Қасақана қылмыс істеу сатыларының қылмыстық құқықтық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қасақаналық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қылмыстық.құқықтық аспектісіндегі қасақаналық
және оны қылмыс жасауда табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 Қасақана қылмыс істеу сатыларының түрлері
2.1 Қылмысқа дайындалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қылмыс жасауға оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Аяқталған қылмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4 Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қосымша №1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымша №2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша №3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қасақаналық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қылмыстық.құқықтық аспектісіндегі қасақаналық
және оны қылмыс жасауда табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 Қасақана қылмыс істеу сатыларының түрлері
2.1 Қылмысқа дайындалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қылмыс жасауға оқталу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Аяқталған қылмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4 Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қосымша №1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымша №2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымша №3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыс – қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесі басымырақ екенін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық шаралар қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу – қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен ерекшеленуі тиіс[1]. Қылмыстың заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп көрсетілген (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (9-бап) [2].Қылмыстың осы грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған қылмыс туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам қандай да бір әрекетті бастар алдында нақты мақсаттар қойып, өзінің ілгеріде жүзеге асыратын әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие. Сонымен бірге қылмыстық әрекетті бастар алдында қылмыс субъектісі оның нәтижесін көз алдына елестетеді. Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің қажетті сатысына айналған кезде қылмыс субъектісінің санасында қылмыс істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады. Белгілі бір жағдайда осындай қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша немесе субъектінің өз ойын өзге әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі болуы мүмкін. Қылмыстық ниет қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын іске асыруға бағытталған әр түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа дайындала бастайды және одан кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға тікелей бағыттайды). Бірақ қандай да бір себептерге және жағдайларға байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің туындамауы жиі кездеседі. Мысалы: Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін құрал-жабдықтар сатып алады, банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және дыбыс беру қондырғыларының жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа қатысушыларды іздестіріп табады, олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің оларды ұстауына байланысты қылмысты ақырына дейін жеткізбейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген мінсіз мінез-құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен ерекшеленуі тиіс[1]. Қылмыстың заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп көрсетілген (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (9-бап) [2].Қылмыстың осы грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған қылмыс туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам қандай да бір әрекетті бастар алдында нақты мақсаттар қойып, өзінің ілгеріде жүзеге асыратын әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие. Сонымен бірге қылмыстық әрекетті бастар алдында қылмыс субъектісі оның нәтижесін көз алдына елестетеді. Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің қажетті сатысына айналған кезде қылмыс субъектісінің санасында қылмыс істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады. Белгілі бір жағдайда осындай қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша немесе субъектінің өз ойын өзге әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі болуы мүмкін. Қылмыстық ниет қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын іске асыруға бағытталған әр түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа дайындала бастайды және одан кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға тікелей бағыттайды). Бірақ қандай да бір себептерге және жағдайларға байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің туындамауы жиі кездеседі. Мысалы: Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін құрал-жабдықтар сатып алады, банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және дыбыс беру қондырғыларының жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа қатысушыларды іздестіріп табады, олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің оларды ұстауына байланысты қылмысты ақырына дейін жеткізбейді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі – Алматы: Баспа, 1997.
3. Ағыбаев А. Н. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме. Жалпы және ерекше бөлімдер. Алматы : Жеті жарғы, 2010. 280 б.
4. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2007. 250 б.
5. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2011. - 184 б.
6. Комментарий к Уголовному Кодексу Республики Казахстан/Отв. ред. Борчашвили И.Ш. Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999. 79.бет
7. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2011. - 410 б.
8. Наумов А.В. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім.Лекциялар курсы/Ауд. Н.О. Дулатбеков – Астана: Фолиант, 2001. 226.бет
9. Рогова И. Н. Рахметова С. М. Уголовное право РК, основная часть, Алматы, Жеті Жарғы, 2003 жыл; 364.бет
10. Ашитов, З. О. Қазақстан Республикасының құқық негіздері Алматы : Жеті жарғы, 2003. 186 б.
11. Баққұлов, С. Д. Құқық негіздері Алматы 2004.102 б.
12. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть - М.: Юнити, 2000.194.бет
13. Бишимбаева, А. В. Проступок в уголовном праве (теоретические и практические аспекты) Бишимбаева А.В. - Астана 2007. 58 б.
14. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының Қылмыстық істер бойынша алқасы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2003. №3. 13-б.
15. Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002 г.146.б.
16. Джекебаев У. С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан (сравнительный комментарий к книге Дж.Флетчера и А.В. Наумова "Основные концепции современного уголовного права) У. С. Джекебаев. - Алматы : Жеті жарғы, 2001. 198. б. 17. Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының 1995 жылғы 21-шілдедегі «Атыс қаруларын, оқ-дәріні, қару-жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» №2 қаулысы.
18. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 1994 жылғы 23-желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Жаршысы, 1995. №1.
19. Дулатбеков Н. О. Қылмыстық заңнаманы мәтіндік сараптау тәжірибесі Б. К. Сыздық А. Ә. Биебаева. - Қарағанды : Болашақ-Баспа, 2008. - 147 б.
20. Дулатбеков, Н. О. Новые изменения в уголовном законодательстве Республики Казахстан учебно-метод. А. В. Василенко. Караганда : Болашак-Баспа, 2000.69. б.
21. Әлжаппаров М. А. Қылмысты ұйымдастырушының жауаптылығының мәселелері Қарағанды : КЮИ, 2006. - 34 б.
22. Әпенов С. М. Қылмысқа қатысушылық теория және практика мәселелері Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 148 б.
23. Әпенов С. М. Қылмысқа қатысушылықпен және оның ұйымдасқан нысандарымен жасалған қылмыстармен күресу тиімділігінің мәселелері Астана. 2009. - 49 б.
24. Әпенов С. М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 315 б.
25. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің және Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару кодексінің өзгерістері мен толықтыруларына түсіндірме. И. Ш. Борчашвили, М. М.
26. Оразәлиев. - Қара Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : Құқықтық бастама, 2001. - 548 б.
27. Козлов А.П. Неоконченное преступление: Учебное пособие – Красноярск, 1999.89.б.
28. Наумов А.В. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім.Лекциялар курсы/Ауд. Н.О. Дулатбеков – Астана: Фолиант, 2003.197.б
29. Қазақстанның қылмыстық құқығы жауапты С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : ЖШС "Издательство Норма-К", 2004. - 216 б.
30. Н. М. Абиров, Уголовное право, меры борьбы с преступлением. Алматы, 1998 жыл. 136.б.
31. Нақысбеков, Т. Ә. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар Алматы : Қазақ университеті, 2006. - 27 б.
32. Байкенжина, К. А. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша қорқыту мен күш қолданушылық үшін жауаптылық Алматы 2010. - 18 б.
33. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 1995 жылғы 21-шілдедегі «Атыс қаруларын, оқ-дәріні, қару-жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» №4 қаулысы 12 пункт Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Жаршысы, 1995. №3.
34. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы (Ерекше бөлімі) Алматы, 2001ж. 1-2 том. 356.б.
35 Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2008. - 347 б.
36. Н.Ш.Борчашвили и С.М.Рахметова. В 2-х частях. Часть 1. Алматы: Институт «Данекер», 2000
37. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының Қылмыстық істер бойынша алқасы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2003. №3.
38. Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының 1994 жылғы 23-желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы
39. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник / Под ред. д.ю.н. проф. Н.И.Ветрова и д.ю.н. Ю.И.Лапунова – М: Новый Юрист, 1998.289.б.
40. Каиржанов, Е. Уголовное право Республики Казахстан : Общая часть Особенная часть. Алматы : Юридическая литература, 2004.223.б.
41. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2010.456.б.
42. Қазақстан Республикасының «Заң газеті» 2005 жыл;
43. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть – М.: Юнити, 1999ж.172.бет
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. И.И. Рогова. - Алматы : Норма-К, 2003.311.б.
45 Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы» №6 қаулысы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2002.№4.
46. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Ерекше бөлімі Алматы, 2001ж. 1-2 том.15-356.б.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі – Алматы: Баспа, 1997.
3. Ағыбаев А. Н. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме. Жалпы және ерекше бөлімдер. Алматы : Жеті жарғы, 2010. 280 б.
4. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2007. 250 б.
5. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Жалпы бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2011. - 184 б.
6. Комментарий к Уголовному Кодексу Республики Казахстан/Отв. ред. Борчашвили И.Ш. Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999. 79.бет
7. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2011. - 410 б.
8. Наумов А.В. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім.Лекциялар курсы/Ауд. Н.О. Дулатбеков – Астана: Фолиант, 2001. 226.бет
9. Рогова И. Н. Рахметова С. М. Уголовное право РК, основная часть, Алматы, Жеті Жарғы, 2003 жыл; 364.бет
10. Ашитов, З. О. Қазақстан Республикасының құқық негіздері Алматы : Жеті жарғы, 2003. 186 б.
11. Баққұлов, С. Д. Құқық негіздері Алматы 2004.102 б.
12. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть - М.: Юнити, 2000.194.бет
13. Бишимбаева, А. В. Проступок в уголовном праве (теоретические и практические аспекты) Бишимбаева А.В. - Астана 2007. 58 б.
14. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының Қылмыстық істер бойынша алқасы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2003. №3. 13-б.
15. Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002 г.146.б.
16. Джекебаев У. С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан (сравнительный комментарий к книге Дж.Флетчера и А.В. Наумова "Основные концепции современного уголовного права) У. С. Джекебаев. - Алматы : Жеті жарғы, 2001. 198. б. 17. Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының 1995 жылғы 21-шілдедегі «Атыс қаруларын, оқ-дәріні, қару-жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» №2 қаулысы.
18. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 1994 жылғы 23-желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Жаршысы, 1995. №1.
19. Дулатбеков Н. О. Қылмыстық заңнаманы мәтіндік сараптау тәжірибесі Б. К. Сыздық А. Ә. Биебаева. - Қарағанды : Болашақ-Баспа, 2008. - 147 б.
20. Дулатбеков, Н. О. Новые изменения в уголовном законодательстве Республики Казахстан учебно-метод. А. В. Василенко. Караганда : Болашак-Баспа, 2000.69. б.
21. Әлжаппаров М. А. Қылмысты ұйымдастырушының жауаптылығының мәселелері Қарағанды : КЮИ, 2006. - 34 б.
22. Әпенов С. М. Қылмысқа қатысушылық теория және практика мәселелері Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 148 б.
23. Әпенов С. М. Қылмысқа қатысушылықпен және оның ұйымдасқан нысандарымен жасалған қылмыстармен күресу тиімділігінің мәселелері Астана. 2009. - 49 б.
24. Әпенов С. М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 315 б.
25. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің және Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару кодексінің өзгерістері мен толықтыруларына түсіндірме. И. Ш. Борчашвили, М. М.
26. Оразәлиев. - Қара Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : Құқықтық бастама, 2001. - 548 б.
27. Козлов А.П. Неоконченное преступление: Учебное пособие – Красноярск, 1999.89.б.
28. Наумов А.В. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім.Лекциялар курсы/Ауд. Н.О. Дулатбеков – Астана: Фолиант, 2003.197.б
29. Қазақстанның қылмыстық құқығы жауапты С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : ЖШС "Издательство Норма-К", 2004. - 216 б.
30. Н. М. Абиров, Уголовное право, меры борьбы с преступлением. Алматы, 1998 жыл. 136.б.
31. Нақысбеков, Т. Ә. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығындағы жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар Алматы : Қазақ университеті, 2006. - 27 б.
32. Байкенжина, К. А. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша қорқыту мен күш қолданушылық үшін жауаптылық Алматы 2010. - 18 б.
33. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 1995 жылғы 21-шілдедегі «Атыс қаруларын, оқ-дәріні, қару-жарақты немесе жарылғыш заттарды ұрлау, оларды заңсыз алып жүру, ұстау, жасау немесе өткізу, атыс қаруларын ұқыпсыз ұстау туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы» №4 қаулысы 12 пункт Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Жаршысы, 1995. №3.
34. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы (Ерекше бөлімі) Алматы, 2001ж. 1-2 том. 356.б.
35 Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2008. - 347 б.
36. Н.Ш.Борчашвили и С.М.Рахметова. В 2-х частях. Часть 1. Алматы: Институт «Данекер», 2000
37. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының Қылмыстық істер бойынша алқасы//Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2003. №3.
38. Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының 1994 жылғы 23-желтоқсандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы
39. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник / Под ред. д.ю.н. проф. Н.И.Ветрова и д.ю.н. Ю.И.Лапунова – М: Новый Юрист, 1998.289.б.
40. Каиржанов, Е. Уголовное право Республики Казахстан : Общая часть Особенная часть. Алматы : Юридическая литература, 2004.223.б.
41. Ағыбаев А. Н. Қылмыстық құқық Ерекше бөлім Алматы : Жеті жарғы, 2010.456.б.
42. Қазақстан Республикасының «Заң газеті» 2005 жыл;
43. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть – М.: Юнити, 1999ж.172.бет
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. И.И. Рогова. - Алматы : Норма-К, 2003.311.б.
45 Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі «Кәмелетке толмағандардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы» №6 қаулысы Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Бюллетені, 2002.№4.
46. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Ерекше бөлімі Алматы, 2001ж. 1-2 том.15-356.б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуллаев Айдынбек
Қасақана қылмыс істеу сатыларының қылмыстық
құқықтық мәселелері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._______ М.С.Молдалиев
15.05. 2014ж. Хаттама № 10
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қасақана қылмыс істеу сатыларының қылмыстық
құқықтық мәселелері.
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған А. Абдуллаев
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы
Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .7
1.2 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қылмыстық-құқықтық аспектісіндегі қасақаналық
және оны қылмыс жасауда
табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Қасақана қылмыс істеу сатыларының түрлері
2.1 Қылмысқа
дайындалу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2.2 Қылмыс жасауға
оқталу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
2.3 Аяқталған
қылмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
2.4 Қылмыс істеуден өз еркімен бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша
№1 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
Қосымша
№2 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..66
Қосымша
№3 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..67
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыс – қылмыстық құқықтағы негізгі
мәселелердің бірі болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы
қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесі басымырақ екенін
анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық шаралар қолдану арқылы
осы қатынастарды реттеу – қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе
әрекетсіздік) көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға
келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-
құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы
17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының
сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген мінсіз мінез-
құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен ерекшеленуі тиіс[1]. Қылмыстың
заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп көрсетілген
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (9-бап) [2].Қылмыстың осы
грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған қылмыс
туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу
процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам қандай да бір әрекетті
бастар алдында нақты мақсаттар қойып, өзінің ілгеріде жүзеге асыратын
әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие. Сонымен бірге қылмыстық әрекетті
бастар алдында қылмыс субъектісі оның нәтижесін көз алдына елестетеді.
Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің
қажетті сатысына айналған кезде қылмыс субъектісінің санасында қылмыс
істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады. Белгілі бір жағдайда осындай
қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша немесе субъектінің өз ойын өзге
әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі болуы мүмкін. Қылмыстық ниет
қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын іске асыруға бағытталған әр
түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа дайындала бастайды және одан
кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға тікелей бағыттайды). Бірақ қандай
да бір себептерге және жағдайларға байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің
туындамауы жиі кездеседі. Мысалы: Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін
құрал-жабдықтар сатып алады, банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және
дыбыс беру қондырғыларының жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа
қатысушыларды іздестіріп табады, олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі
рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің оларды
ұстауына байланысты қылмысты ақырына дейін жеткізбейді.
Жоғарыда аталған әрекеттерді орындағаннан кейін қылмыскер банк ішіне кіреді
және ақшасы бар сейфті ашпақшы болады, бірақ осыны істей алмай, қылмыс
орнынан қашып кетеді.
Қылмыскер барлық әрекеттерді орындап, сейфті ашады және ақшаны алады.
Көрсетілген мысалдардан тұлғаның ең алдымен қылмыс істеу үшін қолайлы
жағдайлар жасайтынын, содан кейін қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге
тікелей қол сұғатын әр түрлі әрекеттерді орындайтынын және ең соңында
қылмыстық ниетін толығымен жүзеге асыратынын көруге болады.
Сонымен, қасақана қылмыстық әрекет өзінің қалыптасуында және дамуында
бірқатар кезеңдерден өтеді: қасақаналықтың қалыптасуы (табылуы) – қылмысқа
дайындалу – қылмыс жасауға оқталу – аяқталған қылмыс.
Бірақ нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге асырылмаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет,
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқықтың реттеу
саласына жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе бірауыздан осылай
тұжырым жасалған. Ал қылмыс ақырына дейін жеткізілгенге дейін өтетін
әрекеттер (қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) болса аяқталған
қылмыспен қатар нақты қоғамдық қауіпті туындатады. Бұл кезде заңмен
қорғалатын тұлғаның құқықтары мен мүдделеріне, меншікке, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікке, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
қауіпсіздігіне және өзге де заң қорғауындағы объектілерге зиян келтірілу,
оларды бұзу қаупі төнеді немесе осындай зиян ішінара келтіріледі.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде тек
жүзеге асырылған қылмыс ғана емес, сонымен қатар кінәлінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмеген қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) те айыпты және жазалануға
жатады деп көрсетілген.
Қасақана қылмыс істеу сатыларының мазмұны мен ерекшеліктерін зерттеу
және талдау тек теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік
жағынан да маңызды және өзекті мәселе болып келеді. Оның ғылыми маңыздылығы
қылмыскер тұлғасының қасиеттері мен ерекшеліктерін ашудан, қылмыс істеуге
көмектесетін жағдайлар мен себептерді қалыптастыратын сыртқы әлеуметтік
ортаны ашудан және қылмыс істеу сатыларының мәнін анықтаудан көрінеді. Ал
тәжірибелік маңыздылығы – қылмыстың алдын алуға қажетті шараларды
анықтауда, құқық бұзушы тұлғаның көзқарасын өзгертуде, қылмыс істеген
кінәлінің ойластырған қылмыстық ниетінің орындалу дәрежесіне байланысты
қылмысты дұрыс саралауда анық көрінеді.
Сонымен қатар 1997 жылы 16-шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1-қаңтарда
күшіне енген жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бұрынғы
Қылмыстық Кодекстерге қарағанда, аяқталған қылмыс түсінігін және қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту, оның ішінде қылмысқа қатысушылардың өз
еркімен бас тартуын жаңадан ашып көрсеткен.
Зерттеудің практикалық маңызы. Республиканың Бас прокуратурасы
жанындағы Құқықтық статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген
мәлімдемесіне сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-
2013) жылда 16 млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей:
126433 (2007 ж.), 125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.),
205131 (2011ж.), 284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.). Бұл жерде тек жалпы
қылмыс саны көрсетілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің Республикамызда бұл мәселенің
жекелеген жақтарын Г.И.Баймурзин, У.С.Джекебаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов,
Б.Ж.Жүнісов, Р.Т.Нұртаев, И.Ш.Борчашвили, Р.И.Судакова, Г.Д.Тленшиева,
С.М.Рахметов, И.Мауленов, Р.Е.Қайдаров, Е.О.Алауханов және басқалардың
ғылыми еңбектерінде көрсетілді. Жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеулері
сонымен қатар сот тергеу тәжірбиесі көрсеткендей қылмыстың жасалу сатыларын
зерттеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қасақана қылмыс істеу
сатыларының түсінігін ашу және қылмыс істеу сатыларының әрбір түрін жеке-
жеке қарастыру және талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қасақана қылмыс істеу сатыларының
жалпы сипаттамасын беру. Сонымен қатар аяқталған қылмыс пен аяқталмаған
қылмыс арасындағы, жазалануға жатпайтын қасақаналықты табу және кейбір
жағдайларда жазалануға жататын қылмысқа дайындалу арасындағы, қылмысқа
дайындалу сатысы мен қылмыс жасауға оқталу сатысы арасындағы, қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту мен шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу
арасындағы айырмашылықтарына және аяқталмаған қылмыс үшін жаза
тағайындалғанда ескерілетін жағдайларға көңіл бөлу.
Дипломдық жұмыстың (эмпирикалық) деректік негіздері. Қасақана
қылмыс істеу сатылары туралы мәселені қарастырған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілері және оған түсініктемелер, қылмыстық істер
бойынша Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулылары, оқу
әдебиеттері, ғылыми еңбектер және мерзімді басылымдар қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
жеті бөлімшеден, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және үш
қосымшадан тұрады.
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және маңызы
Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 3-бабында қылмыс жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс
құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір
негізі болып табылады деп көрсетілген.
Қылмыстық Кодекстің 9-бабының 1-тармағы бойынша осы Кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Заң шығарушы қылмыс ұғымын (ҚР Қылмыстық Кодексі 9-бап), қылмыс
құрамын қылмыстық жауаптылықтың негізі ретінде (ҚР Қылмыстық Кодексі 3-
бап) және қылмыс субъектісін (ҚР Қылмыстық Кодексі 14-бап) анықтау кезінде
аяқталған, яғни жасалып біткен қылмыс туралы айтады. Бұл жағдайдың
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөліміндегі баптардың
баршасына қатысы бар. Бірақ өмірде қайсыбір себептерге байланысты адамның
ойластырған қылмысы аяғына дейін жетпей қалатындығы көп кездеседі. Айталық,
қылмыскер адам өлтіремін деп тапаншамен қаруланды, бірақ осыған байланысты
ұсталды. Болмаса әлгі тапаншамен жәбірленушіні өлтіру мақсатымен оған оқ
атады, бірақ мүлт кетіп, жәбірленуші тірі қалады.
Яғни қылмыс уақыт аралығында және кеңістікте жасалады, басынан
аяғына дейін өзіндік дамудың белгілі бір сатыларына ие болады. Көптеген
қасақана қылмыстар қылмыскердің еркімен қадағаланатын және бағытталатын
күрделі объективтік және психологиялық процестерден құралады. Оны (қасақана
қылмысты) жасар алдында ұзақ уақыт дайындық әрекеттері (ой туындайды,
қасақаналық ниеттер және мақсаттар қалыптасады, дайындалу іс-қимылдары
жүзеге асырылады) жүргізілуі мүмкін, ал одан кейін қылмыс істеу процесінің
өзі жүзеге асырылады. Егер кінәлі қылмыстық ойын ақырына дейін жеткізсе
(мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлау), онда аяқталған қылмыс орын алады. Ал егер
ол өз ниетін толығымен жүзеге асыра алмаса және қылмыскердің әрекеттері
оның еркінен тыс мән-жайлар бойынша тоқтатылған болса, онда бұл жерде
аяқталмаған қылмыс орын алады.
Дайындалу сәтінен бастап толық аяқталғанға дейін қасақана қылмыс
кезеңдерін қылмыс істеу сатылары немесе қылмыстық әрекеттің даму сатылары
деп атайды.
Бұрынғы қылмыстық заңдарға қарағанда Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 24, 25-баптарында алғаш рет қылмыстық
әрекеттің үш сатысы атап көрсетілген. Бірақ Қылмыстық Кодексте қылмыс істеу
сатылары анықтамасын бермейді және осы терминді тікелей қолданбайды.
Осындай түсінікті қылмыстық құқықтың ғылымы және құқық қолданушылық
тәжірибе қалыптастырған. Өйткені қылмыс адам іс-қимылының бір түрі ретінде
осы іс-қимылдың барлық түрлерін қамтиды. Және адамның кез келген
әрекеті сияқты оның қылмыстық әрекеті уақыт аралығында өтеді әрі кеңістікте
қолданылады және бірнеше кезеңдерден тұрады, тұлға іс-қимылының барлық
психофизиологиялық және психикалық белгілеріне ие болады.
Саты ретінде жасалған әрекет сипаты және қылмыстық іс-әрекеттің
тоқтатылу сәті бойынша ерекшеленетін қасақана қылмысты дайындау және жүзеге
асыру кезеңдерін түсіну керек.
Қасақана қылмыс істеу сатылары дегеніміз –бұл заңда анықталған қылмысты
дайындау және оны тікелей жүзеге асыру кезеңдері (қылмыстық әрекеттің даму
кезеңдері).
Ағыбаев А.Н. пікірінше, қылмыс істеу сатылары деп қылмыстың
бір-бірінен тиісті қылмысты жүзеге асырудағы объективтік жағының дамуындағы
және кінәлінің қасақаналықты іске асыру дәрежесіндегі айырмашылықтармен
белгіленетін қылмыстың белгілі бір даму кезеңдері ұғынылады.
Қасақана қылмыс істеу сатыларының тағы бір анықтамасын беруге болады:
бұл қылмыстық ниетті жүзеге асыруға бағытталған кез келген қасақана әрекет.
Қылмыс істеу сатыларының қылмыстық-құқықтық түсінігі қылмыстың
нақты дамуына сәйкес келеді және осы объективтік процесті көрсетеді.
Қылмыс істеу сатылары кінәлі әрекет мазмұны бойынша, қылмыстық ниетті
жүзеге асыру дәрежесі бойынша және криминалды әрекеттің аяқталу сәті
бойынша ерекшеленеді.
Көрсетілген сатыларды анықтау қылмыстың аяқталмаған құрамын құрайтын
қандай да бір әрекет (әрекетсіздік) жасаған адамның қылмыстық жауаптылығы
және жазалануы жөніндегі мәселені шешу үшін қажет.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі іс-әрекеттен
қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамын анықтау болып табылатындықтан,
қылмыс сатыларын белгілеу қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен
айыруға мүмкіндік береді.
Екіншіден, бұл сатыларды құрастыратын іс-әрекеттер қоғамдық
қауіптілігінің әр түрлі дәрежесімен сипатталады. Қайсыбір сатысы қылмыстың
аяқталуына неғұрлым жақынырақ тұрса, адамның істеген іс-әрекеті (әрекет
немесе әрекетсіздік) соғұрлым қауіптірек болып табылады, ал бұл жағдай,
әрине, жаза тағайындарда ескерілуі керек [3].
Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін
қоғамға зиянды мүдделерді, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа
алады. Яғни адам қылмыс істеу үшін, ең алдымен, өзінің психологиялық ой-
ниетін қалыптастырады. Бұл адамның ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді.
Бірақ осы сезім, ой-ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы
сырттай көрініс бермеуі де мүмкін. Сондықтан да адамның мұндай сыртқа
шықпаған ішкі жан-дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс
бермеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни мұндай психологиялық сана-
сезім, жалаң ой, қиял қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол үшін
қылмыстық жауаптылық жоқ.
Бірақ көптеген авторлар ой-ниеттің қалыптасуын қылмыс істеу
сатыларының алғашқы сатысы ретінде қарастырған. Егер тарихқа көз жүгіртсек,
ерте және орта ғасырларда қылмыстық ниетті қылмыс деп тану тәжірибеде жиі
кездеседі. Мысалы, 1845 жылғы Жаза туралы ереженің 241-бабында қылмыстық
ниет үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
Қылмыстық құқықтың қазіргі ғылымы осындай қағиданы жоққа шығарады және
ниеттің қалыптасуы қылмыстық-құқықтық қатынастардың пәні бола алмайды деп
көрсетеді. Жалпыға белгілі қылмыстық құқықтың қағидасы бойынша
cogitationis poenam nemo patitur (ой жазаланбайды). Қылмыстық ниет
қалыптасудың жазаланбайтындығы ой мен пікір еркіндігі туралы конституциялық
кепілдіктен туындайды.
Сонымен қылмыс істеуге ниеттің қалыптасуы қандай да бір қылмысты
істеу тілегін білдіру ретінде түсініледі, бірақ оны жүзеге асыруға
бағытталған әрекеттер жасалынбайды. Осындай түсінік қылмыс – бұл, ең
алдымен, адамның қоғамға қауіпті әрекеті немесе әректсіздігі деп көрсеткен
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабымен (Қылмыс ұғымы)
сәйкес келмейді. Яғни сөз жүзінде айтылған, түсінде көрген, қияли пиғылдар
қылмыс деп саналмайды. Өйткені мұндай жалаң ойдан, қасақаналық ниеттен
қылмыстық заң қорғайтын объектіге ешқандай зиян келмейді және зиян
келтірілу қаупі болуы да мүмкін емес. Себебі, жалаң ой, пиғыл, ниет, қиял
нақты іс-әрекетпен ұштаспайды, іс-әрекет арқылы сыртқа шықпайды, адамның
ішінде ғана қалады. Сондықтан да қылмыстық ойдың болуы қылмыс істеу
сатысына жатпайды. Ол қылмыстық заң шекарасынан тысқары жатады және
жауаптылық туындатпайды. Мысалы, азамат Б. өзінің жүйелі түрде жұмыстан
кешігуіне байланысты кадрлар бөлімінің директорының орынбасары тарапынан
бірнеше рет сөгіс алады. Директордың орынбасарына кектенген Б. оны өлтіруді
немесе кемтар етуді ойлайды. Бірақ өзінің қасақаналық ниетін жүзеге асыру
үшін азамат Б. ешқандай әрекеттер жүзеге асырмайды [4].
Дегенмен қасақаналық ниетті табу болуы мүмкін қылмыстардың
алдын алу тәжірибесінде маңызды орын алады. Әсіресе бұл ерекше ауыр зардап
туындататын ұйымдасу, кәсіби, қылмыстың қайталануы, топтасу тәрізді
қылмыстылықтың неғұрлым ауыр нысандарына қатысты қолданылады. Негізінде
анықтау органдарының міндетіне қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен қатар
олардың алдын алу және профилактикасы кіреді. Қандай да бір тұлғаның
қоғамға қауіпті және заңға қайшы қылық істеу туралы ниет білдіруі аталған
орган қызметкерлеріне осындай тұлғаларға қатысты олардың ниеттері қылмыс
істеуге айналып кетпес үшін қажетті шаралар жүргізуге мүмкіндік береді [5].
Қылмыстық ой, ниетті қорқыту арқылы ауыр қылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды. Қорқыту қоғамға қауіпті әрекетті білдіреді және
заңмен қудаланады. Қорқыту жәбірленушіге психикалық зиян келтіретіндіктен
қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мысалы, өлтіремін деп немесе денсаулыққа
ауыр зиян келтіремін деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 112-бап), өкімет
өкілінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты оған немесе оның
жақындарына қатысты өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз күш қолдану немесе
күш қолданбақ болып қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 321-бап), істің немесе
материалдың сотта қаралуына байланысты судьяға, сол сияқты оның туыстарына
қатысты өлтіремін деп, денсаулыққа ауыр зиян келтірумен, мүлкін бүлдірумен
немесе жоюмен қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 341-бап), куәгерді,
жәбірленушіні, сарапшыны, аудармашыны бопсалаумен, өлтіремін, денсаулығына
зиян келтіремін деп осы адамдардың немесе олардың туыстарының мүлкін жоямын
деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 354-бабының 2-тармағы), бастыққа, сол
сияқты әскери қызмет бойынша өзіне жүктелген міндетті атқарушы өзге
адамдарды күш қолданамын деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 368-бап), т.б.
Мұндай қорқытулар аяқталған қылмыстың құрамын құрайды. Осы қылмыстарды
істеуші субъектілер жәбірленушіге психикалық зиян келтіру жолымен қылмыстық
ойын белгілі бір іс-әрекетпен байланыстыру арқылы аяқталған қылмыстың
құрамын жасайды. Сонымен,
– Қылмыс істеуге ниеттің қалыптасуы қылмыстық-құқықтық қатынас шегінен тыс
жатады;
– Қылмыстық ой, ниет қылмыс істеу сатысына жатпайды, өйткені қылмыстық
нәтижеге жету үшін ешбір қолайлы жағдай туындатпайды. Яғни, адамның ой-
пиғылының ашылуы, білінуі, мәлімденуі
өзінен-өзі заңмен қорғалатын объектіге зиянды зардабын тигізбейді.
Сондықтан оның қоғамдық қауіптілігі жоқ және қылмыс істеу сатысына
жатпайды;
– Қылмыстық ниет пен қылмыстық заңда көзделген қорқыту бір-бірімен
шатастыруға болмайтын екі түрлі түсінік.
Қылмыстық заң бойынша қасақана қылмыстың өз дамуында өтетін үш сатысын
бөліп қарастыруға болады:
Қылмысқа дайындалу (ілгеріде істеу үшін қолайлы жағдай қалыптастыру),
Қылмыс жасауға оқталу (қылмысты істеуге тікелей бағытталған және сондықтан
да объектіге зиян келтіруі мүмкін әрекеттер),
Аяқталған қылмыс (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше
бөлімінің тиісті нормасында көзделген нақты қылмыс құрамының барлық
белгілерін қамтитын тұлғамен жасалған әрекеттер). (Қосымша №1).
Қылмыс сатылары ретінде қылмыстың өз дамуында басынан (дайындалу
әрекеттері) аяғына (қоғамға қауіпті салдардың туындауы) дейін өту
кезеңдерін түсіну керек [6]. Олар бір-бірінен сипаты және кінәлі әрекет
мазмұны бойынша, сонымен қатар криминалды әрекеттің аяқталу деңгейі бойынша
ерекшеленеді. Яғни қылмыс істеу сатылары бір-бірінен объективтік белгісі
арқылы – қылмыстық әрекеттің аяқталу сәтімен ерекшеленеді.
Қасақана қылмыс сатыларының ғана қылмыстық-құқықтық маңызы бар. Әрине
абайсыз қылмыстар да уақыт бойынша созылады. Бірақ қылмыстық-құқықтық
қатынастарда белгілі бір салдар туындағанға дейін абайсыз қылықтардың
маңызы болмағандықтан, оларды істеу сатылары туралы сөз болмайды.
Қылмыс істеудің бірінші сатысы қылмыс істеуге жағдай
қалыптастыратын дайындау әрекеттері, яғни қылмысқа дайындалу сатысы болып
табылады. Қылмысқа даярланғандық үшін қылмыстық жауапкершілік қылмыс істеу
үшін құралдар немесе қаруларды іздестірген, әзірлеген немесе бейімдеп
жасаған, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не
қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдай туғызған реттерде туындайды.
Мысалы, адамды өлтіру үшін у дәрі дайындайды, мылтық сатып алады, жоспар
жасап қылмыс жасайтын жерді, жағдайды анықтайды, қылмысқа қатысушыларды
іздестіреді, жәбірленушінің келіп-кету жолдарын анықтап ізіне түседі, т.б.
әрекеттер жасайды. Мысалы, азамат С. інісі Қ.-ны ұрып кеткен ауыл
жігіттерінен кегін алу үшін туыстары Л. және М.-мен алдын ала сөз
байласады, кездесетін жерлерін белгілейді. Бірақ олардың ниеттерін біліп
қойған ауылдың учаскелік инспекторы қылмыстың алдын алады [7].
Осындай қажетті жағдайларды жасағаннан кейін қылмыстың субъектісі
қылмыс істеудің екінші сатысына – қылмыс жасауға оқталу сатысына көшеді,
яғни қылмыс құрамын орындауға тікелей бағытталған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөліміндегі
жеке құрамдарда көрсетілген іс-әрекеттерді істейді. Яғни қылмыстың
субъектісі тікелей қасақана қылмыстық іс-әрекеттерді істеуге кіріседі,
бірақ та субъектінің еркінен тыс жағдайларға байланысты қылмыс ақырына
дейін жеткізілмей қалады. Мысалы, біреуді өлтіремін деп оған жанды жерінен
пышақ салады, бірақ дәрігердің дер кезінде көмек көрсетуі нәтижесінде ол
тірі қалады немесе қас адамын өлтіремін деп оған у дәрі береді, бірақ адам
кездейсоқ себеппен өлмей тірі қалады. Мәселен, түрмеден қашып шыққан Г.
кездейсоқ өзімен бірге бұрын түрмеде болған, бірақ жаза мерзімі бітіп,
бостандыққа шыққан азамат Х.-ны кездестіреді. Өзі туралы құқық қорғау
органдарына хабарлап, тығылып жатқан жерін көрсетіп қояды деп қорыққан Г.
Х.-ға қалтасында жүрген пышақпен жарақаттар келтіреді. Бірақ дер кезінде
көрсетілген дәрігерлік көмектің арқасында Х. өлімнен құтқарылады [8].
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс істеудің алғашқы екі сатысы (қылмысқа
дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) аяқталмаған қылмысты құрайды және
оларды кейде ортақ терминмен алдын ала қылмыстық әрекет деп атау орын
алған [9]. Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу қылмыс аяқталғанға
дейін және оны жүзеге асыру үшін жасалады. Осы екі сатыға да тән белгілер:
қылмыстық мінез-құлықтың субъектінің еркінен тыс жағдайларға байланысты
аяғына дейін жеткізілмеуі, субъективтік жағынан осы екі сатыдағы
қылмыстардың тікелей қасақаналықпен істелуі. Осы сатыларды бөліп қарастыру
істелген қылмысқа дұрыс құқықтық баға беру үшін, оны топтастыру үшін,
сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты дараландыру үшін қажет.
Аяқталмаған қылмысқа қылмыстық іс-қимылдың екі түрі жатады:
Тұлғаның еркінен тыс жағдайлар бойынша үзілген қылмыстар. Қылмысқа
дайындалу және қылмыс жасауға оқталу сатылары тұлға еркінен тыс жағдайлар
бойынша үзілген қылмыс түрлерін құрайды. Мысалы, мас күйінде М. деген
азамат кешке қарай саябақта қыдырып жүрген азаматша О.-ны ұстап алып,
зорламақшы болады. Бірақ жақындап келе жатқан бейтаныс адамдарды көріп,
қылмыстық ниетін жүзеге асырмай, қашып кетеді.
Кінәлінің өз еркімен үзілген қылмыстар. Осы санатқа қылмысты
аяғына дейін жеткізуден өз еркімен бас тарту кіреді. Бұл ретте аяқталмаған
қылмыс ниеттері әр түрлі болуы мүмкін, тек бас тарту шын мәнінде өз еркімен
болуы қажет және қылмыстан біржола бас тартуы қажет. Мәселен, жоғарыда
аталған қылмыстық әрекетте азамат М. жәбірленушінің жылап, өзіне тиіспеуін
өтінген кезде аяушылық сезімі оянып, азаматша О.-ны босатып жібереді. Бұл
жағдайда азамат М.-ға өзінің қылмыстық ниетін ақырына дейін жеткізуге ешкім
кедергі болған жоқ, ол қылмыстан өз еркімен және біржола бас тартты [10].
Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу тек мақсатты қылмыстық
әрекеттерде орын алады. Бұл сатылар тек тікелей қасақаналықпен жасалатын
қылмыстарда көрініс табады, яғни адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы
мүмкін екенін алдын ала біледі және осы зардаптардың болуын тілейтіндіктен
қылмысқа күні бұрын дайындалады (қылмысты ұйымдастырады, жоспар құрады,
т.б.) және қылмыс жасауға оқталады. Ал абайсызда жасалатын қылмыстарда,
сондай-ақ жанама қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда қылмысқа дайындалу
және қылмыс жасауға оқталу сатылары орын алуы мүмкін емес. Өйткені қоғамға
қауіпті зардаптардың болуын тілемегендіктен кінәлі адам қылмысқа
дайындалмайды және оған оқталмайды да. Бұл ретте қылмыстың қоғамға қауіпті
зардаптары оның қылмыстық әрекетінің мақсатын құрамайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 25-бабы аяқталған қылмыс
түсінігін береді. Егер адам жасаған әрекетте осы Кодекстің Ерекше бөлімінің
нақты нормасымен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері болса, қылмыс
аяқталған деп танылады.
Аяқталған қылмысты өзге сатылардан ерекшелендіретін мәнді белгісі
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті объективтік және
субъективтік жағынан толығымен жүзеге асыру болып табылады. Қылмыстық
әрекеттің объектісі және субъектісі аяқталған қылмыс үшін де, аяқталмаған
қылмыс үшін де бірдей болып келеді.
Қылмыстың аяқталу уақыты әрбір қылмыс құрамының құрылысының ерекшелігіне
байланысты әр түрлі болады.
Материалдық құрамдарда қылмысты аяқталған деп тану үшін құқық
бұзушылықтың субъектісінің әрекеттерінің нәтижесінде нақты қылмыстық
зардаптың іс жүзінде туындауы қажет. Мысалы, адам өлтіру (ҚР Қылмыстық
Кодексі 96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚР Қылмыстық
Кодексі 103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (ҚР
Қылмыстық Кодексі 104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (ҚР
Қылмыстық Кодексі 105-бап), ұрлық (ҚР Қылмыстық Кодексі 175-бап), т.б.
Формальдық құрамдарда қылмыстық зардаптың туындауы қылмыстың
қажетті белгісі ретінде орын алмайтындықтан заң диспозициясында көзделген
әрекетті істесе жеткілікті, яғни нақты нормада көзделген қол сұғушылық
объектісін қауіпті жағдайда қалдыратын әрекет немесе әрекетсіздік істелген
сәттен бастап қылмыс аяқталды деп есептеледі. Мысалы, жала жабу (ҚР
Қылмыстық Кодексі 129-бап), пара алу (ҚР Қылмыстық Кодексі 311-бап), пара
беру (ҚР Қылмыстық Кодексі 312-бап), қашқындық (ҚР Қылмыстық Кодексі 373-
бап), т.б.
Қысқартылған (келте) құрамдарда қылмыстың аяқталу сәті қылмыстық
әрекеттің істелуінің ерте сатыларына – қылмысқа дайындалу мен қылмыс
жасауға оқталу сатыларына шегіндіріледі, яғни қылмыстық әрекеттің басталуы
мен қылмыстың аяқталу сәті сәйкес келеді. Мысалы, бандитизм (ҚР Қылмыстық
Кодексі 237-бап) – қылмысқа дайындалу сатысында; адамның иммун тапшылығы
вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы (ҚР Қылмыстық Кодексі 116-бап), мемлекет немесе
қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚР Қылмыстық Кодексі 167-бап)
– қылмыс жасауға оқталу сатысында аяқталған қылмыс деп танылады.
Барлық материалдық және формальдық құрамды қасақана қылмыстарда
қылмыс істеу сатылары орын алады. Ал қысқартылған (келте) құрамды
қылмыстарда тек оқталу немесе тек дайындалу сатысы орын алуы мүмкін [11].
Қылмыстық әрекеттің барлық сатылары дербес болып келеді және
объективтік нақтылықта олардың өзара мәнді айырмашылықтары бар: дайындалу –
қылмыстық мақсатты жүзеге асыруға дайындық сатысы, оқталу – осындай
мақсатты тікелей жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерді орындау сатысы,
аяқталған қылмыс – осы мақсатқа жету (әдетте, қылмыстық нәтижеге жету)
сатысы. Қылмыстың үш сатысы бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді.
Олардың байланысы барлық сатылардың субъективтік белгісінің – тікелей
қасақаналықтың ортақ болуынан көрінеді.
Қылмыс істеудің үш сатысын ажырату әр қылмыс өзінің даму барысында
көрсетілген сатылардың бәрінен міндетті түрде өтеді деген сөз емес.
Мәселен, қылмыстың алғашқы сатыдан өтпей-ақ, дайындық әрекеттерінсіз
жасалатын кездері аз емес. Кейде кінәлі тек бірінші сатыны (қылмысқа
дайындалу) немесе тек екінші сатыны (қылмыс жасауға оқталу) жүзеге асырады
және осымен оның еркіне байланысты емес жағдайлар бойынша кінәлінің
қылмыстық әрекеттері тоқтатылуы мүмкін.
Егер оған дайындалу әрекеттері және оқталу жүзеге асырылған
аяқталған қылмыс істелсе, онда алғашқы екі саты үшіншісінің құрамында
кетеді және қылмыстық жауаптылық тек аяқталған қылмыс үшін туындайды.
Мәселен, Р. қарақшылық қылмыс жасау мақсатында базардан оқ-дәрімен қоса
атуға арналған қолдан жасалған тапанша сатып алады да, оны заңсыз түрде
өзімен бірге алып жүреді, әрі заңсыз түрде өзі тұратын пәтерде сақтайды.
Ондағы мақсаты Центр ЛТД жаупкершілігі шектеулі серіктестігіне қарақшылық
шабуыл жасау еді. Ол өзіне серік ретінде К.-ны тартады. Олар алдағы
жасайтын қарақшылық шабуылдың жоспарын жасайды. Ол бойынша олар, ең
алдымен, Центр ЛТД жаупкершілігі шектеулі серіктестігінің жұмыс барысын,
күзетшілердің ауысу мерзімін, кіріп-шығатын есік-тесіктерін бақылайды...
Екі күзетші фирма аумағын қарауға орындарын тастап шыққан кезде К. және Р.
қорадан қарғып түсіп, сейф тұрған мекеменің ішіне кіреді. Сол кезде іштегі
күзетшінің қолындағы винтовкамен қарақшыларға қарсылық көрсетуге шамасын
келтірмей, Р. оны қолындағы тапаншамен басына қарай атып тастайды және аса
көп мөлшерде сейфтен ақша ұрлап, қылмыс орнынан қашып кетеді. Іштегі
күзетшіні өлімнен аман алып қалады, алайда оның тілі мен үш күрек тісіне
зақым келеді[12].
Осы мысалдан К. және Р.-дың қылмысқа алдын ала дайындалғанын
(қылмыс қаруын іздестіру және қылмысқа қатысушыларды іздестіру, жоспар
құру, қылмыс объектісін зерттеу), қылмыс жасауға оқталғанын (ақша ұрлау
үшін мекеме ішіне ену, күзетішіні қасақана өлтіру мақсатында ату) және
қылмыстың аяқталғанын (ақшаны ұрлап қылмыс орнынан қашып кету) көруге
болады, яғни қылмыстық әрекет барлық сатылардан өтті. Бірақ қылмысты
саралаған кезде ол аяқталған қылмыс ретінде сараланады және қылмыстық
жауаптылық тек аяқталған қылмыс үшін тағайындалады.
Сонымен, қылмыс жасауға оқталу қылмысқа дайындалу сатысын сіңірсе, ал
аяқталған қылмыс алдыңғы екі сатыны да бойына сіңіреді. Бұл тұрғыда сот
тәжірибесі алдағы саты кейінгі сатының ауқымында кетеді дегенге табан
тірейді.
Қылмыс үш (немесе екі) сатыдан өткенде де, өз алдына қылмыстық-
құқықтық маңызға тек соңғы сатыда ғана ие болады. Ал қылмысқа дайындалу
және қылмыс жасауға оқталу сатылары қылмыстық әрекет бірінші немесе екінші
сатымен шектелгенде ғана өз алдына қылмыстық-құқықтық маңызға ие болады.
1.2 Қасақаналық және оның түрлері
Қылмыстық заңда кінәнің екі түрі –қасақаналық және
абайсыздық көрсетілген. Сот – тергеу тәжірибесінде және қылмыстық заңдарда
ең көп кездесетін кінәнің нысаны қасақаналық болып табылады.
Қасақаналықтың мазмұны Қылмыстық кодекстің 20-шы бабының 1-ші
бөлімінде көрсетілген. Мұнда тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады делінген.
Қылмысты қасақана істеу тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жүзеге асырылады.
Қылмыстық занда және сот-тергеу практикасында ең көп
кездесетін кінәнің нысаны қасақаналық болып табылады. Кінәнің касақаналық
нысанын дәлме-дәл анықтаудың зандылық маңызы ерекше. Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсанда қабылдаған Азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қарсы әрекетгер үшін жауапкершілікті реттейтін
зандарды соттардың колдануы туралы қаулысында басқа да мән-жайларды
анықтаумен бірге соттар жаза тағайындағанда қасақаналық түрін, істелген
қылмыстың ниеті мен максатын ескеруге міндетті, деп көрсетілген.
Қасақаналықтың мазмұны Қылмыстық кодекстің 20-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген. Мұнда;тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет касақана
жасалған қылмыс деп танылады делінген.
Қылмысты қасақана істеу тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жүзеге асырылады., Қасақаналықтың үғымы негізінен екі түрлі элементтен
интеллектуалдық және еріктілік кезеңнен құралады. Өзінің әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті мәнін сезіну және сана-сезім арқылы өтетін
оның қоғамға зиянды зардабын болжау касаканалыктың интеллектуалдық (сезім)
кезенін құрайды.
Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру
еріктілік кезеңі деп аталады. Істелетін іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін
сезіну қасаканалықтың қажетті элементі болып табылады, мұндай элементтің
болмауының өзі кінәліліктің болмағандығын дәлелдейді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін сезіну деп сол әрекет не-месе
әрекетсіздіктен тікелей туындайтын зардаптың мәнісін және мазмұнын түсінуді
айтамыз.
Адам өзі белгілі бір қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеу кезінде өзінің
қылмыстық заң қорғайтын қандай объектіге қол сұғатынын, одан келтірілетін
зиянды, сондай-ақ осы іс-әрекеттің жүзеге асырылу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайы сияқты мән-жайларды ой елегінен еткізіп, елестетеді. Осы
компонентгердің барлығының да кінәлінің санасы арқылы елестетілуі, оның іс-
әрекетінің белгілі бір әлеуметтік игілікке карсы бағытталғанын, нәтижесінде
одан қоғамдық қатынастар жүйелеріне зиян келетінін, яғни оның қоғамға
қауіптілігін сезінуге мүмкіндік береді.
Әрбір адам өзінің саналы ойына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне,
құқылық мәдениетіне сәйкес өзінің іс-әрекетінің қоғам-ға қауіптілігін
сезінуге қабілетті болып табылады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін сезінуді қылмыстық заң тыйым
салған, оған қайшы іс-әрекетгерді істеуді сезумен теңестіруге болмайды.
Қасақана қылмыс істегендердің басым көпшілігі өзінің іс-әрекетінің
қылмыстық заңға кайшы екенін сезеді. Бірақ та кылмыстык, заң тыйым салған
әрекет немесе әрекетсіздікті білмей істейтін жәйттер де кездесіп калуы
мүмкін. Мысалы, түзеу мекемелерінде, тергеу изоляторларында, тәрбиелеу және
емдеу профилакторийлерінде ұстайтын адамдар ішімдіктерін, дәрілік немесе
есірткі заттарды, сондай-ақ беруге тыйым салынған басқа да бұйымдарды қарап
тексеруден жасырып беру немесе кез келген әдіспен беруге әрекеттенудің қыл-
мыстық заңтыйым салған, жазалайтын әрекет екенін әркім біле бермейді. Соған
карамастан адамның мұндай әрекеті қасақана қылмыс істегендік болып
есептелінеді.
Өйткені, іс-әрекеттің қылмыстық заңға қайшылығын сезінуді заң шығарушы
қасақаналықтың белгісі ретінде арнайы көрсетпеген. Дегенмен де кейбір
ретгерде заң шығарушы іс-әрекеттің касақана қылмыс құрамына жатқызылуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың шарты ретінде кінәлінің өзінің іс-әрекетінің
қылмыстық заңға қайшы екендігін сезінуін тиісті қыл-мыстық құқылық нормада
тікелей атап көрсетеді. [13]
Мысалы, біреуді біле тұра заңсыз тұткынға немесе қамауға алу,
анықтама, тергеу, прокуратура немесе срт органдарының біреуді біле тұра
заңсыз қылмыстык жауапқа тартуы, әкімшілік шараларды қолданғаннан кейін
тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде тыйым салынған
мерзімде заңсыз аң аулау.
Қасақаналықтың интеллектуалдық элементін сипаттайтын бір
қажетті белгісі, қылмыс субъектісінің өзінің әрекетінен немесе
әрекетсіздігінен болатын зиянды зардабын болжауы болып табылады. Егер
айыпкер мұндай зардаптың болуын болжамаса және болжауға мүмкіндігі болмаса,
ол қылмыстық жаза-лауға тартылмайды. Қоғамға зиянды зардаптың тууын болжау
деп кінәлінің өзінің іс-әрекетінен туындайтын, қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға келтірілетін зиянды оймен елестету болып табылады.
Тікелей қасақаналықта болжаудың мазмұнын іс-әрекеті арқылы келтірілген
зардаптың накты түрлері, оның қоғамға зияндылығы, сондай-ак, осы іс-
әрекетпен келтірілген зардаптың арасындағы себепті байланыстың өрбуі сияқты
белгілер құрайды.
Тікелей қасақаналықта қоғамға қауіпті зардаптың тууының болмай
қалмайтындығы болжанады. Белгілі бір зардап келтіруге ниет еткен адам
езінің ниетінің сөзсіз іске асатындығына кәміл сенеді және туындайтын
зардапты ой-сана арқылы елестетіп, оның сөз жоқ болмай қалмайтындығына кез
жеткізеді. Кейбір реттерде ғана тікелей касақаналықпен кылмыс істеген-де
қоғамға қауіпті зардап сөзсіз болатын түрде емес, тек қана нақты мүмкін
болатын зардап ретінде болжануы мүмкін.
Мысалы, жүріп келе жатқан поездан жәбірленушіні лактырған адам өзінің
қылмысының нәтижесі — құрбанының өлуі немесе оның кез келген дәрежедегі
дене жаракатын алатындығын сезеді. Мұндай жағдайда істелген әрекеттің
нәтижесінен кісі өлімін тілеу занды құбылыс болғанымен, кісі өлімініңорын
алуы сөзсіз түрде емес, бірақта әйтеуір жүзеге асатындай болып елестейді
немесе кінәлі адам езінен біршама кашықтықта тұрған адамды әдейілеп кездеп
атқанда, ол жәбірленушінің өлуінің нақты мүмкін болатынын ғана болжайды.
Қоғамға зиянды зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде
жол беру тікелей қасақаналықтың еріктілік элементін кұрайды.
Тілеу — бұл белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жету деген ерік білдірушілік
болып табылады. Тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың болуын
тілеу, әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
а) Қоғамға зиянды зардап келтіру кінәлінін, түпкі максаты немесе коғамға
зиянды зардап түпкі мақсатқа жетудің қажетті құралы болса я болмаса, б)
қоғамға зиянды зардап кінәлі адам үшін түпкі мақсатқа жетудің белгілі бір
сатысы болуы мүмкін.
Қылмыстық занда касақаналықтың анықтамасы материалдық құрамдағы
қылмыстарға арналып берілген. Формалъдық құрамдағы кылмыс үшін
қасақаналықтың мазмұнын осы тұрғыда қылмыстардың объективтік жағының
белгісі болып табылатын істелген қоғамға кауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің қоғамға зияндылығын сезу ғана жеткілікті болып табылады.
Қылмыстың зардабы формалъдык құрамдағы қылмыстардың объективтік жағының
міндетті белгісі болмайтындықтан, кінәлі адамнан мұндай жағдайда қоғамға
зиянды зардаптың болуын болжауды талап етуге болмайды.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның коғамдык кауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
кылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не
бұған немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады: (20-
бап). Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті
мәнін білудің айырмашылығы жоқ, екеуінде де бірдей.
Жанама қасақаналықтағы қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей
қасақаналықпен болжауға қарағанда айырмашылығы бар.
Егер тікелей қасақаналықта қоғамға зиянды зардаптың болуы мүмкін
екенін немесе болмай коймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта
қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін
зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасақаналықтың
интеллектуалдық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу
және қоғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау арқылы сипатгалады.
Жанама қасаканалықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың
болуына немқұрайды карап саналы түрде жол беру арқылы кәрінеді. Жанама
қасаканалық тікелей қасақаналықтан негізінен осы еріктілік белгі бойынша
ерекшеленеді. Тікелей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді.
Жанама қасақаналықта, тікелей қасақаналыққа қарағанда кінәлі адам зардаптың
болуын тілемегенімен, бірақ оның болуына саналы немесе немқұрайды түрде жол
береді.
Қоғамға зиянды зардапка саналы, немқұрайды түрде жол беру деп
кінәлінің сол зардаптың болу мүмкіндігін болжауын және оны тойтаруды
ойланбауын, яғни жүзеге асуына немқұрайдылықпен парықсыз қарауды айтамыз.
Мәліков облыстык соттың үкімімен кісі өлтіруге (ҚК — 24, 96-бап, 2-бөлік,
б тармағы) оқталғандығы үшін төмендегі жағдайда сотталған. Жәбірленуші
Шәріпов сотталған Мәліковтен түнде ұрланған екі қап жемді коймасына әкеліп
қоюды ұсынады.
Осы үшін кек алуды кездеген Мәліков фермаға келіп, Шәріповтың желке
тұсынан пышак салып, екінші рет пышақ кезеген, бірақ жәбірленушінің
қарсылық көрсетуі нәтижесінде соңғы соккы жеңілдеу тиген. Мәліковтың өз
әрекетін одан ары жалғастыруына сол жерде тұрған біраз адамдар жол
бермеген. Мәліковтың әрекетін Жоғарғы Сотгың Қылмыстық істер
қарайтын алқасы 24, 96-бап II бөлігі б тармағынан 103-баптың 3-белігіне
(денеге қасақа-на ауыр зиян келтіру) жатқызып, қайта саралаған. Сот
үкімінде Мәліков жәбірленушінің желкесіне пышақ салып, екінші мәрте ұруға
ұмтыла отырып, өзінің іс-әрекетінің коғамға зиянды зар-дабын сезеді,
жәбірленушінің өлетінін болжайды және оған саналы түрде жол береді, яғни
жанама кдсақаналыкпен әрекет жасаған деп көрсетілген.
Мұндай қорытындымен келіспеген Жоғарғы Сотгың Президиумы кассациялық
ұйғаруды бұзып, облыстық сотгың үкімін күшінде қалдыра отырып өз қаулысын-
да кінәлінің қасақаналығының мазмұнын анықтауда сот істелген қылмыстың
барлық мән-жайлар жиынтығын, сондай-ак. қылмыстық тәсілін және колданылған
қаруын, дене жарақаты-ның адам өміріне маңызды органына келтірілуі сипатын,
санын, кінәлінің қылмыстық әрекетгі тоқтату себептерін еске алуы қажет деп
көрсетті.
Осы іс бойынша қылмыстың нақтылы істелу жағдайлары: пышақпен адамның
өміріне қауіпті жері — желкесіне пышақ салуы, ол әрекетті екінші рет
істеуге әрекет жасау, бірақ жәбірленушінің белсенді түрдегі карсылығына
байланысты, сондай-ақ бөтен адамдардың кінәлінің кылмысты әрекетін тыюға
байланысты, дер кезінде дәрігерлік көмектің нәтижесінде ауыр зардапты
тойтарудың өзі Мәліковтың өз әрекеті-нен жәбірленушінің өлуін тілегенін
және ондай зардаптың сөз жоқ болатындығын болжағанын және соны тілегенін,
яғни тіке-лей қасаканалықпен әрекет істегенін көрсетеді.
Тағы бір мысал: катардағы Әбенов мас болып өзі күзетіп тұрған
постының жанынан қараңғы кезде өтіп бара жатқан Сәрсенов жақка қаратып,
бұзақылық ниетпен автоматтан оқ жаудырған. Сәрсеновтың қолы және аяғы
жарақаттанған. Республика Жоғарғы Сотының әскери коллегиясы Әбеновты жанама
қасақаналықпен кісі өлтіруге бұзақылық ниетпен оқталғандығы үшін кінәлі деп
тапқан. Себебі, ол Сәрсеновке қаратып оқ атқанымен, оны өлтіруді немесе
оған ауыр зардап тілемегенімен, бірақ оның болуына саналы түрде жол берген.
Жанама қасақаналықта қылмыс құрамына тән коғамға зиянды зардапты
болғызу кінәлінің іс-әрекетінің түпкі немесе аралық я болмаса баска
мақсатқа жету құралы болып табылады. Бұлар кінәлінің іс-әрекетінен
туындаған бегде нәтиже болып табылады. Жанама қасақаналыкпен істелген
қылмыстар үшін қоғамға зиянды зардаптың кажеті жоқ, мұндай жолмен істелген
іс-әрекетте зардап келтіру туралы ниет те болмайды. Бірақ алға қойған
мақсатына жету үшін адам осындай зардаптың болу мүмкіндігін теріске
шығармайды, оған саналы түрде жол береді. Сөйтіп, жанама қасақаналықпен
қылмыс істеу тікелей қасаканалықпен қылмыс істеу арқылы жүзеге асырылатын
басқа қылмысты істеуде де кездесіп калады.
Жанама касаканалықтың ерекшелігі сол, ол формалъды қылмыс
құрамында болмайды. Өйткені формалъды қылмыс құрамының объективтік жағы тек
қана қоғамға зиянды іс-әрекеттен (әрекет немесе әрекетсіздік) ғана
құралады. Сол себепті белгілі бір қоғамға зиянды әрекеттің орындалуы мұндай
қылмыс құрамының белгісі ретінде көрсетіл-мейді. Формалъды кылмыс
құрамындағы қылмыстарды істегенде адамның еркі іс-әрекеттің өзіне ғана
бағытталғандықтан тек қана тікелей қасақаналық нысанында жүзеге асады.
Жанама қасақаналықпен кылмысқа даярлану, кылмысқа оқталу, құрамында
арнаулы мақсатгы көрсеткен қылмыстарды істеу, сондай-ак қылмысты
ұйымдастыруды, азғыруды және көмектесуді жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл
тұрғыдағы кылмыстар тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Тікелей және жанама қасақаналыкты бір-бірінен жіктеп бөлудің
қылмысты дұрыс саралауда маңызы ерекше. Көптеген қылмыстар тек қана тікелей
қасақаналыкпен істеледі. Жанама адсақаналықты дұрыс аныктау оны
менмендікпен істелетін кінәнің абайсыздык нысанынан дұрыс ажыратуға да
мүмкіндік береді.
Қасақаналықтың осы екі түрін бірінен-бірін ажырата білу
қылмыстық-құқылық нормаларды дұрыс қолдану үшін, кінәнің дәрежесін анықтау
үшін, іс-әрекеттің коғамға зияндылығының дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының, қылмыстық жауаптылық пен жазаны саралау үшін өте қажет.
Қылмыстық заң (20-бап) қасақаналықтың тек кана екі түрінің
тікелей және жанама қасақаналықтың ғана анықтамасын береді. Қылмыстық құкық
теориясы және сот тәжірибесі қасақаналықтың баска түрлерін бөліп көрсетеді.
Пайда болу мерзіміне карай қасақаналық алдын ала ойластырылған немесе табан
астында пайда болған қасақаналық болып бөлінеді. Алдын ала (күні бұрын)
ойлаудан туатын касақаналықта кінәлі адам қылмыс істеуден бұрын, ол туралы
күні бүрын ойланып, сол ойын аздаған уақыт өткізіп алып іске асырушылык
жатады.
Алдын ала ойлау мен сол ойды жүзеге асыру аралығында кінәлі адам
кылмысты істеудің жоспарын ойластырады, қол сұғылатын объектіні, қыл-мыстың
затын тандайды, ойын жүзеге асырудың тәсілін анықтайды. Көп жағдайларда
адамның алдын ала ойлау арқылы істеген къшмысының дәл осындай қылмысты
табан асты пайда болған қасаканалықпен істеген адамға қарағанда зияндылық
дәрежесі зор болады.
Өйткені, қылмыс істеуді алдын ала, күні бұрын ойлаған адам оны жүзеге
асыруға дайындалумен бірге, істеген қылмысы үшін жауаптылықтан қалай
құтылудың да амалын қарастырады. Табан асты пайда болған қасақаналықта
қылмыс істеу туралы ниет аяқастынан, кенеттен пайда болып, сол ниет тез
арада іске асады. Табан астында пайда болған қасақаналық жай және
аффектілік болуы мүмкін.
Табан астында пайда болған жай қасақаналыққа кінәлінің қылмыс істеу
туралы ниеті оның, өзінің дені дұрыс күйінде пайда болып, сол ниетгің сол
арада тез не болмашы уакыттан соң іске асырылуы болып табылады.
Аффектілік қасақаналыкка жәбірленушінің тарапынан кінәліге немесе онын,
жақындарына заңсыз күш жұмсау немесе тіл тигізіп, қатты қорлау салдарынан
табанда болған жан күйзелісі үстінде ашуға байланысты болған касақаналық
жатады. Мысалы, жан күйзелу жағдайын-да жасаған ашумен болған адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуллаев Айдынбек
Қасақана қылмыс істеу сатыларының қылмыстық
құқықтық мәселелері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._______ М.С.Молдалиев
15.05. 2014ж. Хаттама № 10
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қасақана қылмыс істеу сатыларының қылмыстық
құқықтық мәселелері.
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған А. Абдуллаев
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы
Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .7
1.2 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қылмыстық-құқықтық аспектісіндегі қасақаналық
және оны қылмыс жасауда
табу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Қасақана қылмыс істеу сатыларының түрлері
2.1 Қылмысқа
дайындалу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2.2 Қылмыс жасауға
оқталу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
2.3 Аяқталған
қылмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .44
2.4 Қылмыс істеуден өз еркімен бас
тарту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымша
№1 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..65
Қосымша
№2 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..66
Қосымша
№3 ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..67
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыс – қылмыстық құқықтағы негізгі
мәселелердің бірі болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы
қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесі басымырақ екенін
анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық шаралар қолдану арқылы
осы қатынастарды реттеу – қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе
әрекетсіздік) көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға
келе отырып, қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-
құлқының сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2014 жылғы
17 қаңтардағы Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Барлық құқық қорғау жүйесі жұмысының
сапасын арттыру қажет. Зор өкілеттілік пен құқық иеленген мінсіз мінез-
құлқымен және жоғары кәсіби деңгеймен ерекшеленуі тиіс[1]. Қылмыстың
заңнамалық анықтамасы – Қылмыстық Кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) деп көрсетілген
(Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (9-бап) [2].Қылмыстың осы
грамматикалық түсіндірмесінен бұл жерде аяқталған, іске асырылған қылмыс
туралы сөз болатыны жөнінде қорытынды жасауға болады. Қылмысты істеу
процесі уақыт бойынша созылады және өте ұзаққа созылуы мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам қандай да бір әрекетті
бастар алдында нақты мақсаттар қойып, өзінің ілгеріде жүзеге асыратын
әрекеттерін оған бағындыру қабілетіне ие. Сонымен бірге қылмыстық әрекетті
бастар алдында қылмыс субъектісі оның нәтижесін көз алдына елестетеді.
Қылмыстық нәтиже мақсатқа айналған немесе соңғы қылмыстық мақсатқа жетудің
қажетті сатысына айналған кезде қылмыс субъектісінің санасында қылмыс
істеуге деген қасақаналық ниет қалыптасады. Белгілі бір жағдайда осындай
қасақаналық ниеттің болуы ауызша, жазбаша немесе субъектінің өз ойын өзге
әдістермен көрсетуі нәтижесінде белгілі болуы мүмкін. Қылмыстық ниет
қалыптасқаннан кейін қылмыс субъектісі өз ойын іске асыруға бағытталған әр
түрлі әрекеттерді жүзеге асырады (қылмысқа дайындала бастайды және одан
кейін өз әрекеттерін қылмысты орындауға тікелей бағыттайды). Бірақ қандай
да бір себептерге және жағдайларға байланысты ойлаған қылмыстық нәтиженің
туындамауы жиі кездеседі. Мысалы: Қылмыскер банкіден ақша ұрлау үшін
құрал-жабдықтар сатып алады, банкіні күзету қызметін атқару тәртібін және
дыбыс беру қондырғыларының жүйесін анықтайды, жоспар құрады, қылмысқа
қатысушыларды іздестіріп табады, олардың әрқайсысының қылмыс істеудегі
рөлдерін бөледі, бірақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің оларды
ұстауына байланысты қылмысты ақырына дейін жеткізбейді.
Жоғарыда аталған әрекеттерді орындағаннан кейін қылмыскер банк ішіне кіреді
және ақшасы бар сейфті ашпақшы болады, бірақ осыны істей алмай, қылмыс
орнынан қашып кетеді.
Қылмыскер барлық әрекеттерді орындап, сейфті ашады және ақшаны алады.
Көрсетілген мысалдардан тұлғаның ең алдымен қылмыс істеу үшін қолайлы
жағдайлар жасайтынын, содан кейін қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге
тікелей қол сұғатын әр түрлі әрекеттерді орындайтынын және ең соңында
қылмыстық ниетін толығымен жүзеге асыратынын көруге болады.
Сонымен, қасақана қылмыстық әрекет өзінің қалыптасуында және дамуында
бірқатар кезеңдерден өтеді: қасақаналықтың қалыптасуы (табылуы) – қылмысқа
дайындалу – қылмыс жасауға оқталу – аяқталған қылмыс.
Бірақ нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған, жүзеге асырылмаған
ойлар, пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан қылмыс болып
табылмайды. Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет,
мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқықтың реттеу
саласына жатпайды. Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе бірауыздан осылай
тұжырым жасалған. Ал қылмыс ақырына дейін жеткізілгенге дейін өтетін
әрекеттер (қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) болса аяқталған
қылмыспен қатар нақты қоғамдық қауіпті туындатады. Бұл кезде заңмен
қорғалатын тұлғаның құқықтары мен мүдделеріне, меншікке, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікке, Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен
қауіпсіздігіне және өзге де заң қорғауындағы объектілерге зиян келтірілу,
оларды бұзу қаупі төнеді немесе осындай зиян ішінара келтіріледі.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде тек
жүзеге асырылған қылмыс ғана емес, сонымен қатар кінәлінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмеген қоғамға
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) те айыпты және жазалануға
жатады деп көрсетілген.
Қасақана қылмыс істеу сатыларының мазмұны мен ерекшеліктерін зерттеу
және талдау тек теориялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік
жағынан да маңызды және өзекті мәселе болып келеді. Оның ғылыми маңыздылығы
қылмыскер тұлғасының қасиеттері мен ерекшеліктерін ашудан, қылмыс істеуге
көмектесетін жағдайлар мен себептерді қалыптастыратын сыртқы әлеуметтік
ортаны ашудан және қылмыс істеу сатыларының мәнін анықтаудан көрінеді. Ал
тәжірибелік маңыздылығы – қылмыстың алдын алуға қажетті шараларды
анықтауда, құқық бұзушы тұлғаның көзқарасын өзгертуде, қылмыс істеген
кінәлінің ойластырған қылмыстық ниетінің орындалу дәрежесіне байланысты
қылмысты дұрыс саралауда анық көрінеді.
Сонымен қатар 1997 жылы 16-шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1-қаңтарда
күшіне енген жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бұрынғы
Қылмыстық Кодекстерге қарағанда, аяқталған қылмыс түсінігін және қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту, оның ішінде қылмысқа қатысушылардың өз
еркімен бас тартуын жаңадан ашып көрсеткен.
Зерттеудің практикалық маңызы. Республиканың Бас прокуратурасы
жанындағы Құқықтық статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген
мәлімдемесіне сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-
2013) жылда 16 млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей:
126433 (2007 ж.), 125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.),
205131 (2011ж.), 284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.). Бұл жерде тек жалпы
қылмыс саны көрсетілген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің Республикамызда бұл мәселенің
жекелеген жақтарын Г.И.Баймурзин, У.С.Джекебаев, Е.І.Қайыржанов, И.И.Рогов,
Б.Ж.Жүнісов, Р.Т.Нұртаев, И.Ш.Борчашвили, Р.И.Судакова, Г.Д.Тленшиева,
С.М.Рахметов, И.Мауленов, Р.Е.Қайдаров, Е.О.Алауханов және басқалардың
ғылыми еңбектерінде көрсетілді. Жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеулері
сонымен қатар сот тергеу тәжірбиесі көрсеткендей қылмыстың жасалу сатыларын
зерттеуді қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қасақана қылмыс істеу
сатыларының түсінігін ашу және қылмыс істеу сатыларының әрбір түрін жеке-
жеке қарастыру және талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қасақана қылмыс істеу сатыларының
жалпы сипаттамасын беру. Сонымен қатар аяқталған қылмыс пен аяқталмаған
қылмыс арасындағы, жазалануға жатпайтын қасақаналықты табу және кейбір
жағдайларда жазалануға жататын қылмысқа дайындалу арасындағы, қылмысқа
дайындалу сатысы мен қылмыс жасауға оқталу сатысы арасындағы, қылмыс
істеуден өз еркімен бас тарту мен шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу
арасындағы айырмашылықтарына және аяқталмаған қылмыс үшін жаза
тағайындалғанда ескерілетін жағдайларға көңіл бөлу.
Дипломдық жұмыстың (эмпирикалық) деректік негіздері. Қасақана
қылмыс істеу сатылары туралы мәселені қарастырған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілері және оған түсініктемелер, қылмыстық істер
бойынша Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулылары, оқу
әдебиеттері, ғылыми еңбектер және мерзімді басылымдар қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім,
жеті бөлімшеден, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі және үш
қосымшадан тұрады.
1 Қасақана қылмыс сатыларының жалпы ұғымы
1.1 Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және маңызы
Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 3-бабында қылмыс жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс
құрамының барлық белгілері бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір
негізі болып табылады деп көрсетілген.
Қылмыстық Кодекстің 9-бабының 1-тармағы бойынша осы Кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Заң шығарушы қылмыс ұғымын (ҚР Қылмыстық Кодексі 9-бап), қылмыс
құрамын қылмыстық жауаптылықтың негізі ретінде (ҚР Қылмыстық Кодексі 3-
бап) және қылмыс субъектісін (ҚР Қылмыстық Кодексі 14-бап) анықтау кезінде
аяқталған, яғни жасалып біткен қылмыс туралы айтады. Бұл жағдайдың
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөліміндегі баптардың
баршасына қатысы бар. Бірақ өмірде қайсыбір себептерге байланысты адамның
ойластырған қылмысы аяғына дейін жетпей қалатындығы көп кездеседі. Айталық,
қылмыскер адам өлтіремін деп тапаншамен қаруланды, бірақ осыған байланысты
ұсталды. Болмаса әлгі тапаншамен жәбірленушіні өлтіру мақсатымен оған оқ
атады, бірақ мүлт кетіп, жәбірленуші тірі қалады.
Яғни қылмыс уақыт аралығында және кеңістікте жасалады, басынан
аяғына дейін өзіндік дамудың белгілі бір сатыларына ие болады. Көптеген
қасақана қылмыстар қылмыскердің еркімен қадағаланатын және бағытталатын
күрделі объективтік және психологиялық процестерден құралады. Оны (қасақана
қылмысты) жасар алдында ұзақ уақыт дайындық әрекеттері (ой туындайды,
қасақаналық ниеттер және мақсаттар қалыптасады, дайындалу іс-қимылдары
жүзеге асырылады) жүргізілуі мүмкін, ал одан кейін қылмыс істеу процесінің
өзі жүзеге асырылады. Егер кінәлі қылмыстық ойын ақырына дейін жеткізсе
(мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлау), онда аяқталған қылмыс орын алады. Ал егер
ол өз ниетін толығымен жүзеге асыра алмаса және қылмыскердің әрекеттері
оның еркінен тыс мән-жайлар бойынша тоқтатылған болса, онда бұл жерде
аяқталмаған қылмыс орын алады.
Дайындалу сәтінен бастап толық аяқталғанға дейін қасақана қылмыс
кезеңдерін қылмыс істеу сатылары немесе қылмыстық әрекеттің даму сатылары
деп атайды.
Бұрынғы қылмыстық заңдарға қарағанда Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 24, 25-баптарында алғаш рет қылмыстық
әрекеттің үш сатысы атап көрсетілген. Бірақ Қылмыстық Кодексте қылмыс істеу
сатылары анықтамасын бермейді және осы терминді тікелей қолданбайды.
Осындай түсінікті қылмыстық құқықтың ғылымы және құқық қолданушылық
тәжірибе қалыптастырған. Өйткені қылмыс адам іс-қимылының бір түрі ретінде
осы іс-қимылдың барлық түрлерін қамтиды. Және адамның кез келген
әрекеті сияқты оның қылмыстық әрекеті уақыт аралығында өтеді әрі кеңістікте
қолданылады және бірнеше кезеңдерден тұрады, тұлға іс-қимылының барлық
психофизиологиялық және психикалық белгілеріне ие болады.
Саты ретінде жасалған әрекет сипаты және қылмыстық іс-әрекеттің
тоқтатылу сәті бойынша ерекшеленетін қасақана қылмысты дайындау және жүзеге
асыру кезеңдерін түсіну керек.
Қасақана қылмыс істеу сатылары дегеніміз –бұл заңда анықталған қылмысты
дайындау және оны тікелей жүзеге асыру кезеңдері (қылмыстық әрекеттің даму
кезеңдері).
Ағыбаев А.Н. пікірінше, қылмыс істеу сатылары деп қылмыстың
бір-бірінен тиісті қылмысты жүзеге асырудағы объективтік жағының дамуындағы
және кінәлінің қасақаналықты іске асыру дәрежесіндегі айырмашылықтармен
белгіленетін қылмыстың белгілі бір даму кезеңдері ұғынылады.
Қасақана қылмыс істеу сатыларының тағы бір анықтамасын беруге болады:
бұл қылмыстық ниетті жүзеге асыруға бағытталған кез келген қасақана әрекет.
Қылмыс істеу сатыларының қылмыстық-құқықтық түсінігі қылмыстың
нақты дамуына сәйкес келеді және осы объективтік процесті көрсетеді.
Қылмыс істеу сатылары кінәлі әрекет мазмұны бойынша, қылмыстық ниетті
жүзеге асыру дәрежесі бойынша және криминалды әрекеттің аяқталу сәті
бойынша ерекшеленеді.
Көрсетілген сатыларды анықтау қылмыстың аяқталмаған құрамын құрайтын
қандай да бір әрекет (әрекетсіздік) жасаған адамның қылмыстық жауаптылығы
және жазалануы жөніндегі мәселені шешу үшін қажет.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі іс-әрекеттен
қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамын анықтау болып табылатындықтан,
қылмыс сатыларын белгілеу қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен
айыруға мүмкіндік береді.
Екіншіден, бұл сатыларды құрастыратын іс-әрекеттер қоғамдық
қауіптілігінің әр түрлі дәрежесімен сипатталады. Қайсыбір сатысы қылмыстың
аяқталуына неғұрлым жақынырақ тұрса, адамның істеген іс-әрекеті (әрекет
немесе әрекетсіздік) соғұрлым қауіптірек болып табылады, ал бұл жағдай,
әрине, жаза тағайындарда ескерілуі керек [3].
Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін
қоғамға зиянды мүдделерді, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа
алады. Яғни адам қылмыс істеу үшін, ең алдымен, өзінің психологиялық ой-
ниетін қалыптастырады. Бұл адамның ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді.
Бірақ осы сезім, ой-ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы
сырттай көрініс бермеуі де мүмкін. Сондықтан да адамның мұндай сыртқа
шықпаған ішкі жан-дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс
бермеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни мұндай психологиялық сана-
сезім, жалаң ой, қиял қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол үшін
қылмыстық жауаптылық жоқ.
Бірақ көптеген авторлар ой-ниеттің қалыптасуын қылмыс істеу
сатыларының алғашқы сатысы ретінде қарастырған. Егер тарихқа көз жүгіртсек,
ерте және орта ғасырларда қылмыстық ниетті қылмыс деп тану тәжірибеде жиі
кездеседі. Мысалы, 1845 жылғы Жаза туралы ереженің 241-бабында қылмыстық
ниет үшін қылмыстық жауаптылық көзделген.
Қылмыстық құқықтың қазіргі ғылымы осындай қағиданы жоққа шығарады және
ниеттің қалыптасуы қылмыстық-құқықтық қатынастардың пәні бола алмайды деп
көрсетеді. Жалпыға белгілі қылмыстық құқықтың қағидасы бойынша
cogitationis poenam nemo patitur (ой жазаланбайды). Қылмыстық ниет
қалыптасудың жазаланбайтындығы ой мен пікір еркіндігі туралы конституциялық
кепілдіктен туындайды.
Сонымен қылмыс істеуге ниеттің қалыптасуы қандай да бір қылмысты
істеу тілегін білдіру ретінде түсініледі, бірақ оны жүзеге асыруға
бағытталған әрекеттер жасалынбайды. Осындай түсінік қылмыс – бұл, ең
алдымен, адамның қоғамға қауіпті әрекеті немесе әректсіздігі деп көрсеткен
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабымен (Қылмыс ұғымы)
сәйкес келмейді. Яғни сөз жүзінде айтылған, түсінде көрген, қияли пиғылдар
қылмыс деп саналмайды. Өйткені мұндай жалаң ойдан, қасақаналық ниеттен
қылмыстық заң қорғайтын объектіге ешқандай зиян келмейді және зиян
келтірілу қаупі болуы да мүмкін емес. Себебі, жалаң ой, пиғыл, ниет, қиял
нақты іс-әрекетпен ұштаспайды, іс-әрекет арқылы сыртқа шықпайды, адамның
ішінде ғана қалады. Сондықтан да қылмыстық ойдың болуы қылмыс істеу
сатысына жатпайды. Ол қылмыстық заң шекарасынан тысқары жатады және
жауаптылық туындатпайды. Мысалы, азамат Б. өзінің жүйелі түрде жұмыстан
кешігуіне байланысты кадрлар бөлімінің директорының орынбасары тарапынан
бірнеше рет сөгіс алады. Директордың орынбасарына кектенген Б. оны өлтіруді
немесе кемтар етуді ойлайды. Бірақ өзінің қасақаналық ниетін жүзеге асыру
үшін азамат Б. ешқандай әрекеттер жүзеге асырмайды [4].
Дегенмен қасақаналық ниетті табу болуы мүмкін қылмыстардың
алдын алу тәжірибесінде маңызды орын алады. Әсіресе бұл ерекше ауыр зардап
туындататын ұйымдасу, кәсіби, қылмыстың қайталануы, топтасу тәрізді
қылмыстылықтың неғұрлым ауыр нысандарына қатысты қолданылады. Негізінде
анықтау органдарының міндетіне қылмыстарды ашу ғана емес, сонымен қатар
олардың алдын алу және профилактикасы кіреді. Қандай да бір тұлғаның
қоғамға қауіпті және заңға қайшы қылық істеу туралы ниет білдіруі аталған
орган қызметкерлеріне осындай тұлғаларға қатысты олардың ниеттері қылмыс
істеуге айналып кетпес үшін қажетті шаралар жүргізуге мүмкіндік береді [5].
Қылмыстық ой, ниетті қорқыту арқылы ауыр қылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды. Қорқыту қоғамға қауіпті әрекетті білдіреді және
заңмен қудаланады. Қорқыту жәбірленушіге психикалық зиян келтіретіндіктен
қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Мысалы, өлтіремін деп немесе денсаулыққа
ауыр зиян келтіремін деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 112-бап), өкімет
өкілінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты оған немесе оның
жақындарына қатысты өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз күш қолдану немесе
күш қолданбақ болып қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 321-бап), істің немесе
материалдың сотта қаралуына байланысты судьяға, сол сияқты оның туыстарына
қатысты өлтіремін деп, денсаулыққа ауыр зиян келтірумен, мүлкін бүлдірумен
немесе жоюмен қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 341-бап), куәгерді,
жәбірленушіні, сарапшыны, аудармашыны бопсалаумен, өлтіремін, денсаулығына
зиян келтіремін деп осы адамдардың немесе олардың туыстарының мүлкін жоямын
деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 354-бабының 2-тармағы), бастыққа, сол
сияқты әскери қызмет бойынша өзіне жүктелген міндетті атқарушы өзге
адамдарды күш қолданамын деп қорқыту (ҚР Қылмыстық Кодексі 368-бап), т.б.
Мұндай қорқытулар аяқталған қылмыстың құрамын құрайды. Осы қылмыстарды
істеуші субъектілер жәбірленушіге психикалық зиян келтіру жолымен қылмыстық
ойын белгілі бір іс-әрекетпен байланыстыру арқылы аяқталған қылмыстың
құрамын жасайды. Сонымен,
– Қылмыс істеуге ниеттің қалыптасуы қылмыстық-құқықтық қатынас шегінен тыс
жатады;
– Қылмыстық ой, ниет қылмыс істеу сатысына жатпайды, өйткені қылмыстық
нәтижеге жету үшін ешбір қолайлы жағдай туындатпайды. Яғни, адамның ой-
пиғылының ашылуы, білінуі, мәлімденуі
өзінен-өзі заңмен қорғалатын объектіге зиянды зардабын тигізбейді.
Сондықтан оның қоғамдық қауіптілігі жоқ және қылмыс істеу сатысына
жатпайды;
– Қылмыстық ниет пен қылмыстық заңда көзделген қорқыту бір-бірімен
шатастыруға болмайтын екі түрлі түсінік.
Қылмыстық заң бойынша қасақана қылмыстың өз дамуында өтетін үш сатысын
бөліп қарастыруға болады:
Қылмысқа дайындалу (ілгеріде істеу үшін қолайлы жағдай қалыптастыру),
Қылмыс жасауға оқталу (қылмысты істеуге тікелей бағытталған және сондықтан
да объектіге зиян келтіруі мүмкін әрекеттер),
Аяқталған қылмыс (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше
бөлімінің тиісті нормасында көзделген нақты қылмыс құрамының барлық
белгілерін қамтитын тұлғамен жасалған әрекеттер). (Қосымша №1).
Қылмыс сатылары ретінде қылмыстың өз дамуында басынан (дайындалу
әрекеттері) аяғына (қоғамға қауіпті салдардың туындауы) дейін өту
кезеңдерін түсіну керек [6]. Олар бір-бірінен сипаты және кінәлі әрекет
мазмұны бойынша, сонымен қатар криминалды әрекеттің аяқталу деңгейі бойынша
ерекшеленеді. Яғни қылмыс істеу сатылары бір-бірінен объективтік белгісі
арқылы – қылмыстық әрекеттің аяқталу сәтімен ерекшеленеді.
Қасақана қылмыс сатыларының ғана қылмыстық-құқықтық маңызы бар. Әрине
абайсыз қылмыстар да уақыт бойынша созылады. Бірақ қылмыстық-құқықтық
қатынастарда белгілі бір салдар туындағанға дейін абайсыз қылықтардың
маңызы болмағандықтан, оларды істеу сатылары туралы сөз болмайды.
Қылмыс істеудің бірінші сатысы қылмыс істеуге жағдай
қалыптастыратын дайындау әрекеттері, яғни қылмысқа дайындалу сатысы болып
табылады. Қылмысқа даярланғандық үшін қылмыстық жауапкершілік қылмыс істеу
үшін құралдар немесе қаруларды іздестірген, әзірлеген немесе бейімдеп
жасаған, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не
қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдай туғызған реттерде туындайды.
Мысалы, адамды өлтіру үшін у дәрі дайындайды, мылтық сатып алады, жоспар
жасап қылмыс жасайтын жерді, жағдайды анықтайды, қылмысқа қатысушыларды
іздестіреді, жәбірленушінің келіп-кету жолдарын анықтап ізіне түседі, т.б.
әрекеттер жасайды. Мысалы, азамат С. інісі Қ.-ны ұрып кеткен ауыл
жігіттерінен кегін алу үшін туыстары Л. және М.-мен алдын ала сөз
байласады, кездесетін жерлерін белгілейді. Бірақ олардың ниеттерін біліп
қойған ауылдың учаскелік инспекторы қылмыстың алдын алады [7].
Осындай қажетті жағдайларды жасағаннан кейін қылмыстың субъектісі
қылмыс істеудің екінші сатысына – қылмыс жасауға оқталу сатысына көшеді,
яғни қылмыс құрамын орындауға тікелей бағытталған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөліміндегі
жеке құрамдарда көрсетілген іс-әрекеттерді істейді. Яғни қылмыстың
субъектісі тікелей қасақана қылмыстық іс-әрекеттерді істеуге кіріседі,
бірақ та субъектінің еркінен тыс жағдайларға байланысты қылмыс ақырына
дейін жеткізілмей қалады. Мысалы, біреуді өлтіремін деп оған жанды жерінен
пышақ салады, бірақ дәрігердің дер кезінде көмек көрсетуі нәтижесінде ол
тірі қалады немесе қас адамын өлтіремін деп оған у дәрі береді, бірақ адам
кездейсоқ себеппен өлмей тірі қалады. Мәселен, түрмеден қашып шыққан Г.
кездейсоқ өзімен бірге бұрын түрмеде болған, бірақ жаза мерзімі бітіп,
бостандыққа шыққан азамат Х.-ны кездестіреді. Өзі туралы құқық қорғау
органдарына хабарлап, тығылып жатқан жерін көрсетіп қояды деп қорыққан Г.
Х.-ға қалтасында жүрген пышақпен жарақаттар келтіреді. Бірақ дер кезінде
көрсетілген дәрігерлік көмектің арқасында Х. өлімнен құтқарылады [8].
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс істеудің алғашқы екі сатысы (қылмысқа
дайындалу және қылмыс жасауға оқталу) аяқталмаған қылмысты құрайды және
оларды кейде ортақ терминмен алдын ала қылмыстық әрекет деп атау орын
алған [9]. Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу қылмыс аяқталғанға
дейін және оны жүзеге асыру үшін жасалады. Осы екі сатыға да тән белгілер:
қылмыстық мінез-құлықтың субъектінің еркінен тыс жағдайларға байланысты
аяғына дейін жеткізілмеуі, субъективтік жағынан осы екі сатыдағы
қылмыстардың тікелей қасақаналықпен істелуі. Осы сатыларды бөліп қарастыру
істелген қылмысқа дұрыс құқықтық баға беру үшін, оны топтастыру үшін,
сонымен қатар қылмыстық жауаптылықты дараландыру үшін қажет.
Аяқталмаған қылмысқа қылмыстық іс-қимылдың екі түрі жатады:
Тұлғаның еркінен тыс жағдайлар бойынша үзілген қылмыстар. Қылмысқа
дайындалу және қылмыс жасауға оқталу сатылары тұлға еркінен тыс жағдайлар
бойынша үзілген қылмыс түрлерін құрайды. Мысалы, мас күйінде М. деген
азамат кешке қарай саябақта қыдырып жүрген азаматша О.-ны ұстап алып,
зорламақшы болады. Бірақ жақындап келе жатқан бейтаныс адамдарды көріп,
қылмыстық ниетін жүзеге асырмай, қашып кетеді.
Кінәлінің өз еркімен үзілген қылмыстар. Осы санатқа қылмысты
аяғына дейін жеткізуден өз еркімен бас тарту кіреді. Бұл ретте аяқталмаған
қылмыс ниеттері әр түрлі болуы мүмкін, тек бас тарту шын мәнінде өз еркімен
болуы қажет және қылмыстан біржола бас тартуы қажет. Мәселен, жоғарыда
аталған қылмыстық әрекетте азамат М. жәбірленушінің жылап, өзіне тиіспеуін
өтінген кезде аяушылық сезімі оянып, азаматша О.-ны босатып жібереді. Бұл
жағдайда азамат М.-ға өзінің қылмыстық ниетін ақырына дейін жеткізуге ешкім
кедергі болған жоқ, ол қылмыстан өз еркімен және біржола бас тартты [10].
Қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу тек мақсатты қылмыстық
әрекеттерде орын алады. Бұл сатылар тек тікелей қасақаналықпен жасалатын
қылмыстарда көрініс табады, яғни адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы
мүмкін екенін алдын ала біледі және осы зардаптардың болуын тілейтіндіктен
қылмысқа күні бұрын дайындалады (қылмысты ұйымдастырады, жоспар құрады,
т.б.) және қылмыс жасауға оқталады. Ал абайсызда жасалатын қылмыстарда,
сондай-ақ жанама қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда қылмысқа дайындалу
және қылмыс жасауға оқталу сатылары орын алуы мүмкін емес. Өйткені қоғамға
қауіпті зардаптардың болуын тілемегендіктен кінәлі адам қылмысқа
дайындалмайды және оған оқталмайды да. Бұл ретте қылмыстың қоғамға қауіпті
зардаптары оның қылмыстық әрекетінің мақсатын құрамайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 25-бабы аяқталған қылмыс
түсінігін береді. Егер адам жасаған әрекетте осы Кодекстің Ерекше бөлімінің
нақты нормасымен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері болса, қылмыс
аяқталған деп танылады.
Аяқталған қылмысты өзге сатылардан ерекшелендіретін мәнді белгісі
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті объективтік және
субъективтік жағынан толығымен жүзеге асыру болып табылады. Қылмыстық
әрекеттің объектісі және субъектісі аяқталған қылмыс үшін де, аяқталмаған
қылмыс үшін де бірдей болып келеді.
Қылмыстың аяқталу уақыты әрбір қылмыс құрамының құрылысының ерекшелігіне
байланысты әр түрлі болады.
Материалдық құрамдарда қылмысты аяқталған деп тану үшін құқық
бұзушылықтың субъектісінің әрекеттерінің нәтижесінде нақты қылмыстық
зардаптың іс жүзінде туындауы қажет. Мысалы, адам өлтіру (ҚР Қылмыстық
Кодексі 96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚР Қылмыстық
Кодексі 103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (ҚР
Қылмыстық Кодексі 104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (ҚР
Қылмыстық Кодексі 105-бап), ұрлық (ҚР Қылмыстық Кодексі 175-бап), т.б.
Формальдық құрамдарда қылмыстық зардаптың туындауы қылмыстың
қажетті белгісі ретінде орын алмайтындықтан заң диспозициясында көзделген
әрекетті істесе жеткілікті, яғни нақты нормада көзделген қол сұғушылық
объектісін қауіпті жағдайда қалдыратын әрекет немесе әрекетсіздік істелген
сәттен бастап қылмыс аяқталды деп есептеледі. Мысалы, жала жабу (ҚР
Қылмыстық Кодексі 129-бап), пара алу (ҚР Қылмыстық Кодексі 311-бап), пара
беру (ҚР Қылмыстық Кодексі 312-бап), қашқындық (ҚР Қылмыстық Кодексі 373-
бап), т.б.
Қысқартылған (келте) құрамдарда қылмыстың аяқталу сәті қылмыстық
әрекеттің істелуінің ерте сатыларына – қылмысқа дайындалу мен қылмыс
жасауға оқталу сатыларына шегіндіріледі, яғни қылмыстық әрекеттің басталуы
мен қылмыстың аяқталу сәті сәйкес келеді. Мысалы, бандитизм (ҚР Қылмыстық
Кодексі 237-бап) – қылмысқа дайындалу сатысында; адамның иммун тапшылығы
вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы (ҚР Қылмыстық Кодексі 116-бап), мемлекет немесе
қоғам қайраткерінің өміріне қастандық жасау (ҚР Қылмыстық Кодексі 167-бап)
– қылмыс жасауға оқталу сатысында аяқталған қылмыс деп танылады.
Барлық материалдық және формальдық құрамды қасақана қылмыстарда
қылмыс істеу сатылары орын алады. Ал қысқартылған (келте) құрамды
қылмыстарда тек оқталу немесе тек дайындалу сатысы орын алуы мүмкін [11].
Қылмыстық әрекеттің барлық сатылары дербес болып келеді және
объективтік нақтылықта олардың өзара мәнді айырмашылықтары бар: дайындалу –
қылмыстық мақсатты жүзеге асыруға дайындық сатысы, оқталу – осындай
мақсатты тікелей жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерді орындау сатысы,
аяқталған қылмыс – осы мақсатқа жету (әдетте, қылмыстық нәтижеге жету)
сатысы. Қылмыстың үш сатысы бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді.
Олардың байланысы барлық сатылардың субъективтік белгісінің – тікелей
қасақаналықтың ортақ болуынан көрінеді.
Қылмыс істеудің үш сатысын ажырату әр қылмыс өзінің даму барысында
көрсетілген сатылардың бәрінен міндетті түрде өтеді деген сөз емес.
Мәселен, қылмыстың алғашқы сатыдан өтпей-ақ, дайындық әрекеттерінсіз
жасалатын кездері аз емес. Кейде кінәлі тек бірінші сатыны (қылмысқа
дайындалу) немесе тек екінші сатыны (қылмыс жасауға оқталу) жүзеге асырады
және осымен оның еркіне байланысты емес жағдайлар бойынша кінәлінің
қылмыстық әрекеттері тоқтатылуы мүмкін.
Егер оған дайындалу әрекеттері және оқталу жүзеге асырылған
аяқталған қылмыс істелсе, онда алғашқы екі саты үшіншісінің құрамында
кетеді және қылмыстық жауаптылық тек аяқталған қылмыс үшін туындайды.
Мәселен, Р. қарақшылық қылмыс жасау мақсатында базардан оқ-дәрімен қоса
атуға арналған қолдан жасалған тапанша сатып алады да, оны заңсыз түрде
өзімен бірге алып жүреді, әрі заңсыз түрде өзі тұратын пәтерде сақтайды.
Ондағы мақсаты Центр ЛТД жаупкершілігі шектеулі серіктестігіне қарақшылық
шабуыл жасау еді. Ол өзіне серік ретінде К.-ны тартады. Олар алдағы
жасайтын қарақшылық шабуылдың жоспарын жасайды. Ол бойынша олар, ең
алдымен, Центр ЛТД жаупкершілігі шектеулі серіктестігінің жұмыс барысын,
күзетшілердің ауысу мерзімін, кіріп-шығатын есік-тесіктерін бақылайды...
Екі күзетші фирма аумағын қарауға орындарын тастап шыққан кезде К. және Р.
қорадан қарғып түсіп, сейф тұрған мекеменің ішіне кіреді. Сол кезде іштегі
күзетшінің қолындағы винтовкамен қарақшыларға қарсылық көрсетуге шамасын
келтірмей, Р. оны қолындағы тапаншамен басына қарай атып тастайды және аса
көп мөлшерде сейфтен ақша ұрлап, қылмыс орнынан қашып кетеді. Іштегі
күзетшіні өлімнен аман алып қалады, алайда оның тілі мен үш күрек тісіне
зақым келеді[12].
Осы мысалдан К. және Р.-дың қылмысқа алдын ала дайындалғанын
(қылмыс қаруын іздестіру және қылмысқа қатысушыларды іздестіру, жоспар
құру, қылмыс объектісін зерттеу), қылмыс жасауға оқталғанын (ақша ұрлау
үшін мекеме ішіне ену, күзетішіні қасақана өлтіру мақсатында ату) және
қылмыстың аяқталғанын (ақшаны ұрлап қылмыс орнынан қашып кету) көруге
болады, яғни қылмыстық әрекет барлық сатылардан өтті. Бірақ қылмысты
саралаған кезде ол аяқталған қылмыс ретінде сараланады және қылмыстық
жауаптылық тек аяқталған қылмыс үшін тағайындалады.
Сонымен, қылмыс жасауға оқталу қылмысқа дайындалу сатысын сіңірсе, ал
аяқталған қылмыс алдыңғы екі сатыны да бойына сіңіреді. Бұл тұрғыда сот
тәжірибесі алдағы саты кейінгі сатының ауқымында кетеді дегенге табан
тірейді.
Қылмыс үш (немесе екі) сатыдан өткенде де, өз алдына қылмыстық-
құқықтық маңызға тек соңғы сатыда ғана ие болады. Ал қылмысқа дайындалу
және қылмыс жасауға оқталу сатылары қылмыстық әрекет бірінші немесе екінші
сатымен шектелгенде ғана өз алдына қылмыстық-құқықтық маңызға ие болады.
1.2 Қасақаналық және оның түрлері
Қылмыстық заңда кінәнің екі түрі –қасақаналық және
абайсыздық көрсетілген. Сот – тергеу тәжірибесінде және қылмыстық заңдарда
ең көп кездесетін кінәнің нысаны қасақаналық болып табылады.
Қасақаналықтың мазмұны Қылмыстық кодекстің 20-шы бабының 1-ші
бөлімінде көрсетілген. Мұнда тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады делінген.
Қылмысты қасақана істеу тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жүзеге асырылады.
Қылмыстық занда және сот-тергеу практикасында ең көп
кездесетін кінәнің нысаны қасақаналық болып табылады. Кінәнің касақаналық
нысанын дәлме-дәл анықтаудың зандылық маңызы ерекше. Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсанда қабылдаған Азаматтардың
өмірі мен денсаулығына қарсы әрекетгер үшін жауапкершілікті реттейтін
зандарды соттардың колдануы туралы қаулысында басқа да мән-жайларды
анықтаумен бірге соттар жаза тағайындағанда қасақаналық түрін, істелген
қылмыстың ниеті мен максатын ескеруге міндетті, деп көрсетілген.
Қасақаналықтың мазмұны Қылмыстық кодекстің 20-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген. Мұнда;тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет касақана
жасалған қылмыс деп танылады делінген.
Қылмысты қасақана істеу тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жүзеге асырылады., Қасақаналықтың үғымы негізінен екі түрлі элементтен
интеллектуалдық және еріктілік кезеңнен құралады. Өзінің әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті мәнін сезіну және сана-сезім арқылы өтетін
оның қоғамға зиянды зардабын болжау касаканалыктың интеллектуалдық (сезім)
кезенін құрайды.
Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру
еріктілік кезеңі деп аталады. Істелетін іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін
сезіну қасаканалықтың қажетті элементі болып табылады, мұндай элементтің
болмауының өзі кінәліліктің болмағандығын дәлелдейді.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін сезіну деп сол әрекет не-месе
әрекетсіздіктен тікелей туындайтын зардаптың мәнісін және мазмұнын түсінуді
айтамыз.
Адам өзі белгілі бір қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеу кезінде өзінің
қылмыстық заң қорғайтын қандай объектіге қол сұғатынын, одан келтірілетін
зиянды, сондай-ақ осы іс-әрекеттің жүзеге асырылу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайы сияқты мән-жайларды ой елегінен еткізіп, елестетеді. Осы
компонентгердің барлығының да кінәлінің санасы арқылы елестетілуі, оның іс-
әрекетінің белгілі бір әлеуметтік игілікке карсы бағытталғанын, нәтижесінде
одан қоғамдық қатынастар жүйелеріне зиян келетінін, яғни оның қоғамға
қауіптілігін сезінуге мүмкіндік береді.
Әрбір адам өзінің саналы ойына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне,
құқылық мәдениетіне сәйкес өзінің іс-әрекетінің қоғам-ға қауіптілігін
сезінуге қабілетті болып табылады.
Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін сезінуді қылмыстық заң тыйым
салған, оған қайшы іс-әрекетгерді істеуді сезумен теңестіруге болмайды.
Қасақана қылмыс істегендердің басым көпшілігі өзінің іс-әрекетінің
қылмыстық заңға кайшы екенін сезеді. Бірақ та кылмыстык, заң тыйым салған
әрекет немесе әрекетсіздікті білмей істейтін жәйттер де кездесіп калуы
мүмкін. Мысалы, түзеу мекемелерінде, тергеу изоляторларында, тәрбиелеу және
емдеу профилакторийлерінде ұстайтын адамдар ішімдіктерін, дәрілік немесе
есірткі заттарды, сондай-ақ беруге тыйым салынған басқа да бұйымдарды қарап
тексеруден жасырып беру немесе кез келген әдіспен беруге әрекеттенудің қыл-
мыстық заңтыйым салған, жазалайтын әрекет екенін әркім біле бермейді. Соған
карамастан адамның мұндай әрекеті қасақана қылмыс істегендік болып
есептелінеді.
Өйткені, іс-әрекеттің қылмыстық заңға қайшылығын сезінуді заң шығарушы
қасақаналықтың белгісі ретінде арнайы көрсетпеген. Дегенмен де кейбір
ретгерде заң шығарушы іс-әрекеттің касақана қылмыс құрамына жатқызылуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың шарты ретінде кінәлінің өзінің іс-әрекетінің
қылмыстық заңға қайшы екендігін сезінуін тиісті қыл-мыстық құқылық нормада
тікелей атап көрсетеді. [13]
Мысалы, біреуді біле тұра заңсыз тұткынға немесе қамауға алу,
анықтама, тергеу, прокуратура немесе срт органдарының біреуді біле тұра
заңсыз қылмыстык жауапқа тартуы, әкімшілік шараларды қолданғаннан кейін
тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде тыйым салынған
мерзімде заңсыз аң аулау.
Қасақаналықтың интеллектуалдық элементін сипаттайтын бір
қажетті белгісі, қылмыс субъектісінің өзінің әрекетінен немесе
әрекетсіздігінен болатын зиянды зардабын болжауы болып табылады. Егер
айыпкер мұндай зардаптың болуын болжамаса және болжауға мүмкіндігі болмаса,
ол қылмыстық жаза-лауға тартылмайды. Қоғамға зиянды зардаптың тууын болжау
деп кінәлінің өзінің іс-әрекетінен туындайтын, қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға келтірілетін зиянды оймен елестету болып табылады.
Тікелей қасақаналықта болжаудың мазмұнын іс-әрекеті арқылы келтірілген
зардаптың накты түрлері, оның қоғамға зияндылығы, сондай-ак, осы іс-
әрекетпен келтірілген зардаптың арасындағы себепті байланыстың өрбуі сияқты
белгілер құрайды.
Тікелей қасақаналықта қоғамға қауіпті зардаптың тууының болмай
қалмайтындығы болжанады. Белгілі бір зардап келтіруге ниет еткен адам
езінің ниетінің сөзсіз іске асатындығына кәміл сенеді және туындайтын
зардапты ой-сана арқылы елестетіп, оның сөз жоқ болмай қалмайтындығына кез
жеткізеді. Кейбір реттерде ғана тікелей касақаналықпен кылмыс істеген-де
қоғамға қауіпті зардап сөзсіз болатын түрде емес, тек қана нақты мүмкін
болатын зардап ретінде болжануы мүмкін.
Мысалы, жүріп келе жатқан поездан жәбірленушіні лактырған адам өзінің
қылмысының нәтижесі — құрбанының өлуі немесе оның кез келген дәрежедегі
дене жаракатын алатындығын сезеді. Мұндай жағдайда істелген әрекеттің
нәтижесінен кісі өлімін тілеу занды құбылыс болғанымен, кісі өлімініңорын
алуы сөзсіз түрде емес, бірақта әйтеуір жүзеге асатындай болып елестейді
немесе кінәлі адам езінен біршама кашықтықта тұрған адамды әдейілеп кездеп
атқанда, ол жәбірленушінің өлуінің нақты мүмкін болатынын ғана болжайды.
Қоғамға зиянды зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде
жол беру тікелей қасақаналықтың еріктілік элементін кұрайды.
Тілеу — бұл белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жету деген ерік білдірушілік
болып табылады. Тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың болуын
тілеу, әр түрлі нысанда көрінуі мүмкін:
а) Қоғамға зиянды зардап келтіру кінәлінін, түпкі максаты немесе коғамға
зиянды зардап түпкі мақсатқа жетудің қажетті құралы болса я болмаса, б)
қоғамға зиянды зардап кінәлі адам үшін түпкі мақсатқа жетудің белгілі бір
сатысы болуы мүмкін.
Қылмыстық занда касақаналықтың анықтамасы материалдық құрамдағы
қылмыстарға арналып берілген. Формалъдық құрамдағы кылмыс үшін
қасақаналықтың мазмұнын осы тұрғыда қылмыстардың объективтік жағының
белгісі болып табылатын істелген қоғамға кауіпті әрекет немесе
әрекетсіздіктің қоғамға зияндылығын сезу ғана жеткілікті болып табылады.
Қылмыстың зардабы формалъдык құрамдағы қылмыстардың объективтік жағының
міндетті белгісі болмайтындықтан, кінәлі адамнан мұндай жағдайда қоғамға
зиянды зардаптың болуын болжауды талап етуге болмайды.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның коғамдык кауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
кылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не
бұған немқұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады: (20-
бап). Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті
мәнін білудің айырмашылығы жоқ, екеуінде де бірдей.
Жанама қасақаналықтағы қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей
қасақаналықпен болжауға қарағанда айырмашылығы бар.
Егер тікелей қасақаналықта қоғамға зиянды зардаптың болуы мүмкін
екенін немесе болмай коймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта
қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін
зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасақаналықтың
интеллектуалдық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу
және қоғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау арқылы сипатгалады.
Жанама қасаканалықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың
болуына немқұрайды карап саналы түрде жол беру арқылы кәрінеді. Жанама
қасаканалық тікелей қасақаналықтан негізінен осы еріктілік белгі бойынша
ерекшеленеді. Тікелей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді.
Жанама қасақаналықта, тікелей қасақаналыққа қарағанда кінәлі адам зардаптың
болуын тілемегенімен, бірақ оның болуына саналы немесе немқұрайды түрде жол
береді.
Қоғамға зиянды зардапка саналы, немқұрайды түрде жол беру деп
кінәлінің сол зардаптың болу мүмкіндігін болжауын және оны тойтаруды
ойланбауын, яғни жүзеге асуына немқұрайдылықпен парықсыз қарауды айтамыз.
Мәліков облыстык соттың үкімімен кісі өлтіруге (ҚК — 24, 96-бап, 2-бөлік,
б тармағы) оқталғандығы үшін төмендегі жағдайда сотталған. Жәбірленуші
Шәріпов сотталған Мәліковтен түнде ұрланған екі қап жемді коймасына әкеліп
қоюды ұсынады.
Осы үшін кек алуды кездеген Мәліков фермаға келіп, Шәріповтың желке
тұсынан пышак салып, екінші рет пышақ кезеген, бірақ жәбірленушінің
қарсылық көрсетуі нәтижесінде соңғы соккы жеңілдеу тиген. Мәліковтың өз
әрекетін одан ары жалғастыруына сол жерде тұрған біраз адамдар жол
бермеген. Мәліковтың әрекетін Жоғарғы Сотгың Қылмыстық істер
қарайтын алқасы 24, 96-бап II бөлігі б тармағынан 103-баптың 3-белігіне
(денеге қасақа-на ауыр зиян келтіру) жатқызып, қайта саралаған. Сот
үкімінде Мәліков жәбірленушінің желкесіне пышақ салып, екінші мәрте ұруға
ұмтыла отырып, өзінің іс-әрекетінің коғамға зиянды зар-дабын сезеді,
жәбірленушінің өлетінін болжайды және оған саналы түрде жол береді, яғни
жанама кдсақаналыкпен әрекет жасаған деп көрсетілген.
Мұндай қорытындымен келіспеген Жоғарғы Сотгың Президиумы кассациялық
ұйғаруды бұзып, облыстық сотгың үкімін күшінде қалдыра отырып өз қаулысын-
да кінәлінің қасақаналығының мазмұнын анықтауда сот істелген қылмыстың
барлық мән-жайлар жиынтығын, сондай-ак. қылмыстық тәсілін және колданылған
қаруын, дене жарақаты-ның адам өміріне маңызды органына келтірілуі сипатын,
санын, кінәлінің қылмыстық әрекетгі тоқтату себептерін еске алуы қажет деп
көрсетті.
Осы іс бойынша қылмыстың нақтылы істелу жағдайлары: пышақпен адамның
өміріне қауіпті жері — желкесіне пышақ салуы, ол әрекетті екінші рет
істеуге әрекет жасау, бірақ жәбірленушінің белсенді түрдегі карсылығына
байланысты, сондай-ақ бөтен адамдардың кінәлінің кылмысты әрекетін тыюға
байланысты, дер кезінде дәрігерлік көмектің нәтижесінде ауыр зардапты
тойтарудың өзі Мәліковтың өз әрекеті-нен жәбірленушінің өлуін тілегенін
және ондай зардаптың сөз жоқ болатындығын болжағанын және соны тілегенін,
яғни тіке-лей қасаканалықпен әрекет істегенін көрсетеді.
Тағы бір мысал: катардағы Әбенов мас болып өзі күзетіп тұрған
постының жанынан қараңғы кезде өтіп бара жатқан Сәрсенов жақка қаратып,
бұзақылық ниетпен автоматтан оқ жаудырған. Сәрсеновтың қолы және аяғы
жарақаттанған. Республика Жоғарғы Сотының әскери коллегиясы Әбеновты жанама
қасақаналықпен кісі өлтіруге бұзақылық ниетпен оқталғандығы үшін кінәлі деп
тапқан. Себебі, ол Сәрсеновке қаратып оқ атқанымен, оны өлтіруді немесе
оған ауыр зардап тілемегенімен, бірақ оның болуына саналы түрде жол берген.
Жанама қасақаналықта қылмыс құрамына тән коғамға зиянды зардапты
болғызу кінәлінің іс-әрекетінің түпкі немесе аралық я болмаса баска
мақсатқа жету құралы болып табылады. Бұлар кінәлінің іс-әрекетінен
туындаған бегде нәтиже болып табылады. Жанама қасақаналыкпен істелген
қылмыстар үшін қоғамға зиянды зардаптың кажеті жоқ, мұндай жолмен істелген
іс-әрекетте зардап келтіру туралы ниет те болмайды. Бірақ алға қойған
мақсатына жету үшін адам осындай зардаптың болу мүмкіндігін теріске
шығармайды, оған саналы түрде жол береді. Сөйтіп, жанама қасақаналықпен
қылмыс істеу тікелей қасаканалықпен қылмыс істеу арқылы жүзеге асырылатын
басқа қылмысты істеуде де кездесіп калады.
Жанама касаканалықтың ерекшелігі сол, ол формалъды қылмыс
құрамында болмайды. Өйткені формалъды қылмыс құрамының объективтік жағы тек
қана қоғамға зиянды іс-әрекеттен (әрекет немесе әрекетсіздік) ғана
құралады. Сол себепті белгілі бір қоғамға зиянды әрекеттің орындалуы мұндай
қылмыс құрамының белгісі ретінде көрсетіл-мейді. Формалъды кылмыс
құрамындағы қылмыстарды істегенде адамның еркі іс-әрекеттің өзіне ғана
бағытталғандықтан тек қана тікелей қасақаналық нысанында жүзеге асады.
Жанама қасақаналықпен кылмысқа даярлану, кылмысқа оқталу, құрамында
арнаулы мақсатгы көрсеткен қылмыстарды істеу, сондай-ак қылмысты
ұйымдастыруды, азғыруды және көмектесуді жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл
тұрғыдағы кылмыстар тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Тікелей және жанама қасақаналыкты бір-бірінен жіктеп бөлудің
қылмысты дұрыс саралауда маңызы ерекше. Көптеген қылмыстар тек қана тікелей
қасақаналыкпен істеледі. Жанама адсақаналықты дұрыс аныктау оны
менмендікпен істелетін кінәнің абайсыздык нысанынан дұрыс ажыратуға да
мүмкіндік береді.
Қасақаналықтың осы екі түрін бірінен-бірін ажырата білу
қылмыстық-құқылық нормаларды дұрыс қолдану үшін, кінәнің дәрежесін анықтау
үшін, іс-әрекеттің коғамға зияндылығының дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының, қылмыстық жауаптылық пен жазаны саралау үшін өте қажет.
Қылмыстық заң (20-бап) қасақаналықтың тек кана екі түрінің
тікелей және жанама қасақаналықтың ғана анықтамасын береді. Қылмыстық құкық
теориясы және сот тәжірибесі қасақаналықтың баска түрлерін бөліп көрсетеді.
Пайда болу мерзіміне карай қасақаналық алдын ала ойластырылған немесе табан
астында пайда болған қасақаналық болып бөлінеді. Алдын ала (күні бұрын)
ойлаудан туатын касақаналықта кінәлі адам қылмыс істеуден бұрын, ол туралы
күні бүрын ойланып, сол ойын аздаған уақыт өткізіп алып іске асырушылык
жатады.
Алдын ала ойлау мен сол ойды жүзеге асыру аралығында кінәлі адам
кылмысты істеудің жоспарын ойластырады, қол сұғылатын объектіні, қыл-мыстың
затын тандайды, ойын жүзеге асырудың тәсілін анықтайды. Көп жағдайларда
адамның алдын ала ойлау арқылы істеген къшмысының дәл осындай қылмысты
табан асты пайда болған қасаканалықпен істеген адамға қарағанда зияндылық
дәрежесі зор болады.
Өйткені, қылмыс істеуді алдын ала, күні бұрын ойлаған адам оны жүзеге
асыруға дайындалумен бірге, істеген қылмысы үшін жауаптылықтан қалай
құтылудың да амалын қарастырады. Табан асты пайда болған қасақаналықта
қылмыс істеу туралы ниет аяқастынан, кенеттен пайда болып, сол ниет тез
арада іске асады. Табан астында пайда болған қасақаналық жай және
аффектілік болуы мүмкін.
Табан астында пайда болған жай қасақаналыққа кінәлінің қылмыс істеу
туралы ниеті оның, өзінің дені дұрыс күйінде пайда болып, сол ниетгің сол
арада тез не болмашы уакыттан соң іске асырылуы болып табылады.
Аффектілік қасақаналыкка жәбірленушінің тарапынан кінәліге немесе онын,
жақындарына заңсыз күш жұмсау немесе тіл тигізіп, қатты қорлау салдарынан
табанда болған жан күйзелісі үстінде ашуға байланысты болған касақаналық
жатады. Мысалы, жан күйзелу жағдайын-да жасаған ашумен болған адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz