстарын басқару туралы Ережелер тобасына 1868 ж. 21 қазанда – Торғай,
Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Ережелер жобасына қол
қойды.
Өз негізінде облыстар – уездерге, уездер – болыстарға түкістан
генерал губернаторының міндетіне әскери және азаматтық биліктерінен бірге,
көрші Қытай, Иран және басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынастар
жүргізіп отыру тапсырылды.
Басқарудың жаңа жүйесі көшпелілер өмірінің патриархалды – феодалдық
құрылысын шайқалтты, султан – билер мен оғамандардың билігін шектеді. 1867-
1868 жж. Реформаларды жүзеге асыру рулық ақсүйектердің ықпалы әлсіреуіне
әкеп тіреді, мұның өзі олардың құқықтық, экономикалық және саяси
жағдайларынан көріне бастады.
Әкімшілік басқару жарқын көрінген әскери сипатта болды. Облыстардың
басында әскери және азаматтық билікті толығымен шоғырландырған әскери
генерал – губернаторлар отырды. Әскери және азаматтық билікті толығымен өз
қолдарына шоғырландырған әскери генерал – губернаторлар отырды. Әскери және
азаматтық биліктің ажыратылмауы – қазақ даласын жаңа реформа бойынша
әкімшілік жолмен қайта құрудың басты принципі болды.
Тұтас алғанда XIX ғ екінші жартысында болып өткен әлеуметтік
экономикалық процесстер Қазақстан өмірінің барлық саларына терең ықпалын
тигізді, ауылдардың қоныс аударған деревниялардың шаруашылық құрылымында
нақтылы өзгерістер жасалуына, шикізат өңдеу және тау мен қазу
өнеркәсіптерінің алғашқы ірі ошақтары құрылуына, сауда жүйесіне өсімқорлық
әлеуметтерінің жеке меншіктік кәсіпкерліктің енгізілуіне отарлы Қазақстан
құранды
Ф-ОБ-001033
бөлігі саналған. Ресейдің империализм стадиясына өтуі жағдайында
қалалар мен селолар арасындағы өзара байланыстардың тереңденуіне себеп
болды.
Кеңестік Қазақстанның саяси жүйесінің ерекшеліктері.
Қазақстандағы тоталиторизм оқып үйренуде ескерілетін жағдай,
республика осы кезеңде Кеңестер Одағының Құрамында болған еді.
1920 жыл Кеңестік құрылым қатаң орталықтандырылумен ерекшелінеді,
будан республика орталыққа қатаң бағынды. Кеңестік Қазақстанның
тотаритарлық жүйенің дамуын 3 кезеңге бөлуге болады.
1-кезең 1917 ж. -1925 ж. Аралығын қамтыды. Бұл кезеңде Ресей
империясының саяси жүйесі жойылып, біртіндеп Кеңес Одағының саяси жүйесі
қалыптасты. Бұл кезеңде өмір сүрудің барлық саласын және әлеуметтік –
экономикалық және саяси міндеттерді шешуді мемлекет өз қолына жинақтады.
2- кезең 1925 ж – 1933 аралығы. Бұл кезеңде КСРО –ның саяси
жүйесінің қалыптасуы сақталады. Бұл кезеңнің негізгі ерекшелігін Иосиф
Сталиннің билік басында болуымен аттап өтуге болмайтын – тотолитарлық
ойюрдың басты таратушысы.
3-кезең 1953 ж. Бастап 1991 ж. Аралығын қамтиды. Оның басы Сталиннің
қайтыс болуымен және режимнің таратылуымен байланысты. 1991 ж. Тарихи оқиға
– Беловетчик келісімі және КСРО –ның таратылуы, ол 16 желтоқсанда Қазақстан
мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны қабылдайды. Қазақстанның 20
жж.қоғамдық саяси өмірінің қайғылы ерекшелігі мынада болды: Осы кезден
бастап стализмнің идиологиялық аппараты халықтардың тарихи зердесін жоюға,
буы зкерденің иелері ұлттық инттелегенцияның көрнеті өкілдерін қыруға
бағытталған кен көлемді шаралар жүргізе бастады.
Ф-ОБ-001033
Кеңестік Шығыстың халықтары, Еділ бойының халықтары ішінара жүздеген жылдар
бойы араб ооравитік пайдаланып келгені мәлім. 20-ж. Аяғында Ол жоғарының
бұйрығы бойынша латын алфавитіне, ол 1940 ж. Кириллициаға көшірілді. Осының
салдарынан бір ұрпақтың өмірінде қазақтар ғасырлар бойы ұлттың мәдениеттің
інжу-маржандары жасалып келегн кітаптар, газет-журналдар, ғылыми еңбектер,
бағалы тарихи материалдар жинақталған жазуымен айырылды. Тоталитарлық
жүйенің нығаю түсуінен байланысты бірте-бірте Алаш партиясына
қатысқандарды, сондай-ақ өлкедегі әлеуметтік экономикалық қайта
құрылыстардың қарқына мен әдістері туралы мәселеде өзінің көзқарасы бар
және шаруашылық – саяси кадр мәселесінде республиканың егемен құқықтарын
өрексел бұзып, түпкілікті халықтың ерекшеліктерінен және мүдделерінен
санаспайтын орталық саясатрының дұрыстығына күмәнін айтқан республика басшы
қызметкерлерін қудалау күшейді. әр түрлі ұрандардың көлеңкесінде заңдылық
бұзылып, өкімет билігі теріс қолданылып жатты. Сөйтіп, саяси жүйе өзінің
іштей дамуға қабілетсіз екенін көрсетті.
Қалыптасқан дәстүр бойынша, партия органдарының басшылық ролі олардың
қоғам өмірінің барлық жақтарына тікелей, таза әміршіл - әкімшілік араласуы
деп түсінілді. Мемлекеттік органдардың құзырына жататын мәселелерді иелене
отырып, Коммунистік партия халық шаруашылықтық және әлеуметтік – мәдени
міндеттерді орындауға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды барынша
тартқанмен, осы арқылы оларды дербестігінен айырды.
Іс жүзінде бүкіл үкімет билігін партиялық және шаруашылық аппарат өз
қолына жинап алды. Әміршіл - әкімшілдік жүйеге тығыз кіріктірілген
кәсіподақтар мен комсомол құқықтар мен инициативадан жұрдай еді.
60 жылдардың басында – ақ әміршіл - әкімшілдік жүйенің өзін-өзі
толық тауысқаны анық сезілді. Кәсіпорындардың инициативасы мен дербестігін
кеңейтуді, шаруашылық есепті нығайтуды,
Ф-ОБ-001033
Республикада Кіші қазан төңкерісін өткізу үшін идеологиялық негіз
жасалды, бұл күштен ұйымдастыру және 1937-1938 жж. Жаппай жазалау
дәуірінде қазақ халқын қулақ есітпеген қайғы –қасіретке ұшыратты.
Қазақстанды голоцениндік – сталиндік үлгі бойынша қайта құрумен
келіспеген көрнекті жауапты қызметкерлердің қарсылығы жанышталды.
1927-1929 жж. әртүрлі сылтаулар мен көрнекті мемлекет
қайраткерлдері Т. Рысқұлов, И. Нурмақов, С. Қожанов, М. Мырзағанов
республикадан алыстатылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің
төрағасы Ж. Мыңбаев Ағарту халық комиссиары С. Сәдуақасов, жер халық
коммиссиары Ш. Султанбеков және басқалар қызмтеінен алынды. Қазақ
қызметкерлердің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күреске
қатысқан деп кіналанды. 1928 ж. Ақырында буржуазияшыл ұлтшылдар деп
аталғандардың бұрынғы Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 одан жалған
айып тағылып қамауға алынды.
1937-38 жж. Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткерлері Т. Рысқұлов, И. Нурманов, С. Қожанов, Ү Қулынбетов, О.
Жандосов, Ә. Досов, А. Асылбеков, Ж. Сәдуақасов, Л. Мирзоян, А.
Сафарбеков, Ж. Султанбеков, Т. Жургенов, Н. Сырғабеков, З. Төреғожин
және басқа көптеген адамдар өтірік жаламен жазаланды. Қазақтың ғылымы
мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады.
Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабьаев, С.
Сейффуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, С. Асфендияров, Қ. Жұбанов, Ж.
Шанин, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров және т.б. кінәсыз жазалаудың құрбаны
болды.
Сөйтіп, 20жж. соңы мен 30жж. тоталитарлық жүйе қоғамдық – саяси
өмірдің барлық саласында бекіді. Өлкедегі әлеуметтік – экономиклық
өзгерістер, Қазақстанға Одақтас Республика дәрежесін
Ф-ОБ-001033
беру мәдени құрылыстағы, халық ағарту ісіндегі және ғылымдағы
табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң идеологиялық қыспағында өтті.
Міне осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамында болашақ даму жолын
айқындап берді.
Кеңес елінде 20 жж. ортасында әбден күшіене мінген қуатты
әміршіл - әкімшілдік жүйе 30-40 жж. және 50 ж. бас кезінде өзінің
шарықтау шыңына жетті. Адамның бас бостандығын тұншықтыру, оның құнын
есепке алмау, адамдарды өндіріс құралдарынан алыстату, мемлекетті
басқару билігіне ықпал жасау саясатын қалыптастыру сияқты теріс
құбылыстар оған толық дәрежеге тән еді. Елде И. В. Сталиннің жеке
басына табыну бел алды. Қандай да болсын табыстың бәрі оның басшылық
жасай білуіне, ал ірі кемшіліктер мен олқылықтар
халық жауларына таңылды немесе үнсіз қалдырылды. Мұның бәрі
республиканың қоғамдық – саяси дамуына теріс әсер етіп, ауыр
зардаптарға ұшыратты. Даңғаза саяси айдар таңуды пайдаланған.
Ф-ОБ-001033
жоспарлау мен ұйымдық құрылымда түбегейлі өзгерістер жасауды өмір барған
сайын күшті талап етті, ал Н. Хрущев жүргізіп жатқан бас аяғы жоқ
аласапыран қайта құрылыстар нәтиже бермеді.
Партиялық мемлекеттік құрылым практикалық қызметінің 70-80 жж.
басындағы өзекті бағыты бұрынғыша ұлтшылдыққа жершілдіктің көріністеріне
және патриархалдық құрылысты дәріптеуге қарсы күрес болды. Басқаша ойлаудың
барлық түрін қудаланды. Жүйенің идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай
келмеген өз көзқарастарын әдебиет пен өнер шығармаларында бейнелеген
интеллигенттің өкілдері қудалауға түсірілді. Мысалы, ақын О. Сулейменовтың
Азия деген талантты кітабы осындай қасіретке ұшырады.
Ұлттық қатынастағы жылдар бойы қордаланған шиеленіс, жүйенің ұлт
саясатын өзгертуге қабілетсіздігі мен оған құлықсыздығы 80 жылдардың
ортасында басталған қоғамға реформа жасау жағдайында 1986 ж. желтоқсанында
әлі буыны бекімеген жас демократиялық әміршіл - әкімшілдік жүйемен ашық
қақтығысына алып келді.
Желтоқсанның сол бір аязды күндерінде қазақ жастары ашық түрде көшеге
шығып, өздерінің ел тағдырына ықпал етуге құқылы екендіктерін мәлімдеді.
Тоталитарлық мемлекет жағдайында мұның өзі саяси жарылсқа тең болатын. Іс
жүзінде ондаған жылдар бойы қалыптасқан жүйеге ашықтан ашық атой салынды.
Сол екі күн Кеңестік болмыс дүниесін дүр сілкіндірді.
80жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутатттары бірінші
съезінің өзінде – ақ және партиялық форумдарда егемендік, экономикалық
дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында өкілеттілікті бөлісу,
жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады. 1991 жылға қарай
КСРО әлеуметтік экономикалық жағдай аса терең дағдарыс сатысына ойысты.
Жалпы ішкі өнім 12 пайызға төмендеді,
Ф-ОБ-001033
ал сыртқы қарыз 1985 ж. 20 млрд. доллардан 1991 ж. 67 млрд. долларға жетті.
Базар атаулы тауардан тып- типыл болды. Оған дейін жасырылып келегн
инфляция сыртқа жарып шығуға шақ тұрды.
1991 ж. 21 желтоқсанында Қазақстан астанасында бұрынғы 11 кеңестік
республикалар басшылары Кеңес Социалистік Республикалар Одағының заңды
түрде тарағанын және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылған жария еткен
Алматы декларациясына қол қойды.
1991 жылдың желтоқсанында 15 Одақтас республикадан құрылған Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы ыдырады. Бұрынғы Одақтас республикалардың
барлығы өздерін дербес тәуелсіз мемлекет деп жариялады.
1991 ж. 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң қабылдап, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жария
етті. Онда былай деп жазылды: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
ретінде күллі аумақта бүкіл үкімет билігіне ие болады, өзінің ішкі және
сыртқы саясатын дербес анықтап жүзеге асырады. Дербес мемлекет ретінде
Қазақстан Республикасы халық аралық көлемге шығады, өзінің басқа
мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде тұрады.
Бұрынғы Қазақ Республикасының аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы
деп танылды. Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектіліг:
Қазіргі таңда қазақ халқы өзінің басты мақсатына жетуге, ұлттық
мемлекеттігін қайта қалыптастыруға мүмкіндік алды. Біздің алға қарай
тұрақты жылжуымыздың басты шарты-біздің қоғамымыздың алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктерімен
топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталған стратегия айналасында
топтасуы. Егер біз қоғам мен халықтың түрлі топтарының қажеттіліктерін
дұрыс ескеруге, басымдықтарды дәл айқындап, олардың іске асырылуын
қамтамасыз етуге қабілетті болсақ, онда бұл ақиқатқа айналады. Мұны
мемлекет халықтың жекелеген топтарымен және жекеше сектормен ынтымақтастығы
негізінде іске асыруы қажет.1
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның саяси жүйесі институттарының тарихи-
эволюциялық тарихы.
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылды.
1. Қазақстан тарихындағы мемлекеттердің саяси-билік структурасының
құрылу тарихына талдау. Түрік, монғол Қазақстанның Ресей құрамындағы
кезеңі, Кеңестік дәуірдегі Қазақстан.
2. Қазақстан территориясындағы тарихи саяси жүйелерінің
байланыстылығын, ерекшелігін саяси процесстерге байланысты ашып көрсету.
3. Ғылми әдебиеттерде қалыптасқан ғылыми концепциялар айқындалды.
4. Қазіргі таңдағы қалыптасқан саяси институттар, тарих ғылымы
талабына қарай бағалау, тұжырымдамалар жасау.
5. Теориялық негізінде енгізіген саяси инстуттарының іс жүзінде
жүзеге асырылғандығын көрсету.
6. Қазақстан Республикасы Президенті, Парламенті, сот жүйесінің
тарихын баян ету.
7. Қазіргі таңда Қазақстан тарихында ресми саяси билікке қарсы
ұсынған модельдеріне талдау жүргізу.
Ф-ОБ-001033
Үлкен тарихи құбылыстар мен тағдыры қасірет пен кереметке толы ХХ
ғасыр өз межесіне келді. Ғасырлар бойы Ресей империясының отары болып
келген, дүниежүзілік қауымдастықта сұлбасы бар, өзі жоқ ел едік.
16 жыл бұрын сол кез үшін кәдуілгідей көрінетін оқиға болды. Оған
дейін ешкім біле қоймайтын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы,
заманында күші кернеп тұрған кеңес империясының шеткері аймақтарының бірі
өзінің егемендігін жария етті.
Арада бір жыл өткенде көне дүниенің ортасында жаңа мемлекет –
Қазақстан Республикасы өмірге келдң.
Алтайдан Атырауға дейінгі аралықтағы алып даланы жайлап жатқан
Қазақстан үшін мемлекеттілікке қол жеткізу аса маңызды оқиға еді. Оның
маңыздылығы сондай өтпелі кезеңнің саяси абыр-сабырымен жүргенде ол оқиғаға
қатысушылар тарапынан шындап ой елегінен өткізіліп, бағаланған жоқ..
Адамның болмысы сондай ғой: ол тап осы сәттегі мүдделерімен
шектелген тіршіліктің тар шеңберінің аумағында өмір сүріп, ой кешіп жатады.
Тарихтың Ұлы спиралінің үлкен орамының заңдылықтарын замандастары айыра
бермейді.
16 жыл бұрын Қазақстан, осынау аса ауқымды және көп ешкім біле
қоймайтын Terrа incognita әлемдік үрдістерде елеулі орын иеленеді, өмір
сүруге қабілетті, өз күнін өзі көре алатын және шын мәнінде тәуелсіз
мемлекет болады деп ешкім де болжам жасай алмайтын еді. Ел ретінде жас
көрінетініне қарамай, мәдени – тарихи тұтастық ретінде Қазақстан тақыр
жерде пайда болған жоқ. Оның тарихы Еуразияның Ұлы көшпелі өркениетінің үш
мың жылдық тарихынан ажырағысыз. Оны түсіну бүгінгі Қазақстанда жүріп
жатқан үрдістердің терең мәнін түсіну деген сөз.
Батыстан шығысқа қарай, шығыстан батысқа қарай бірін-бірі қуалаған
толқындай болып қазақ даласының төсінен көшпелі жұрттар
Ф-ОБ-001033
жөңкіліп жатты. Үндістан мен Иранға, Миддия мен Қырымға, Еділ мен Кавказға,
Еуропа мен Қытайға арййліктер, сақтар, ғұндар, түркілер, қыпшақтар,
монғаолдар ағылды. Шайқаса және жасампаздық таныта, ұрпақ өсіріп, тәжірибе
жинақтай жүріп олардың бәрі де өздерін мәңгілік жадында сақтап қалған
осынау жердің бетінде өздерінің ізін қалдырды.
Хуанхэден Еуропаның ортасындағы Дунай бойы пушталарына дейінгі
аралықта созылып жатқан Ұлы даланың көшпелі мәдениеті-адамзат тарихындағы
ерекше құбылыс. Мыңдаған жылдар бойында бұл мәдениет мәдение ойкуменаның
байланыстырушы тіні қызметін атқара отырып, басқа да жаһандық жүйелерімен
бірге Көне дүниенің өркенниеттік қаңқасын құрап келді. Бұл еңбектің мақсаты-
Қазақстанның саяси тарихының жаңа көкжиектерінің жаңа ғылыми парадигмасын
жасау. Бұл еңбекте ұзақ тарихи кезеңге саяси талдау жасалынады.
Бірінші тарау Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің құрылу
тарихы екі бөлімнен тұрады.
1.1. Қазақстанның дәстүрлі қоғамының саяси жүйесі.
1.2. Тоталитаризм кезеңіндегі Қазақстанның саяси жүйесі.
Қазақстан территориясында өмір сүрген көшпелі қоғамның саяси
билігін ұйымдастыру мәселесі соңғы уақытқа дейін тарихи тұрғыда қаралып
келді. Бұл еңбекте қазақтардың көшпелі өмірінің әртүрлі асспектілері
зерттелді. Бұл қоғамды жүзге бөлгендегі таптық иерархия Бұл тарауда схема
түрінде саяси басқарудың принциптерінің дамуын сызба-кеспе түрінде береді.
Сақ, үйсін тайпаларынан бастап 1867-1868жж. реформа жағдайына дейінгі
кезеңді қамтиды.
Қазақ қоғамының дәстүрлі әлеуметтік ұйымдасуының жойылуы сөз болады.
Екінші бөлімде-Тоталитаризм кезеңіндегі Қазақстанның саяси жүйесі
деен бөлімде Қазақстанның Кеңес Одағы құрамындағы жетпіс жылдық кезеңі
қарастырылды.
Ф-ОБ-001033
Екінші тарауда мемлекеттік билік және басқару формаларының даму
тарихы жайлы сөз болады. Қазақстандағы Президенттік институттың қалыптасу
сипаты туралы жазылады. Қазақстан жерінде өмір сүрген көшпелі қоғамда саяси
билікті ұйымдастыру проблемасы соңғы уақытқа дейін терең тарихи жоспарда
жүргізілді. Бұл жағдай саяси билікті зерттеу саяси ғылымнан бөлектенуіне
алып келді. Қазіргі таңда бұл алшақтық қайта орнына келіп саяси ғылым тарих
ғылымының негіздеріне сүйеніп отыр.
Біздің дәуірімізге дейінгі VІІ-ІV ғасырларда Қазақстанның қазіргі
аумағында сол кездегі аса қуатты сақ бірлестіктері және олармен тектес
басқа да тайпа одақтарының құрылғанын көреміз. Бұл тайпалардың өз
территориясы, шекарасы болғанын дәлелдейді. Б.з.б. І мың жылдықтың орта
шеніндегі тайпалық одақтар мемлекеттіліктің тууының алғашқы сатысы болды.
Сайланып қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және олардың басшылығымен
әскери билік шоғырланды, әскери жасақтар құрылды.
Қазақстан аумағындағы тайпаларда таптық қоғам мен мемлекет
құрылуының тарихи үрдісі баяу жүріп, бірнеше жүздеген жылдарға созылды, ол
таптардың құрылу қарқынына тұрақты деуге келмейтін мал шаруашылығы
жағдайларында қосымша өнімнің алғашқы қорлануының ерекшелігі шешуші ықпал
жасады деген пікір бар. Алайда археологиялық материалдар бұл онша дұрыс
емес және проблеманы шешуде Қазақстанның әрбір аймағын саралап қарау қажет
деп топшылауға негіз береді.
Есік обасынан жазбасы бар күміс тостағанның табылуы мемлекеттіліктің
пайда болғанын дәлелдей түседі. Жазуды көне түркі және парсы арамей әліп
биі негізінде ажыратып оқудың ғылымда бірнеше нұсқасы бар.
Кез келген қоғамда жазудың болу фактісі әлеуметтік-экономикалық ұйым
дамуының жоғарғы деңгейін білдіреді. Мемлекеттік құрылым үлгісіндегі
қоғамдық құрылыс түрі осындай орган болуы мүмкін. Мемлекетте жазудың пайда
болу үрдістері өзара байланысты болған,
Ф-ОБ-001033
тегінде, жазу мемлекет туып, қалыптасқаннан кейін әлдебір аз уақыттан соң
пайда болса керек.
Б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырлардағы сақ, үйсін этникалық мәдени қауым
арасында, ежелгі әлеуметтік хроникаларда хабарланғандай, сол кезде ақ төрт-
бес мыңдаған жылқысы бар шонжарлар болған. Хроникаларда Усунь-го-сөзі
үйсін мемлекеті және Син-го көшпелі мемлекет деген сөздер барлық жерде
қолданылады. Бу – цзу-тайпа, тайпа одағы деген сөз өте аз пайдаланылған.
Сақ заманы қоғамдық құрылысының құрылысын саяси билігін схемалық
тұрғыдан былайша елестетуге болады.
Сызба 1.
Сақ тайпаларының әлеуметтік-саяси ұйымы.
Жоғарыдағы сызбадан саяси рөл, әлеуметтік рөлден бөлінбегенін
көрсетеді, және сақтардың тайпалық одағының басшысы, жауынгерлер тобының
жоғарғы деңгейіне жатты және территорияны қорғау сияқты әлеуметтік – саяси
рөлді орындады. Сақ патшасы құдайлардың таңдаулысы, аспан мен жердің
арасындағы билеуші, барлық бақытты әкелуші есептелінді.
Ф-ОБ-001033
Сызба 2.
Үйсіндердің әлеуметтік-саяси ұйымы.
Ғұн мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру күрделендірілді.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары
басқарған. Себебі территория үлкен болғандықтан мемлекет басшысы шаньюй
қосымша көмексіз елдегі саяси билікті тиімді ұйымдастыра алмайтын еді.
Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық жиналысы сияқты
институттары сақталды. Деректемелерде былай деп айтылған: ғұндарда жылына
үш рет пунция жиналатын әдет болды, олар бірінші, бесінші және тоғызыншы
айларда өткізіледі, Сюй деп аталатын күні көк рухына құрбан
шалынды ... сол жиналыстарда ру басылары мемлекеттік істерді талқылап бітті
ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтайды.
Елді Шаньюй басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды.
Үйсіндер, ғұндар қоғамдарының үлгісіндегі ежелгі көшпелі, ертедегі таптық
бірлестіктердің басқа бір сипатты белгісі өзінше бір әкімшілігімен күштеу
аппараты бар мемлекеттіліктің қалыптасуы болып табылады.
Ф-ОБ-001033
Сызба 3.
Ғұн мемлекетіндегі саяси биліктің ұйымдастырылуы.
Олар рулық-тайпалық құрылыс органдарының сол кезде ақ ішінара
алмастырып, ішінара солардың бейнесін алып оларды жаңа жағдайларға
бейімдеді.
Орталық Азияның далалық бөлігінде құрылған келесі мемлекеттік
құрылыс-түрік қағандығының саяси билігін ұйымдастыруда ғұн империясынан
көптеген айырмашылықтары болған. Мемлекет басшысының қол астында үлкен
билік аппараты болған. Қатаң бағыныштылықта болды.
Төмендегі сызбадан қоғамды басқарудың барлық құралы болған көреміз,
нәтижесінде биліктің мықты тік сызығы қалыптасқан. Атақты түрік танушы
Л.И.Бужилер Ертедегі түріктер деген кітабында ішкі басқару жүйесіндегі ру
тайпалық қатынасты былай сипаттайды: Мемлекеттегі ханнан кейінгі бірінші
адам Ябгу болды.
Ф-ОБ-001033
Былайша айтқанда Ябгу вице король болды, бұл қызметке көбіне билік
етуші тайпаның өкілдері сайланды. Мысалы: Иль-хан Бумын тұсында Ябгу
қызметін оның туған ағасы Истени атқарды. Сонымен қатар Ябгу тақтың
мұрагері болып есептелген жоқ: мұрагер тегин деп аталды.
Көп халықты қағанатына өзінің сот жүйесін реттеу қажет болды, бірақ
ол билік жүйесінен бөлінген жоқ. Бірақ түрік қағанатында сот мәселелерін
шешетін адамдардың белгілі бір тобы болды. Сот тәжірибесінің бір бөлігін
қаған және бірқатар жоғары басшылар атқарды.
Саяси биліктің былай күрделі болуы халықтың көптігінен үш
территорияның үлкендігіне байланысты. Территорияны кеңейтуге деген талпыныс
қажеттіліктен туындаған еді. Н.А.Назарбаев өзінің Тарих толқынында деген
кітабында былай түсіндіреді: Түрік тайпаларының жерін кеңейтуі, менің
көзқарасым бойынша географиялық факторға байланысты болған еді дейді. Орта
Евразия кеңістігінде әртүрлі өлкені бөліп тұрған географиялық шекарасы жоқ
Дала қыраттан және Солтүстік Қара теңізден сонау Тынық мұхитқа дейін
созылып жатыр. Дала халықтары көршілерінен өтуі қиын географиялық
қиындықтармен қоршалмаған, Европа мемлекеттері сияқты бұл жерде өмір сүріп
өңірлік кеңістікті кеңейтуімен тікелей байланысты. Территорияның кеңдігі
төтенше шабуыл жасалған кезде территорияның ішкері жағына кетуге, немесе
шабуылға дайындалуға мүмкіндік берді.
Бұл келесі сызбадан нақты көрініс тапқан, саяси билік соғыс
мұқтаждықтарының негізінде құрылған.
Батыс түрік қағанатының этикалық саяси өзегі Он тайпа (он оқ будун)
болды, олар Қарату баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі
үйсін жерін жайлайды. Шу өзенінің шығыс жағында дулының бес тайпасы, ал
оның батыс жағында бес тайпалы Нушибилер тұрып жатты. Батыс түрік
қағанатында топтардың пайда болу процессі ерте феодалдық қоғамдық
қатынастардың құрылуы жедел жүріп жатты.
Ф-ОБ-001033
Қарауындағы халықтар мен тайпаларды ұдайы бағынышты етіп ұстап
отыруға Батыс түрік қағанаты Орталық өкіметінің әскери-саяси ресурсы
жетіспейтін болып шықты.
Қағанат ішінде өзара тартыс үздіксіз жүріп, билеушілер жиі-жиі
ауысып жатты, бұл ыдыраушылықты асқындырып жіберді. Он алты жылға созылған
тайпалар арасындағы соғыс әлеуметтік- ішкі қырқыстар (640-657) Жетісуға Тан
империясы әскерінің баса көктеп кіруіне әкеп соқты.
Түріктердің орнын басқан Түркештер, VІІІ ғасыр күшейіп Батыс түрік
қағанатының Мемлекеттік әкімшілік, әскери және әлеуметтік-мәдени
дәстүрлерін жалғастырды. Түркеш қағанатында саяси билік әскери-әкімшілік
негізінде жүзеге асырылды.
Ф-ОБ-001033
Сызба 6.
Батыс-түрік қағанатының әскери-әкімшілік құрылымы.
Сызба 7.
Түркеш қағанатында саяси биліктің ұйымдастырылуы.
Ф-ОБ-001033
Көшпелі және жартылай көшпелі түрік тайпалары Батыс түрік
қағанатының ойрандалған орнында төрт бірдей құдіретті мемлекет орнатады.
Хазар қағанатын қоспағанда, төменгі Еділ өңірінен Солтүстік Кавказды,
Қазақстан жерінде үш этникалық әлеуметтік бірлестік пайда болады:
Сырдарияның төменгі және орта ағысының бойын, арал өңірі даласын Оғыз
мемлекеті жайлады, ал Қазақстанның Солтүстік, Шығыс және Орталық
аймақтарында, астанасы орта ертісте болған, Қимақ мемлекеті дүниеге келеді,
Батыс түрік қағанатының байырғы жері-Жетісудың мұрагері болып
қарлұқтар қала береді.
Орта ғасырлық көшпелі қоғамда титулдарды қабылдаудың белгілі бір
жүйесі болғанын байқауға болады. Елтебер атағы жергілікті басшы деген
мағынаны білдіреді, қаған атағын алушы даланың барлық саясатын анықтайды
сондықтан бұл атақ тек қана ең мықты мемлекеттің басшыларына берілді.
Сызба 8.
Қарлұқ қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
Оғыздардың этникалық қауымдастығы құрылуы ұзақ жыл күрделі процесс болды.
Оғыз көптеген рулық тармақтарда бірсыпыра тайпаларға бөлінетін. Махмуд
Қашғаридің айтуынша (ХІғ), әуелгі кезде олар 24 тайпадан құрылып, екі
фроторияға бузуқтар мен ушұқтарға бөлінеді. Бузуқтар көптеген артықшылықты
пайдаланған.
Ф-ОБ-001033
Осынау екі топтың әрқайсысына 24 тайпа енген. Олардың өзі тепе-тең
екіге бөлінген. Оғыздардың қарлұқ, печенег, башқұрт, қимақ, қыпшақ сияқты
түркі тілдес көрші тайпалармен, қауымдармен тығыз байланыста болуы-уақыт
өткен сайын олардың өзара жақындасуына жол ашады. Жабғы атағы бар жоғарғы
билеуші Оғыз мемлекетінің басшысы болған. Оғыз жабғыларының орынбасарларын
күл-еркін деп атаған. Жоғарғы билеушілер билікті мұрагерге беріп
отырған. Оғыз хандарын сайлау кеңестерде өткізіледі екен. Бұл әлгі әскери
демократия дәуіріндегі халық жиналыстарының өзгертілген журнағы еді. Жабғы
мемлекетінде оғыз әскерінің сюбши деп аталатын бас қолбасшы маңызды рөл
атқарған. Солжықтармен жүргізілген ұзақ жылғы соғыстар мен соқтығысулар
оғыздар жабғысының бірлестігін қатты қансыратады. Ішкі терең қайшылықтардан
қатты әлсіреген жабғы мемлекетті қыпшақ тайпалары көсемдерінің соққысынан
біржолата құлайды.
Карахандар мемлекеті бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың жай ғана қайталануы
еместі. Қазақстан жеріндегі көшпелі қоғандардың саяси құрылымдарынан мұның
бір айырмашылығы - әскери басқару әкімшілік басқарудан бөлінген болатын.
Мемлекеттік әкімшілік құрылыс иерархиялық принципке негізделген еді.
Қарахан әулеті мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік – саяси
институт әскери – мұралық жүйе болған. Хандар өздерінің туысқандары мен
жақындарына белгілі бір ауданның, облыстың не қаланың халқынан, сол уақытқа
дейін мемлекет пайдасына алынып келген салықты өзіне жинап алу хұқын тарту
етеді. Мұндай салық икта деп аталады, ал оны берушіні муқта немесе
иктандар деп атаған. Кимек тайпаларының конфедерациясы өзінше бір
полиэтникалық құрылым болған, ол өз құрамына түрік тілді тайпалармен бірге
түріктенген татар топтарында тартқан сияқты, Орталық Азияның тоғыз
оғыздарымен тығыз байланысты болған.
Ф-ОБ-001033
Сызба 9.
Оғыз мемлекетінде саяси билікті ұйымдастыру.
(X ғ басы . XI ғ басы)
территориялық - әкімшілік қоран-қатынас принциптеріне сүйенеді. Әлеуметтік
жағынан қарағанда, кимектер бірлестігі рулық тайпалық құрылыстан жоғары
тұрған, ондағы тайпалар өзара қоғамның қатал шектелген тіреулері –
нерархиялық және рассалдық қатынастар арқылы байланысты болған. Кимақ
билеушісінің құдірет-күші айтса айтқандай-ақ болған. IX ғ. Аяғы мен X ғ.
Бас кезінде Кимақ
Ф-ОБ-001033
Сызба 5.
Түрік қағанатында саяси билікті ұйымдастыру.
Ф-ОБ-001033
Сөйтіп кимек қоғамынынң тайпадан бастап мемлекеттік құрылымға дейінгі
әлеуметтік және саяси өсуіне сәйкес, олардың басшыларының лауазымы да
төменгі сатыдан жоғарыға, шад тутатқан қоғанаға дейін тиянақты түрде өсіп
отырған Кимек мемлекетінің қалыптасып өсуіне орай, олардың тайпаларынан да
құрамы өзгеріп отырған. Худуд әл-олам мен Әл – Идрисидің деректеріне
қарасақ, кимек мемлекетінің өзегі 12 тайпа болған.
Кимектер қағамының қолында шын мәніндегі билік болған; өз мемлекетінің
ішінде ол тайпалар ақсүйектерінің өкілдерінен билеушілерді тағайындаған
өкімет билігін мураға қалдыру институты қоғамның отбасы мен хан әулетінің
ішінде ғана емес, тайпалар ақсүйектерінде де болған. Мәселен, кимек
қоғамының 11 басқарушысының емшіліктері сол басқарушылардың балаларына мура
ретінде беріліп отырған.
Емшілік – тайпалық жүйенің тууы кимек қауымында патриархалды –
феодалдық қатынастың қалыптасуына байланысты шыққан қоғамдық құрылыстағы
аса ірі өзгерістердің нәтижесі еді. Емшілердің иелері әдетте кимен қоғаныша
бағынады. Әскери және әкімшілік жүйесінің бірігуі себепті аса ірі тайпалық
бірлестіктер басында тұрған басқарушы көсемдер жеке меншігіндегі көшпелі
шаруашылығын нығайтып, саяси солнағын арттыруға тырысады. Олардың
кейбіреулері реті келіп, жағдай көтеріп жатса, мемлекеттегі жоғарғы
өкіметті басып алуды көздейтін жартылай тәуелді хандарға айналған еді.
Қыпшақ хандығы да кимех қағанаты сияқты көптеген тайпалардан тұрды. X-XII
ғ. Қыпшақтар конфедерациясының тайпалық құрамының құрылымы өте күрделі және
әртектес болатын. Қыпшақ этникалық қауымдастығы өз құрамына түрік тілді
кимек, куман, ежелгі башқұр, оғыз тайпаларымен бірге, иран тілді этникалық
қауымның түріктендірілген топтарын да қабылдайды.
Ф-ОБ-001033
Қыпшақ хандарының өкімет билігі мұра болып әкеден балаға қалдырылып
отырған. Хандар шығатын әулеттік ру ел – бөрілі екен. Орда деп аталатын хан
қонысында ханның дүние мүлкі мен армиясының ісін жүргізетін басқару
аппараты болған. Әскери - әкімшілік жағынан қыпшақ хандығы көне түрік
дәстүрлерін сақтап, екі қанатқа бөлінген оң қанат қонысымен Жайық өзені
бойында, Сарайшық қаласының
Орнында сол қанат қонысымен сығанақ қонысында тұрған.
Шыңғыс ханның жаулап алуы даладағы жағдайды түбірімен өзгертті,
мемлекеттіліктің даму кезеңдеріне өз ізін қалдырды. Монғол шапқыншылығы көп
нәрсені өзгертті, көшпелі халықтар тарихында оған ұқсас оқиғалар болмаған
еді. Бұрында соғыстар болған, бірақ монғол шапқыншылығына дейін олар табиғи
болып есептелетін, түбірінен еш нәрсені өзгертпеген . Бірақ Шыңғыс ханның
жаулап алуы өзінің көлемі жағынан өзгеше еді.
Шыңғыс хан монғол қоғамының құрылымын түбірінен өзгертті, әскери
ұйымдастыруды күшейтті. Шыңғыс ханға бағынышты және толық қол астындағы
әскер керек еді. Ол бұған мемлекетті басқарудың әскериленген жүйесі арқылы
қол жеткізді. Жаңа құрылымының негізгі элементі ретінде әкери ондық жүйесі
енгізілді.
Әскери элемент мемлекеттік және саяси ұйымның негізі болды және оған
бүкіл басшылық сүйенді. Нәтижесінде халық әскери тәртіп бойынша түменге,
мыңдыққа, жүздікке және ондыққа бөлінді. Биліктің тік сызығы өте қатал
болды және орталық билікпен тығыз байланысты болды. Әрбір әскери басшыға
белгілі бір қараша үйлерді бөліп берді, олар әскерлердің белгілі бір
бөлігін беруін тиіс болды. Басқарудың бұл жүйесінде рулық элемент толық
жойылды.
Алтын орданың мемлекеттік құрылымын тұтас алғанда Шыңғыс хан
енгізген үлгінің ізімен жүрді. Мемлекет Жошы ұрпағынан шыққан хандардың
меншігі сыналды. Аса маңызды мемлекеттік мәселелерді
Ф-ОБ-001033
шешу үшін билеуші әулет мүшелері бастаған ақсүйектердің жалпы жиналосыс –
құрылтай шоқырылатынболған. Армияны, басқа мемлекеттермен арадағы елшілік
қарым-қатынасты бектебегі басқарған. Атқарушы өкіметтің орталық орыны –
диуан басында уәзірі тұрған. Қалалар мен бағынышты ұлыстарға доруғалар мен
басқақтар тағайындалған, олардың міндеті – салым-салық жинау болған. Ең
маңызды қызметтерді хан отбасының мүшелері атқарған. Ірі-ірі нояндар
бектер, әмірлер, баһадүрлер әскербасы – түмен-басы, мыңбасы, жүзбасы, болып
тағайындалған.
Қазақстан тарихында XIV- XV ғғ. Айрықша орын алады; бұл кезде әр
алуан түрік тілді және монғол тілді этникалық топтардан қазақ халқының
өзінің құрылу процессі аяқталып, оның мемлекеттігі жергілікті этникалық
негізде қалпына келтіреді. Монғол ұлыстары құрамына зорлықпен енгізілген
даму жолындағы күресі, олардың ішкі өміріндегі өзгерістер Алтын Ордамен
Шоғатай ұрпақтары мемлекетінің азып-тозып ыдырау процесін тездетеді, Монғол
өктемдігі орнағаннан кейін Қазақстан территориясы осынау екі мемлекет
құрамына кірген еді. Монғол жаулапшығынынтын ауыр экономикалық зардабы
бірте-бірте жойылып, жөнделе бастайды. Ірі ұлыстардың бөлігінен құрылған
келесі мемлекет Монғолстан болды. Монғолстан Орта Моғолстан орта Азияның
солтүстік шығысын, Жетісуды және Шығыс Түркістанды иеленіп жатты.
Монғолстанда мемлекеттің саяси басшысы және жер судың жоғарғы иесі
хан болған. Ақ ордадағы сияқты, мұнда да ақсүйек бай-боғландар жерді шартты
иеленудің апта, инджу, сойурғал, сияқты түрлерін пайдаланған. Көшпелі
аудандарда жер қауымның қарауында болған. Бірақ мал оппауыт ақсүйектер
қолында риорландығы себепті көшпелі аудандарда қосу-арластыру бәрі шыныда
да солардың меншігінде болған.
Ф-ОБ-001033
Қазақ хандығының құрылымын байланысты қазақ мемлекетінің дамуының жаңа
кезеңі келді, алғашқыда көшпелі түрде, кейін олар жау бастауды, ол басқару
жүйесін түбірінен өзгертті, әкімшілік – территориялық құрылымды ақырында
қазақ қоғамының өзін өзгертті, дәстүрі көшпелі өңірді бұзды.Ханның тусында
хандық кеңес өмір сүрді.
Қазақ хандығының саяси - әкімшілік құрылысына патриархалдық –
феодалдық қарым-қатынастар ерекшелігі жер етпей қонады. Ол
орталықтандырылған мемлекет болып қалыптасады. Хандық бірнеше әкімшілік
бөлігінен хан тұқымынан шыққан Шыңғыс әулеттері султандары басқарған
ұлыстардан тұрды. Ұлыстың территориясы жұрт деп аталды. Иои Рузбеған
Исфахаши бойынша XVI ғ. Басында мұндай ірі ұлыстарды саны оншақтыдай болған
әрбір ұлыс шананен он мыңотбасынан түзілген. Бірнеше от басы буын (фирки)
құраған буындардың белгілі бір санынан ру неше тайпа құралған. Мемлекет
басында тұрған хан азаматтық әкімшілік және әскери биліктерді қатарынан бір
өзі жүргізіп отырған, әрі нұқысында жоғары уәпілдек құқықпен пайдаланған.
Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді султандар мен билер орындаған. Қала
ақсүйектері қатарына жергілікті әкімшілік шенеуіктері – уәзірлер, уәкілдер,
әкімдер, доруттар, мустауфтар жатқызыолды. Оларды хондар иене уже жер
басқарушылары тағайындайтын. Неғұрлым төменгі дәрежедегі қызметкерлер
салықты жинаумен, жер суландыру жүйелеріне бақылау жасаумен айналысатын,
қаладағы понецейніп қызметті және т.б. атқаратын.
Тұтасынан алғанда қазақ хандығында дамыған әкімшілік аппараты
құрылады. Хан өзінің қасынан ұлыс султандары мен көшпелі тайпалар
көсемдерінің кеңесін құрды. Олар хандық әмірінің жалпы, әсіресе, соғыс
дипломатиялық мәселелерін территориялық дау-жанжалдарды және т.б. шешу үшін
жыл бойы құрылтайға жиналып
Ф-ОБ-001033
отырды. Мемлекеттік басқару жүйесі әдеттегі құқықққа одат негізделді.
Адатпен бірге мұсылмандық құқық жоржоюры XVII ғ соңында, Тәуке ханның
туысында Жеті жорғы (Жеті нұсқау) деген атпен бірыңғай жинақ түрінде
жүйеленіп, толықтырылған болатын. Заңдардың бұл жинағында әкімшілік,
қылмыстық азаматтық, құқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар және б.б.
туралы ережелер белгіленген. Онымен хандықты басқару тәртібі айқындалды,
хан мен билердің пайдасына әртүрлі оюндар жинау заңдастырылды, жасаған
қылмыстары үшін қолданылатын жазба түрлері белгіленді. Тұтас алғанда
әдеттегі құқық нормалары жеке меншіктілікті қорғауға, қазақ ақсүйектерінің
артықшылық парасаттарын жинақтауға бейіндендірілді. Жеті жарғыны
құрастыруға барлық қазақ жүздерінің өкілдері қатысты.
Қазақстанның Ресейге қосылуы әкімшілігін және территориялық құрылысты
түбірінен өзгертті.
Алғашында Қазақстан ресей боданында болды, мемлекетті ұйымдастыру
бұрынғыдай болды. Бірақ қазақ жүздерінің әлсіреуіне байланысты Ресей
бодандығы күшейе берді. Бұл процестің соңғы кезеңі 1822 жыл деңгейі болды,
бұл жылы Сібір Орынбор қырғыздары туралы уыстар енгізілді. Бұл құжат
бойынша хандық билік жасады және қазақстанды билеу отарлық сипат алды. Ұлы
жүз мұндай құрылымды кейінірек қабылдады. 1867 ж. уақытша ереже енгізді.
Орта жүзде округтік жүйе болды. Округтар болыстар мен ауылдарға
бөлінді. Осының нәтижесінде көшпелілер қоғамының дәстүрлі саяси
институтары, яғни султандар, хан өкіметі қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуының динамикалық тепе-теңдігін
қамтамасыз ететін төменнен жоғары қарайғы әлеуіметтік байланыстар
дәрежесіндегі дербес құрылымдық ролдерінен бірте-бірте айрыла
Ф-ОБ-001033
бастады, сол арқылы аталмыш әлеуметтік құрылымдағы өз орындарын жоғалтты.
XIX ғасырдың 20-40 жылдары Батыс –Сібірге Орынбор әкімшілік органдары
өз қарамағындағы қазақтар қоныстанған аймақтарды территориялық әкімшілік
құрылын етіп бөлді, Сөйтіп оларда басқарудың өзгеше түрдегі орта және
төменгі буындарын ұйымдастырды.
Орыс өкіметі туған султандардың, әкімдердің болыс басқарушыларының,
ауыл ағамандарының жаңа заңдық нституттары қазақ қоғамының табиғи өзін-өзі
реттеу механизміне дәл келе бермеді, бірақ сонымен бірге ресей заңдарының,
бақылаушы және реттеуші қызметіне де көп жағдайда әлі дәл керек қоймады.
Бұл көшпелілер қоғамының әлеуметтік механизмінде дағдарыстық ахуал
тұрғызды, Сөйтіп осыдан кейін әр түрлі әлеуметтік топтар тарапынан қысым
көрушіліктің табиғи сезімдері ояна бастады.
1822 жылғы Сібір қазақтары туралы жарғы, алғашқы патшалық
реформа ретінде, бүкіл дәстүрлі билік құрылымын қиратып, әлеуметтік саяси
және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын қамтыды, қазақ қоғамы ішіндегі ең
алдымен патшалық өзгерістерді, негізінен қинамай қабылдаған шет маңайындағы
ауылдар арасындағы және кең далада еркін көшіп жүріп, шешпелі
тәуелсіздіктің ең берілген жақтаушылары ретінде султандардың, билердің оқып
беруі бойынша патшалық өзгерістерге конбілгендер арасындағы онсыз да өткір
қайшылықтарды тереңдетіп, көрқоздағы, Еділ бойының түрлі тілдес оймағындағы
және далалық табиғи ландшартты. Реформаның іске асырылуын белгілі бір
дәрежеде қиындатқан Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы оппозицияның топтасуын
күшейте түсті.
Хан билігі Қазақстанды Ресейге қосудың аяқталуы –
Ф-ОБ-001033
империясының Қазақ елшісі жөніндегі саясатына енуі өзгерістер енгізілді.
Патша өкіметінің мақчсатына отаршылимперия тарапынан көп күші қолданылмай
қол жеткізілді. 1867 ж. 11 шілдеде Александр Жетісу және Сырдария
облыстарын басқару туралы Ережелер тобасына 1868 ж. 21 қазанда – Торғай,
Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Ережелер жобасына қол
қойды.
Өз негізінде облыстар – уездерге, уездер – болыстарға түкістан
генерал губернаторының міндетіне әскери және азаматтық биліктерінен бірге,
көрші Қытай, Иран және басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынастар
жүргізіп отыру тапсырылды.
Басқарудың жаңа жүйесі көшпелілер өмірінің патриархалды – феодалдық
құрылысын шайқалтты, султан – билер мен оғамандардың билігін шектеді. 1867-
1868 жж. Реформаларды жүзеге асыру рулық ақсүйектердің ықпалы әлсіреуіне
әкеп тіреді, мұның өзі олардың құқықтық, экономикалық және саяси
жағдайларынан көріне бастады.
Әкімшілік басқару жарқын көрінген әскери сипатта болды. Облыстардың
басында әскери және азаматтық билікті толығымен шоғырландырған әскери
генерал – губернаторлар отырды. Әскери және азаматтық билікті толығымен өз
қолдарына шоғырландырған әскери генерал – губернаторлар отырды. Әскери және
азаматтық биліктің ажыратылмауы – қазақ даласын жаңа реформа бойынша
әкімшілік жолмен қайта құрудың басты принципі болды.
Тұтас алғанда XIX ғ екінші жартысында болып өткен әлеуметтік
экономикалық процесстер Қазақстан өмірінің барлық саларына терең ықпалын
тигізді, ауылдардың қоныс аударған деревниялардың шаруашылық құрылымында
нақтылы өзгерістер жасалуына, шикізат өңдеу және тау мен қазу
өнеркәсіптерінің алғашқы ірі ошақтары құрылуына, сауда жүйесіне өсімқорлық
әлеуметтерінің жеке меншіктік кәсіпкерліктің енгізілуіне отарлы Қазақстан
құранды
Ф-ОБ-001033
бөлігі саналған. Ресейдің империализм стадиясына өтуі жағдайында
қалалар мен селолар арасындағы өзара байланыстардың тереңденуіне себеп
болды.
Кеңестік Қазақстанның саяси жүйесінің ерекшеліктері.
Қазақстандағы тоталиторизм оқып үйренуде ескерілетін жағдай,
республика осы кезеңде Кеңестер Одағының Құрамында болған еді.
1920 жыл Кеңестік құрылым қатаң орталықтандырылумен ерекшелінеді,
будан республика орталыққа қатаң бағынды. Кеңестік Қазақстанның
тотаритарлық жүйенің дамуын 3 кезеңге бөлуге болады.
1-кезең 1917 ж. -1925 ж. Аралығын қамтыды. Бұл кезеңде Ресей
империясының саяси жүйесі жойылып, біртіндеп Кеңес Одағының саяси жүйесі
қалыптасты. Бұл кезеңде өмір сүрудің барлық саласын және әлеуметтік –
экономикалық және саяси міндеттерді шешуді мемлекет өз қолына жинақтады.
2- кезең 1925 ж – 1933 аралығы. Бұл кезеңде КСРО –ның саяси
жүйесінің қалыптасуы сақталады. Бұл кезеңнің негізгі ерекшелігін Иосиф
Сталиннің билік басында болуымен аттап өтуге болмайтын – тотолитарлық
ойюрдың басты таратушысы.
3-кезең 1953 ж. Бастап 1991 ж. Аралығын қамтиды. Оның басы Сталиннің
қайтыс болуымен және режимнің таратылуымен байланысты. 1991 ж. Тарихи оқиға
– Беловетчик келісімі және КСРО –ның таратылуы, ол 16 желтоқсанда Қазақстан
мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны қабылдайды. Қазақстанның 20
жж.қоғамдық саяси өмірінің қайғылы ерекшелігі мынада болды: Осы кезден
бастап стализмнің идиологиялық аппараты халықтардың тарихи зердесін жоюға,
буы зкерденің иелері ұлттық инттелегенцияның көрнеті өкілдерін қыруға
бағытталған кен көлемді шаралар жүргізе бастады.
Ф-ОБ-001033
Кеңестік Шығыстың халықтары, Еділ бойының халықтары ішінара жүздеген жылдар
бойы араб ооравитік пайдаланып келгені мәлім. 20-ж. Аяғында Ол жоғарының
бұйрығы бойынша латын алфавитіне, ол 1940 ж. Кириллициаға көшірілді. Осының
салдарынан бір ұрпақтың өмірінде қазақтар ғасырлар бойы ұлттың мәдениеттің
інжу-маржандары жасалып келегн кітаптар, газет-журналдар, ғылыми еңбектер,
бағалы тарихи материалдар жинақталған жазуымен айырылды. Тоталитарлық
жүйенің нығаю түсуінен байланысты бірте-бірте Алаш партиясына
қатысқандарды, сондай-ақ өлкедегі әлеуметтік экономикалық қайта
құрылыстардың қарқына мен әдістері туралы мәселеде өзінің көзқарасы бар
және шаруашылық – саяси кадр мәселесінде республиканың егемен құқықтарын
өрексел бұзып, түпкілікті халықтың ерекшеліктерінен және мүдделерінен
санаспайтын орталық саясатрының дұрыстығына күмәнін айтқан республика басшы
қызметкерлерін қудалау күшейді. әр түрлі ұрандардың көлеңкесінде заңдылық
бұзылып, өкімет билігі теріс қолданылып жатты. Сөйтіп, саяси жүйе өзінің
іштей дамуға қабілетсіз екенін көрсетті.
Қалыптасқан дәстүр бойынша, партия органдарының басшылық ролі олардың
қоғам өмірінің барлық жақтарына тікелей, таза әміршіл - әкімшілік араласуы
деп түсінілді. Мемлекеттік органдардың құзырына жататын мәселелерді иелене
отырып, Коммунистік партия халық шаруашылықтық және әлеуметтік – мәдени
міндеттерді орындауға мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды барынша
тартқанмен, осы арқылы оларды дербестігінен айырды.
Іс жүзінде бүкіл үкімет билігін партиялық және шаруашылық аппарат өз
қолына жинап алды. Әміршіл - әкімшілдік жүйеге тығыз кіріктірілген
кәсіподақтар мен комсомол құқықтар мен инициативадан жұрдай еді.
60 жылдардың басында – ақ әміршіл - әкімшілдік жүйенің өзін-өзі
толық тауысқаны анық сезілді. Кәсіпорындардың инициативасы мен дербестігін
кеңейтуді, шаруашылық есепті нығайтуды,
Ф-ОБ-001033
Республикада Кіші қазан төңкерісін өткізу үшін идеологиялық негіз
жасалды, бұл күштен ұйымдастыру және 1937-1938 жж. Жаппай жазалау
дәуірінде қазақ халқын қулақ есітпеген қайғы –қасіретке ұшыратты.
Қазақстанды голоцениндік – сталиндік үлгі бойынша қайта құрумен
келіспеген көрнекті жауапты қызметкерлердің қарсылығы жанышталды.
1927-1929 жж. әртүрлі сылтаулар мен көрнекті мемлекет
қайраткерлдері Т. Рысқұлов, И. Нурмақов, С. Қожанов, М. Мырзағанов
республикадан алыстатылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің
төрағасы Ж. Мыңбаев Ағарту халық комиссиары С. Сәдуақасов, жер халық
коммиссиары Ш. Султанбеков және басқалар қызмтеінен алынды. Қазақ
қызметкерлердің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күреске
қатысқан деп кіналанды. 1928 ж. Ақырында буржуазияшыл ұлтшылдар деп
аталғандардың бұрынғы Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 одан жалған
айып тағылып қамауға алынды.
1937-38 жж. Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам
қайраткерлері Т. Рысқұлов, И. Нурманов, С. Қожанов, Ү Қулынбетов, О.
Жандосов, Ә. Досов, А. Асылбеков, Ж. Сәдуақасов, Л. Мирзоян, А.
Сафарбеков, Ж. Султанбеков, Т. Жургенов, Н. Сырғабеков, З. Төреғожин
және басқа көптеген адамдар өтірік жаламен жазаланды. Қазақтың ғылымы
мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады.
Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабьаев, С.
Сейффуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, С. Асфендияров, Қ. Жұбанов, Ж.
Шанин, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров және т.б. кінәсыз жазалаудың құрбаны
болды.
Сөйтіп, 20жж. соңы мен 30жж. тоталитарлық жүйе қоғамдық – саяси
өмірдің барлық саласында бекіді. Өлкедегі әлеуметтік – экономиклық
өзгерістер, Қазақстанға Одақтас Республика дәрежесін
Ф-ОБ-001033
беру мәдени құрылыстағы, халық ағарту ісіндегі және ғылымдағы
табыстар тоталитарлық жүйенің қатаң идеологиялық қыспағында өтті.
Міне осының бәрі Қазақстанның КСРО құрамында болашақ даму жолын
айқындап берді.
Кеңес елінде 20 жж. ортасында әбден күшіене мінген қуатты
әміршіл - әкімшілдік жүйе 30-40 жж. және 50 ж. бас кезінде өзінің
шарықтау шыңына жетті. Адамның бас бостандығын тұншықтыру, оның құнын
есепке алмау, адамдарды өндіріс құралдарынан алыстату, мемлекетті
басқару билігіне ықпал жасау саясатын қалыптастыру сияқты теріс
құбылыстар оған толық дәрежеге тән еді. Елде И. В. Сталиннің жеке
басына табыну бел алды. Қандай да болсын табыстың бәрі оның басшылық
жасай білуіне, ал ірі кемшіліктер мен олқылықтар
халық жауларына таңылды немесе үнсіз қалдырылды. Мұның бәрі
республиканың қоғамдық – саяси дамуына теріс әсер етіп, ауыр
зардаптарға ұшыратты. Даңғаза саяси айдар таңуды пайдаланған.
Ф-ОБ-001033
жоспарлау мен ұйымдық құрылымда түбегейлі өзгерістер жасауды өмір барған
сайын күшті талап етті, ал Н. Хрущев жүргізіп жатқан бас аяғы жоқ
аласапыран қайта құрылыстар нәтиже бермеді.
Партиялық мемлекеттік құрылым практикалық қызметінің 70-80 жж.
басындағы өзекті бағыты бұрынғыша ұлтшылдыққа жершілдіктің көріністеріне
және патриархалдық құрылысты дәріптеуге қарсы күрес болды. Басқаша ойлаудың
барлық түрін қудаланды. Жүйенің идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай
келмеген өз көзқарастарын әдебиет пен өнер шығармаларында бейнелеген
интеллигенттің өкілдері қудалауға түсірілді. Мысалы, ақын О. Сулейменовтың
Азия деген талантты кітабы осындай қасіретке ұшырады.
Ұлттық қатынастағы жылдар бойы қордаланған шиеленіс, жүйенің ұлт
саясатын өзгертуге қабілетсіздігі мен оған құлықсыздығы 80 жылдардың
ортасында басталған қоғамға реформа жасау жағдайында 1986 ж. желтоқсанында
әлі буыны бекімеген жас демократиялық әміршіл - әкімшілдік жүйемен ашық
қақтығысына алып келді.
Желтоқсанның сол бір аязды күндерінде қазақ жастары ашық түрде көшеге
шығып, өздерінің ел тағдырына ықпал етуге құқылы екендіктерін мәлімдеді.
Тоталитарлық мемлекет жағдайында мұның өзі саяси жарылсқа тең болатын. Іс
жүзінде ондаған жылдар бойы қалыптасқан жүйеге ашықтан ашық атой салынды.
Сол екі күн Кеңестік болмыс дүниесін дүр сілкіндірді.
80жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутатттары бірінші
съезінің өзінде – ақ және партиялық форумдарда егемендік, экономикалық
дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында өкілеттілікті бөлісу,
жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады. 1991 жылға қарай
КСРО әлеуметтік экономикалық жағдай аса терең дағдарыс сатысына ойысты.
Жалпы ішкі өнім 12 пайызға төмендеді,
Ф-ОБ-001033
ал сыртқы қарыз 1985 ж. 20 млрд. доллардан 1991 ж. 67 млрд. долларға жетті.
Базар атаулы тауардан тып- типыл болды. Оған дейін жасырылып келегн
инфляция сыртқа жарып шығуға шақ тұрды.
1991 ж. 21 желтоқсанында Қазақстан астанасында бұрынғы 11 кеңестік
республикалар басшылары Кеңес Социалистік Республикалар Одағының заңды
түрде тарағанын және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылған жария еткен
Алматы декларациясына қол қойды.
1991 жылдың желтоқсанында 15 Одақтас республикадан құрылған Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағы ыдырады. Бұрынғы Одақтас республикалардың
барлығы өздерін дербес тәуелсіз мемлекет деп жариялады.
1991 ж. 16 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
конституциялық заң қабылдап, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жария
етті. Онда былай деп жазылды: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
ретінде күллі аумақта бүкіл үкімет билігіне ие болады, өзінің ішкі және
сыртқы саясатын дербес анықтап жүзеге асырады. Дербес мемлекет ретінде
Қазақстан Республикасы халық аралық көлемге шығады, өзінің басқа
мемлекеттермен қатынасын халықаралық құқық нормалары негізінде тұрады.
Бұрынғы Қазақ Республикасының аумағы тәуелсіз жаңа мемлекеттің аумағы
деп танылды. Бұл аумақ бөлінбейді және оған ешкім қол суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz