Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық қуатты нығайтудың негізгі факторы ретінде
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХI ғасырдың басында Қазақстан Республикасында болып жатқан күрделі саяси, қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық үрдістерден туындайтын әралуан қайшылықтардың мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның жан-жақты дамуына кедергі жасайды.
Әртүрлі қайшылықтардың алдын алу және оларды болдырмау тек мемлекет деңгейімен шектелмейді, сонымен қатар менталитет шеңберінде де айқындауды қажет етеді. Әйгілі АҚШ ғалымы Т.С.Кун парадигма мәселені таңдауды ғана емес, ол бойынша қабылданатын шешімдердің де сипатын реттеуге тиіс деген.
Осы орайда, экономикалық қауіпсіздік мәселесі әлем бойынша ХХ ғасырдың екінші жартысындағы «постиндустриалдық қоғам» кезеңінде пайда болды. Ол үш бірдей ғылыми бағыттың – «экономика», «қауіпсіздік теориясы» және «саясаттану» - түйіскен жерінде (триада) орналасқан.
1999 жылы «АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің жаңа 100 жылдық стратегиясы» әзірленіп, онда басты үш мақсат көзделген: әскери дайындық аясында қауіпсіздікті нығайту; Американың экономикалық гүлденуіне және басқа елдерде демократияның дамуына ықпал жасау.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – ел тәуелсіздігінің кепілі, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін сақтаудың маңызды тетігі. Экономика әлсіз әрі тиімсіз болса, ішкі және сыртқы қатерлер қысымына шыдау, елдің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын мықты әскерді құру, оны ұстап тұру қиын болады.
2008 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Парламентінің ІІ сессиясын ашқанда «Ендігі біздің міндетіміз – экономикалық қауіпсіздіктің әлде қайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету», деп басып айтқан болатын.
Әлемдік дағдарыс кезінде экономикаға қолдау көрсетуге Президенттің тапсырмасы бойынша 540 миллиард теңгеден астам қаражат бөлінді. Бұл - 2008 жылғы болжанып отырған ІЖӨ көлемінің 3,5 пайызынан асады. Тұрғын үй рыногын тұрақтандыруға 175 миллиард теңгеден астам қаражат бөлініп, бұл қаражат бірінші кезекте үлескерлерге қолдау білдіруге жұмсалды. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығын дамыту үшін 2008 жылы 135 миллиард теңгедей бөлінген.
Шағын және орта бизнесті қолдауға 2008 жылы барлық көздерден 165 миллиард теңгеден астам бөлінді.
2004-2005 жылдары Қазақстан адам дамуының индикаторы бойынша әлемнің 177 мемлекетінің ішінде 78 орында иеленсе, 1990 жылы 54 орында болды. 2009 жылы қазақстандықтардың өмірдің күтілетін ұзақтығы 68,4 жас (әйелдер – 73,3 жас; еркектер – 63,4 жас) болды.
Әртүрлі қайшылықтардың алдын алу және оларды болдырмау тек мемлекет деңгейімен шектелмейді, сонымен қатар менталитет шеңберінде де айқындауды қажет етеді. Әйгілі АҚШ ғалымы Т.С.Кун парадигма мәселені таңдауды ғана емес, ол бойынша қабылданатын шешімдердің де сипатын реттеуге тиіс деген.
Осы орайда, экономикалық қауіпсіздік мәселесі әлем бойынша ХХ ғасырдың екінші жартысындағы «постиндустриалдық қоғам» кезеңінде пайда болды. Ол үш бірдей ғылыми бағыттың – «экономика», «қауіпсіздік теориясы» және «саясаттану» - түйіскен жерінде (триада) орналасқан.
1999 жылы «АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің жаңа 100 жылдық стратегиясы» әзірленіп, онда басты үш мақсат көзделген: әскери дайындық аясында қауіпсіздікті нығайту; Американың экономикалық гүлденуіне және басқа елдерде демократияның дамуына ықпал жасау.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – ел тәуелсіздігінің кепілі, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін сақтаудың маңызды тетігі. Экономика әлсіз әрі тиімсіз болса, ішкі және сыртқы қатерлер қысымына шыдау, елдің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын мықты әскерді құру, оны ұстап тұру қиын болады.
2008 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Парламентінің ІІ сессиясын ашқанда «Ендігі біздің міндетіміз – экономикалық қауіпсіздіктің әлде қайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету», деп басып айтқан болатын.
Әлемдік дағдарыс кезінде экономикаға қолдау көрсетуге Президенттің тапсырмасы бойынша 540 миллиард теңгеден астам қаражат бөлінді. Бұл - 2008 жылғы болжанып отырған ІЖӨ көлемінің 3,5 пайызынан асады. Тұрғын үй рыногын тұрақтандыруға 175 миллиард теңгеден астам қаражат бөлініп, бұл қаражат бірінші кезекте үлескерлерге қолдау білдіруге жұмсалды. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығын дамыту үшін 2008 жылы 135 миллиард теңгедей бөлінген.
Шағын және орта бизнесті қолдауға 2008 жылы барлық көздерден 165 миллиард теңгеден астам бөлінді.
2004-2005 жылдары Қазақстан адам дамуының индикаторы бойынша әлемнің 177 мемлекетінің ішінде 78 орында иеленсе, 1990 жылы 54 орында болды. 2009 жылы қазақстандықтардың өмірдің күтілетін ұзақтығы 68,4 жас (әйелдер – 73,3 жас; еркектер – 63,4 жас) болды.
Монография:
1. Государственное и правовое обеспечение экономической безопасности Республики Казахстан». Алматы: ИД «Мұрагер», 2005. стр. 200.
Мақалалар:
а) ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті бойынша ұсынылған баспалар:
2. Издержки экономических реформ – важнейший фактор угрозы национальной экономической безопасности Республики Казахстан//Саясат.-Алматы, 1999. №8-С-63-69.
3. Стратегия и тактика экономических реформ //Саясат.-Алматы, 2000.№6-7.С.-44-48.
4. О некоторых вопросах по совершенствованию налогового законодательства Республики Казахстан //Статистика, учет и аудит.2000.№4.С-49-53 (Б.Шаяхметовпен бірге).
5. Налоги платят, когда боятся или доверяют//Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана, 2001. №2-С-67-69.
6. Как Казахстан потерял 400 млн. долл. США//Аль Пари.-2001.№4.C.75-80.
7. Действия Правительства и экономический рост в 2000-2001. (I часть) //Аль Пари-2002.-№2-3. С.-3-10.
8. Действия Правительства и экономический рост в 2000-2001. (I-II части) //Саясат-2002.-№2.С-70-79.
9. Казахстанская девальвация тенге: причины и последствия //Евразийское сообщество.2002.-№2.-С.-41-52.
10. Экономическая политика и валютный курс //Саясат.-2002.-№12.-С.-83.
11. Казахстан и ВТО: шансы и упущения //Аль Пари.-2002. № 4-5.С-15-18.
12. Анализ экспортных возможностей Казахстана //Аль Пари.-2002. №6.С-3-7.
13. Государственное обеспечение экономической безопасности США// Фемида.2002.№ 8.С-58-61.
14. Правовое регулирование обеспечения экономической безопасности Республики Казахстан// Фемида.2002.№ 9.С-17-21.
15. Теоретические проблемы правового регулирования экономической безопасности Республики Казахстан//Вестник Университета имени Д.А.Кунаева.2003.№2(7).С.-9-13.
16. Государственное регулирование экономической безопасности США//Казахстанский журнал международного права.2003. №1(9).С-46-57. (И.Арыстанбековпен бірге).
17. Развитие экономической политики в 2002-2003гг.: повторное усиление сырьевой направленности// Экономика и статистика.2004.№ 4. С-9-16.
18. Экономическая политика в сфере иностранных инвестиций//Аль Пари.2004. № 4. С.-17-28.
19. Экономическая политика Казахстана в условиях осуществления программы индустриально-инновационного развития при сохранении инструментов антимонопольного регулирования.//Экономика и статистика. 2004.№ 6.С-9-15.
20. На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть//Аль Пари, 2005.№2(42).С.3-8.
21. Индекс «национальной силы» и экономическая безопасность Казахстана //Analytic.КИСИ при Президенте РК. 2005.№ 4.-С.29-31.
22. «Үкіметтің экономикалық саясаты мен голланд ауруының белгілері», Аль Пари, 2008. № 1-2, 3-7 бет.
ә) шет ел басылымдарында:
23. Некоторые аспекты социально-экономических реформ в Казахстане //Материалы международной научно-практической конференции. Москва. Дипломатическая академия МИД РФ.//Москва.2002. (И.Арыстанбековпен бірге).
24. Экономическая политика Казахстана в условиях высокого уровня иностранных инвестиций//Вопросы экономики. Москва. Институт экономики РАН. 2004.№ 8.С.-110-120.
25. Экономический рост Казахстана в контексте мировой экономики //Вопросы экономики. Москва.Институт экономики РАН. 2006.№11.С.128-139.
26. Качество экономической политики и платежный баланс Казахстана//Вопросы экономики. Москва. Институт экономики РАН. 2008. №12.С.-97-106.
б) басқа мерзімдік баспалар мен ғылыми еңбектер жинақтарындағы жарияланғандар:
27. Необходимо принять концепцию экономической безопасности Республики Казахстан//Таможенный вестник.1997. №4.C-50-55.
28. Проблемы экономической безопасности Казахстана//Сборник материалов международной научно-практической конференции// Региональные проблемы интеграционных процессов в условиях рыночных реформ-Костанай.КГУ.1998.С-93-95.
29. Виктимность экономики – главный фактор угрозы национальной экономической безопасности Республики Казахстан //Материалы межвузовской научно-практической конференции //Проблемы совершенствования реализации законодательства Республики Казахстан. Костанай. КЮИ МВД РК, 1999. –С-156-163.
30. Государственно-правовое обеспечение финансовой безопасности Казахстана //Правовая реформа в Казахстане.-2002.Алматы. №3.-С.-73-75.
31. Правовое обеспечение экономической безопасности Казахстана//Материалы международной научно-практической конференции //Проблемы развития конституционализма в Казахстане. Алматы. 2002.С-235-238.
32. Конституционно-правовые основы обеспечения экономической безопасности Республики Казахстан// Материалы международной научно-практической конференции «Безопасность и качество жизни в крупном городе».Алматы.2002.С.-94-99.
33. Государственное и правовое обеспечение индустриально-инновационной политики Казахстана//Материалы международной научно-практической конференции «Индустриальная политика – ключевой фактор устойчивого экономического развития».- Алматы.2003. март.С.-28-32.
34. Казахстан и ВТО: индикаторы раннего предупреждения// Сборник материалов международной научно-практической конференции «Перспективы национальной экономики в условиях вступления во Всемирную торговую организацию»//.Алматы.2003.май.С.-286-289.
35. Двоякие приоритеты: конкурентная политика Правительства противоречит стратегии индустриально-инновационного развития// Казахстанский экономический журнал «Деловой Мир», 2005.№6(42).С.38-40.
36. Рост экономики или налогов.//Казахстанская правда, 17 февраля 2000г.
37. Казахстан и ВТО: экономические ожидания//Казахстанская правда. 3 апреля 2003 г.
38. Пять шагов во имя дальнейшего процветания Казахстана, Панорама №38, 3 октября 2003г. (Р.Баталовпен бірге).
39. Барстың секірісі, Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 4 қазан.
40. «Голланд ауруы»: Қазақстанға қатері қандай//Егемен Қазақстан, 2007 жылғы 5 қаңтар.
41. «Ұлттық қуат және ұлттың көшбасшысы», Егемен Қазақстан, 2008 жылғы 14 мамыр.
1. Государственное и правовое обеспечение экономической безопасности Республики Казахстан». Алматы: ИД «Мұрагер», 2005. стр. 200.
Мақалалар:
а) ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті бойынша ұсынылған баспалар:
2. Издержки экономических реформ – важнейший фактор угрозы национальной экономической безопасности Республики Казахстан//Саясат.-Алматы, 1999. №8-С-63-69.
3. Стратегия и тактика экономических реформ //Саясат.-Алматы, 2000.№6-7.С.-44-48.
4. О некоторых вопросах по совершенствованию налогового законодательства Республики Казахстан //Статистика, учет и аудит.2000.№4.С-49-53 (Б.Шаяхметовпен бірге).
5. Налоги платят, когда боятся или доверяют//Қаржы-Қаражат-Финансы Казахстана, 2001. №2-С-67-69.
6. Как Казахстан потерял 400 млн. долл. США//Аль Пари.-2001.№4.C.75-80.
7. Действия Правительства и экономический рост в 2000-2001. (I часть) //Аль Пари-2002.-№2-3. С.-3-10.
8. Действия Правительства и экономический рост в 2000-2001. (I-II части) //Саясат-2002.-№2.С-70-79.
9. Казахстанская девальвация тенге: причины и последствия //Евразийское сообщество.2002.-№2.-С.-41-52.
10. Экономическая политика и валютный курс //Саясат.-2002.-№12.-С.-83.
11. Казахстан и ВТО: шансы и упущения //Аль Пари.-2002. № 4-5.С-15-18.
12. Анализ экспортных возможностей Казахстана //Аль Пари.-2002. №6.С-3-7.
13. Государственное обеспечение экономической безопасности США// Фемида.2002.№ 8.С-58-61.
14. Правовое регулирование обеспечения экономической безопасности Республики Казахстан// Фемида.2002.№ 9.С-17-21.
15. Теоретические проблемы правового регулирования экономической безопасности Республики Казахстан//Вестник Университета имени Д.А.Кунаева.2003.№2(7).С.-9-13.
16. Государственное регулирование экономической безопасности США//Казахстанский журнал международного права.2003. №1(9).С-46-57. (И.Арыстанбековпен бірге).
17. Развитие экономической политики в 2002-2003гг.: повторное усиление сырьевой направленности// Экономика и статистика.2004.№ 4. С-9-16.
18. Экономическая политика в сфере иностранных инвестиций//Аль Пари.2004. № 4. С.-17-28.
19. Экономическая политика Казахстана в условиях осуществления программы индустриально-инновационного развития при сохранении инструментов антимонопольного регулирования.//Экономика и статистика. 2004.№ 6.С-9-15.
20. На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть//Аль Пари, 2005.№2(42).С.3-8.
21. Индекс «национальной силы» и экономическая безопасность Казахстана //Analytic.КИСИ при Президенте РК. 2005.№ 4.-С.29-31.
22. «Үкіметтің экономикалық саясаты мен голланд ауруының белгілері», Аль Пари, 2008. № 1-2, 3-7 бет.
ә) шет ел басылымдарында:
23. Некоторые аспекты социально-экономических реформ в Казахстане //Материалы международной научно-практической конференции. Москва. Дипломатическая академия МИД РФ.//Москва.2002. (И.Арыстанбековпен бірге).
24. Экономическая политика Казахстана в условиях высокого уровня иностранных инвестиций//Вопросы экономики. Москва. Институт экономики РАН. 2004.№ 8.С.-110-120.
25. Экономический рост Казахстана в контексте мировой экономики //Вопросы экономики. Москва.Институт экономики РАН. 2006.№11.С.128-139.
26. Качество экономической политики и платежный баланс Казахстана//Вопросы экономики. Москва. Институт экономики РАН. 2008. №12.С.-97-106.
б) басқа мерзімдік баспалар мен ғылыми еңбектер жинақтарындағы жарияланғандар:
27. Необходимо принять концепцию экономической безопасности Республики Казахстан//Таможенный вестник.1997. №4.C-50-55.
28. Проблемы экономической безопасности Казахстана//Сборник материалов международной научно-практической конференции// Региональные проблемы интеграционных процессов в условиях рыночных реформ-Костанай.КГУ.1998.С-93-95.
29. Виктимность экономики – главный фактор угрозы национальной экономической безопасности Республики Казахстан //Материалы межвузовской научно-практической конференции //Проблемы совершенствования реализации законодательства Республики Казахстан. Костанай. КЮИ МВД РК, 1999. –С-156-163.
30. Государственно-правовое обеспечение финансовой безопасности Казахстана //Правовая реформа в Казахстане.-2002.Алматы. №3.-С.-73-75.
31. Правовое обеспечение экономической безопасности Казахстана//Материалы международной научно-практической конференции //Проблемы развития конституционализма в Казахстане. Алматы. 2002.С-235-238.
32. Конституционно-правовые основы обеспечения экономической безопасности Республики Казахстан// Материалы международной научно-практической конференции «Безопасность и качество жизни в крупном городе».Алматы.2002.С.-94-99.
33. Государственное и правовое обеспечение индустриально-инновационной политики Казахстана//Материалы международной научно-практической конференции «Индустриальная политика – ключевой фактор устойчивого экономического развития».- Алматы.2003. март.С.-28-32.
34. Казахстан и ВТО: индикаторы раннего предупреждения// Сборник материалов международной научно-практической конференции «Перспективы национальной экономики в условиях вступления во Всемирную торговую организацию»//.Алматы.2003.май.С.-286-289.
35. Двоякие приоритеты: конкурентная политика Правительства противоречит стратегии индустриально-инновационного развития// Казахстанский экономический журнал «Деловой Мир», 2005.№6(42).С.38-40.
36. Рост экономики или налогов.//Казахстанская правда, 17 февраля 2000г.
37. Казахстан и ВТО: экономические ожидания//Казахстанская правда. 3 апреля 2003 г.
38. Пять шагов во имя дальнейшего процветания Казахстана, Панорама №38, 3 октября 2003г. (Р.Баталовпен бірге).
39. Барстың секірісі, Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 4 қазан.
40. «Голланд ауруы»: Қазақстанға қатері қандай//Егемен Қазақстан, 2007 жылғы 5 қаңтар.
41. «Ұлттық қуат және ұлттың көшбасшысы», Егемен Қазақстан, 2008 жылғы 14 мамыр.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық қуатты
нығайтудың негізгі факторы ретінде
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХI ғасырдың басында Қазақстан
Республикасында болып жатқан күрделі саяси, қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық үрдістерден туындайтын әралуан қайшылықтардың мемлекеттің,
қоғамның және жеке адамның жан-жақты дамуына кедергі жасайды.
Әртүрлі қайшылықтардың алдын алу және оларды болдырмау тек мемлекет
деңгейімен шектелмейді, сонымен қатар менталитет шеңберінде де айқындауды
қажет етеді. Әйгілі АҚШ ғалымы Т.С.Кун парадигма мәселені таңдауды ғана
емес, ол бойынша қабылданатын шешімдердің де сипатын реттеуге тиіс деген.
Осы орайда, экономикалық қауіпсіздік мәселесі әлем бойынша ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы постиндустриалдық қоғам кезеңінде пайда болды. Ол үш
бірдей ғылыми бағыттың – экономика, қауіпсіздік теориясы және
саясаттану - түйіскен жерінде (триада) орналасқан.
1999 жылы АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің жаңа 100 жылдық стратегиясы
әзірленіп, онда басты үш мақсат көзделген: әскери дайындық аясында
қауіпсіздікті нығайту; Американың экономикалық гүлденуіне және басқа
елдерде демократияның дамуына ықпал жасау.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – ел тәуелсіздігінің
кепілі, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін сақтаудың маңызды тетігі.
Экономика әлсіз әрі тиімсіз болса, ішкі және сыртқы қатерлер қысымына
шыдау, елдің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын мықты әскерді құру,
оны ұстап тұру қиын болады.
2008 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Парламентінің ІІ
сессиясын ашқанда Ендігі біздің міндетіміз – экономикалық қауіпсіздіктің
әлде қайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету, деп басып айтқан болатын.
Әлемдік дағдарыс кезінде экономикаға қолдау көрсетуге Президенттің
тапсырмасы бойынша 540 миллиард теңгеден астам қаражат бөлінді. Бұл - 2008
жылғы болжанып отырған ІЖӨ көлемінің 3,5 пайызынан асады. Тұрғын үй рыногын
тұрақтандыруға 175 миллиард теңгеден астам қаражат бөлініп, бұл қаражат
бірінші кезекте үлескерлерге қолдау білдіруге жұмсалды. Елдің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығын дамыту үшін
2008 жылы 135 миллиард теңгедей бөлінген.
Шағын және орта бизнесті қолдауға 2008 жылы барлық көздерден 165
миллиард теңгеден астам бөлінді.
2004-2005 жылдары Қазақстан адам дамуының индикаторы бойынша әлемнің
177 мемлекетінің ішінде 78 орында иеленсе, 1990 жылы 54 орында болды. 2009
жылы қазақстандықтардың өмірдің күтілетін ұзақтығы 68,4 жас (әйелдер – 73,3
жас; еркектер – 63,4 жас) болды.
2009 жылғы Қазақстан халқына Дағдарыстан даму мен жаңаруға атты
жолдауында Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздікке
бағытталған ойларын ортаға салды.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда қосымша
2 триллион 700 миллиард теңгеден астам жұмсалды[1].
2010 жылғы Қазақстан халқына жасаған Жолдауында Мемлекет басшысы 2020
жылға қарай қазақстандық жол мыналар деді: экономиканы дағдарыстан кейінгі
дамуға әзірлеу; жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен
экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу; адам капиталының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа белсенді инвестициялау;
Қазақстандықтарды сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық қызметтермен
қамтамасыз ету; ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру,
халықаралық қарым-қатынасты одан әрі дамыту[2].
Сайып келгенде, елдегі әлеуметтік шиеленістің сақталуы, экономикалық
қылмыс, елден капиталдың кетуі және сыбайлас жемқорлықтың мемлекетке
тікелей қауіп төндіретіні рас. Сондықтан осы жағдай 1998 жылы Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңының 18 бабында
көрсетілгендей, экономикалық қауіпсіздікті ұлттық, қоғамдық, экологиялық,
ақпараттық, әскери қауіпсіздіктер сияқты қауіпсіздіктің маңызды түрі деп
есептеудің қажеттігін туғызды.
Заңнамада қолданылатын экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
экономикалық қауіпсіздіктің нормалары, экономикалық қауіпсіздіктің
талаптары, экономикалық қауіпсіздіктің қауіп-қатерлері тәрізді ұғымдар
күнделікті тәжірибеде қолданыла бермейді, өйткені бұл терминдердің нақты
құқықтық анықтамалары жоқ.
Бұдан шығатын қорытынды, қазіргі кезде экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық жағдайды
жақсарту талабына сай келмейді және ол жетілдіруді қажет етеді.
Осыған байланысты ұлттық қуаттың басты элементі экономикалық
қауіпсіздікті мемлекеттік тұрғыда қамтамасыз ету мәселесін зерттеуді талап
ету туындады.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің өзектілігі бүгінгі күнге
дейін Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне қауіп-қатерді
болдыртпау мәселесінің әлі күнге дейін толық шешілмей отырғанында. Бұл
мәселе Қазақстанға экономикалық (материалдық) зиян келтірмеу мақсатында
сауықтыру (профилактикалық) шаралар жүргізуді көздейді. Осыған байланысты
әлеуметтік-экономикалық үдерісті мемлекеттік басқарудың тиімділігін
арттыру, Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін бақылаудың
тиімді жүйесін жасау қажеттігі туындайды.
Түптеп келгенде, экономикалық қауіпсіздік мәселесінің өзектілігі
мынадан туындайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне
бүгінгі күні төніп тұрған қатерлер Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне төніп
тұрған қатерлі қауіптердің біріне айналып отыр.
Екіншіден, еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне бүгінгі күнгі
қауіптен келіп отырған материалдық шығынның көлемі мен деңгейі (мысалы,
экономикадағы қылмыстық іс, экономикалық қылмыстың деңгейі, шет елге кеткен
капиталдың көлемі) қауіптің басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым жоғары.
Мысалы, Қазақстанның төлем балансының көрсеткіші бойынша елімізден
капиталдың заңсыз кетуі 2004 жылы – $1,1 млрд., 2005 жылы - $1.8 млрд.,
2006 жылы - $2,3 млрд., 2007 жылы – $3,2 млрд. 2008 жылы - $10,1 млрд., ал
2009 жылдың 9 айында $2,8 млрд. құрады.
Үшіншіден, қазіргі заманғы қауіп-қатердің бұдан әрі де сақталып қалуы
мен таралуының әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастың бұзылуына және
экономикалық ортада әлеуметтік тәртіп нормаларының жойылуына әкеліп
соқтыратыны ең басты қауіп болып отыр. Осының нәтижесінде нарықтық
реформаның векторында ғана өзгеріс болып қоймайды, сонымен қатар Қазақстан
Республикасында құқықтық мемлекеттің қалыптасуының да негізі бұзылады.
Дегенменде Қазақстан Республикасының Ұлттық қауiпсiздiгi туралы
Заңының 1 бабында экономикалық қауiпсiздiк - Қазақстан Республикасы ұлттық
экономикасының оның тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсiздiгiне қатер
төндiретiн iшкi және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан
қорғалуының жай-күйi делінген. Бізді қызықтыратын ең басты ұғым қорғалу
екендігі рас. Тіпті осы қорғалудың жай-күйi тек экономикалық қауіпсіздік
емес, сонымен қатар Заңда көрсетілген ұлттық, сыртқы, әскери, ақпараттық
және қоғамдық қауіпсіздіктерге тән ұғым болып отыр.
Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез келген ұлттың, мемлекеттің
қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі қорғану іс-
шараларына жұмылдырылады. Ал ұлттық қуаттылыққа келетін болсақ, қолда бар
ресурстарды ұтымды пайдаланып, керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп
төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
ХХI ғасырда экономикалық жаһандану тек қана әлемдік экономиканың
бірігу процесін емес, сондай-ақ елдер арасындағы, әсіресе ірі мемлекеттер
мен көршілес мемлекеттер арасындағы бәсекелестікті тереңдетті. Кез келген
мемлекеттің халықаралық аренадағы жағдайы, оның ұлттық қуатының өрлеуі мен
құлдырауы аса өзекті мәселеге айналуда.
ХХ-ХХI ғасырларда аса қажетті стратегиялық ресурстар мен олардың
сипаты елеулі түрде өзгеру үстінде. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда
Қазақстанның ұлттық қуатының, оның деңгейін анықтау тәрізді өзекті
мәселелер әлі де болса шешілмей келеді. Әрине ұлттық және экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейінде қажетті іс-шаралардың қабылданып
жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Бізше, ұлттық және экономикалық
қауіпсіздіктер ұлттық қуаттылықтың қандайда бір компоненттері болып
табылады.
Дегенменде іс-шаралар ағымдағы қордаланып қалған мәселелерді шешуге
бағытталып отыр. Қазақстанның ұлттық қуат деңгейін қалай көтеру, қалайша
өзіміздің стратегиялық ресурстарымыздың артықшылықтарын пайдалану және
жетпейтін стратегиялық ресурстардың орнын қалай толтыру керек іспеттес
сауалдар бар.
Ұлттық қуат мәселесін халықаралық деңгейде қарастырғанда мынаны
ескеру керек. Жалпы қуаттылық пен күштің астарында кез келген ұлт пен
мемлекеттің тағдыры жатыр. Қуатты елдер өз күштеріне сеніп, әлсіз елдерге
қыр көрсетіп, қажет болғанда оларға қарсы әскери немесе экономикалық
соғыстар ашып, державаға айналуда[3].
Мәселен, держава дегеніміз қандайда бір мемелекеттің алға қойған
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу қабілеті болып табылады. Әлемдік
билікте державалық мемлекеттің басқа елдер жасай алмайтын, қодарынан
келмейтін іс-қимылдарды жасау қабілеті делінген[4].
Мемлекеттің басқа мемлекетті басқару қабілеті, соңғы мемлекеттің аса
қажетті ресурстарын басқару (иелену) қабілеті болып табылатыны сөзсіз.
Сондықтанда басқа елдерді басқару дегеніміз сол елдердің ресурстарын
басқару немесе иелену дегенге саяды. Бұл ресурстарға халық, территория,
табиғи ресурстар, экономика, Қарулы Күштер және тағы басқалары жатуы
ықтимал.
Қолданыстағы пікір бойынша мемлекеттің қуатын халықаралық деңгейде
бағалағанда дәстүрлі болып келген география, жергілікті халық және шикізат
сияқты факторлардың маңызы төмендеп, керісінше маңызы жоғарлаған факторлар
пайда болуда. Олар - технология, білім және экономикалық өсу[5].
АҚШ ғалымы А.Теллистің ойынша ұлттық қуаттылық кез келген тәуелсіз
мемлекеттің қолда бар барлық ресурстарды пайдалана отырып басқа елдерге
ықпал етудің стратегиялық қабілеті болып саналады[6].
ХХ ғасырдың 80-жылдарында Жапон ғалымдары мемлекеттің ұлттық қуатын
бағалаудың аналитикалық тәсілін әзірлеп, ұлттық қуатты үш компонентпен
белгілеген. Біріншісі – мемлекеттің халықаралық қауымдастыққа үлес қосу
қабілеті (экономика, қаржы және ғылыми-техникалық салаларда); екіншісі –
халықаралық аренада дағдарысты және қысылтаяң ахуалдар жағдайында
мемлекеттің өмір сүру қабілеті (халық саны, мемлекеттің географиялық
жағынан орналасуы, табиғи ресурстар, экономикалық және қорғаныс күштері,
ұлттық мораль, дипломатия мүмкіндіктері); үшінші компонент – ұлттық қуаттың
барлық ресурстарын пайдалана отырып ұлттық мүдделерді мемлекеттің басқа
елдерде жүргізу қабілеті[7].
Ұлттық қуат пен ұлттық қауіпсіздік ұғымдарының байланысына назар
аударсақ, ұлттық қуат аясы ұлттық қауіпсіздік аясымен салыстырғанда
әлдеқайда кең. Мәселен, ұлттық қауіпсіздік әскери, сыртқы, экологиялық,
ақпараттық, қоғамдық және экономикалық қауіпсіздіктерден тұрса, ұлттық қуат
сонымен қатар стратегиялық ресурстардан, сол ресурстарды тиімді қолдану
мүмкіндіктерінен құралады.
Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы, ұлттық қуат пен экономикалық
қауіпсіздік ұғымдарының арасындағы елеулі айырмашылық диссертациялық
зерттеудің өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғалымдардың ішінен экономикалық
қауіпсіздіктің негізгі факторлары мен кейбір аспектілерімен айналысқан
ғалымдарға Баймұратов О.Б., Байтұрсынұлы А.Б, Бердәлиев К.Б., Медельханова
М., Кенжеғозин М.Б., Қошанов А.К., Нигматуллина М.Е., Никитина Г.А.,
Сағадиев К.Ә., Спанов М.У. және т.б. жатады.
Ұлттық қуат мәселесін зерттеген ғалымдар санатына шет елдердің
ғалымдары мен мамандары Joseph S. Nye, Jr. Robert A. Dahi, Kenneth Waltz,
Tellis Ashley, Hans Morgenthau, Klaus Knorr, Clifford German, Huang
Suofeng, Ray Steiner Cline және тағы басқалары болса, экономикалық
қауіпсіздікті зерделегендер қатарында С.Tomas пен D.Lambert болды.
Экономикалық қауіпсіздік проблемасы бойынша Ресейдегі Л.И.Абалкин,
А.В.Архипов, Е.А.Бухвальд, С.А.Глазьев, А.М.Городецкий, А.Н.Илларионов,
Б.В.Мильнер, А.А.Петров, В.К.Сенчагов, Е.А.Олейников, В.В.Тамбовцев,
И.И.Фоминский және тағы басқаларының еңбектері зерделенді.
Бірақ экономикалық қауіпсіздік ұлттық қуатты нығайтудың шешуші факторы
ретінде әлі де болса толық зерделенбей отыр. Қазақстанда ұлттық қуаттың
құрамы, белгілері, жағдайы және стратегиялық ресурстары туралы зерттелген
жұмыстар кешенді түрде жүргізілмеген. Экономикалық қауіпсіздіктің кейбір
аспектілері дара-дара қарастырылған. Постиндустриалық парадигманың даму
үдерісінде экономикалық қауіпсіздік пен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми
жолмен шешу қажет.
Қазақстанда әлі күнге дейін еліміздің экономикалық қауіпсіздігі
бойынша жазылған монографиялық зерттеулер мен диссертациялық жұмыстар тым
аз. Тек 1990-жылдардың аяғына таман Қазақстан даму институты (М.Спанов)
Экономикалық қауіпсіздік: жүйелі талдау тәжірибесі атты еңбекті шығарды.
Алайда бұл жұмыста қарастырылып отырған мәселенің тек кейбір маңызды
жақтары ғана ашылды. Ұлттық қуаттың элементі ретінде қарастырылмады.
Осылайша, экономикалық қауіпсіздік мәселесінің аз зерттелуі, ұлттық
қуаттың экономикалық аспектілерінің еш зерттелмеуі осы диссертациялық
зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан
Республикасының ұлттық қуатын нығайтудың негізгі факторы экономикалық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеу болып табылады. Зерттеудің мақсаты
төмендегідей міндеттерді шешуді алға қояды:
1. Ұлттық қуат және экономикалық қауіпсіздік айқындамасының негізі мен
мазмұнын ашу және оларды айқындайтын маңызды факторларды талдау.
2. Экономикалық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің механизмі т.б.
ұғымдарға анықтама беру.
3. Қазақстан Республикасы экономикалық қауіпсіздік субъектілері мен
объектілерін логикалық тұрғыда тұжырымдау.
4. Қазақстан Республикасындағы, шет елдердегі экономикалық
қауіпсіздіктің конституциялық аспектілерін талдау және Қазақстан
Республикасындағы экономикалық қауіпсіздікті басқару мен бақылау бойынша
ұсыныстар жасау.
5. Жүргізіліп отырған экономикалық саясатты ұлттық қуат өлшемдері мен
экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан зерттеп, оның тиімділігіне баға беру.
6. Қазақ халқының рухани көсемі А.Байтұрсынұлының ұлттық қуат пен
қоғамның экономикалық даму сатыларына арналған еңбектерін зерттеу.
7. Ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің институционалдық
механизмдерін зерделеп, оларға тиісті баға беру.
Зерттеудің объектісі – ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің жай-
күйін сипаттайтын Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Зерттеудің пәні Қазақстан Республикасында ұлттық қуаттылықты
нығайтудың негізгі факторы ретінде экономикалық қауіпсіздіктің жай-күйі мен
оны қамтамасыз етудің негізгі бағыттары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде интегративті
(пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ
философиялық, тарихи, әлеуметтік, құқықтық және саяси алғышарттарды
қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында талдау және синтез, сондай-ақ кешенді
қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу
әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және
тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Ең бастысы зерттеу барысында эконометрикалық (регрессиялық) талдау
кеңінен қолданылып, олардың корреляция коэффициенттері есептелінді.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста
зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері
мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пайдаланылды. Зерттеудің
эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі
Агенттіктің, Халықаралық валюта қорының, Дүнижүзілік банктің, БҰҰ-ң
деректері, ғылыми-зерттеу институттарының салалық және академиялық
еңбектері, мерзімді басылымдар құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздік
мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстарды атауға
болады. Диссертациялық зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде келесі
нәтижелер қорытындыланды:
I. Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттың теориялық және әдістемелік
тұжырымдары жасалынып, жүйелендірілді:
– нарықтық қатынастар жағдайында ұлттық қуаттың анықтамасы,
формуласы, белгілері әзірленді;
– ұлттық қуаттың стратегиялық ресурстары анықталынды,
постиндустриалдық парадигманың талаптарына сай олардың
көрсеткіштеріне баға берілді;
– ұлттық қуатты нығайтудың жолдары көрсетіліп, өзекті
проблемаларына назар аударылды;
– ұлттық қуаттың стратегиялық ресурстарын зерделеу барысында
олар мен экономикалық қауіпсіздік арасындағы өзара тығыз
байланыстың бар екендігі анықталды;
– Қазақстан Республикасы әлеуметтік және экономикалық дамуының
стратегиялық құжаттарының элементтері ұлттық қуаттың
стратегиялық ресурстарына сәйкес келе бермейтіндігіне баға
берілді.
II. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің теориялық
және әдістемелік тұжырымдары жасалынып, мемлекеттік және құқықтық
реттеулеріне талдау жасалынды:
– тәуелсіздік жылдары мемлекет тарапынан жіберілген
экономикалық және құқықтық сүрінулер анықталып, оларға тиісті
баға берілді;
– экономикалық қауіпсіздіктің басты компоненті
макроэкономикалық барлау, микроэкономикалық барлау,
экономикалық қарсы барлау теорияларына назар аударылып,
әлемдік тәжірибеге баға берілді;
– Қазақстанда дербес сыртқы экономикалық барлау қызметін құру
және сырттан әкелінген технологиялық жаңалықтарды өндіріске
енгізетін немесе кәдеге жарататын орталықтар ашу керек екендігі
көрсетілді.
III. Қазақстан Республикасының экономикалық саясаты талданып, оның
кейбір аспектілері тұжырымдалды:
– экономикалық саясатты жүргізуде даму сатыларының шарттарын
қатаң орындау керектігі көрсетілді;
– сыртқы экономикалық саясаттың көмірсутегі ресурстарына
тәуелді болып, оның ұлттық экономикаға деген әсеріне баға
берілді;
– ішкі экономикалық саясатта, оның ішінде бюджет саясатын
компаративтік талдау жасағанда реформаларға зәру салалар
анықталды.
Жұмыста экономикалық қауіпсіздікті мемлекет тарапынан қамтамасыз етудің
бағыттарын дамытуда, ұлттық қуатты нығайтудың маңызы зор теориялық
нәтижелер ұсынылған.
Диссертацияның қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
1. Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез келген ұлттың,
мемлекеттің қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі
қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Мұндай үдеріс, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік заңы бойынша да байқалып отыр. Ұлттық
қуаттылыққа келетін болсақ, ол қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
2. Қазақстан Республикасы ұлттық қуатының стратегиялық ресурстары екі
бөлімнен яғни қатаң және жұмсақ (идеационалдық) факторлардан құралуы
керек.
Қатаң факторларға экономикалық ресурстар; қаржы ресурстары;
территория; табиғи ресурстар; Әлемдік мұхитқа шығу жолы; білім, ғылым және
технология саласындағы ресурстар, басқару ресурстары және әскери ресурстар
жатады.
Жұмсақ (идеационалдық) факторлар мынаны қамтиды: саяси жүйенің
икемділігі мен тұрақтылығы; адам капиталы, оның ішінде ұлттық мораль мен
ұлттық рух; дағдарысты ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру қабілеті,
дипломатиялық және басқа да ықтимал ресурстарды ұтымды пайдаланып, ұлттық
мүдделерді басқа елдерде жүргізу қабілеті, халықаралық қауымдастыққа үлес
қосу қабілеті.
Батыс пен Шығыс елдерінің басты қағидаттарын ескере отырып, АҚШ ғалымы
Рэй Клайнның интегралдық сандық әдісін басшылыққа алғанда, Қазақстан
Республикасы ұлттық қуатының теңдеуі төмендегідей көрініс тапты: P=P1+P2
P – Қазақстан Республикасы жалпы ұлттық қуатының индикаторы;
P1 - ұлттық қуаттың қатаң факторлар жиынтығының көрсеткіші;
P2 - ұлттық қуаттың жұмсақ факторлар жиынтығының көрсеткіші.
Сайып келгенде, Қазақстан Республикасының ұлттық қуаты дегеніміз -
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін қолда бар қатаң және жұмсақ
факторларды, оның ішінде экономикалық және қаржы ресурстарын жан-жақты
дамытып, олар арқылы басқа елдерге ықпал ету және сол елдердің аса маңызды
ресурстарын басқару (иелену) қабілеті.
3. 2020 жылға дейінгі Қазақстан Республикасы Стратегиялық даму
жоспарын ұлттық қуатттың стратегиялық ресурстарына (қатаң факторлар) сәйкес
келтіріп, тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізген абзал.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті
мемлекеттік атқару органдар жүйесі өтпелі кезеңде құрылып, өзіне жүктелген
транформациялық функциясын орындап аяқтады.
Сол себептен жаңа заман талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының
орталық және жергілікті мемлекеттік атқару органдар жүйесінің
архитектурасына өзгерістер енгізу қажет. Олар сондай-ақ, ұлттық қуаттың
стратегиялық ресурстарын нығайту тұрғысынан құрылуы керек.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің Қауіпсіздік Кеңесі туралы
1999 жылғы 20 наурыздағы № 88 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар
енгізіп, ұлттық қуатты және оның стратегиялық ресурстарын нығайту
мәселелері жөніндегі орталық және жергілікті атқарушы органдарға арналған
негізгі бағдарламалық құжат ретінде Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттың
және оның стратегиялық ресурстарының жай-күйі туралы Қазақстан
Республикасының Президентіне жыл сайынғы Баяндаманы әзірлеу деп аталатын
тармақты қосымша енгізу керек.
5. ХХI ғасырдың басында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
тұрғысынан орта немесе ұзақ мерзімді қауіптіліктер мен қатерлер анықталып,
олардың қатарына мыналар жатады: 1) өнеркәсіптің өндіруші және қайта
өңдеуші салаларының бірдей дамымау үрдісі; 2) өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуында теңгерімсіздікдің (дисбаланс) сақталуы; 3) қаржы
саласында қалыптасқан кейбір теріс үдерістер; 4) Дүнижүзілік сауда ұйымына
кіруі үшін экономиканың жекелеген секторларының (мұнай химиясы, ауыл
шаруашылығы, машина жасау және т.б.) дайындығы төмен деңгейде қалуы; 5)
экономиканың көлеңкелену деңгейінің жоғарлығы; 6) экономикалық дамудың
негізгі проблемаларының бірі халықты әлеуметтік қорғаудың әлсіздігі.
Осы орайда жоғарыда көрсетілген экономикалық қауіпсіздіктің басты
қауіп-қатерлердің тереңдеуіне және дамуына жол бермеу мақсатында тиісті
басымдықтар мыналар болып табылады: 1) экономиканы әртараптандыру
(диверсификациялау); 2) салалық және өңірлік алшақтықты азайту;
3) Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке кірігуінің тиімді
тетігін жасау; 4) қаржы тұрақтылығын нығайту; 5) бәсекеге қабілетті
ғылыми-зияткерлік әлеуетті дамыту және 6) әлеуметтік тұрақтылықты нығайту.
6. Эконометрикалық және регрессиялық анализдер нәтижесі бойынша
әлемнің бай мемлекеттерінде ауыл шаруашылығының экономикадағы үлесі өте
төмен екендігі байқалуда. Керісінше, әлемнің бай емес, кедей
мемлекеттерінде ауыл шаруашылығының экономикадағы үлесі тым жоғары екендігі
байқалуда.
Халық санының 40% астамы ауылды жерлерде тұруы, ұлттық есепшот
жүйесі негізінде ауыл шаруашылығының ЖІӨ үлесі 7% аспауы, сол жұрттың
әлеуметтік жағдайы мен кедейшілік ахуалы туралы ақпарат беріп, экономикалық
саясатқа демография тұрғысынан кейбір өзгерістер енгізу қажеттігін
мемлекетке жүктейді.
Сондай-ақ, ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің негізгі
ресурсы мен компоненті болып саналатын экономикалық өсу мен мемлекеттердің
территория көлемі арасында қандай да бір статистикалық байланыстың жоқ
екендігі расталды. Демек, кез келген елдің экономикалық әлеуеті сол елдің
территория көлеміне тығыз байланысты деген тұжырым математикалық статистика
нәтижелері арқылы жоққа шығарылады.
Мемлекеттің экономикалық даму деңгейі ол елдің аумағының
шағындығы мен үлкендігіне еш тәуелді емес. Экономкалық өсуді қамтамасыз ету
үшін территориядан басқа факторларды зерделеп, мұқият ескеру қажет.
Талдауға экономикалық өсу мен мұнай өндірісі көрсеткіштерін тартқанда
аталған индикаторлардың арасында статистикалық тығыз байланыстың жоқ
екендігі расталды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұнай өндірісі қысқа және
орта мерзімде ғана экономикалық өсуді қамтамасыз етіп, ұзақ мерзімде
экономикалық стагнацияға әкеліп соқтырады.
Халықаралық статистика бойынша ОПЕК ұйымына мүше елдерінде жан басына
шаққанда ЖІӨ 1965-1999 жылдар арасында экономиканың құлдырауы жыл сайын
Иран мен Венесуэлада 1%, Ливияда 2%, Ирак пен Кувейтте 3%, Катарда 6%
жетті. ХХ ғасырдың соңғы 30 жылында ОПЕК ұйымына мүше елдердің ішкі жалпы
өнімдері (ІЖӨ) өскен жоқ, керісінше жыл сайын 1,3% кеміп отырды.
1973 жылға дейін Сауд Арабиясында жан басына шаққандағы ІЖӨ АҚШ
салыстырғанда 15% төмен болса, отыз жылдан соң 2003 жылы 72% төмендеді.
1973-1975 жылдары Венесуэланың ІЖӨ 10 000 доллардан асса, 2005 жылы сатып
алу қабілеті бойынша 5800 долларға дейін төмендеді.
Осы тұста мұнайға тікелей байланысы бар ХХ ғасырдың айтулы оқиғалары
болды. Жапонияның екінші дүние жүзілік соғысына кіруінде, АҚШ Перл-
Харбордағы әскери-теңіз флотын кенеттен шабуыл жасауы мен бұрынғы кеңес
өкіметінің (КСРО) тарауының негізгі себебі мұнайға тікелей байланысты.
7. Әлемде қалыптасқан барлау қызметтерінің дәстүрлерін назарға ала
отырып экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін қатерлерді болдырмау
мақсатында макроэкономикалық және микроэкономикалық барлауға ерекше ден
қоятын дербес сыртқы экономикалық барлау қызметін құрып, оның жұмысын 2010-
2015 жылдарға арналған Мемлекеттің үдемелі индустриялық-инновациялық даму
бағдарламасын орындаудың іс-шаралар жоспарымен сәйкестендірген жөн.
ХХ ғасырдың 90-жылдары яғни өтпелі кезеңдерде Қазақстан
Республикасының экономикалық қарсы барлау қызметінің толық
қалыптаспағандығы байқалды. Оған себеп, АҚШ Dupont корпорациясының
Қазақстандық Қостанайхимволокно зауытын басқаруға алып, жойып жіберу
оқиғасы болды.
8. Экономикалық саясаттың басты компоненті және ұлттық қуаттың қаржы
ресурстарын жасақтайтын мемлекеттің бюджетті үш өлшеммен яғни функциямен
зерделеген дұрыс. Олар дәстүрлі функциялар; әлеуметтік функциялар; даму
функциялары.
Орталық басқару органдары бюджетінің жалпы шығындарына шаққанда
(процентпен), Қазақстан бюджетінің келесі ерекшеліктері мен кемшіліктері
ортаға шығады.
Мемлекеттің дәстүрлі функциялары бойынша Қазақстанның 2008 жылға
жоспарланған бюджетінде 13,5% құрады. Ал дамушы елдерде мұндай көрсеткіш
24,4%. Барлық елдерде – 20,1% және дамыған елдерде – 11,2%. Демек,
келешекте Қазақстан өзінің дәстүрлі функцияларын одан әрі арттыруға
көптеген мүмкіндіктері бар. Сондай-ақ, құқық қорғау органдар жүйесін одан
әрі реформалау мәселесі әліде болса маңызды болып отыр. Мәселен, әкімшілік
басқару мен қоғамдық тәртіпті сақтау жөнінде Қазақстан индикаторы 9,8%, ал
дамыған елдерде – 5,8%, өтпелі экономика елдерінде – 6,9%.
Мемлекеттің әлеуметтік функциялары бойынша Қазақстан көрсеткіші 46,1%.
Дамыған елдермен (70,3%) салыстырғанда 1,5 есе төмен. Өтпелі экономика
елдерімен салыстырғанда 18,9% аз. Бұл дегеніңіз мемлекеттің бұл
функцияларын одан әрі көтеру керек екендігі орташа шығады.
Бюджеттің білім беруге деген Қазақстанның индикаторы 12,9%, ал
дамыған елдерде – 7,8%, өтпелі экономика елдерінде – 7,2%.
Осы салаға қомақты ақша бөлінгенмен аса маңызды реформаның
болмағандығы Үкіметке жаңа міндеттер жүктейді.
Көрсетілген өлшем бойынша мемлекеттің даму функцияларына баса назар
аударғанда Қазақстанның ілгері тұрғандығы байқалады (39%). Бірақ, капиталды
сыртқа шығару индикаторы бойынша артта қалып отыр – 1,4%. Басқа елдерге
келетін болсақ, бұл көрсеткіш дамыған елдерде – 9,8%, өтпелі экономика
елдерінде – 7,7%, дамушы елдерде – 11,6%.
Түптеп келгенде, жоғарыда белгіленген бюджеттік салыстырмалар
Қазақстан Республикасы бюджеттік саясатына тиісті өзгерістер енгізіп, қай
салаларда реформалар қажет екендігін анықтап, Үкіметке стратегиялық
міндеттер жүктейді.
9. ХХ ғасырдың басында қазақ ғұламасы А.Байтұрсынов бастаған, 1960-
жылдары АҚШ ғалымы С.Ростоу ұсынған және ХХI ғасырдың басында Ресей
ғалымдары В.Полтеревич пен В.Попов жасаған экономикалық дамудың ең басты
төрт сатысын ескере отырып (жаңарудың яғни модернизацияның бастапқы сатысы
(индустриализацияның бастапқы кезеңі); экспортқа бағытталған экономикалық
өсуді бастап, жүргізу; үдемелі дамуды ынталандыру сатысы; дамыған рынок
сатысы), Қазақстан бастапқы яғни 1 және 2 сатылардың басты міндеттерін
аяқтамай, 3 және 4 сатыларға қатысты экономикалық саясаттың құралдары мен
тәсілдерін пайдаланып яғни асығыс қателерді жасап жатыр.
Экспортқа бағытталған экономикалық өсуді Қазақстан шикізат ресурстары
арқылы немесе бірінші саты талаптарын толығымен орындамай жүзеге асыруда.
Мұның сыртында Қазақстаннның бірінші сатыдан шықпағанын мына фактілер
дәлелдейді: Қазақстандықтар жалпы тұтынған тауарлардағы импорттың үлесі
2000 жылы 27,9% болса, 2007-2009 жылдары 44-46% жетті), сөйтіп, төлем
балансына тән ағымдағы есепшот көрсеткіштерінде теріс сальдоның ұлғаюына
әкеліп соқтыруда.
Экономикалық дамудың соңғы сатыларына қатысты асығыс құралдар мен
тәсілдерді Қазақстан Үкіметінің кешенді қолдануы мына бағыттарда байқалуда:
импорттық заттар мен қызмет көрсетулерге жол ашу; капитал рыногын реттеуден
бас тарту (дерегулирование); шикізат секторларына шетел инвестицияларын
жаппай тартуды ынталандыру т. б.
Мысалы импорттық заттарға жол ашу тұрғысынан азық-түлік тауарлары
импорты 2006 жылы $1,5 млрд.құраса, 2007 жылы ол $2,1 млрд.жетті, демек,
бір жылдың ішінде 36% өскен. Азық-түлік емес тұтыну тауарларына келетін
болсақ, егер 2006 жылы олардың импорттық көрсеткіші $3,6 млрд.болса, 2007
жылы $5,3 млрд.жетті, демек, бір жылдың ішінде 49% артқан[8].
Импорттық қызмет көрсетулерге жол ашу тұрғысынан қызмет көрсету
теңдігі (баланс) бойынша тәуелсіздік алғаннан бері теріс сальдо (дефицит)
көрсетіп, ағымдағы есеп-шотқа өзінің келеңсіз әсерін тигізуде. Ұлттық Банк
деректеріне сәйкес, қызмет көрсету бойынша қалыптасқан тапшылықтың
(дефициттің) мөлшері төмендегідей: 2000 жыл – $797 млн., 2001 жыл - $1,3
млрд., 2002 жыл - $1,9 млрд., 2003 жыл - $2 млрд., 2004 жыл - $3 млрд.,
2005 жыл - $5,2 млрд., 2006 жыл - $5,9 млрд., 2007 жыл - $7,9 млрд., 2008
жыл - $6,6 млрд., және 2009 жылы - $5,8 млрд.
Капитал рыногын реттеуден бас тарту (дерегулирование) тұрғысынан
капитал рыногын, оның ішінде коммерциялық банктерді мемлекеттік реттеуден
бас тарту (дерегулирование) қателігі олардың сырттан жаппай қарыз алу
үдерісімен аяқталды. 2010 жылдың басында Қазақстан экономикасының жалпы
сыртқы қарызы (одан әрі - ЖСҚ) $107 млрд. болды. 2003-2006 жылдары ЖСҚ күрт
өсуі коммерциялық банктердің сырттан қарыз алуына тікелей байланысты. ЖСҚ
ішінде ең көп үлес қаржы қызметіне тиесілі - $49 млрд. астам.
2007 жылы АҚШ ипотекалық дағдарысы қазақстандық банктердің сыртқы
қарыздарын уақытында қайтара алмай, Қазақстанда қаржы артынан ипотекалық
дағдарыстың болуына жол ашты.
Ұлттық Банкінің тікелей араласуымен ғана мүшкіл жағдай ептеп
жақсартылды. Дегенмен, мұның салдары құрылыс компаниялары мен үлескерлердің
жағдайларының нашарлануына әкеліп соқтырды.
10. Жоғарыда айтылған экономикалық дамудың төрт саты тұрғысынан 1998-
2008 жылдары Үкіметтердің іс-қимыл бағдарламаларын талдағанда, осы уақыт
ішінде қызмет істеген үкіметтердің көбісі бірінші саты яғни модернизацияның
бастапқы сатысы (индустриализацияның басы) қоятын міндеттерді толығымен
орындай алмағандығы аңғарылады.
1998-2000 жылдары Н.Балғымбаев Үкіметі кезінде Қазақстанның
стратегиялық даму жоспарының басымдықтары ақша-несие саясатын күшейту,
қаржы институттары мен қаржы рыногын дамыту және тереңдету, салық және
бюджеттік саясатардың тиімділігін арттыру, оларды ақша-несие саясатымен
үйлестіру, төлем балансын нығайту болды.
2000-2002 жылдары Қ.Тоқаев Үкіметі кезінде оның іс-қимыл
бағдарламасына сәйкес, оның негізгі міндеттеріне теңгенің тиімді айырбастау
бағамы, инфляция, бюджет және төлем балансы тапшылығының төменгі мөлшері
іспеттес маңызды макроэкономикалық параметрлерді сақтай отырып тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ету жатты.
2002-2004 жылдары И.Тасмағамбетов Үкіметі кезінде оның бағдарламасының
басымдықтарына мыналар жатты: халықтың әлаухатын жақсарту және оны одан әрі
өсіру үшін алғышарттар жасау, жаңа өндіріс орындарын құру, жоғарғы техника-
технологиялық деңгейге шығу, мемлекеттік басқару органдарының жұмыс істеу
тиімділігін арттыру және олардың функцияларын, өкілеттіліктерін,
жауапкершіліктерін ажырату т.б.
2003-2006 жылғы Д.Ахметов Үкіметі кезінде оның бағдарламасы келесі
басымдықтардың бағыттарын ескерді: өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму
айырмашылықтарын қысқарту, жұмыссыздық пен кедейшілікті азайту, ауылдың
Мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы және өмір сүру тұрмысын жақсартуды
қамтамасыз ету, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру
т.б.
2007-2009 жылдары К.Мәсімовтың Үкіметі негізінен әлемдік қаржылық
дағдарыспен күресу мәселелерімен шұғылданды.
Сөйтіп, бірінші саты яғни модернизацияның бастапқы сатысы
(индустриализацияның басы) қоятын міндеттерді орындауға кірісу 2003-2015
жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асырудан
басталып, күтілгендей жүзеге аспады.
Зерттеудің тәжірибедегі маңыздылығы. Мемлекеттік басқару тәжірибесінде
автор алған нәтижелерді пайдаланудың мүмкін болатындығы. Жұмыста
көрсетілген ұсыныстарды заң шығарушы үкімет органдары экономикалық және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасындағы
экономикалық қауіпсіздік жағдайында әрекет етіп жатқан құқық қорғау
органдарының, мемлекеттік үкімет пен басқару органдарының қызметкерлері заң
шығарушылық әрекетті жетілдіру үшін қолдануға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, сондай-ақ, мемлекеттік басқарудың
әртүрлі деңгейлеріндегі әлеуметтік-зкономикалық саясатты жасап және оны
іске асыру үдерісінде оны дәлелдеп, оған лайықты басқару шешімдерін
жасауда болып табылады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында экономикалық қауіпсіздіктің теориялық және әдістемелік жақтарын
кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге қатысты салалық және республикалық
экономикалық бағдарламалардың негізін жасауға қолданылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары Экономикалық теория,
Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді басқару, Қазақстанның
экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы (апробациясы). Жұмыстың негізгі
қағидалары, нәтижелері мен тұжырымдары көптеген ғылыми-практикалық
конференцияларда, сондай-ақ А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік
университетінде, Алматы экономика және статистика институтында, оның
Қостанайдағы филиалында тыңдалды.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру. Диссертант жасаған зерттеудің басты
нәтижелерін Қостанай Әлеуметтік Бастама Орталығы экономикалық талдау
Бюросын басқарғанда (1999-2000 жж.) Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігіне жіберді. Оған Мемлекет Басшысы Н.Ә.Назарбаев резолюция жазып
(3.02.2000ж. №4629), Қазақстан Республикасы Үкіметіне тиісті тапсымалар
берді. Нәтижеде бес министрлік өздерінің пікірлерін беріп, елге пайдалы
жақтарының бар екендігін мойындады.
Автордың Государственное и правовое обеспечение экономической
безопасности Республики Казахстан атты еңбегін Мәдениет және ақпарат
министрлігі аса маңызды деп танып, жеке кітап (монография) ретінде басып
шығарды (таралым 2000 дана).
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік
стратегиясын әзірлеу барысында экономикалық қауіпсіздік саласы бойынша
автордың кейбір пікірлері қолданылды.
2007-2008 жылдары Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесі жанындағы
Экономикалық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия
отырыстарының күнтәртібіне, сондай-ақ, автордың ұсынысымен экономикалық
қауіпсіздіктің кейбір өзекті мәсеселері қарастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері 1
кітапта (монографияда), 40 ғылыми мақалада, соның ішінде ҚР БҒМ Білім және
ғылым саласындағы Бақылау комитеті ұсынған отандық және шетелдік
басылымдарда, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 5
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және зерттеуді
іске асыруды дәлелдейтін құжаттардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Экономикалық жаһандану кезінде кез келген мемлекеттің
халықаралық аренадағы жағдайы, оның ұлттық қуаттылығының өрлеуі мен
құлдырауы аса өзекті мәселеге айналуда. Сондай-ақ, сол мемлекеттердің
стратегиялық ресурстарының өсуі мен азаюы да аса маңызды рөл атқарады.
Мәселен ХХ-ХХI ғасырларда аса қажетті стратегиялық ресурстар мен
олардың сипаты елеулі түрде өзгеру үстінде. Басқа мемлекеттермен
салыстырғанда Қазақстанның ұлттық қуаттылығын, оның деңгейін анықтау
тәрізді өзекті мәселелер әлі де болса шешілмей келеді. Әрине ұлттық және
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейінде қажетті іс-шаралардың
қабылданып жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Бізше ұлттық және
экономикалық қауіпсіздіктер ұлттық қуаттылықтың қандайда бір компоненттері
болып табылады.
Дегенменде іс-шаралар ағымдағы, қордаланып қалған мәселелерді шешуге
бағытталып отыр. Мұның сыртында тәжірибе көрсетіп отырғандай өркениетті
елдерде ұлттық және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету теорияларының
ескіргені байқалады.
Қазақстанның ұлттық қуаттылық деңгейін қалай көтеру керек, қалайша
өзіміздің стратегиялық ресурстарымыздың артықшылықтарын пайдалану керек
және жетпейтін стратегиялық ресурстардың орнын қалай толтыру керек іспеттес
сауалдар бар.
Ұлттық қуаттылық мәселесін халықаралық деңгейде қарастырғанда мынаны
ескеру керек. Жалпы қуаттылық пен күштің астарында кез келген ұлт пен
мемлекеттің тағдыры жатыр. Қуатты елдер өз күштеріне сеніп, әлсіз елдерге
қарсы әскери немесе экономикалық қыр көрсетіп, тіпті соғыс та ашып жатады.
Сол себептен держава, ұлттық күш тәрізді ұғымдарға назар аударайық.
Мәселен, держава дегеніміз қандайда бір мемелекеттің алға қойған
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу қабілеті болып табылады. Әлемдік
билікті державалық мемлекеттің басқа елдер жасай алмайтын, қолдарынан
келмейтін іс-қимылдарды жасау қабілеті деген.
Мемлекеттің басқа мемлекетті басқару қабілеті, соңғы мемлекеттің аса
қажетті ресурстарын басқару (иелену) қабілеті болып табылатыны сөзсіз.
Сондықтанда басқа елдерді басқару дегеніміз сол елдердің ресурстарын
басқару немесе иелену дегенге саяды. Бұл ресурстарға халық, территория,
табиғи ресурстар, экономика, Қарулы Күштер, саяси тұрақтылық және басқалары
жатуы ықтимал.
Мемлекеттің қуатын халықаралық деңгейде бағалағанда дәстүрлі болып
келген география, жергілікті халық және шикізат сияқты факторлардың маңызы
төмендеп, керісінше маңызы жоғарылаған факторлар пайда болуда. Олар -
технология, білім және экономикалық өсу.
Сайып келгенде, көрсетілген ресурстардың экономикаға байланысты
екендігін назарға ала отырып, ұлттық қуаттылықты өлшеуге мүмкіндіктер
туатыны анық.
Батыстың ғалымдары ұлттық қуаттылық ұғымын ерекше, арнаулы мағынада
қолданады. Атап айтқанда, АҚШ ғалымы А.Теллистің ойынша ұлттық қуаттылық
кез келген тәуелсіз мемлекеттің қолда бар барлық ресурстарды пайдалана
отырып басқа елдерге ықпал етудің стратегиялық қабілеті болып саналады.
АҚШ ғалымы Х.Моргентау ұлттық қуаттылық элементтеріне мынаны жатқызды:
география, табиғи ресурстар, өндіріс әлеуеті, әскери дайындық, жергілікті
халық, ұлттың мінез-құлқы, ұлттың рухы және басқару сапасы.
Ұлттық қуаттылық пен ұлттық күш елдің негізгі байлықтары мен
ресурстарын өлшеудің неғұрлым маңызды көрсеткіші, сондай-ақ елдің
экономикалық, саяси, әскери және техникалық қуатының жан жақты индикаторы.
Шығыс ғалымдарының көзқарастарын қарастырғанда, бұл ұғым мемлекеттің
тәуелсіз өмір сүруі мен дамуын, оның материалдық базасының және ұлттың жаңа
идеяларды қабылдау қабілеттілігін, сондай-ақ сол елдің халықаралық деңгейде
ықпал ету күші сияқты тағы да басқа қуаттылықтардың үйлестірілуін
түсіндіреді.
Қытай ғұламаларына ден қойсақ, Бо Гуили халықаралық бәсекелестік
тұрғысынан елдердің стратегиялық ресурстарының қарқынды өзгеруі мен ұлттық
қуаттылықтың нығаюы ашық бәсекелестікті көрсетеді деген.
Бұл бәсекелестік екі жақты жанжалға әкеліп соғады да, елдер күрделі
өзара тәуекелдікте және өзара тепе-теңдікте қала берген кезде,
келіспеушіліктермен байланып қалады. Тұрақты жағдайдан асып кеткен мұндай
дамудың процесінде, басқалары сол дәрежесінен айырылып жатқан кезде,
елдердің кейбірі өз ұлттық қуатын өсіреді. Дәл осы өзгерістер әлемнің
барлық құрылымының едәуір өзгерістеріне шарттасады.
Елдің халықаралық аренадағы жағдайы шын мәнінде ұлттық қуаттың өрлеуі
мен құлдырауына, оның стратегиялық ресурстарының өсуі мен құлауына тығыз
байланысты.
Ұлттық қуаттылық тұжырымдамасы туралы айтатын болсақ, ол экономика,
әскери іс, ғылым мен технологиядағы, білім беру, ресурстар мен олардың
өзара әрекеттесуіндегі қуаттылық жиынтығын білдіреді. Мұндай бағытты
Қытайдың қазіргі заманғы Халықаралық қатынастар институты көрсеткен.
Жапондықтардың ойынша, ұлттың күші тек әскермен шектелмейді. Ол әскери
емес компоненттерге (экономикалық, дипломатиялық күштер) де тіреледі.
Мәселен, халықаралық байланыстарда ғылыми жетістіктер мен әскери емес
әлеуетті кеңінен пайдалану өркениетті мемлекеттердің бірден-бір ерекшелігі.
Елдің стратегиялық мақсаттарға жетуі үшін ең алдымен ол аса қажетті
әралуан, әрқилы ресурстармен толыққанды қамтамасыз етілуі керек.
Көрші Ресей ғұламаларының тұжырымы негізінен стратегиялық матрица
өлшемдеріне келіп саяды. Стратегиялық матрица жасау идеясы көп факторлы
талдауға негізделеді және олардың ойынша кез келген мемлекеттің дамуы
әралуан факторлар ықпалымен жүріп отырады.
Айтылған факторлар бірнеше топтарға жіктеліп, ықпал ететін
факторлардың шамасы статистикалық көрсеткіштермен есептеледі.
Ресейдің Экономикалық стратегиялар институтының (ИНЭС) тұғырына сәйкес
мемлекеттің дамуына әсер ететін көптеген мән-жайлардың, яғни, факторлардың
арасынан аса маңызды тоғызы таңдалған.
Дәл сол факторлардың таңдалу себептері мен негіздемелері Б.Н. Кузык,
А.И. Агеев, Б.В. Куроедов және таға басқа ғалымдар жариялаған еңбекте жан-
жақты көрсетілген.
Ұлттық қуаттылық пен экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан Ахмет
Байтұрсыновтың пікірінше қоғамның экономикалық дамуына келесі қозғаушы
күштер әсер етеді. Олар: табиғи орта; халық тығыздығы; техникалық прогресс;
басқа елдерді жаулап алу; саясат пен құқық; дін мен адамгершілік; білім мен
оның таралуы; сыртқы елдердің әсер етуі; мемлекеттің қойған мақсаты.
Қазақ халқының ұлттық ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлының жасаған
тұжырымдамаларын мұқият ескере отырып, Шығыс пен Батыстың ғалымдары айтқан
пікірлер мен жүргізген талдауларын салыстыра келе, мынадай қорытындыға
келуге болады: ұлттық қуаттылық материалдық базисты, сол ұлттың жаңа
идеяларды қалыптастыру және қабылдау қабілеттілігін, елдің халықаралық
байланыста атқаратын рөлін, сондай-ақ, мемлекеттің қолында бар барлық
күштердің жиынтығы.
Материалдық базис пен елдің басқару құрылымдары ұлттық қуаттылық
тұжырымдамасында аса маңызды қатаң факторлар болып саналады.
Дегенменде қазіргі заманда халықтың жаңа және озық идеяларды
қалыптастыру және қабылдау қабілеттілігі жұмсақ факторлар кеңінен
таралуда. Басқаша айтқанда олар идеялық немесе идеационалдық факторлар
болып табылады.
Идеационалдық факторларға аса ден қойған ғалым Р.Клайн болатын.
Мәселен Р.Клайн теңдігі бойынша, этностың ұлттық даму стратегиясына қол
жеткізу ниетін жүзеге асыруда идеационалдық фактор маңызды орынға ие.
Алайда қазіргі уақытта әлем бойынша мемлекеттің ұлттық қуатына қатысты
бірыңғай жеке анықтама мен бағалау тәсілі әзірше жоқ. Елде стратегиялық
шешімдер қабылданғанда күнделікті қолданылатын және қолда бар ресурстар
ұлттық қуаттылықтың негізгі ресурстары болып саналады.
Шынында ұлттық қуаттылық - елдің стратегиялық мақсаттарын іске асыру
үшін өзінің стратегиялық ресурстарын шапшаң жұмылдыру және пайдалану. Жалпы
айтқанда, ұлттық қуаттылық қолда бар барлық стратегиялық ресурстарына арқа
сүйеп, олар әралуан стратегиялық ресурстардан құралады.
Қорытындылай келе, ұлттық қуаттылық пен ұлттық стратегиялық ресурстар
мемлекеттің басты стратегиясына аса қажетті компоненттер, олар бір-біріне
ауадай қажет.
Жоғарыда көрсетілген Батыс пен Шығыс елдері, сондай-ақ, Жапония мен
көрші Ресейдің зерртеу институттары мен ғалымдарының жасаған ұсыныстарын
сыни көзқараспен талдап, экономикалық және ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан
Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттылығының басты элементтері мен
стратегиялық ресурстарын қалыптастыруға болады.
Автордың пікірінше, олар мыналар болып табылады: экономикалық
ресурстар; қаржы ресурстары; саяси тұрақтылық; білім, ғылым және технология
саласындағы ресурстар; адам капиталы, оның ішінде ұлттық мораль мен ұлттық
рух; территория, табиғи ресурстар және Әлемдік мұхитқа шығу жолы; басқару,
әскери ресурстары және дағдарысты ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру
қабілеті; дипломатиялық және басқа да ықтимал ресурстарды ұтымды
пайдаланып, ұлттық мүдделерді басқа елдерде жүргізу және халықаралық
қауымдастыққа үлес қосу қабілеттіліктері.
Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттылығының стратегиялық ресурстарын
негізгі екі топқа бөлеміз.
Ұлттық қуаттылықтың қатаң факторлары: экономикалық ресурстар; қаржы
ресурстары; территория; табиғи ресурстар; әлемдік мұхитқа шығу жолы;
басқару ресурстары; әскери ресурстары; білім, ғылым және технология
саласындағы ресурстар; адам капиталы (ресурстары); халықаралық шығындар
(ресурстар).
Ұлттық қуаттылықтың жұмсақ (идеационалдық) факторлары: икемді саяси
жүйе мен саяси тұрақтылық; ұлттық мораль мен ұлттық рух; дипломатиялық және
басқа да ықтимал ресурстарды пайдаланып, ұлттық мүдделерді басқа елдерде
жүргізу қабілеті; халықаралық қауымдастыққа үлес қосу қабілеті; дағдарысты
ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру қабілеті.
Басқа сөзбен айтқанда, қатаң факторлармен қоса материалдық емес
стратегиялық ресурстар яғни жұмсақ факторлар назарға алынуға тиіс.
Ұлттық қауіпсіздік кез келген ұлттың, мемлекеттің қорғалған күйі болып
табылады. Былайша айтқанда, қолда бар даму деңгейін қорғау яғни оны
қауіпсіз ету. Мемлекетті қандайда бір қауіптіліктерден қорғау шаралары.
Барлық мемлекеттік органдар жүйесі қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Ал
ұлттық қуаттылыққа келетін болсақ, қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтер бар тәрізді.
Егер ұлттық қауіпсіздік теориясы бойынша басты мәселе Қазақстанға
жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден қорғанудың жай-күйі
болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа мемлекеттерге Қазақстанның
өзі жұдырық көрсетуі керек.
Сайып келгенде, төмендегі қорытындыларға келуге әбден болады. Егер кез
келген мемлекеттің ұлттық қуаттылығы пен ұлттық күші жеткіліксіз болса,
ұлттық қуаттылығы пен ұлттық күші жеткілікті мелекеттер сыртан ықпал етіп,
ішкі саясатына араласа бастайды. Сонымен қатар, тәуелсіздіктен айырылу
ықтималы туындайды.
Ұлттық қуаттың жай-күйі оның стратегиялық ресурстарының күйіне тікелей
байланысты. Стратегиялық ресурстардың ішінде шешуші рөлді экономикалық
ресурстар атқарады. Оған мысал бұрынғы ірі держава КСРО елінің кенеттен
тарқалуы. КСРО мемлекетінің әскери ресурстары мықты болғанмен, экономикалық
ресурстары әлсіз болып қала берді.
Экономикалық фактордың басты себебі мынада болды. КСРО экспорттық
әлеуетін көмірсутегі ресурстары, оның ішінде мұнай құрады. ХХ ғасырдың 80-
жылдары мұнайдың әлемдік бағалары күрт төмен түскесін, КСРО экспорты
нашарлады. Сөйтіп экономикалық тоқыраудың арты мемлекеттің тарқалуына себеп
болды.
Сондай-ақ, КСРО-ң тарқалуының екінші себебі сол елдің ішінде икемді
саяси жүйе мен саяси тұрақтылық болмады. Демек, ұлттық қуатты нығайту үшін
қатаң факторлардан басқа, саяси тұрақтылық тәрізді жұмсақ стратегиялық
факторларда ауадай қажет.
Осый орайда, көрсеткіштерді есептеу үшін және стандартты статистикалық
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
нығайтудың негізгі факторы ретінде
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХI ғасырдың басында Қазақстан
Республикасында болып жатқан күрделі саяси, қоғамдық, әлеуметтік-
экономикалық үрдістерден туындайтын әралуан қайшылықтардың мемлекеттің,
қоғамның және жеке адамның жан-жақты дамуына кедергі жасайды.
Әртүрлі қайшылықтардың алдын алу және оларды болдырмау тек мемлекет
деңгейімен шектелмейді, сонымен қатар менталитет шеңберінде де айқындауды
қажет етеді. Әйгілі АҚШ ғалымы Т.С.Кун парадигма мәселені таңдауды ғана
емес, ол бойынша қабылданатын шешімдердің де сипатын реттеуге тиіс деген.
Осы орайда, экономикалық қауіпсіздік мәселесі әлем бойынша ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы постиндустриалдық қоғам кезеңінде пайда болды. Ол үш
бірдей ғылыми бағыттың – экономика, қауіпсіздік теориясы және
саясаттану - түйіскен жерінде (триада) орналасқан.
1999 жылы АҚШ ұлттық қауіпсіздігінің жаңа 100 жылдық стратегиясы
әзірленіп, онда басты үш мақсат көзделген: әскери дайындық аясында
қауіпсіздікті нығайту; Американың экономикалық гүлденуіне және басқа
елдерде демократияның дамуына ықпал жасау.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – ел тәуелсіздігінің
кепілі, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін сақтаудың маңызды тетігі.
Экономика әлсіз әрі тиімсіз болса, ішкі және сыртқы қатерлер қысымына
шыдау, елдің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатын мықты әскерді құру,
оны ұстап тұру қиын болады.
2008 жылы Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы Парламентінің ІІ
сессиясын ашқанда Ендігі біздің міндетіміз – экономикалық қауіпсіздіктің
әлде қайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету, деп басып айтқан болатын.
Әлемдік дағдарыс кезінде экономикаға қолдау көрсетуге Президенттің
тапсырмасы бойынша 540 миллиард теңгеден астам қаражат бөлінді. Бұл - 2008
жылғы болжанып отырған ІЖӨ көлемінің 3,5 пайызынан асады. Тұрғын үй рыногын
тұрақтандыруға 175 миллиард теңгеден астам қаражат бөлініп, бұл қаражат
бірінші кезекте үлескерлерге қолдау білдіруге жұмсалды. Елдің азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығын дамыту үшін
2008 жылы 135 миллиард теңгедей бөлінген.
Шағын және орта бизнесті қолдауға 2008 жылы барлық көздерден 165
миллиард теңгеден астам бөлінді.
2004-2005 жылдары Қазақстан адам дамуының индикаторы бойынша әлемнің
177 мемлекетінің ішінде 78 орында иеленсе, 1990 жылы 54 орында болды. 2009
жылы қазақстандықтардың өмірдің күтілетін ұзақтығы 68,4 жас (әйелдер – 73,3
жас; еркектер – 63,4 жас) болды.
2009 жылғы Қазақстан халқына Дағдарыстан даму мен жаңаруға атты
жолдауында Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздікке
бағытталған ойларын ортаға салды.
Тұтастай алғанда ел экономикасына дағдарысқа қарсы мақсаттарда қосымша
2 триллион 700 миллиард теңгеден астам жұмсалды[1].
2010 жылғы Қазақстан халқына жасаған Жолдауында Мемлекет басшысы 2020
жылға қарай қазақстандық жол мыналар деді: экономиканы дағдарыстан кейінгі
дамуға әзірлеу; жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен
экономиканың тұрақты өсуіне қол жеткізу; адам капиталының бәсекеге
қабілеттілігін арттыру үшін болашаққа белсенді инвестициялау;
Қазақстандықтарды сапалы әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық қызметтермен
қамтамасыз ету; ұлтаралық келісімді нығайту, ұлттық қауіпсіздікті арттыру,
халықаралық қарым-қатынасты одан әрі дамыту[2].
Сайып келгенде, елдегі әлеуметтік шиеленістің сақталуы, экономикалық
қылмыс, елден капиталдың кетуі және сыбайлас жемқорлықтың мемлекетке
тікелей қауіп төндіретіні рас. Сондықтан осы жағдай 1998 жылы Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңының 18 бабында
көрсетілгендей, экономикалық қауіпсіздікті ұлттық, қоғамдық, экологиялық,
ақпараттық, әскери қауіпсіздіктер сияқты қауіпсіздіктің маңызды түрі деп
есептеудің қажеттігін туғызды.
Заңнамада қолданылатын экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
экономикалық қауіпсіздіктің нормалары, экономикалық қауіпсіздіктің
талаптары, экономикалық қауіпсіздіктің қауіп-қатерлері тәрізді ұғымдар
күнделікті тәжірибеде қолданыла бермейді, өйткені бұл терминдердің нақты
құқықтық анықтамалары жоқ.
Бұдан шығатын қорытынды, қазіргі кезде экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық жағдайды
жақсарту талабына сай келмейді және ол жетілдіруді қажет етеді.
Осыған байланысты ұлттық қуаттың басты элементі экономикалық
қауіпсіздікті мемлекеттік тұрғыда қамтамасыз ету мәселесін зерттеуді талап
ету туындады.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің өзектілігі бүгінгі күнге
дейін Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне қауіп-қатерді
болдыртпау мәселесінің әлі күнге дейін толық шешілмей отырғанында. Бұл
мәселе Қазақстанға экономикалық (материалдық) зиян келтірмеу мақсатында
сауықтыру (профилактикалық) шаралар жүргізуді көздейді. Осыған байланысты
әлеуметтік-экономикалық үдерісті мемлекеттік басқарудың тиімділігін
арттыру, Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін бақылаудың
тиімді жүйесін жасау қажеттігі туындайды.
Түптеп келгенде, экономикалық қауіпсіздік мәселесінің өзектілігі
мынадан туындайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне
бүгінгі күні төніп тұрған қатерлер Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне төніп
тұрған қатерлі қауіптердің біріне айналып отыр.
Екіншіден, еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне бүгінгі күнгі
қауіптен келіп отырған материалдық шығынның көлемі мен деңгейі (мысалы,
экономикадағы қылмыстық іс, экономикалық қылмыстың деңгейі, шет елге кеткен
капиталдың көлемі) қауіптің басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым жоғары.
Мысалы, Қазақстанның төлем балансының көрсеткіші бойынша елімізден
капиталдың заңсыз кетуі 2004 жылы – $1,1 млрд., 2005 жылы - $1.8 млрд.,
2006 жылы - $2,3 млрд., 2007 жылы – $3,2 млрд. 2008 жылы - $10,1 млрд., ал
2009 жылдың 9 айында $2,8 млрд. құрады.
Үшіншіден, қазіргі заманғы қауіп-қатердің бұдан әрі де сақталып қалуы
мен таралуының әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастың бұзылуына және
экономикалық ортада әлеуметтік тәртіп нормаларының жойылуына әкеліп
соқтыратыны ең басты қауіп болып отыр. Осының нәтижесінде нарықтық
реформаның векторында ғана өзгеріс болып қоймайды, сонымен қатар Қазақстан
Республикасында құқықтық мемлекеттің қалыптасуының да негізі бұзылады.
Дегенменде Қазақстан Республикасының Ұлттық қауiпсiздiгi туралы
Заңының 1 бабында экономикалық қауiпсiздiк - Қазақстан Республикасы ұлттық
экономикасының оның тұрақты дамуы мен экономикалық тәуелсiздiгiне қатер
төндiретiн iшкi және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан
қорғалуының жай-күйi делінген. Бізді қызықтыратын ең басты ұғым қорғалу
екендігі рас. Тіпті осы қорғалудың жай-күйi тек экономикалық қауіпсіздік
емес, сонымен қатар Заңда көрсетілген ұлттық, сыртқы, әскери, ақпараттық
және қоғамдық қауіпсіздіктерге тән ұғым болып отыр.
Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез келген ұлттың, мемлекеттің
қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі қорғану іс-
шараларына жұмылдырылады. Ал ұлттық қуаттылыққа келетін болсақ, қолда бар
ресурстарды ұтымды пайдаланып, керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп
төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
ХХI ғасырда экономикалық жаһандану тек қана әлемдік экономиканың
бірігу процесін емес, сондай-ақ елдер арасындағы, әсіресе ірі мемлекеттер
мен көршілес мемлекеттер арасындағы бәсекелестікті тереңдетті. Кез келген
мемлекеттің халықаралық аренадағы жағдайы, оның ұлттық қуатының өрлеуі мен
құлдырауы аса өзекті мәселеге айналуда.
ХХ-ХХI ғасырларда аса қажетті стратегиялық ресурстар мен олардың
сипаты елеулі түрде өзгеру үстінде. Басқа мемлекеттермен салыстырғанда
Қазақстанның ұлттық қуатының, оның деңгейін анықтау тәрізді өзекті
мәселелер әлі де болса шешілмей келеді. Әрине ұлттық және экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейінде қажетті іс-шаралардың қабылданып
жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Бізше, ұлттық және экономикалық
қауіпсіздіктер ұлттық қуаттылықтың қандайда бір компоненттері болып
табылады.
Дегенменде іс-шаралар ағымдағы қордаланып қалған мәселелерді шешуге
бағытталып отыр. Қазақстанның ұлттық қуат деңгейін қалай көтеру, қалайша
өзіміздің стратегиялық ресурстарымыздың артықшылықтарын пайдалану және
жетпейтін стратегиялық ресурстардың орнын қалай толтыру керек іспеттес
сауалдар бар.
Ұлттық қуат мәселесін халықаралық деңгейде қарастырғанда мынаны
ескеру керек. Жалпы қуаттылық пен күштің астарында кез келген ұлт пен
мемлекеттің тағдыры жатыр. Қуатты елдер өз күштеріне сеніп, әлсіз елдерге
қыр көрсетіп, қажет болғанда оларға қарсы әскери немесе экономикалық
соғыстар ашып, державаға айналуда[3].
Мәселен, держава дегеніміз қандайда бір мемелекеттің алға қойған
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу қабілеті болып табылады. Әлемдік
билікте державалық мемлекеттің басқа елдер жасай алмайтын, қодарынан
келмейтін іс-қимылдарды жасау қабілеті делінген[4].
Мемлекеттің басқа мемлекетті басқару қабілеті, соңғы мемлекеттің аса
қажетті ресурстарын басқару (иелену) қабілеті болып табылатыны сөзсіз.
Сондықтанда басқа елдерді басқару дегеніміз сол елдердің ресурстарын
басқару немесе иелену дегенге саяды. Бұл ресурстарға халық, территория,
табиғи ресурстар, экономика, Қарулы Күштер және тағы басқалары жатуы
ықтимал.
Қолданыстағы пікір бойынша мемлекеттің қуатын халықаралық деңгейде
бағалағанда дәстүрлі болып келген география, жергілікті халық және шикізат
сияқты факторлардың маңызы төмендеп, керісінше маңызы жоғарлаған факторлар
пайда болуда. Олар - технология, білім және экономикалық өсу[5].
АҚШ ғалымы А.Теллистің ойынша ұлттық қуаттылық кез келген тәуелсіз
мемлекеттің қолда бар барлық ресурстарды пайдалана отырып басқа елдерге
ықпал етудің стратегиялық қабілеті болып саналады[6].
ХХ ғасырдың 80-жылдарында Жапон ғалымдары мемлекеттің ұлттық қуатын
бағалаудың аналитикалық тәсілін әзірлеп, ұлттық қуатты үш компонентпен
белгілеген. Біріншісі – мемлекеттің халықаралық қауымдастыққа үлес қосу
қабілеті (экономика, қаржы және ғылыми-техникалық салаларда); екіншісі –
халықаралық аренада дағдарысты және қысылтаяң ахуалдар жағдайында
мемлекеттің өмір сүру қабілеті (халық саны, мемлекеттің географиялық
жағынан орналасуы, табиғи ресурстар, экономикалық және қорғаныс күштері,
ұлттық мораль, дипломатия мүмкіндіктері); үшінші компонент – ұлттық қуаттың
барлық ресурстарын пайдалана отырып ұлттық мүдделерді мемлекеттің басқа
елдерде жүргізу қабілеті[7].
Ұлттық қуат пен ұлттық қауіпсіздік ұғымдарының байланысына назар
аударсақ, ұлттық қуат аясы ұлттық қауіпсіздік аясымен салыстырғанда
әлдеқайда кең. Мәселен, ұлттық қауіпсіздік әскери, сыртқы, экологиялық,
ақпараттық, қоғамдық және экономикалық қауіпсіздіктерден тұрса, ұлттық қуат
сонымен қатар стратегиялық ресурстардан, сол ресурстарды тиімді қолдану
мүмкіндіктерінен құралады.
Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы, ұлттық қуат пен экономикалық
қауіпсіздік ұғымдарының арасындағы елеулі айырмашылық диссертациялық
зерттеудің өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғалымдардың ішінен экономикалық
қауіпсіздіктің негізгі факторлары мен кейбір аспектілерімен айналысқан
ғалымдарға Баймұратов О.Б., Байтұрсынұлы А.Б, Бердәлиев К.Б., Медельханова
М., Кенжеғозин М.Б., Қошанов А.К., Нигматуллина М.Е., Никитина Г.А.,
Сағадиев К.Ә., Спанов М.У. және т.б. жатады.
Ұлттық қуат мәселесін зерттеген ғалымдар санатына шет елдердің
ғалымдары мен мамандары Joseph S. Nye, Jr. Robert A. Dahi, Kenneth Waltz,
Tellis Ashley, Hans Morgenthau, Klaus Knorr, Clifford German, Huang
Suofeng, Ray Steiner Cline және тағы басқалары болса, экономикалық
қауіпсіздікті зерделегендер қатарында С.Tomas пен D.Lambert болды.
Экономикалық қауіпсіздік проблемасы бойынша Ресейдегі Л.И.Абалкин,
А.В.Архипов, Е.А.Бухвальд, С.А.Глазьев, А.М.Городецкий, А.Н.Илларионов,
Б.В.Мильнер, А.А.Петров, В.К.Сенчагов, Е.А.Олейников, В.В.Тамбовцев,
И.И.Фоминский және тағы басқаларының еңбектері зерделенді.
Бірақ экономикалық қауіпсіздік ұлттық қуатты нығайтудың шешуші факторы
ретінде әлі де болса толық зерделенбей отыр. Қазақстанда ұлттық қуаттың
құрамы, белгілері, жағдайы және стратегиялық ресурстары туралы зерттелген
жұмыстар кешенді түрде жүргізілмеген. Экономикалық қауіпсіздіктің кейбір
аспектілері дара-дара қарастырылған. Постиндустриалық парадигманың даму
үдерісінде экономикалық қауіпсіздік пен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми
жолмен шешу қажет.
Қазақстанда әлі күнге дейін еліміздің экономикалық қауіпсіздігі
бойынша жазылған монографиялық зерттеулер мен диссертациялық жұмыстар тым
аз. Тек 1990-жылдардың аяғына таман Қазақстан даму институты (М.Спанов)
Экономикалық қауіпсіздік: жүйелі талдау тәжірибесі атты еңбекті шығарды.
Алайда бұл жұмыста қарастырылып отырған мәселенің тек кейбір маңызды
жақтары ғана ашылды. Ұлттық қуаттың элементі ретінде қарастырылмады.
Осылайша, экономикалық қауіпсіздік мәселесінің аз зерттелуі, ұлттық
қуаттың экономикалық аспектілерінің еш зерттелмеуі осы диссертациялық
зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан
Республикасының ұлттық қуатын нығайтудың негізгі факторы экономикалық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеу болып табылады. Зерттеудің мақсаты
төмендегідей міндеттерді шешуді алға қояды:
1. Ұлттық қуат және экономикалық қауіпсіздік айқындамасының негізі мен
мазмұнын ашу және оларды айқындайтын маңызды факторларды талдау.
2. Экономикалық қауіпсіздік, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің механизмі т.б.
ұғымдарға анықтама беру.
3. Қазақстан Республикасы экономикалық қауіпсіздік субъектілері мен
объектілерін логикалық тұрғыда тұжырымдау.
4. Қазақстан Республикасындағы, шет елдердегі экономикалық
қауіпсіздіктің конституциялық аспектілерін талдау және Қазақстан
Республикасындағы экономикалық қауіпсіздікті басқару мен бақылау бойынша
ұсыныстар жасау.
5. Жүргізіліп отырған экономикалық саясатты ұлттық қуат өлшемдері мен
экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан зерттеп, оның тиімділігіне баға беру.
6. Қазақ халқының рухани көсемі А.Байтұрсынұлының ұлттық қуат пен
қоғамның экономикалық даму сатыларына арналған еңбектерін зерттеу.
7. Ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің институционалдық
механизмдерін зерделеп, оларға тиісті баға беру.
Зерттеудің объектісі – ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің жай-
күйін сипаттайтын Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
Зерттеудің пәні Қазақстан Республикасында ұлттық қуаттылықты
нығайтудың негізгі факторы ретінде экономикалық қауіпсіздіктің жай-күйі мен
оны қамтамасыз етудің негізгі бағыттары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде интегративті
(пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ
философиялық, тарихи, әлеуметтік, құқықтық және саяси алғышарттарды
қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында талдау және синтез, сондай-ақ кешенді
қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу
әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және
тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Ең бастысы зерттеу барысында эконометрикалық (регрессиялық) талдау
кеңінен қолданылып, олардың корреляция коэффициенттері есептелінді.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста
зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері
мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пайдаланылды. Зерттеудің
эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі
Агенттіктің, Халықаралық валюта қорының, Дүнижүзілік банктің, БҰҰ-ң
деректері, ғылыми-зерттеу институттарының салалық және академиялық
еңбектері, мерзімді басылымдар құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздік
мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстарды атауға
болады. Диссертациялық зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде келесі
нәтижелер қорытындыланды:
I. Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттың теориялық және әдістемелік
тұжырымдары жасалынып, жүйелендірілді:
– нарықтық қатынастар жағдайында ұлттық қуаттың анықтамасы,
формуласы, белгілері әзірленді;
– ұлттық қуаттың стратегиялық ресурстары анықталынды,
постиндустриалдық парадигманың талаптарына сай олардың
көрсеткіштеріне баға берілді;
– ұлттық қуатты нығайтудың жолдары көрсетіліп, өзекті
проблемаларына назар аударылды;
– ұлттық қуаттың стратегиялық ресурстарын зерделеу барысында
олар мен экономикалық қауіпсіздік арасындағы өзара тығыз
байланыстың бар екендігі анықталды;
– Қазақстан Республикасы әлеуметтік және экономикалық дамуының
стратегиялық құжаттарының элементтері ұлттық қуаттың
стратегиялық ресурстарына сәйкес келе бермейтіндігіне баға
берілді.
II. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің теориялық
және әдістемелік тұжырымдары жасалынып, мемлекеттік және құқықтық
реттеулеріне талдау жасалынды:
– тәуелсіздік жылдары мемлекет тарапынан жіберілген
экономикалық және құқықтық сүрінулер анықталып, оларға тиісті
баға берілді;
– экономикалық қауіпсіздіктің басты компоненті
макроэкономикалық барлау, микроэкономикалық барлау,
экономикалық қарсы барлау теорияларына назар аударылып,
әлемдік тәжірибеге баға берілді;
– Қазақстанда дербес сыртқы экономикалық барлау қызметін құру
және сырттан әкелінген технологиялық жаңалықтарды өндіріске
енгізетін немесе кәдеге жарататын орталықтар ашу керек екендігі
көрсетілді.
III. Қазақстан Республикасының экономикалық саясаты талданып, оның
кейбір аспектілері тұжырымдалды:
– экономикалық саясатты жүргізуде даму сатыларының шарттарын
қатаң орындау керектігі көрсетілді;
– сыртқы экономикалық саясаттың көмірсутегі ресурстарына
тәуелді болып, оның ұлттық экономикаға деген әсеріне баға
берілді;
– ішкі экономикалық саясатта, оның ішінде бюджет саясатын
компаративтік талдау жасағанда реформаларға зәру салалар
анықталды.
Жұмыста экономикалық қауіпсіздікті мемлекет тарапынан қамтамасыз етудің
бағыттарын дамытуда, ұлттық қуатты нығайтудың маңызы зор теориялық
нәтижелер ұсынылған.
Диссертацияның қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
1. Ұлттық және экономикалық қауіпсіздіктер кез келген ұлттың,
мемлекеттің қорғалған жай-күйі болып, барлық мемлекеттік органдар жүйесі
қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Мұндай үдеріс, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздік заңы бойынша да байқалып отыр. Ұлттық
қуаттылыққа келетін болсақ, ол қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтермен ерекшеленеді.
Егер ұлттық және экономикалық қауіпсіздік теориясы бойынша басты
мәселе Қазақстанға жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден
қорғанудың жай-күйі болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа
мемлекеттерге Қазақстанның өзі жұдырық көрсетуі керек және оған қажетті
ресурстарды жоғары деңгейде үнемі ұстап отыру қажет.
2. Қазақстан Республикасы ұлттық қуатының стратегиялық ресурстары екі
бөлімнен яғни қатаң және жұмсақ (идеационалдық) факторлардан құралуы
керек.
Қатаң факторларға экономикалық ресурстар; қаржы ресурстары;
территория; табиғи ресурстар; Әлемдік мұхитқа шығу жолы; білім, ғылым және
технология саласындағы ресурстар, басқару ресурстары және әскери ресурстар
жатады.
Жұмсақ (идеационалдық) факторлар мынаны қамтиды: саяси жүйенің
икемділігі мен тұрақтылығы; адам капиталы, оның ішінде ұлттық мораль мен
ұлттық рух; дағдарысты ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру қабілеті,
дипломатиялық және басқа да ықтимал ресурстарды ұтымды пайдаланып, ұлттық
мүдделерді басқа елдерде жүргізу қабілеті, халықаралық қауымдастыққа үлес
қосу қабілеті.
Батыс пен Шығыс елдерінің басты қағидаттарын ескере отырып, АҚШ ғалымы
Рэй Клайнның интегралдық сандық әдісін басшылыққа алғанда, Қазақстан
Республикасы ұлттық қуатының теңдеуі төмендегідей көрініс тапты: P=P1+P2
P – Қазақстан Республикасы жалпы ұлттық қуатының индикаторы;
P1 - ұлттық қуаттың қатаң факторлар жиынтығының көрсеткіші;
P2 - ұлттық қуаттың жұмсақ факторлар жиынтығының көрсеткіші.
Сайып келгенде, Қазақстан Республикасының ұлттық қуаты дегеніміз -
стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін қолда бар қатаң және жұмсақ
факторларды, оның ішінде экономикалық және қаржы ресурстарын жан-жақты
дамытып, олар арқылы басқа елдерге ықпал ету және сол елдердің аса маңызды
ресурстарын басқару (иелену) қабілеті.
3. 2020 жылға дейінгі Қазақстан Республикасы Стратегиялық даму
жоспарын ұлттық қуатттың стратегиялық ресурстарына (қатаң факторлар) сәйкес
келтіріп, тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізген абзал.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті
мемлекеттік атқару органдар жүйесі өтпелі кезеңде құрылып, өзіне жүктелген
транформациялық функциясын орындап аяқтады.
Сол себептен жаңа заман талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының
орталық және жергілікті мемлекеттік атқару органдар жүйесінің
архитектурасына өзгерістер енгізу қажет. Олар сондай-ақ, ұлттық қуаттың
стратегиялық ресурстарын нығайту тұрғысынан құрылуы керек.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің Қауіпсіздік Кеңесі туралы
1999 жылғы 20 наурыздағы № 88 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар
енгізіп, ұлттық қуатты және оның стратегиялық ресурстарын нығайту
мәселелері жөніндегі орталық және жергілікті атқарушы органдарға арналған
негізгі бағдарламалық құжат ретінде Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттың
және оның стратегиялық ресурстарының жай-күйі туралы Қазақстан
Республикасының Президентіне жыл сайынғы Баяндаманы әзірлеу деп аталатын
тармақты қосымша енгізу керек.
5. ХХI ғасырдың басында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
тұрғысынан орта немесе ұзақ мерзімді қауіптіліктер мен қатерлер анықталып,
олардың қатарына мыналар жатады: 1) өнеркәсіптің өндіруші және қайта
өңдеуші салаларының бірдей дамымау үрдісі; 2) өңірлердің әлеуметтік-
экономикалық дамуында теңгерімсіздікдің (дисбаланс) сақталуы; 3) қаржы
саласында қалыптасқан кейбір теріс үдерістер; 4) Дүнижүзілік сауда ұйымына
кіруі үшін экономиканың жекелеген секторларының (мұнай химиясы, ауыл
шаруашылығы, машина жасау және т.б.) дайындығы төмен деңгейде қалуы; 5)
экономиканың көлеңкелену деңгейінің жоғарлығы; 6) экономикалық дамудың
негізгі проблемаларының бірі халықты әлеуметтік қорғаудың әлсіздігі.
Осы орайда жоғарыда көрсетілген экономикалық қауіпсіздіктің басты
қауіп-қатерлердің тереңдеуіне және дамуына жол бермеу мақсатында тиісті
басымдықтар мыналар болып табылады: 1) экономиканы әртараптандыру
(диверсификациялау); 2) салалық және өңірлік алшақтықты азайту;
3) Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке кірігуінің тиімді
тетігін жасау; 4) қаржы тұрақтылығын нығайту; 5) бәсекеге қабілетті
ғылыми-зияткерлік әлеуетті дамыту және 6) әлеуметтік тұрақтылықты нығайту.
6. Эконометрикалық және регрессиялық анализдер нәтижесі бойынша
әлемнің бай мемлекеттерінде ауыл шаруашылығының экономикадағы үлесі өте
төмен екендігі байқалуда. Керісінше, әлемнің бай емес, кедей
мемлекеттерінде ауыл шаруашылығының экономикадағы үлесі тым жоғары екендігі
байқалуда.
Халық санының 40% астамы ауылды жерлерде тұруы, ұлттық есепшот
жүйесі негізінде ауыл шаруашылығының ЖІӨ үлесі 7% аспауы, сол жұрттың
әлеуметтік жағдайы мен кедейшілік ахуалы туралы ақпарат беріп, экономикалық
саясатқа демография тұрғысынан кейбір өзгерістер енгізу қажеттігін
мемлекетке жүктейді.
Сондай-ақ, ұлттық қуат пен экономикалық қауіпсіздіктің негізгі
ресурсы мен компоненті болып саналатын экономикалық өсу мен мемлекеттердің
территория көлемі арасында қандай да бір статистикалық байланыстың жоқ
екендігі расталды. Демек, кез келген елдің экономикалық әлеуеті сол елдің
территория көлеміне тығыз байланысты деген тұжырым математикалық статистика
нәтижелері арқылы жоққа шығарылады.
Мемлекеттің экономикалық даму деңгейі ол елдің аумағының
шағындығы мен үлкендігіне еш тәуелді емес. Экономкалық өсуді қамтамасыз ету
үшін территориядан басқа факторларды зерделеп, мұқият ескеру қажет.
Талдауға экономикалық өсу мен мұнай өндірісі көрсеткіштерін тартқанда
аталған индикаторлардың арасында статистикалық тығыз байланыстың жоқ
екендігі расталды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұнай өндірісі қысқа және
орта мерзімде ғана экономикалық өсуді қамтамасыз етіп, ұзақ мерзімде
экономикалық стагнацияға әкеліп соқтырады.
Халықаралық статистика бойынша ОПЕК ұйымына мүше елдерінде жан басына
шаққанда ЖІӨ 1965-1999 жылдар арасында экономиканың құлдырауы жыл сайын
Иран мен Венесуэлада 1%, Ливияда 2%, Ирак пен Кувейтте 3%, Катарда 6%
жетті. ХХ ғасырдың соңғы 30 жылында ОПЕК ұйымына мүше елдердің ішкі жалпы
өнімдері (ІЖӨ) өскен жоқ, керісінше жыл сайын 1,3% кеміп отырды.
1973 жылға дейін Сауд Арабиясында жан басына шаққандағы ІЖӨ АҚШ
салыстырғанда 15% төмен болса, отыз жылдан соң 2003 жылы 72% төмендеді.
1973-1975 жылдары Венесуэланың ІЖӨ 10 000 доллардан асса, 2005 жылы сатып
алу қабілеті бойынша 5800 долларға дейін төмендеді.
Осы тұста мұнайға тікелей байланысы бар ХХ ғасырдың айтулы оқиғалары
болды. Жапонияның екінші дүние жүзілік соғысына кіруінде, АҚШ Перл-
Харбордағы әскери-теңіз флотын кенеттен шабуыл жасауы мен бұрынғы кеңес
өкіметінің (КСРО) тарауының негізгі себебі мұнайға тікелей байланысты.
7. Әлемде қалыптасқан барлау қызметтерінің дәстүрлерін назарға ала
отырып экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретін қатерлерді болдырмау
мақсатында макроэкономикалық және микроэкономикалық барлауға ерекше ден
қоятын дербес сыртқы экономикалық барлау қызметін құрып, оның жұмысын 2010-
2015 жылдарға арналған Мемлекеттің үдемелі индустриялық-инновациялық даму
бағдарламасын орындаудың іс-шаралар жоспарымен сәйкестендірген жөн.
ХХ ғасырдың 90-жылдары яғни өтпелі кезеңдерде Қазақстан
Республикасының экономикалық қарсы барлау қызметінің толық
қалыптаспағандығы байқалды. Оған себеп, АҚШ Dupont корпорациясының
Қазақстандық Қостанайхимволокно зауытын басқаруға алып, жойып жіберу
оқиғасы болды.
8. Экономикалық саясаттың басты компоненті және ұлттық қуаттың қаржы
ресурстарын жасақтайтын мемлекеттің бюджетті үш өлшеммен яғни функциямен
зерделеген дұрыс. Олар дәстүрлі функциялар; әлеуметтік функциялар; даму
функциялары.
Орталық басқару органдары бюджетінің жалпы шығындарына шаққанда
(процентпен), Қазақстан бюджетінің келесі ерекшеліктері мен кемшіліктері
ортаға шығады.
Мемлекеттің дәстүрлі функциялары бойынша Қазақстанның 2008 жылға
жоспарланған бюджетінде 13,5% құрады. Ал дамушы елдерде мұндай көрсеткіш
24,4%. Барлық елдерде – 20,1% және дамыған елдерде – 11,2%. Демек,
келешекте Қазақстан өзінің дәстүрлі функцияларын одан әрі арттыруға
көптеген мүмкіндіктері бар. Сондай-ақ, құқық қорғау органдар жүйесін одан
әрі реформалау мәселесі әліде болса маңызды болып отыр. Мәселен, әкімшілік
басқару мен қоғамдық тәртіпті сақтау жөнінде Қазақстан индикаторы 9,8%, ал
дамыған елдерде – 5,8%, өтпелі экономика елдерінде – 6,9%.
Мемлекеттің әлеуметтік функциялары бойынша Қазақстан көрсеткіші 46,1%.
Дамыған елдермен (70,3%) салыстырғанда 1,5 есе төмен. Өтпелі экономика
елдерімен салыстырғанда 18,9% аз. Бұл дегеніңіз мемлекеттің бұл
функцияларын одан әрі көтеру керек екендігі орташа шығады.
Бюджеттің білім беруге деген Қазақстанның индикаторы 12,9%, ал
дамыған елдерде – 7,8%, өтпелі экономика елдерінде – 7,2%.
Осы салаға қомақты ақша бөлінгенмен аса маңызды реформаның
болмағандығы Үкіметке жаңа міндеттер жүктейді.
Көрсетілген өлшем бойынша мемлекеттің даму функцияларына баса назар
аударғанда Қазақстанның ілгері тұрғандығы байқалады (39%). Бірақ, капиталды
сыртқа шығару индикаторы бойынша артта қалып отыр – 1,4%. Басқа елдерге
келетін болсақ, бұл көрсеткіш дамыған елдерде – 9,8%, өтпелі экономика
елдерінде – 7,7%, дамушы елдерде – 11,6%.
Түптеп келгенде, жоғарыда белгіленген бюджеттік салыстырмалар
Қазақстан Республикасы бюджеттік саясатына тиісті өзгерістер енгізіп, қай
салаларда реформалар қажет екендігін анықтап, Үкіметке стратегиялық
міндеттер жүктейді.
9. ХХ ғасырдың басында қазақ ғұламасы А.Байтұрсынов бастаған, 1960-
жылдары АҚШ ғалымы С.Ростоу ұсынған және ХХI ғасырдың басында Ресей
ғалымдары В.Полтеревич пен В.Попов жасаған экономикалық дамудың ең басты
төрт сатысын ескере отырып (жаңарудың яғни модернизацияның бастапқы сатысы
(индустриализацияның бастапқы кезеңі); экспортқа бағытталған экономикалық
өсуді бастап, жүргізу; үдемелі дамуды ынталандыру сатысы; дамыған рынок
сатысы), Қазақстан бастапқы яғни 1 және 2 сатылардың басты міндеттерін
аяқтамай, 3 және 4 сатыларға қатысты экономикалық саясаттың құралдары мен
тәсілдерін пайдаланып яғни асығыс қателерді жасап жатыр.
Экспортқа бағытталған экономикалық өсуді Қазақстан шикізат ресурстары
арқылы немесе бірінші саты талаптарын толығымен орындамай жүзеге асыруда.
Мұның сыртында Қазақстаннның бірінші сатыдан шықпағанын мына фактілер
дәлелдейді: Қазақстандықтар жалпы тұтынған тауарлардағы импорттың үлесі
2000 жылы 27,9% болса, 2007-2009 жылдары 44-46% жетті), сөйтіп, төлем
балансына тән ағымдағы есепшот көрсеткіштерінде теріс сальдоның ұлғаюына
әкеліп соқтыруда.
Экономикалық дамудың соңғы сатыларына қатысты асығыс құралдар мен
тәсілдерді Қазақстан Үкіметінің кешенді қолдануы мына бағыттарда байқалуда:
импорттық заттар мен қызмет көрсетулерге жол ашу; капитал рыногын реттеуден
бас тарту (дерегулирование); шикізат секторларына шетел инвестицияларын
жаппай тартуды ынталандыру т. б.
Мысалы импорттық заттарға жол ашу тұрғысынан азық-түлік тауарлары
импорты 2006 жылы $1,5 млрд.құраса, 2007 жылы ол $2,1 млрд.жетті, демек,
бір жылдың ішінде 36% өскен. Азық-түлік емес тұтыну тауарларына келетін
болсақ, егер 2006 жылы олардың импорттық көрсеткіші $3,6 млрд.болса, 2007
жылы $5,3 млрд.жетті, демек, бір жылдың ішінде 49% артқан[8].
Импорттық қызмет көрсетулерге жол ашу тұрғысынан қызмет көрсету
теңдігі (баланс) бойынша тәуелсіздік алғаннан бері теріс сальдо (дефицит)
көрсетіп, ағымдағы есеп-шотқа өзінің келеңсіз әсерін тигізуде. Ұлттық Банк
деректеріне сәйкес, қызмет көрсету бойынша қалыптасқан тапшылықтың
(дефициттің) мөлшері төмендегідей: 2000 жыл – $797 млн., 2001 жыл - $1,3
млрд., 2002 жыл - $1,9 млрд., 2003 жыл - $2 млрд., 2004 жыл - $3 млрд.,
2005 жыл - $5,2 млрд., 2006 жыл - $5,9 млрд., 2007 жыл - $7,9 млрд., 2008
жыл - $6,6 млрд., және 2009 жылы - $5,8 млрд.
Капитал рыногын реттеуден бас тарту (дерегулирование) тұрғысынан
капитал рыногын, оның ішінде коммерциялық банктерді мемлекеттік реттеуден
бас тарту (дерегулирование) қателігі олардың сырттан жаппай қарыз алу
үдерісімен аяқталды. 2010 жылдың басында Қазақстан экономикасының жалпы
сыртқы қарызы (одан әрі - ЖСҚ) $107 млрд. болды. 2003-2006 жылдары ЖСҚ күрт
өсуі коммерциялық банктердің сырттан қарыз алуына тікелей байланысты. ЖСҚ
ішінде ең көп үлес қаржы қызметіне тиесілі - $49 млрд. астам.
2007 жылы АҚШ ипотекалық дағдарысы қазақстандық банктердің сыртқы
қарыздарын уақытында қайтара алмай, Қазақстанда қаржы артынан ипотекалық
дағдарыстың болуына жол ашты.
Ұлттық Банкінің тікелей араласуымен ғана мүшкіл жағдай ептеп
жақсартылды. Дегенмен, мұның салдары құрылыс компаниялары мен үлескерлердің
жағдайларының нашарлануына әкеліп соқтырды.
10. Жоғарыда айтылған экономикалық дамудың төрт саты тұрғысынан 1998-
2008 жылдары Үкіметтердің іс-қимыл бағдарламаларын талдағанда, осы уақыт
ішінде қызмет істеген үкіметтердің көбісі бірінші саты яғни модернизацияның
бастапқы сатысы (индустриализацияның басы) қоятын міндеттерді толығымен
орындай алмағандығы аңғарылады.
1998-2000 жылдары Н.Балғымбаев Үкіметі кезінде Қазақстанның
стратегиялық даму жоспарының басымдықтары ақша-несие саясатын күшейту,
қаржы институттары мен қаржы рыногын дамыту және тереңдету, салық және
бюджеттік саясатардың тиімділігін арттыру, оларды ақша-несие саясатымен
үйлестіру, төлем балансын нығайту болды.
2000-2002 жылдары Қ.Тоқаев Үкіметі кезінде оның іс-қимыл
бағдарламасына сәйкес, оның негізгі міндеттеріне теңгенің тиімді айырбастау
бағамы, инфляция, бюджет және төлем балансы тапшылығының төменгі мөлшері
іспеттес маңызды макроэкономикалық параметрлерді сақтай отырып тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ету жатты.
2002-2004 жылдары И.Тасмағамбетов Үкіметі кезінде оның бағдарламасының
басымдықтарына мыналар жатты: халықтың әлаухатын жақсарту және оны одан әрі
өсіру үшін алғышарттар жасау, жаңа өндіріс орындарын құру, жоғарғы техника-
технологиялық деңгейге шығу, мемлекеттік басқару органдарының жұмыс істеу
тиімділігін арттыру және олардың функцияларын, өкілеттіліктерін,
жауапкершіліктерін ажырату т.б.
2003-2006 жылғы Д.Ахметов Үкіметі кезінде оның бағдарламасы келесі
басымдықтардың бағыттарын ескерді: өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму
айырмашылықтарын қысқарту, жұмыссыздық пен кедейшілікті азайту, ауылдың
Мемлекеттік агроөнеркәсіп бағдарламасы және өмір сүру тұрмысын жақсартуды
қамтамасыз ету, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру
т.б.
2007-2009 жылдары К.Мәсімовтың Үкіметі негізінен әлемдік қаржылық
дағдарыспен күресу мәселелерімен шұғылданды.
Сөйтіп, бірінші саты яғни модернизацияның бастапқы сатысы
(индустриализацияның басы) қоятын міндеттерді орындауға кірісу 2003-2015
жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асырудан
басталып, күтілгендей жүзеге аспады.
Зерттеудің тәжірибедегі маңыздылығы. Мемлекеттік басқару тәжірибесінде
автор алған нәтижелерді пайдаланудың мүмкін болатындығы. Жұмыста
көрсетілген ұсыныстарды заң шығарушы үкімет органдары экономикалық және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында, Қазақстан Республикасындағы
экономикалық қауіпсіздік жағдайында әрекет етіп жатқан құқық қорғау
органдарының, мемлекеттік үкімет пен басқару органдарының қызметкерлері заң
шығарушылық әрекетті жетілдіру үшін қолдануға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы, сондай-ақ, мемлекеттік басқарудың
әртүрлі деңгейлеріндегі әлеуметтік-зкономикалық саясатты жасап және оны
іске асыру үдерісінде оны дәлелдеп, оған лайықты басқару шешімдерін
жасауда болып табылады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында экономикалық қауіпсіздіктің теориялық және әдістемелік жақтарын
кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге қатысты салалық және республикалық
экономикалық бағдарламалардың негізін жасауға қолданылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары Экономикалық теория,
Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді басқару, Қазақстанның
экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы (апробациясы). Жұмыстың негізгі
қағидалары, нәтижелері мен тұжырымдары көптеген ғылыми-практикалық
конференцияларда, сондай-ақ А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік
университетінде, Алматы экономика және статистика институтында, оның
Қостанайдағы филиалында тыңдалды.
Зерттеу нәтижелерін іске асыру. Диссертант жасаған зерттеудің басты
нәтижелерін Қостанай Әлеуметтік Бастама Орталығы экономикалық талдау
Бюросын басқарғанда (1999-2000 жж.) Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігіне жіберді. Оған Мемлекет Басшысы Н.Ә.Назарбаев резолюция жазып
(3.02.2000ж. №4629), Қазақстан Республикасы Үкіметіне тиісті тапсымалар
берді. Нәтижеде бес министрлік өздерінің пікірлерін беріп, елге пайдалы
жақтарының бар екендігін мойындады.
Автордың Государственное и правовое обеспечение экономической
безопасности Республики Казахстан атты еңбегін Мәдениет және ақпарат
министрлігі аса маңызды деп танып, жеке кітап (монография) ретінде басып
шығарды (таралым 2000 дана).
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
2007-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік
стратегиясын әзірлеу барысында экономикалық қауіпсіздік саласы бойынша
автордың кейбір пікірлері қолданылды.
2007-2008 жылдары Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесі жанындағы
Экономикалық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия
отырыстарының күнтәртібіне, сондай-ақ, автордың ұсынысымен экономикалық
қауіпсіздіктің кейбір өзекті мәсеселері қарастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері 1
кітапта (монографияда), 40 ғылыми мақалада, соның ішінде ҚР БҒМ Білім және
ғылым саласындағы Бақылау комитеті ұсынған отандық және шетелдік
басылымдарда, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 5
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және зерттеуді
іске асыруды дәлелдейтін құжаттардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Экономикалық жаһандану кезінде кез келген мемлекеттің
халықаралық аренадағы жағдайы, оның ұлттық қуаттылығының өрлеуі мен
құлдырауы аса өзекті мәселеге айналуда. Сондай-ақ, сол мемлекеттердің
стратегиялық ресурстарының өсуі мен азаюы да аса маңызды рөл атқарады.
Мәселен ХХ-ХХI ғасырларда аса қажетті стратегиялық ресурстар мен
олардың сипаты елеулі түрде өзгеру үстінде. Басқа мемлекеттермен
салыстырғанда Қазақстанның ұлттық қуаттылығын, оның деңгейін анықтау
тәрізді өзекті мәселелер әлі де болса шешілмей келеді. Әрине ұлттық және
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету деңгейінде қажетті іс-шаралардың
қабылданып жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Бізше ұлттық және
экономикалық қауіпсіздіктер ұлттық қуаттылықтың қандайда бір компоненттері
болып табылады.
Дегенменде іс-шаралар ағымдағы, қордаланып қалған мәселелерді шешуге
бағытталып отыр. Мұның сыртында тәжірибе көрсетіп отырғандай өркениетті
елдерде ұлттық және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету теорияларының
ескіргені байқалады.
Қазақстанның ұлттық қуаттылық деңгейін қалай көтеру керек, қалайша
өзіміздің стратегиялық ресурстарымыздың артықшылықтарын пайдалану керек
және жетпейтін стратегиялық ресурстардың орнын қалай толтыру керек іспеттес
сауалдар бар.
Ұлттық қуаттылық мәселесін халықаралық деңгейде қарастырғанда мынаны
ескеру керек. Жалпы қуаттылық пен күштің астарында кез келген ұлт пен
мемлекеттің тағдыры жатыр. Қуатты елдер өз күштеріне сеніп, әлсіз елдерге
қарсы әскери немесе экономикалық қыр көрсетіп, тіпті соғыс та ашып жатады.
Сол себептен держава, ұлттық күш тәрізді ұғымдарға назар аударайық.
Мәселен, держава дегеніміз қандайда бір мемелекеттің алға қойған
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу қабілеті болып табылады. Әлемдік
билікті державалық мемлекеттің басқа елдер жасай алмайтын, қолдарынан
келмейтін іс-қимылдарды жасау қабілеті деген.
Мемлекеттің басқа мемлекетті басқару қабілеті, соңғы мемлекеттің аса
қажетті ресурстарын басқару (иелену) қабілеті болып табылатыны сөзсіз.
Сондықтанда басқа елдерді басқару дегеніміз сол елдердің ресурстарын
басқару немесе иелену дегенге саяды. Бұл ресурстарға халық, территория,
табиғи ресурстар, экономика, Қарулы Күштер, саяси тұрақтылық және басқалары
жатуы ықтимал.
Мемлекеттің қуатын халықаралық деңгейде бағалағанда дәстүрлі болып
келген география, жергілікті халық және шикізат сияқты факторлардың маңызы
төмендеп, керісінше маңызы жоғарылаған факторлар пайда болуда. Олар -
технология, білім және экономикалық өсу.
Сайып келгенде, көрсетілген ресурстардың экономикаға байланысты
екендігін назарға ала отырып, ұлттық қуаттылықты өлшеуге мүмкіндіктер
туатыны анық.
Батыстың ғалымдары ұлттық қуаттылық ұғымын ерекше, арнаулы мағынада
қолданады. Атап айтқанда, АҚШ ғалымы А.Теллистің ойынша ұлттық қуаттылық
кез келген тәуелсіз мемлекеттің қолда бар барлық ресурстарды пайдалана
отырып басқа елдерге ықпал етудің стратегиялық қабілеті болып саналады.
АҚШ ғалымы Х.Моргентау ұлттық қуаттылық элементтеріне мынаны жатқызды:
география, табиғи ресурстар, өндіріс әлеуеті, әскери дайындық, жергілікті
халық, ұлттың мінез-құлқы, ұлттың рухы және басқару сапасы.
Ұлттық қуаттылық пен ұлттық күш елдің негізгі байлықтары мен
ресурстарын өлшеудің неғұрлым маңызды көрсеткіші, сондай-ақ елдің
экономикалық, саяси, әскери және техникалық қуатының жан жақты индикаторы.
Шығыс ғалымдарының көзқарастарын қарастырғанда, бұл ұғым мемлекеттің
тәуелсіз өмір сүруі мен дамуын, оның материалдық базасының және ұлттың жаңа
идеяларды қабылдау қабілеттілігін, сондай-ақ сол елдің халықаралық деңгейде
ықпал ету күші сияқты тағы да басқа қуаттылықтардың үйлестірілуін
түсіндіреді.
Қытай ғұламаларына ден қойсақ, Бо Гуили халықаралық бәсекелестік
тұрғысынан елдердің стратегиялық ресурстарының қарқынды өзгеруі мен ұлттық
қуаттылықтың нығаюы ашық бәсекелестікті көрсетеді деген.
Бұл бәсекелестік екі жақты жанжалға әкеліп соғады да, елдер күрделі
өзара тәуекелдікте және өзара тепе-теңдікте қала берген кезде,
келіспеушіліктермен байланып қалады. Тұрақты жағдайдан асып кеткен мұндай
дамудың процесінде, басқалары сол дәрежесінен айырылып жатқан кезде,
елдердің кейбірі өз ұлттық қуатын өсіреді. Дәл осы өзгерістер әлемнің
барлық құрылымының едәуір өзгерістеріне шарттасады.
Елдің халықаралық аренадағы жағдайы шын мәнінде ұлттық қуаттың өрлеуі
мен құлдырауына, оның стратегиялық ресурстарының өсуі мен құлауына тығыз
байланысты.
Ұлттық қуаттылық тұжырымдамасы туралы айтатын болсақ, ол экономика,
әскери іс, ғылым мен технологиядағы, білім беру, ресурстар мен олардың
өзара әрекеттесуіндегі қуаттылық жиынтығын білдіреді. Мұндай бағытты
Қытайдың қазіргі заманғы Халықаралық қатынастар институты көрсеткен.
Жапондықтардың ойынша, ұлттың күші тек әскермен шектелмейді. Ол әскери
емес компоненттерге (экономикалық, дипломатиялық күштер) де тіреледі.
Мәселен, халықаралық байланыстарда ғылыми жетістіктер мен әскери емес
әлеуетті кеңінен пайдалану өркениетті мемлекеттердің бірден-бір ерекшелігі.
Елдің стратегиялық мақсаттарға жетуі үшін ең алдымен ол аса қажетті
әралуан, әрқилы ресурстармен толыққанды қамтамасыз етілуі керек.
Көрші Ресей ғұламаларының тұжырымы негізінен стратегиялық матрица
өлшемдеріне келіп саяды. Стратегиялық матрица жасау идеясы көп факторлы
талдауға негізделеді және олардың ойынша кез келген мемлекеттің дамуы
әралуан факторлар ықпалымен жүріп отырады.
Айтылған факторлар бірнеше топтарға жіктеліп, ықпал ететін
факторлардың шамасы статистикалық көрсеткіштермен есептеледі.
Ресейдің Экономикалық стратегиялар институтының (ИНЭС) тұғырына сәйкес
мемлекеттің дамуына әсер ететін көптеген мән-жайлардың, яғни, факторлардың
арасынан аса маңызды тоғызы таңдалған.
Дәл сол факторлардың таңдалу себептері мен негіздемелері Б.Н. Кузык,
А.И. Агеев, Б.В. Куроедов және таға басқа ғалымдар жариялаған еңбекте жан-
жақты көрсетілген.
Ұлттық қуаттылық пен экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан Ахмет
Байтұрсыновтың пікірінше қоғамның экономикалық дамуына келесі қозғаушы
күштер әсер етеді. Олар: табиғи орта; халық тығыздығы; техникалық прогресс;
басқа елдерді жаулап алу; саясат пен құқық; дін мен адамгершілік; білім мен
оның таралуы; сыртқы елдердің әсер етуі; мемлекеттің қойған мақсаты.
Қазақ халқының ұлттық ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлының жасаған
тұжырымдамаларын мұқият ескере отырып, Шығыс пен Батыстың ғалымдары айтқан
пікірлер мен жүргізген талдауларын салыстыра келе, мынадай қорытындыға
келуге болады: ұлттық қуаттылық материалдық базисты, сол ұлттың жаңа
идеяларды қалыптастыру және қабылдау қабілеттілігін, елдің халықаралық
байланыста атқаратын рөлін, сондай-ақ, мемлекеттің қолында бар барлық
күштердің жиынтығы.
Материалдық базис пен елдің басқару құрылымдары ұлттық қуаттылық
тұжырымдамасында аса маңызды қатаң факторлар болып саналады.
Дегенменде қазіргі заманда халықтың жаңа және озық идеяларды
қалыптастыру және қабылдау қабілеттілігі жұмсақ факторлар кеңінен
таралуда. Басқаша айтқанда олар идеялық немесе идеационалдық факторлар
болып табылады.
Идеационалдық факторларға аса ден қойған ғалым Р.Клайн болатын.
Мәселен Р.Клайн теңдігі бойынша, этностың ұлттық даму стратегиясына қол
жеткізу ниетін жүзеге асыруда идеационалдық фактор маңызды орынға ие.
Алайда қазіргі уақытта әлем бойынша мемлекеттің ұлттық қуатына қатысты
бірыңғай жеке анықтама мен бағалау тәсілі әзірше жоқ. Елде стратегиялық
шешімдер қабылданғанда күнделікті қолданылатын және қолда бар ресурстар
ұлттық қуаттылықтың негізгі ресурстары болып саналады.
Шынында ұлттық қуаттылық - елдің стратегиялық мақсаттарын іске асыру
үшін өзінің стратегиялық ресурстарын шапшаң жұмылдыру және пайдалану. Жалпы
айтқанда, ұлттық қуаттылық қолда бар барлық стратегиялық ресурстарына арқа
сүйеп, олар әралуан стратегиялық ресурстардан құралады.
Қорытындылай келе, ұлттық қуаттылық пен ұлттық стратегиялық ресурстар
мемлекеттің басты стратегиясына аса қажетті компоненттер, олар бір-біріне
ауадай қажет.
Жоғарыда көрсетілген Батыс пен Шығыс елдері, сондай-ақ, Жапония мен
көрші Ресейдің зерртеу институттары мен ғалымдарының жасаған ұсыныстарын
сыни көзқараспен талдап, экономикалық және ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан
Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттылығының басты элементтері мен
стратегиялық ресурстарын қалыптастыруға болады.
Автордың пікірінше, олар мыналар болып табылады: экономикалық
ресурстар; қаржы ресурстары; саяси тұрақтылық; білім, ғылым және технология
саласындағы ресурстар; адам капиталы, оның ішінде ұлттық мораль мен ұлттық
рух; территория, табиғи ресурстар және Әлемдік мұхитқа шығу жолы; басқару,
әскери ресурстары және дағдарысты ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру
қабілеті; дипломатиялық және басқа да ықтимал ресурстарды ұтымды
пайдаланып, ұлттық мүдделерді басқа елдерде жүргізу және халықаралық
қауымдастыққа үлес қосу қабілеттіліктері.
Қазақстан Республикасы ұлттық қуаттылығының стратегиялық ресурстарын
негізгі екі топқа бөлеміз.
Ұлттық қуаттылықтың қатаң факторлары: экономикалық ресурстар; қаржы
ресурстары; территория; табиғи ресурстар; әлемдік мұхитқа шығу жолы;
басқару ресурстары; әскери ресурстары; білім, ғылым және технология
саласындағы ресурстар; адам капиталы (ресурстары); халықаралық шығындар
(ресурстар).
Ұлттық қуаттылықтың жұмсақ (идеационалдық) факторлары: икемді саяси
жүйе мен саяси тұрақтылық; ұлттық мораль мен ұлттық рух; дипломатиялық және
басқа да ықтимал ресурстарды пайдаланып, ұлттық мүдделерді басқа елдерде
жүргізу қабілеті; халықаралық қауымдастыққа үлес қосу қабілеті; дағдарысты
ахуалдарда мемлекеттің өмір сүру қабілеті.
Басқа сөзбен айтқанда, қатаң факторлармен қоса материалдық емес
стратегиялық ресурстар яғни жұмсақ факторлар назарға алынуға тиіс.
Ұлттық қауіпсіздік кез келген ұлттың, мемлекеттің қорғалған күйі болып
табылады. Былайша айтқанда, қолда бар даму деңгейін қорғау яғни оны
қауіпсіз ету. Мемлекетті қандайда бір қауіптіліктерден қорғау шаралары.
Барлық мемлекеттік органдар жүйесі қорғану іс-шараларына жұмылдырылады. Ал
ұлттық қуаттылыққа келетін болсақ, қолда бар ресурстарды ұтымды пайдаланып,
керісінше, өзге мемлекеттерге қауіп төндіретін элементтер бар тәрізді.
Егер ұлттық қауіпсіздік теориясы бойынша басты мәселе Қазақстанға
жұдырық көрсететін субъектілер мен мемлекеттерден қорғанудың жай-күйі
болса, ұлттық қуаттылық теориясына сәйкес басқа мемлекеттерге Қазақстанның
өзі жұдырық көрсетуі керек.
Сайып келгенде, төмендегі қорытындыларға келуге әбден болады. Егер кез
келген мемлекеттің ұлттық қуаттылығы пен ұлттық күші жеткіліксіз болса,
ұлттық қуаттылығы пен ұлттық күші жеткілікті мелекеттер сыртан ықпал етіп,
ішкі саясатына араласа бастайды. Сонымен қатар, тәуелсіздіктен айырылу
ықтималы туындайды.
Ұлттық қуаттың жай-күйі оның стратегиялық ресурстарының күйіне тікелей
байланысты. Стратегиялық ресурстардың ішінде шешуші рөлді экономикалық
ресурстар атқарады. Оған мысал бұрынғы ірі держава КСРО елінің кенеттен
тарқалуы. КСРО мемлекетінің әскери ресурстары мықты болғанмен, экономикалық
ресурстары әлсіз болып қала берді.
Экономикалық фактордың басты себебі мынада болды. КСРО экспорттық
әлеуетін көмірсутегі ресурстары, оның ішінде мұнай құрады. ХХ ғасырдың 80-
жылдары мұнайдың әлемдік бағалары күрт төмен түскесін, КСРО экспорты
нашарлады. Сөйтіп экономикалық тоқыраудың арты мемлекеттің тарқалуына себеп
болды.
Сондай-ақ, КСРО-ң тарқалуының екінші себебі сол елдің ішінде икемді
саяси жүйе мен саяси тұрақтылық болмады. Демек, ұлттық қуатты нығайту үшін
қатаң факторлардан басқа, саяси тұрақтылық тәрізді жұмсақ стратегиялық
факторларда ауадай қажет.
Осый орайда, көрсеткіштерді есептеу үшін және стандартты статистикалық
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz