Қылмыстық құқықтың дәрістері
1 лекция. Тақырыбы: Қылмыстық құқықтың түсінігі, міндеттері, жүйесі, қайнар көздері және принциптері.
Жоспары:
1. Қазақстанның қылмыстық құқығының ұғымы, міндеттері мен жүйесі
2. Қазақстанның қылмыстық құқығының қайнар көздері
3. Қазақстанның қылмыстық құқығының принциптері
2 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық заң
Жоспары:
1. Қылмыстық заң ұғымы және құрылымы
2. Қылмыстық заңныңы кеңістіктегі күші
3. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
4. Қылмыстық заңның белгілі уақытта қолданылуы
5. Қылмыстық заңға түсініктеме беру
3 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстың түсінігі
Жоспар:
1. Қылмыс ұғымы және оның белгілері
2. Қылмыс санаттары
4 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері. Қылмыстың құрамы
Жоспары:
1. Қылмыстық жауаптылық ұғымы
2. Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
3. Қылмыс құрамы ұғымы және оның маңызы
4. Қылмыс құрамының элементтері мен белгілері
5. Қылмыс құрамдарының түрлері
5 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстың объектісі, Қылмыстың объективтік жағы
Жоспары:
1. Қылмыс обьектісі ұғымы және оның маңызы
2. Қылмыс обьектілерінің түрлері
3. Қылмыс заты
4. Қылмыстың обьективті жағы ұғымы, оның маңызы
5. Қоғамға қауіпті әрекет (іс.әрекет немесе әрекетсіздік)
6. Қоғамға қауіпті зардаптар
7. Себепті байланыс және оның қылмыстық.құқықтық маңызы
8. Қылмыс жасалған орын, уақыт, оны жасау тәсілі, құралы мен қаруы,
жағдайы
6 Лекция . Тақырыбы: Қылмыстың субъектісі, Қылмыстың субъективті жағы
7 Лекция. Тақырыбы: Қасақана қылмыс жасау сатылары
Жоспары:
1. Қасақана қылмысты жасаудың сатылары ұғымы және оның түрлері
2. Қылмысқа дайындалу
3. Қылмыс жасауға оқталу
4. Аяқталған қылмыс
5. Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту
8 Лекция. Тақырыбы: Қылмысқа қатысу
Жоспары
1. Қылмысқа қатысу ұғымы және белгілері
2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
3. Қатысудың формалары
4. Қатысушылардың жауапкершілігі
9 Лекция тақырыбы: Қылмыстардың көптілігі
Жоспары:
1. Қылмыстардың көптігі ұғымы, оның жекелеген қылмыстардан айырмашылығы
2. Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы
3. Қылмыстардың жиынтығы
4. Қылмыстардың қайталануы
10 Лекция тақырыбы: Іс.әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән.жайлар
Жоспары:
1. Іс.әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән.жайлардың түсінігі және түрлері
2. Қажетті қорғану
3. Аса қажеттілік
4. Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру
5. Жедел іздестіоу іс.шараларын жүзеге асыру
6. Орынды тәуекел ету
7. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
8. Бұйрықты немесе өкімді орындау
11 Лекция. Тақырыбы: Жазаның түсінігі және мақсаттары. Жаза жүйесі мен түрлері
Жоспары:
1. Жаза ұғымы және оның белгілері
2. Жазаның мақсаттары
3. Жаза жүйесі ұғымы және оның маңызы
4. Негізгі жазалар
5. Қосымша жазалар
6. Негізгі ретінде де, қосымша ретінде де қолданылатын жазалар
Жоспары:
1. Қазақстанның қылмыстық құқығының ұғымы, міндеттері мен жүйесі
2. Қазақстанның қылмыстық құқығының қайнар көздері
3. Қазақстанның қылмыстық құқығының принциптері
2 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық заң
Жоспары:
1. Қылмыстық заң ұғымы және құрылымы
2. Қылмыстық заңныңы кеңістіктегі күші
3. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
4. Қылмыстық заңның белгілі уақытта қолданылуы
5. Қылмыстық заңға түсініктеме беру
3 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстың түсінігі
Жоспар:
1. Қылмыс ұғымы және оның белгілері
2. Қылмыс санаттары
4 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері. Қылмыстың құрамы
Жоспары:
1. Қылмыстық жауаптылық ұғымы
2. Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
3. Қылмыс құрамы ұғымы және оның маңызы
4. Қылмыс құрамының элементтері мен белгілері
5. Қылмыс құрамдарының түрлері
5 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстың объектісі, Қылмыстың объективтік жағы
Жоспары:
1. Қылмыс обьектісі ұғымы және оның маңызы
2. Қылмыс обьектілерінің түрлері
3. Қылмыс заты
4. Қылмыстың обьективті жағы ұғымы, оның маңызы
5. Қоғамға қауіпті әрекет (іс.әрекет немесе әрекетсіздік)
6. Қоғамға қауіпті зардаптар
7. Себепті байланыс және оның қылмыстық.құқықтық маңызы
8. Қылмыс жасалған орын, уақыт, оны жасау тәсілі, құралы мен қаруы,
жағдайы
6 Лекция . Тақырыбы: Қылмыстың субъектісі, Қылмыстың субъективті жағы
7 Лекция. Тақырыбы: Қасақана қылмыс жасау сатылары
Жоспары:
1. Қасақана қылмысты жасаудың сатылары ұғымы және оның түрлері
2. Қылмысқа дайындалу
3. Қылмыс жасауға оқталу
4. Аяқталған қылмыс
5. Қылмыс істеуден өз еркімен бас тарту
8 Лекция. Тақырыбы: Қылмысқа қатысу
Жоспары
1. Қылмысқа қатысу ұғымы және белгілері
2. Қылмысқа қатысушылардың түрлері
3. Қатысудың формалары
4. Қатысушылардың жауапкершілігі
9 Лекция тақырыбы: Қылмыстардың көптілігі
Жоспары:
1. Қылмыстардың көптігі ұғымы, оның жекелеген қылмыстардан айырмашылығы
2. Қылмыстардың әлденеше рет жасалуы
3. Қылмыстардың жиынтығы
4. Қылмыстардың қайталануы
10 Лекция тақырыбы: Іс.әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән.жайлар
Жоспары:
1. Іс.әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән.жайлардың түсінігі және түрлері
2. Қажетті қорғану
3. Аса қажеттілік
4. Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру
5. Жедел іздестіоу іс.шараларын жүзеге асыру
6. Орынды тәуекел ету
7. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу
8. Бұйрықты немесе өкімді орындау
11 Лекция. Тақырыбы: Жазаның түсінігі және мақсаттары. Жаза жүйесі мен түрлері
Жоспары:
1. Жаза ұғымы және оның белгілері
2. Жазаның мақсаттары
3. Жаза жүйесі ұғымы және оның маңызы
4. Негізгі жазалар
5. Қосымша жазалар
6. Негізгі ретінде де, қосымша ретінде де қолданылатын жазалар
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа қатысушылардың әркайсысының өзіне тән құқықтары мен міндеттері пайда болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға тартылуы міндетті болса, екінші субъект әділ сот ортандары (cот, тергеу, прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық функцияның толық жүзеге-асырылуына мүмкіндік тұғызады. Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы cөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және пән болын табылады. Осы ұғымдардың бәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық курсы деген түсінікті білдіреді.
Қылмыстық құқық пәнің құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық теориясына тән белгілердің, негізгі принциптердің осы құқық саласына да тән екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін белгілейтін және өзін жеке құқық саласы ретінде қарастыруға негіз болатын өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып табылады.
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза, қылмыстық жауашылық негізі, жаза жүйелерін, жазаңы тағайындаудын тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық базасы — Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі ұғым — қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік белгілерімен көрініс табады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі, қылмыстық заңның келістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық функцияның толық жүзеге-асырылуына мүмкіндік тұғызады. Үшіншіден, қылмыстық құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы cөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және пән болын табылады. Осы ұғымдардың бәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық курсы деген түсінікті білдіреді.
Қылмыстық құқық пәнің құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық теориясына тән белгілердің, негізгі принциптердің осы құқық саласына да тән екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін белгілейтін және өзін жеке құқық саласы ретінде қарастыруға негіз болатын өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып табылады.
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза, қылмыстық жауашылық негізі, жаза жүйелерін, жазаңы тағайындаудын тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық базасы — Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі ұғым — қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік белгілерімен көрініс табады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі, қылмыстық заңның келістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2008. – 40 б.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы: Юрист, 2008. – 144 б.
3АғыбаевА.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. – Толықт., 3-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
4 АлаухановЕ.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Оқулық. Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы: Юрист, 2008. – 144 б.
3АғыбаевА.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. – Толықт., 3-бас. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
4 АлаухановЕ.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Оқулық. Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.
15 ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1 лекция. Тақырыбы: Қылмыстық құқықтың түсінігі, міндеттері, жүйесі,
қайнар көздері және принциптері.
Жоспары: 1. Қазақстанның қылмыстық құқығының ұғымы, міндеттері мен
жүйесі
2. Қазақстанның қылмыстық құқығының қайнар көздері
3. Қазақстанның қылмыстық құқығының принциптері
Лекция мақсаты. Қылмыстық заң пәнімен тиянақты білім беру, қылмыстық
құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен
инстиуттары, қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның
мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы, қылмыстық түсінігі және іс -
әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән – жайлар
туралы қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту,
қылмысқа қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның
жүйелері мен түрлері, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату және
жазаны неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру, сотталғандықты жою және одан
арылу, медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы толық
түсінік беру б.т.
Лекция мәтіні (қысқаша). 1. Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде
адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды
реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі,
қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып
табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті
мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа
қатысушылардың әркайсысының өзіне тән құқықтары мен міндеттері пайда
болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға
тартылуы міндетті болса, екінші субъект әділ сот ортандары (cот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық
функцияның толық жүзеге-асырылуына мүмкіндік тұғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді
ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл
мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы cөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз
қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және
пән болын табылады. Осы ұғымдардың бәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық
курсы деген түсінікті білдіреді.
Қылмыстық құқық пәнің құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық
теориясына тән белгілердің, негізгі принциптердің осы құқық саласына да тән
екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін
белгілейтін және өзін жеке құқық саласы ретінде қарастыруға негіз болатын
өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып
табылады.
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған
қылмыс пен жаза, қылмыстық жауашылық негізі, жаза жүйелерін, жазаңы
тағайындаудын тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы — Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына
қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың
жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі
ұғым — қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің
қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін
тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар
қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі,
қылмыстық заңның келістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Жалпы және Ерекше белім өзара тығыз
байланысты, осы екі бөлімнің жиынтығы қылмыстық құқықты құрайды. Жалпы және
Ерекше бөлімнің бірлігі олардың алға қойған мақсаты мемлекетті, қоғамды,
азаматтарды және құқық тәртібін қылмысты қол сұғушылықтан қорғау арқылы
айқын көрінеді. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің нормаларын қолдану
арқылы Ерекше бөлімнің нормалары жүзеге асырылады. Жалпы бөлімнің ережелері
мен институттары Ерекше бөлімдегі нақты нормаларды қолданғанда негізгі
басшылыққа алынады. Сол себепті осы екі бөлім нормалары бір-біріне сәйкес
болуы қажет.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салалары мен де тығыз байланысты. Сонымен бірге қылмыстық құқық
өзінің бағыты, атқаратын ролі, мәні мен құқықтық реттеу әдісінің
ерекшелігіне байланысты басқа құқық салаларынан оқшауланып, ажыратылады.
Қылмыстық құқық пен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара тығыз
байланыста болады. Қылмыстық құқық қандай іс-әрекеттердің қылмыс екендігін
және оған қандай жаза қолданылатынын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу
құқығы қылмыстық жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеуді
және сотта қараудың тәртібін белгілейді. Яғни бұл жерде қылмыстық құқық пен
қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара мазмұнымен оның нысанының байланысы
ретінде көрсетіліп отыр.
Қылмыстық құқық криминология пәнімен де тікелей байланысты. Бірақ бұл
екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар.
Егер қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны белгілейтін ерекше құқық саласы
болса, криминология қылмыстылық, оны тұғызатын себептер мен жағдайлар,
қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым
саласы болып табылады. Криминологиялық деректер қылмыстылық пен күресудегі
қылмыстық заңдардың тиімділігін, оны жетілдіру жолдарын, қылмыстан
сақтандырудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың кодекстің 2-бабына сәйкес қылмысты заңдардың міндеттері болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының Конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай
әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар
мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді делінген.
Жаңа Қылмыстық, кодексте қоғамнын саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер еске алынған. Яғни, азаматтардың
жеке басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау
бірінші кезекке қойылған. Қылмыстық-құқылық қорғау объектісінің қатарына
қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау, Республиканың
Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
Яғни, қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қылмыстық құқықтық құралдардың
көмегімен заңда көрсетілген осы маңызды объектілерді қорғау, қылмыстылықпен
барынша пәрменді күрес жүргізу болып табылады. Қылмыстық заңдарда
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық
жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа
тартылады. Ол үшін қылмыстық заң жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын белгіленді және оларды
кінәлі түрде істегендерге жазалар мен өзгеде қылмыстық-құқылық ықпал ету
шараларын белгіленді. Жаңа Қылмыстық кодекс бұрынғы кодекске қарағанда
ізгілік принципі басшылыққа алына отырып, ізгілік принципі жазаңың
өтелмеген белігін жазаның неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру (71-бап),
шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (65-бап), жүкті
әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалдыруы
(72-бап), ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату (73-бап), шартты
түрде соттаудың күшін жою (64-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау актісі
(76-бап) арқылы да жаңа Қылмыстық кодексте заңдылық көрініс тапқан.
2. Құқық теориясы құқықтың материалдық және формальдық көздерін бөліп
алады. Қандай да бір құқықтық норма туындататын, оның негізін құрайтын
құбылыстар материалдық көздерге жатады. Ал құқықтық материалдық көздері
дегеніміз, ол – құқықтық норманың сыртқы сипаттамасы. егер материалдық
көздер қылмыстық-құқықтық нормалардың мазмұнын сипаттаса, формальдық-
олардың формасын сипаттайды.
Қылмыстық құқықтың бірден бір формальдық көзі – қылмыстық заң, яғни
Қылмыстық кодекс. Бұл тұжырым ҚК-нің 1-бабы 1-бөлімінің мазмұнынан
туындайды, онда Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы тек осы
Қылмыстық кодекстен тұрады. Қылмыстық жауапкершілік көзделген өзге заңдарды
олар осы Кодекске кіргеннен кейін ғана қолдануға болады делінген. ҚК-нің
осы бабының 2-бөлігінің мәніне жүгінсек, ҚР Конституциясы және халықаралық
құқықтың көпшілік таныған принциптері мен нормалары, сөзсіз, материалдық
көздер болып табылады.
3. Конституция негізінде қылмыстық құқықтың бірқатар принциптері пайда
болды, олар жаңа қылмыстық заңнамада көрініс тапты (өзінше бөлек баптарға
бөлінбесе де) және құқық қолдану практикасында іске асырылуы тиіс.
Бірінші кезекте, бұл – заңдылық принципі, оның мәні - қылмыскерлік пен
іс-әрекеттің жазалануға жататындығы ек қылмыстық заңмен анықталатындығында.
Бұл ретте Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 10-тармақшасына сәйкес
қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. ҚК-де бұл
принцип 9-баптың 1-бөлігінде бекімін тапқан. Практикада бұл принципті іске
асыру жасалған іс-әрекет қоғам үшін қауіпті болғанмен, онда қылмыстың нақты
құрамының белгілері болмаса, оны қылмысқа жатқызудан бас тартуға
мәжбүрлейді.
Қылмыстық құқықтың келесі принципі – азаматтардың заң және сот алдында
теңдігі, ол Конституцияның 14-бабында жарияланған. ҚК-нің 14-бабының 2-
бөлігінде: қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе
өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң алдында бірдей делінген.
Қылмыстық құқықтың маңызды принциптерінің бірі – қылмыстық іс-әрекет
жасағандық үшін кінәлі жауакершілік.
ҚК-нің 19-бабында бекімін тапқан бұл принципке сәйкес адам өзінің кінәлі
екені анықталған, қоғамға қауіпті іс-әрекеті және оның салдары үшін ғана
қылмыстық жауакершілікке тартылады. Зиянды кінәсіз келтіргендік үшін
қылмыстық жауапкершілікке тартуға жол берілмейді.
Бұл кінәлі жауапкершілік принципінен тікелей жеке жауапкершілік принципі
туындайды, бұл дегеніміз, ҚК-нің 14-бабының 1-бөліміне сәйкес қылмыстық
жауапкершілікке тек жеке тұлға ғана тартылады, және ол жеке өзі жасағанына
ғана жауап береді.
Қылмыстық құқықтың тағы бір негізгі принципі - әділдік принципі. Ол
заңның қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке
басын, оның қылмыс жасалғанға дейінгі және одан кейінгі іс-әрекетін,
жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды, сондай-
ақ тағайындалған жазаның сотталғанның түзелуіне және оның отбасы мен
асырауындағы адамдардың жағдай-тіршілігіне тигізетін әсерін ескеріп әділ
жаза тағайындау жөнінде соттарға қоятын талабынан туындайды. сонымен қатар,
қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайтындығы туралы Конституцияның 77-
бабы 3-тармағының 2-тармақшасында жарияланған талап бекімін тапқан.дайды.
Тікелей Конституциядан қылмыстық-құқықтық саясаттың тағы бір принципі
туындайды. Бұл гуманизм принципі. Қазақстан өзін ең жоғары құндылық адам,
оның өмірі, құқығы мен бостандығы деп жариялаған мемлекет екендігін өз
Конституциясында көрсетті. Сондықтан да, қылмыстық қудалаудың қалай да
қатаң болатындығын мойындап заң шығарушы оған нақ конституциялық шек
қойды. Конституцияның 17-бабының 2-тармағына сәйкес ешкімді азаптауға,
оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе аамдық қадір-
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Қылмыстық қудалауды үнемдеу принципі гуманизм принципіне жақын. ҚК-нің
Ерекше бөлігін даярлағанда қоғам үшін қандай да бір қауіптілік тудыратын іс-
әрекетті криминалдау немесе криминалға жатқызбау мәселесі біршама осы
принцип тұрғысынан қаралады. Нәтижесінде іс-әрекеттердің кейбіеулері
криминалдан алынып (мысалы, валютамен жасалатын заңсыз операциялар),
әкімшілік құқық бұзушылық санатына жатқызылады. 52-баптың 2-бөлігінде
қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстың алдын алу үшін
қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс делінген.
Егер жасалған қылмыс үшін тағайындалған жаза аталған мақсатқа жету үшін
жетклікті деп саналса, онда қатаңырақ жаза тағайындалады.
Келесі принцип – қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан құтылмаушылық
принципі, бұған сәйкес қылмыс жасағаны үшін кінәлі әрбәр адам қылмыстық
жауапкершілікке және жазаға немесе ықпал етудің заңда көзделген басқа
шарасына тартылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық құқық пәні және түсінігі.
2. Қылмыстық құқықтың міндеттері
3. Қылмыстық құқықытың ғылымы;
4. Қылмыстық құқықтың принциптері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қылмыстық құқық пәні және түсінігі.
2. Қылмыстық құқықтың міндеттері
3. Қылмыстық құқықытың ғылымы;
4. Қылмыстық құқықтың принциптері.
Қажетті әдебиеттер:
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2008. – 40
б.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы: Юрист, 2008. –
144 б.
3. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005.
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. Оқулық. –
Алматы: Жеті жарғы, 2001.
5. Модельный уголовный кодекс стран СНГ. – Санкт-Петербург, 1995.
2 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық заң
Жоспары: 1. Қылмыстық заң ұғымы және құрылымы
2. Қылмыстық заңныңы кеңістіктегі күші
3. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
4. Қылмыстық заңның белгілі уақытта қолданылуы
5. Қылмыстық заңға түсініктеме беру
Лекция мақсаты. Қылмыстық заң пәнімен тиянақты білім беру, қылмыстық
құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен
инстиуттары, қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның
мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы, қылмыстық түсінігі және іс -
әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән – жайлар
туралы қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту,
қылмысқа қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның
жүйелері мен түрлері, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату және
жазаны неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру, сотталғандықты жою және одан
арылу, медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы толық
түсінік беру б.т.
Лекция мәтіні (қысқаша). 1. Қылмыстық заң - Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес Республика Парламентті қабылдаған құқылық
акті болып табылады. Қылмыстық заңның міндеттері бейбітшілікті
және адамзаттың қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті аумақтық тұтастықты,
конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи
ортаны қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу
болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін белгілейді. Жеке адамға, мемлекетке
немесе қоғамға қауіпті іс - әрекеттердің қандайы қылмыс болып
табылатынын айқындайды. Қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және
өзге де ықпал ету шараларын белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң сонымен қатар тиісті органдарға және лауазымды
адамдарға іс - әрекетінде қылмыс белгісі бар кінәлі адамды
қылмыстық жауапқа тарту немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды
қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды міндеттейді. Сонымен
қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тыйым салушы және міндеттеуші
нормалар болып табылады
Бұл нормалардың тағы да сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар
Қылмыстық құқықтық норманың сақтандырушылық функциясы – істелген іс-
әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазаны кінәлі
адамға тағайындау мүмкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы арқылы
барлық азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру арқылы
тәрбиелік ықпал ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық – құқықтық
норма, сонымен бірге кез келген азаматтарды заңды бұлжытпай орындауға
күрес жүргізу рухына баулиды. Қылмыстық құқықтық норма қоғамдық
қатынастарды қорғап қана қоймайды, ол сонымен бірге мұндай
қатынастарды ретке келтіреді, өйткені қоғамдық қатынастарды қорғаудың
өзі соны ретке келтіру арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық
белгілі бір қоғамдық мінез - құлық өрелерін белгілеумен бірге, осы
өрелерді бұзушыларға қарсы қылмыстық құқықтық нормаларды қолдану
арқылы өз міндеттерін жүзеге асырады.
Қылмыстық құқықтық норма өзінің реттеушілік ықпалымен, кез
келген азаматтарды қылмысты құбылысқа тқзімсіз болуға, олармен
ымырасыз күрес жүргізуге баулу арқылы іске асырады. Қылмыстық заң
қылмыстық құқықтың ең негізгі көзі. Сот үкімі, ұйғаруы немесе
қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты қылмыстық істер
бойынша ғана заңдылық күші бар. Cондай-ақ Республика Жоғарғы Соты
Пленумының басшы қаулыолары да құқық нормасы болып табылады.
Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық - құқылық норманың түпкі
мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді. Сондықтан да ондай
қаулдылардың Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Сот прецеденті біздің Республикамызда құқық нормасы болып саналмайды.
Ол Ұлыбритания, Канада сияқты мемлекеттерде ғана құқық нормасы
болып табылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 52-бабында
сот айыпты деп танылған адамға жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес істелінген қылмысы үшін жауаптылық
қаралған Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген шектен
шықпай тағайындайды деп белгіленген. Жаза тағайындағанда сот
істелген қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін,
айыпкердің жеке басының ерекшеліктерін, мінез-құлқын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамның түзелуіне және отбасының немесе
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке
алады.
Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс
істеуден сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза
тағайындауы керек. Мұның соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен
қоса өзінің құқықтық сана-сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді.
Алайда, құқықтық сана-сезім құқық нормасы болып табылмайды. Ол сотқа
тек қана қылмыстық құқықтық норманың мазмұның дұрыс түсінуге
жөн сілтейді. Қылмыстық заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазым
адамдары, азаматтар, заңды тұлғалар үшін міндетті күші бар заң номасы
болып табылады. Оны қандай да бір болмасын сылтаумен бұзуға
немесе орындамауға жол берілмейді. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық
норманы білдірудің нысаны, ал оның нормасы оның мазмұнының көрінісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасында қылмыспен күрес жүргізу қылмыстық
құқық норма ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген
үкім бойынша тағайындылған қылмыстық жазалардың орындалуы
басқадай, арнайы заңдылық актімен де белгіленуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1993 жылы 15 қазанда бекітлген Төтенше
жағдайдың құқықтық режимі туралы заңына сәйкес төтенше жағдай
кезінде істелген қылмыс үшін сот ісін жүргізудің төтенше түрлерін
енгізуге жол берілмейді деп белгіленген.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа
Конститутциясына сәйкес қылмыстық заңдар Республика Парламентінде
қабылданады. Қазақстан Республикасы Конститутциясының 61-бабының 1-
тармағына сәйкес заң шығару, оның ішінде қылмыстық заң шығару
бастамасыда құқығы да Қазақстан Республикасы Парламентінің
депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте
жүзеге асырылады. Ұсынылған заңдардың жобаларын қарауға қабылдау
және қарау Мәжілістің ерекше қарауында болады ( 56-бап, 1-тармақ
). Республика Конститутциясының 54-бабының 1)-тармақшасына сәйкес
заңдар Парламент Палаталарының бөлек отырысында әуелі Мәжілісте,
одан кейін Сенатта өз кезегімен қаралып қабылданады.
Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні
қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген
баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады.
Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заң
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім
ішінде қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді.
Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылығының қабылданғанын
білдіреді. Егер Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді
растайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер
Президенттің қарсылығы ескерілмесе, заң қабылданбайды немесе
Президент ұсынған редакцияда қабылданады деп есептелінеді. (53-бап,
3)-тармақша ). Конститутцияның 53-бабының 4)-тармақшасында көзделген
ретте Республика Президенті заңдар шығарады, ал 61-баптың 2-
тармағында көзделген ретте Республиканың заң күші бар жарлықтары
шығарылады. Бұрын қолданылған Қазақ ССР Қылмыстық кодексі 1959 жылы
қабылданған еді. Жаңа Қылмыстық кодекс 1997 жылы 16 шілдеде
қабылданды. Қылмыстық кодекс дегеніміз барлық қылмыстық заңдардың
белгілі бір жүйеге келтірілген жиынтығы болып табылады. Кодексте
қылмыстық құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, қылмыстық-құқықтық
қатынастарды реттейтін және қандай қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қылмыс болып табылатынын анықтайтын ұғымдар, қылмыс істеген адамдарға
қолданылуы мүмкін жазалар белгіленеді. Қылмыстық кодекс Жалпы және
Ерекше бөлімнен тұрады. Қылмычтық кодекстің Жалпы бөлімінде жоғарыда
айтылған қылмыстық құқықтың жалпы ережелері, міндеттері, қылмыс пен
жазаның түсінігі, қылмыс пен жазаны жоятын мән-жайлар, т. б.
мәселелер қарастырылады.
Жалпы бөлімнің баптары өзара бір-бірімен байланыста болады.
Мысалы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар жаза
тағайындауда және шартты жазаны қолдануда міндетті түрде есепке
алынады.
Ерекше бөлімде жекеленген нақты қылмыс түрлері үшін
жауаптылықты және жаза белгіленген. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі бірнеше тарауларға бөлінген. Әр тарауға бір объектінің
маңыздылығына қарай тиісінше орын берілген. Қылмыстық заңның заң
шығарушының еркін білдіретін белгілі бір техникалық ережелерге
негізделген өзіндік құрылымы бар. Қылмыстық-құқылық нормалар
мазмұнына қарай үш түрлі топқа бөлінеді:
І. Декларативті – яғни, қылмыстық құқықтың жалпы міндеттерін
айқындайтын нормалар (Қылмыстық кодекстің 2-бабы ).
II. Анықтаушы – яғни, қылмыстық құқықтың түсінігі мен
жекеленген институттарына айқындама беретін нормалар (Қылмыстық
кодекстің 9-бабы – қылмыс ұғымы ).
ІІІ. Арнаулы – яғни, нақты қылмыс құрамына және оған
тағайындайтын жазаға сипаттама беретін нормалар (мысалы, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөліміндегі, барлық нақты, жекелеген қылмыс құрамдары
). Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің бабы өзінің құрылысы жағынан
Ерекшк бөлімдегі баптың құрылысынан өзгеше болады. Жалпы бөлімнің
бабы тек қана диспозициядан құралса, ал Ерекше бөлімнің бабында
диспозицияға қоса санкция да болады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптары топтық және
түрлік болып екіге бөлінеді. Топтық баптар біртектес қылмыстардың ортақ
соларға тән белгілерін анықтайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 366-
бабында - әскери қылмыстардың түсінігі берілген.
307-бапта лауазым адамның түсінігі айтылған. Топтық баптардың
түсінігі әр түрлі тарауда орналасқан, әр түрлі қылмыс топтарын бір-
бірінен жіктеуге мүмкіндік береді. Түрлік баптар бойынша заңдар
көрсетілген жекелеген қылмыстың атауын және оның белгілері және осы
қылмысты істегенде қандай жаза тағайындалу керек екендігі көрсетіледі.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің баптары диспозициядан және
санкциядан құралады. Кодекстің Ерекше бөлімі бабындағы қылмыстың
атауын және оның белгілеріне сипаттама беретін жағын диспозиция деп
атаймыз. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 120-бабындағы әйелді зорлаудың
диспозициясы былай: зорлау, жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш
қолданып немесе қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің
дәрменсіз күйін пайдаланып, жыныстық қатынас жасау деп көрсетілген.
Диспозицияның төрт түрі бар:
I. Жай диспозиция. Жай диспозиция қылмысты іс-әрекеттің
атын ғана айтып қояды, оның нақты белгілерін ашып көрсетпейді.
Жай диспозиция қылмысты іс-әрекеттің мазмұны оның белгілерін ашып
көрсетілмегеннің өзінде жеткілікті түрде түсінікті болған
жағдайда қолданылады. Мысалы, 96-баптағы Адам өлтіру, 175-баптағы
Ұрлық.
ІI. Сипаттамалы диспозиция. Қылмыстың барлық белгілерін
заңның өзінде нақтылап көрсететін диспозицияны сипаттамалы
диспозиция деп атаймыз. Жай диспозицияға қарағанда қылмыс құрамын
айқындайтын сиаттамалы диспозицияның артықшылығында дау жоқ.
Сипаттамалы диспозицияға 166-бапта көрсетілген шпиондық жасау құрамы
мысал бола алады. Мұнда шпиондық жасау аталып қана қоймай, оған
мемлекеттік немесе әскери құпияны құрайтын мәліметтерді
шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне беру,
сол сияқты оларға беру мақсатында жинау, ұрлау немесе сақтау,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне зиян
келтіре отырып пайдалану үшін беру немесе жинау, егер осы
әрекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам жасаса деп
толық түсінікті сипаттама беріп отыр.
ІІІ.Бланкеттік диспозиция. Бланкеттік диспозиция бойынша бапта
көрсетілген нақты қылмыстың құрамына анықтау үшін басқа заңдарға
немесе нормативті актілерге, үкімет қаулылары мен жарлықтарына,
бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгіну қажет.
Яғни, қылмыстық заңның талаптарының бұзулуы орын алғандығы туралы
мәселені шешу басқа заңдармен немесе нормативті актілермен
анықталады. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 295-бабындағы темір жолы, әуе
немесе су көлігі қозғалысы мен оларды пайдалану қауіпсіздігінің
ережелерін бұзуы. Бұл қылмыс құрамын анықтау үшін көлік
құралдарының осы түрлерінің қауіпсіздігі мен пайдалану ережесін
реттейтін тиісті нормативті актіні басшылыққа алу қажет.
Егер осы сияқты бланкеттің нормаларды ҚК-тің өзінде тізіп көрсете
берсек, сонда кодекстің баптарының көлемі тым ұлғайып, оны
пайдаланудың өзі қиынға түсер еді. Мысалы, таукен немесе құрылыс
жұмыстарын жүргізу кезінде қауісіздік ережелерін бұзудың өзі осы
баптың диспозициясында көптеген қиын әрі күрделі ережелер мен
бұйрықтарды көрсететін жазуды талап етер еді.
Сондықтан да заң шығарушы мұндай реттерде бланкеттік диспозицияны
пайдаланудың тиімділігіне жол беріп отыр.
ІV. Сілтемелі диспозиция нақты қылмыс құрамын анықтайды.
Бұл диспозиция бойынша қайталап жатпау үшін қылмыстың осы құрамын
анықтаған қылмыстық заңның тиісті бабына, баптың тармағына сілтеме
жасайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 96-бабы, 2-бөлігіндегі кісі
өлтіруді алайық. Онда Н тармағында осы Кодекстің 97 100 - баптарында
көзделген әрекеттерді қоспағанда, бұрын адам өлтірген адам жасаған
адам өлтіру делінген. Бұл жерде бұрын адам өлтірген деген ұғымға
қатысы болатын құрамдарды қайталап жатпас үшін, заң шығарушы сол
ұғымдарға анықтама берілген баптарға тисінше сілтеме жасап отыр.
Қолданып жүрген Қылмыстық кодексте санкцияның екі түрі
көрсетілген. Салыстырмалы – айқындалған (относительно – определенно)
және балама (альтернативные). Салыстырмалы – айқындалған санкция жазаның
мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп реттейді. Кейбір реттерде
бапта жазаның ең жоғарғы шегі ғана көрсетіледі. Мұндай
жағдайда жазаның ең төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептеу керек. Көп жағдайларда
қылмыстық заң нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі
көрсетіледі. Мысалы, кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру алты жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады делінген. Санкцияның мұндай түрі
жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік туғызады. Балама санкция
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиіті бабындағы жазаның екі
немесе одан да көп түрінің біреуін қолдануға мүмкіндік береді. Өзінде
соз ауруы бар екендігін білген адамның оның басқа адамға жұқтыру
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысынан немесе өзге
табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не бір жылдан екі жылға
дейінгі мөлшерде түзеу жұмаыстарына не алты айға дейінгі мерзімге
қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады деп көрсетілген (115-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа
кінәлі адамға бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап
алуға жол береді.
2. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші Қылмыстық кодекстің 6-
бабындағы (аумақтық), 7-бабындағы (азаматтық) және 8-бабындағы
(қылмыскерді ұстап беру туралы халықаралық шарт) принциптеріне сәйкес
жүзеге асырылады. Қылмыстық кодекстің 6,7,8-баптарда бекітілген осы
принциптердің кеңістіктегі қолданылуын жүзеге асыру үшін төмендегі
мынадай түсініктерді анықтап алу қажет:
1. Қазақстан Республикасының аумағы; 2. Қазақсан Республикасының
қылмыстық заңы қолданылатын жерлер мен объектілер; 3. қылмыс істеу
орны; 4. шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және иммунитетті
пайдаланатын өзге де азаматтарының жауаптылығы ; 5. қылмыскерді ұстар
беру туралы халықаралық шарт туралы.
Қылмыстық кодекстің 6-бабының 4-бөлігінде Қазақстан Республикасының
аумағында қылмыс жасаған адамдарға, республика қылмыстық заңының
ережелерінің қолданылу шарты көрсетілген. Бұл бапта
1. Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған адам осы
Кодекс бойынша жауапқа тартылуы тиіс.
2. Қазақстан Республикасының аумағында басталған немесе
жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының
аумағында жасалған қылмыс деп танылады. Осы кодекстің күші
Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде және ерекше
экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады.
3. Қазақстан Республикасының портына тіркелген, Қазақстан
Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе кеңістігінде
жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әскери
корабілінде немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адам да
оның қай жерде болуына қарамастан, осы Кодекс бойынша қылмыстық
жауапқа тартылады.
4. Шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және
иммунитетті пайдаланатын өзге азаматтардың қылмыстық жауаптылығы
туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында
қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес
шешіледі делінген.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13-қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңының 1-бабына сәйкес
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық , су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша
өтетін беткі қабат құрайды. Ашық теңізде жүзіп немесе оның әуе
кеңістігінің үстінде ұшып жүрген әскери емес корабьлдер ұшақтар немесе
қандай жерде тұрғанына қарамастан Қазақстанның әскери корабьлдері мен
ұшақтары Республика Қылмыстық заңының күші қолданылады.Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы аумақтың заң жүзінде баянды
етілген кеңістігі шегінде қарастырылады. Құрғақ аумаққа Қазақстан
Республикасының жер бедерінің сипатты нүктелері мен сызықтары
жатады. Су аумағына Республиканың ішкі суларынан басқа, аумақтық теңіз
жағалауындағы теңіз сулары, олардың тиесілі ені жатады. Қазақстан
Республикасы әуе кеңістігі аумағына – Қазақстан Республикасы құрғақ
немесе су аумағы үстіндегі берілген аспан кеңістіктері жатады. Жер
қойнауының тереңдігіне Қазақстан Республикасында ешқандай шек
қойылмайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының күші
Республиканың кез келген аумағында немесе объектілерінде істелген
қылмыстық іс-әрекеттің бәріне де қолданылады. Егер қылмыс Қазақстан
Республикасының портына тіркелген және Республика шегінен тыс ашық су
немесе әуе кеңістігіне жүрген, бірақ шет мемлекеттердің жерінде емес
кемеде істелсе, ал әскери корабльде немесе әскери әуе кемесінде
қылмыс жасаған адам олар қай жерде тұрса да онда ол Қазақстан
Республикасының аумағында қылмыс істеген деп танылып, мұндай
адамдар қылмыстық жауапқа Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексі бойынша тартылады. Республика аумағында Қазақстанға тиесілі
Каспий теңізі суларының үстіңгі және астыңғы кеңістігі – құрлықтық
шельфі, сондай – ақ ерекше экономикалық аймақтар да жатады. Қазақсан
Республикасының шет мемлекеттердегі елшіліктері, өкілдіктері орналасқан
жер, Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалауымен жүрген елшілері
мен өкіл діктерінің автокөліктері Қазақстан Республикасының аумағна жатады
Егер қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс істеуге оқталғандық
шекарадан тысқары жерде жүзеге асырылып, ол біздің елімізде
аяқталса, онда қылмыс Қазақстан Республикасы аумағында істелген деп
танылады. Сондай-ақ қылмысқа қатысу, қылмыс істеуді ұйымдастыру немесе
қылмысқа азғырушылық әрекеттері үшін де жауаптылық дел осындай
тәртіппен шешіледі. Екі немесе одан да көп мемлекеттің аумағында
істелген қылмыс үшін жауаптылық қылмыс аяқталған немесе қылмыс
тоқтатылған мемлекеттің заңы бойынша жүзеге асырылады. Қылмысты
ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші шет елде, орындаушы
Қазақстан Республикасының аумағында іс-әрекет істесе қылымысқа қатысу
Қазақстан Республикасының аумағында, ал қылмысты орындау шет елде орын
алса, қылмыс Қазақстан Республикасының аумағында істелген деп
танылады. Қылмыстық кодекстің 6-бабының 4-тармағына сәйкес қолданылып
жүрген заңдар бойынша және халықаралық шарттар бойынша қылмыстық
істері Қазақстан Республикасының соттарында қаралуға жатпайтын шет
елдік мемлекеттердің дипломатиялық өкілдері мен иммунитетті
пайдаланатын өзге де азаматтарының қылмыстық жауаптылығы жағдайындағы
мәселе бұл адамдар Қазақстан Республикасы аумағында қылмыс істеген
болса халықаралық құқық нормаларымен шешіледі. Шет мемлекеттің
Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық және консулдар өкілдіктері
туралы ережеге сәйкес жеке басына қол сұқпайтындығы иммунитетімен,
дипломатиялық өкілдіктердің басшылары кеңесшілер, сауда өкілі
және оның орынбасары, әскери, әскери - теңіз, әскери - әуе атташелері
және олардың көмекшілері, бірінші, екінші және үшінші хатшылар
архивариус – хатшылары, олардың өздерімен бірге тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасының азаматы болып танылмайтын отбасы мүшелері
пайдаланады. Бұл саннаттағы адамдардың қылмыстық істері Қазақстан
Республикасы соттарында қаралуға жатпайды.
Мемлекеттердің өзара келісімі бойынша консулдық лауазым
адамдары: дипломатиялық өкілдіктердің қызметкерлері, парламенттік
немесе үкіметтік делегация мүшелері, халықаралық ұйымдардың
мүшелері немесе лауазым адамдары, қылмыстық жауапкершілік туралы
шекті иммунитет құқығын пайдаланады. Мұндай эксаумақтық құқықтарын
пайдаланатын адамдардың тізімі мүдделі жақтардың өзара келісімі
бойынша белгіленеді. Эксаумақтық құқығы дипломатиялық өкілдіктердің
қызмет немесе тұрғын жайларына, қатынас көліктеріне де
қолданылады. Әрине, мұндай құқық дипломатиялық өкілдіктердің
қызметтеріне өз иммунитеттерін пайдаланып, заңсыз әрекет істеуіне жол
бермейді. Осындай иммунитетті – атақты пайдаланып, қылмыс жасағандар
персона нон грата (жарамсыз адам) деп жарияланады. Оларға белгілі бір
уақыт ішінде Қазақстан Республикасы аумағынан кету талап етіледі.
Қылмыстық кодекстің 7-бабында Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлерде қылмыс жасаған адамдарға қылмыстық заңның қолданылуы туралы
анықтама берілген. Осы бапта:
1. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
Қазақстан Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол
аумағында жасалған мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар
басқа мемлекетте сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық
жауапқа тартылады. Аталған адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында
қылмыс жасаған мемлекеттің заңында көзделген санкцияның жоғарғы
шегінен асырауға болмайды. Азаматтығы жоқ адамдар да осындай
негіздерде жауапты болады.
2. Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған адамның
соттылығының және өзге де қылмыстық – құқықтық зардаптарының, егер
Қазақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе
немесе басқа мемлекеттің аумағында жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін қылмыстық – құқықтық мәні
болмайды.
3. Қазақстан Республикасының одан тыс жерлерде орналасқан
әскери бөлімдерінің әскери қызметшілері шет мемлекеттің аумағында
жасаған қылмысы үшін, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады.
4. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған шетелдіктер қылмысы Қазақстан Республикасының мүдделеріне
қарсы бағытталған жағдайларда және Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында көзделген жағдайларда, егер олар басқа
мемлекетте сотталмаған болса және Қазақстан Респуликасының аумағында
қылмыстық жауапқа тартылса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс делінген.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 8 - бабында қылмыс
істеген адамды ұстап беру мәселесі келтірілген. Осы бапқа сәйкес
шет мемлекет аумағында қылмыс істеген Қазақстан Республикасының
азаматтарын егер халықаралық шартта өзгеше белгіленбесе, сол
мемлекетке ұстап беруге болмайды. Қазақстан Республикасының шегінен
тысқары жерден қылмыс істеген Қазақстан Республикасының аумағындағы
шетел азаматтары немесе азаматтығы жоқ адамдар Қазаұстан
Республикасының халықаралық шартына сәйкес қылмыстық жауапқа тарту
үшін шетел мемлекетіне ұсталып берілуі мүмкін. Мұндай халықаралық
келісімдер Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасында 1993 жылы 22
қазанда, Қазақстан Республикасының арасында 1993 ж. 14 қаңтарда
бекітілген. Қазақстан Республикасы көптеген мемлекеттермен осындай шарт
жасасқан.
Қылмыскерді үстап беруді қылмыстық қүқықта экстрадиция деп те атайды.
Экстрадиция дегеніміз - қылмыс жасаған адамды қылмыс жасалған мемлекетке,
мүддесі бүзылған мемлекетке немесе азаматы болып табылатын мемлекетке оны
соттау немесе сот үкімінің күшіне енуіне сәйкес жазасын өтеу үшін ұстап
беру.
4. Қылмыстық кодекстің 4-бабында іс-әрекеттің қылмыстылығы және
жазаланушылығы сол іс - әрекеттің жасалған уақытта қолданылып жүрген
заңмен белгілененді. Қоғамға қауіпті әрекет жүзеге асырылған уақыт,
зардаптың басталған уақытында қарамастан, қылмыс істелген уақыт деп
саналады. Яғни, зардаптың қашан болғанына байланыссыз істелген іс-
әрекеттің уақыты болып іс-әрекеттер жүзеге асырылған жыл, ай, күндер
және сағаттар есепке алынады.Қазақстан Республикасында заңдардың
жариялану және күшіне ену тәртібі туралы заңға сәйкес қабылданған
заңдар Егемен Қазақстан , Казахстанская правда газеттерінде
жарияланғаннан кейін он күннен кейін заңды күшіне енеді. Кейбір
реттерде қылмыстық заң немесе оның жекелеген баптары жарияланған
күннен бастап күшіне енуі мүмкін. Ол туралы заң мәтінінің өзінде
аталып көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін
күшіне енгізу туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылы шілденің 16-
сындағы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1998
жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді. Осыған орай 1959 жылғы 22
шілдедегі Қазақ КСР-інің қылмыстық кодексін бекіту туралы Қазақ
КСР заңымен белгіленген Қазақ КСР қылмыстық кодексінің, сондай-ақ 1959
жылғы 2 шілдеде 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңде Қазақ КСР-інің
қылмыстық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген барлық
заңдардың 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап күші жойылады деп бекітілген.
Осы заңның 4-бабына сәйкес Қылмыстық кодекстің қоғамдық
жұмыстарға тарту түріндегі жазалау ережелері 2000жылдың 1-қаңтарынан,
ал бас бостандығын шектеу, қамауға алу, сондай-ақ өмір бойы бас
бостандығынан айыру түріндегі жазалар туралы ережелері Қазақстан
Республикасының қылмыстық атқару кодекс күшіне енгізілгеннен
кейін жазалаудың осы түрлерін орындау үшін қажетті жағдайлар
жасалуына қарай, 2003 жылдан кешіктірілмей күшіне енеді деп
белгіленген.
Қылмыстық заңның күші оны жоюға, сол заңды басқа заңмен
алмастыруға байланысты немесе заңда көрсетілген мерзімнің өтуіне я
болмаса осы заңды қабылдауға байланысты жағдайдың, мәнжайдың
өзгеруіне байланысты мүлдем тоқталуы мүмкін. Қылмыстық заңды дұрыс
қолдану үшін кей жағдайларда қылмыстың істелген уақытын дәлме-дәл
белгілеудің маңызы ерекше.
Қылмыстың істелген уақыты істелген қылмыстың мәнісіне, оның
ерекшелігіне байланысты. Қылмыс істелу уақытының ұзақтығына қарай
жалғаспалы және созылмалы қылмыс болып бөлінеді.
Жалғаспалы қылмыс үшін заң бойынша жауаптылық оны істеудің алғашқы
кезеңін жүзеге асырған уақыттан, ал созылмалы қылмыс үшін жауаптылық
кінәлінің әрекетіне тыйым салынған немесе қылмысты актінің соңғысын
істеп үлгерген уақыттан, бастап басталады.
Қылмысқа бірге қатысу арқылы істелген қылмыс орындаушының іс-әрекеттің
объективтік жағын орындау уақытынан бастап аяқталған деп саналады.
Қылмыстық кодекстің 5-бабы қылмыстық заңның кері күшін қолдануға,
яғни жаңадан қабылданған қылмыстық заңның күшінің, оның заңды
күшіне енгенге дейінгі істелген іс-әрекетіне қолданылуына мүмкіндік
береді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы ізгілік принципін
басшылыққа ала отырып, іс-әрекеттің қылмыстылығын жеңілдетін немесе
кінәлінің жағдайын басқа түрде жақсартатын заңын кері күші бар,
яғни мұндай заң күшіне енгенге дейін тиісті қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді істеген адамдарға күші жүреді деп белгілейді.
Егер жаңа қабылданған қылмыстық заңда жазаның мөлшерін
қысқартса немесе балама жазалардың ауыр түрін қылмыстық баптың
санкциянан алып тастаса, қылмыс санкциясына жазаның ауыр түрінің
орнына жеңілірек жаза түрін өдірсе немесе санкцияда көрсетілген
қосымша жаңа түрін жойса немесе оны жеңілірек түрдегі қосымша
жаңа түрімен алмастырса қылмыстық заңның кері күші қолданылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің күшіне
енгізу туралы жоғарыда көрсетілген заңның 3 –бабына сәйкес 1998
жылғы 1-қаңтарға дейін шығарылған сот үкімдері мен қылмыстық –
құқықтық сипаттағы басқа шараларды қолдану туралы өзге де сот
актілері, егер заң әрекеттің қылмыстылығын жоятын, қылмыс жасаған
адамның жазасын жеңілдететін немесе жағдайын өзге де түрде
жақсартатын жағдайда, оларды Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің қылмыстық заңының кері күші белгіленетін 5-бабына
сәйкес келтіру мақсатымен қайта қарасын. Бұрынғы шығарылған сот
үкімдері және басқа да сот актілерін қайта қарауды үкімді шығарған
соттың немесе сотталған адам жазасын өтеп жатқан жерде орналасқан
соттың судьясы жүргізеді, - делінген. Сондай – ақ, осы заңның 5-бабына
сәйкес бұрынғы 1959 жылғы Кодекс бойынша жаза болып есептелінген
қызметтен босату, жұрт алдында кінәсін бетіне басу, келтірілген
залалды өтеу міндетін жүктеу түріндегі жазаға сотталған адамдар бұл
жазалар жаңа Қылмыстық кодексте жоқ болғандықтан жазасын өтеуден
босатылып соттылығы алынып тасталады. Сондай-ақ, осы заңның 6 - бабына
сәйкес дәл осы себеппен бас бостандығынан айырмай сотталған
адамның жұмыс істейтін жерінен басқа жерде жазасын өтеу арқылы
еңбекпен түзеу жұмыстары түріндегі жазааға сотталған адамдарға
белгіленген жаза мемлекет кірісіне ұстап қалуға жататын сома
мөлшеріндегі айыппұлмен ауыстырылатын болып белгіленген делінген. Іс-
әрекеттің қылмыстылығын немесе жазалаушылығын белгілейтін, жазаны
күшейтетін немесе кінәлінің жағдайын басқа түрде нашарлататын қылмыстық
заңының кері күші болмайды.
5. Қылмыстық заңды түсіндірудің мәнісі, сол заңды дұрыс қолдану
үшін оның мазмұны заң шығарушының заң еркіне саймасай етіп, ашып
көрсету болып табылады. Заңды заң шығарушының еркіне сайма-сай,
дәлме-дәл қолдану үшін оның мазмұнын ашып көрсетуді қылмыстық заңды
түсіндіру деп білеміз. Қылмыстық заңды түсіндіру субъектісіне, әдісіне
және көлеміне қарай түсіндіруге байланысты бірнеше түрлерге
бөлінеді. Заңды түсіндіретін субъектісіне байланысты түсіндіру –
аутентикалық, легальды, соттық, ғылыми болып бөлінеді. Заң бойынша
құзіретіне сәйкес заң шығарушы органның өзінің заңға түсіндірме
беруін аутентикалық түсіндіру дейміз.
Аутентикалық түсіндірудің заңдылық күші бар және ол жалпыға
бірдей. Аутентикалық түсіндіруді заң шығарған органның өзі жүзеге
асырады. Ресми ашық түсіндіру деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 лекция. Тақырыбы: Қылмыстық құқықтың түсінігі, міндеттері, жүйесі,
қайнар көздері және принциптері.
Жоспары: 1. Қазақстанның қылмыстық құқығының ұғымы, міндеттері мен
жүйесі
2. Қазақстанның қылмыстық құқығының қайнар көздері
3. Қазақстанның қылмыстық құқығының принциптері
Лекция мақсаты. Қылмыстық заң пәнімен тиянақты білім беру, қылмыстық
құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен
инстиуттары, қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның
мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы, қылмыстық түсінігі және іс -
әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән – жайлар
туралы қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту,
қылмысқа қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның
жүйелері мен түрлері, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату және
жазаны неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру, сотталғандықты жою және одан
арылу, медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы толық
түсінік беру б.т.
Лекция мәтіні (қысқаша). 1. Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде
адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды
реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады. Оның біріншісі,
қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы болып
табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен (субъекті
мен) мемлекет арасында пайда болады. Мұндай құқықтық қатынасқа
қатысушылардың әркайсысының өзіне тән құқықтары мен міндеттері пайда
болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға
тартылуы міндетті болса, екінші субъект әділ сот ортандары (cот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құқықтық
функцияның толық жүзеге-асырылуына мүмкіндік тұғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді
ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл
мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.
Қылмыстық құқық туралы cөз болғанда оның үш түрлі мағынасын ескеруіміз
қажет. Қылмыстық құқық — бұл жалпы құқық жүйесінің негізгі бір саласы және
пән болын табылады. Осы ұғымдардың бәрінің жиынтығы қосылып қылмыстық құқық
курсы деген түсінікті білдіреді.
Қылмыстық құқық пәнің құқық саласы ретінде қарастырғанда жалпы құқық
теориясына тән белгілердің, негізгі принциптердің осы құқық саласына да тән
екендігін ескеру қажет. Сонымен бірге қылмыстық құқық өзінің ерекшеліктерін
белгілейтін және өзін жеке құқық саласы ретінде қарастыруға негіз болатын
өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен принциптері бар құқық саласы болып
табылады.
Құқық саласы ретінде қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған
қылмыс пен жаза, қылмыстық жауашылық негізі, жаза жүйелерін, жазаңы
тағайындаудын тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық
базасы — Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық
құқықтың ережелері мен институттарының мазмұны қолданылып жүрген қылмыстық
құқықтың нормаларында анық көрсетілген. Қылмыстық құқық нормалары мазмұнына
қарай екі түрлі қызметті жүзеге асырады. Оның біріншісі қылмыстық құқықтың
жалпы ережелерін, принциптері мен институттарын белгілеу арқылы негізгі екі
ұғым — қылмыс пен жазаны анықтайды.
Бұл нормалар қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің мазмұнын құрайды.
Екінші бір нормалар қоғамға қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің
қылмыс қатарына жататын белгілерін, шеңберін және оны істегені үшін
тағайындайтын жазаның түрлері мен шегін белгілейді. Мұндай нормалар
қылмыстық құқықтың Ерекше бөлімінің мазмұнын құрайды.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады.
Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі,
қылмыстық заңның келістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаның мақсаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі.
Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары және оларды істегені үшін
белгіленген жаза түрлері көрсетіледі. Жалпы және Ерекше белім өзара тығыз
байланысты, осы екі бөлімнің жиынтығы қылмыстық құқықты құрайды. Жалпы және
Ерекше бөлімнің бірлігі олардың алға қойған мақсаты мемлекетті, қоғамды,
азаматтарды және құқық тәртібін қылмысты қол сұғушылықтан қорғау арқылы
айқын көрінеді. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің нормаларын қолдану
арқылы Ерекше бөлімнің нормалары жүзеге асырылады. Жалпы бөлімнің ережелері
мен институттары Ерекше бөлімдегі нақты нормаларды қолданғанда негізгі
басшылыққа алынады. Сол себепті осы екі бөлім нормалары бір-біріне сәйкес
болуы қажет.
Қылмыстық құқық құқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа
құқық салалары мен де тығыз байланысты. Сонымен бірге қылмыстық құқық
өзінің бағыты, атқаратын ролі, мәні мен құқықтық реттеу әдісінің
ерекшелігіне байланысты басқа құқық салаларынан оқшауланып, ажыратылады.
Қылмыстық құқық пен қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара тығыз
байланыста болады. Қылмыстық құқық қандай іс-әрекеттердің қылмыс екендігін
және оған қандай жаза қолданылатынын белгілесе, қылмыстық істер жүргізу
құқығы қылмыстық жауапқа тартуды жүзеге асырады, қылмыстық істі тергеуді
және сотта қараудың тәртібін белгілейді. Яғни бұл жерде қылмыстық құқық пен
қылмыстық істер жүргізу құқығы өзара мазмұнымен оның нысанының байланысы
ретінде көрсетіліп отыр.
Қылмыстық құқық криминология пәнімен де тікелей байланысты. Бірақ бұл
екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылықтары бар.
Егер қылмыстық құқық қылмыс пен жазаны белгілейтін ерекше құқық саласы
болса, криминология қылмыстылық, оны тұғызатын себептер мен жағдайлар,
қылмыскердің тұлғасы, қылмыстылықтан сақтандыру шараларын белгілейтін ғылым
саласы болып табылады. Криминологиялық деректер қылмыстылық пен күресудегі
қылмыстық заңдардың тиімділігін, оны жетілдіру жолдарын, қылмыстан
сақтандырудың негізгі бағыттарын жасауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың кодекстің 2-бабына сәйкес қылмысты заңдардың міндеттері болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін,
меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының Конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау бейбітшілік пен адамзаттың
қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады.
2. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық
негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай
әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар
мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді делінген.
Жаңа Қылмыстық, кодексте қоғамнын саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер еске алынған. Яғни, азаматтардың
жеке басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау
бірінші кезекке қойылған. Қылмыстық-құқылық қорғау объектісінің қатарына
қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау, Республиканың
Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
Яғни, қылмыстық құқықтың негізгі міндеті қылмыстық құқықтық құралдардың
көмегімен заңда көрсетілген осы маңызды объектілерді қорғау, қылмыстылықпен
барынша пәрменді күрес жүргізу болып табылады. Қылмыстық заңдарда
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық
жауаптылықтың негізін белгілейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген іс-
әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа
тартылады. Ол үшін қылмыстық заң жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын белгіленді және оларды
кінәлі түрде істегендерге жазалар мен өзгеде қылмыстық-құқылық ықпал ету
шараларын белгіленді. Жаңа Қылмыстық кодекс бұрынғы кодекске қарағанда
ізгілік принципі басшылыққа алына отырып, ізгілік принципі жазаңың
өтелмеген белігін жазаның неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру (71-бап),
шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (65-бап), жүкті
әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалдыруы
(72-бап), ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату (73-бап), шартты
түрде соттаудың күшін жою (64-бап), рақымшылық немесе кешірім жасау актісі
(76-бап) арқылы да жаңа Қылмыстық кодексте заңдылық көрініс тапқан.
2. Құқық теориясы құқықтың материалдық және формальдық көздерін бөліп
алады. Қандай да бір құқықтық норма туындататын, оның негізін құрайтын
құбылыстар материалдық көздерге жатады. Ал құқықтық материалдық көздері
дегеніміз, ол – құқықтық норманың сыртқы сипаттамасы. егер материалдық
көздер қылмыстық-құқықтық нормалардың мазмұнын сипаттаса, формальдық-
олардың формасын сипаттайды.
Қылмыстық құқықтың бірден бір формальдық көзі – қылмыстық заң, яғни
Қылмыстық кодекс. Бұл тұжырым ҚК-нің 1-бабы 1-бөлімінің мазмұнынан
туындайды, онда Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы тек осы
Қылмыстық кодекстен тұрады. Қылмыстық жауапкершілік көзделген өзге заңдарды
олар осы Кодекске кіргеннен кейін ғана қолдануға болады делінген. ҚК-нің
осы бабының 2-бөлігінің мәніне жүгінсек, ҚР Конституциясы және халықаралық
құқықтың көпшілік таныған принциптері мен нормалары, сөзсіз, материалдық
көздер болып табылады.
3. Конституция негізінде қылмыстық құқықтың бірқатар принциптері пайда
болды, олар жаңа қылмыстық заңнамада көрініс тапты (өзінше бөлек баптарға
бөлінбесе де) және құқық қолдану практикасында іске асырылуы тиіс.
Бірінші кезекте, бұл – заңдылық принципі, оның мәні - қылмыскерлік пен
іс-әрекеттің жазалануға жататындығы ек қылмыстық заңмен анықталатындығында.
Бұл ретте Конституцияның 77-бабының 3-тармағының 10-тармақшасына сәйкес
қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. ҚК-де бұл
принцип 9-баптың 1-бөлігінде бекімін тапқан. Практикада бұл принципті іске
асыру жасалған іс-әрекет қоғам үшін қауіпті болғанмен, онда қылмыстың нақты
құрамының белгілері болмаса, оны қылмысқа жатқызудан бас тартуға
мәжбүрлейді.
Қылмыстық құқықтың келесі принципі – азаматтардың заң және сот алдында
теңдігі, ол Конституцияның 14-бабында жарияланған. ҚК-нің 14-бабының 2-
бөлігінде: қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе
өзге де кез келген мән-жайларға қарамастан заң алдында бірдей делінген.
Қылмыстық құқықтың маңызды принциптерінің бірі – қылмыстық іс-әрекет
жасағандық үшін кінәлі жауакершілік.
ҚК-нің 19-бабында бекімін тапқан бұл принципке сәйкес адам өзінің кінәлі
екені анықталған, қоғамға қауіпті іс-әрекеті және оның салдары үшін ғана
қылмыстық жауакершілікке тартылады. Зиянды кінәсіз келтіргендік үшін
қылмыстық жауапкершілікке тартуға жол берілмейді.
Бұл кінәлі жауапкершілік принципінен тікелей жеке жауапкершілік принципі
туындайды, бұл дегеніміз, ҚК-нің 14-бабының 1-бөліміне сәйкес қылмыстық
жауапкершілікке тек жеке тұлға ғана тартылады, және ол жеке өзі жасағанына
ғана жауап береді.
Қылмыстық құқықтың тағы бір негізгі принципі - әділдік принципі. Ол
заңның қылмыстың сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін, айыптының жеке
басын, оның қылмыс жасалғанға дейінгі және одан кейінгі іс-әрекетін,
жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайларды, сондай-
ақ тағайындалған жазаның сотталғанның түзелуіне және оның отбасы мен
асырауындағы адамдардың жағдай-тіршілігіне тигізетін әсерін ескеріп әділ
жаза тағайындау жөнінде соттарға қоятын талабынан туындайды. сонымен қатар,
қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайтындығы туралы Конституцияның 77-
бабы 3-тармағының 2-тармақшасында жарияланған талап бекімін тапқан.дайды.
Тікелей Конституциядан қылмыстық-құқықтық саясаттың тағы бір принципі
туындайды. Бұл гуманизм принципі. Қазақстан өзін ең жоғары құндылық адам,
оның өмірі, құқығы мен бостандығы деп жариялаған мемлекет екендігін өз
Конституциясында көрсетті. Сондықтан да, қылмыстық қудалаудың қалай да
қатаң болатындығын мойындап заң шығарушы оған нақ конституциялық шек
қойды. Конституцияның 17-бабының 2-тармағына сәйкес ешкімді азаптауға,
оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе аамдық қадір-
қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.
Қылмыстық қудалауды үнемдеу принципі гуманизм принципіне жақын. ҚК-нің
Ерекше бөлігін даярлағанда қоғам үшін қандай да бір қауіптілік тудыратын іс-
әрекетті криминалдау немесе криминалға жатқызбау мәселесі біршама осы
принцип тұрғысынан қаралады. Нәтижесінде іс-әрекеттердің кейбіеулері
криминалдан алынып (мысалы, валютамен жасалатын заңсыз операциялар),
әкімшілік құқық бұзушылық санатына жатқызылады. 52-баптың 2-бөлігінде
қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстың алдын алу үшін
қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс делінген.
Егер жасалған қылмыс үшін тағайындалған жаза аталған мақсатқа жету үшін
жетклікті деп саналса, онда қатаңырақ жаза тағайындалады.
Келесі принцип – қылмыстық жауапкершіліктен және жазадан құтылмаушылық
принципі, бұған сәйкес қылмыс жасағаны үшін кінәлі әрбәр адам қылмыстық
жауапкершілікке және жазаға немесе ықпал етудің заңда көзделген басқа
шарасына тартылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық құқық пәні және түсінігі.
2. Қылмыстық құқықтың міндеттері
3. Қылмыстық құқықытың ғылымы;
4. Қылмыстық құқықтың принциптері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қылмыстық құқық пәні және түсінігі.
2. Қылмыстық құқықтың міндеттері
3. Қылмыстық құқықытың ғылымы;
4. Қылмыстық құқықтың принциптері.
Қажетті әдебиеттер:
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Юрист, 2008. – 40
б.
2 Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы: Юрист, 2008. –
144 б.
3. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық
құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2005.
4. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. Оқулық. –
Алматы: Жеті жарғы, 2001.
5. Модельный уголовный кодекс стран СНГ. – Санкт-Петербург, 1995.
2 Лекция. Тақырыбы: Қылмыстық заң
Жоспары: 1. Қылмыстық заң ұғымы және құрылымы
2. Қылмыстық заңныңы кеңістіктегі күші
3. Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру
4. Қылмыстық заңның белгілі уақытта қолданылуы
5. Қылмыстық заңға түсініктеме беру
Лекция мақсаты. Қылмыстық заң пәнімен тиянақты білім беру, қылмыстық
құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, оның негізгі ұғымдары мен
инстиуттары, қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде, қылмыстық заңның
мезгілге және кеңістікке қарай қолданылуы, қылмыстық түсінігі және іс -
әрекеттің қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын жоятын мән – жайлар
туралы қылмыс істеудің сатылары және оны істеуден өз еркімен бас тарту,
қылмысқа қатысу және оған жанасушылық, қылмыстық жазаның түсінігі, оның
жүйелері мен түрлері, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату және
жазаны неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру, сотталғандықты жою және одан
арылу, медициналық және тәрбиелік сипаттағы еріксіз шаралар туралы толық
түсінік беру б.т.
Лекция мәтіні (қысқаша). 1. Қылмыстық заң - Қазақстан Республикасының
Конститутциясына сәйкес Республика Парламентті қабылдаған құқылық
акті болып табылады. Қылмыстық заңның міндеттері бейбітшілікті
және адамзаттың қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті аумақтық тұтастықты,
конституциялық құрылысты, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи
ортаны қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу
болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін белгілейді. Жеке адамға, мемлекетке
немесе қоғамға қауіпті іс - әрекеттердің қандайы қылмыс болып
табылатынын айқындайды. Қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және
өзге де ықпал ету шараларын белгілейді.
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тыйым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тыйым салады.
Қылмыстық заң сонымен қатар тиісті органдарға және лауазымды
адамдарға іс - әрекетінде қылмыс белгісі бар кінәлі адамды
қылмыстық жауапқа тарту немесе көрсетілген негізге сүйеніп, оларды
қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды міндеттейді. Сонымен
қылмыстық құқықтық норма бір мезгілде тыйым салушы және міндеттеуші
нормалар болып табылады
Бұл нормалардың тағы да сақтандырушылық және тәрбиелік мәні бар
Қылмыстық құқықтық норманың сақтандырушылық функциясы – істелген іс-
әрекеті үшін тиісті баптардың санкциясында көрсетілген жазаны кінәлі
адамға тағайындау мүмкіндігі арқылы өз көрінісін табады, осы арқылы
барлық азаматтарды қылмыс істеуден күні бұрын сақтандыру арқылы
тәрбиелік ықпал ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық – құқықтық
норма, сонымен бірге кез келген азаматтарды заңды бұлжытпай орындауға
күрес жүргізу рухына баулиды. Қылмыстық құқықтық норма қоғамдық
қатынастарды қорғап қана қоймайды, ол сонымен бірге мұндай
қатынастарды ретке келтіреді, өйткені қоғамдық қатынастарды қорғаудың
өзі соны ретке келтіру арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық
белгілі бір қоғамдық мінез - құлық өрелерін белгілеумен бірге, осы
өрелерді бұзушыларға қарсы қылмыстық құқықтық нормаларды қолдану
арқылы өз міндеттерін жүзеге асырады.
Қылмыстық құқықтық норма өзінің реттеушілік ықпалымен, кез
келген азаматтарды қылмысты құбылысқа тқзімсіз болуға, олармен
ымырасыз күрес жүргізуге баулу арқылы іске асырады. Қылмыстық заң
қылмыстық құқықтың ең негізгі көзі. Сот үкімі, ұйғаруы немесе
қаулысы құқықтың көзі болып табылмайды. Олардың нақты қылмыстық істер
бойынша ғана заңдылық күші бар. Cондай-ақ Республика Жоғарғы Соты
Пленумының басшы қаулыолары да құқық нормасы болып табылады.
Мұндай қаулылар белгілі бір қылмыстық - құқылық норманың түпкі
мәнін ашып көрсетеді, оларды түсіндіреді. Сондықтан да ондай
қаулдылардың Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады.
Сот прецеденті біздің Республикамызда құқық нормасы болып саналмайды.
Ол Ұлыбритания, Канада сияқты мемлекеттерде ғана құқық нормасы
болып табылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 52-бабында
сот айыпты деп танылған адамға жазаны Қылмыстық кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес істелінген қылмысы үшін жауаптылық
қаралған Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген шектен
шықпай тағайындайды деп белгіленген. Жаза тағайындағанда сот
істелген қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін,
айыпкердің жеке басының ерекшеліктерін, мінез-құлқын, жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаның сотталған адамның түзелуіне және отбасының немесе
асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын толық есепке
алады.
Қылмыс істеген адамға оның түзелуіне немесе жаңа қылмыс
істеуден сақтандыруына қажетті және жеткілікті әділ жаза
тағайындауы керек. Мұның соттың жаза тағайындауында заң талаптарымен
қоса өзінің құқықтық сана-сезімін басшылыққа алатынын көрсетеді.
Алайда, құқықтық сана-сезім құқық нормасы болып табылмайды. Ол сотқа
тек қана қылмыстық құқықтық норманың мазмұның дұрыс түсінуге
жөн сілтейді. Қылмыстық заң, басқа заңдар сияқты барлық лауазым
адамдары, азаматтар, заңды тұлғалар үшін міндетті күші бар заң номасы
болып табылады. Оны қандай да бір болмасын сылтаумен бұзуға
немесе орындамауға жол берілмейді. Қылмыстық заң қылмыстық құқықтық
норманы білдірудің нысаны, ал оның нормасы оның мазмұнының көрінісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасында қылмыспен күрес жүргізу қылмыстық
құқық норма ережесіне сәйкес жүзеге асырылады. Заңды күшіне енген
үкім бойынша тағайындылған қылмыстық жазалардың орындалуы
басқадай, арнайы заңдылық актімен де белгіленуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1993 жылы 15 қазанда бекітлген Төтенше
жағдайдың құқықтық режимі туралы заңына сәйкес төтенше жағдай
кезінде істелген қылмыс үшін сот ісін жүргізудің төтенше түрлерін
енгізуге жол берілмейді деп белгіленген.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа
Конститутциясына сәйкес қылмыстық заңдар Республика Парламентінде
қабылданады. Қазақстан Республикасы Конститутциясының 61-бабының 1-
тармағына сәйкес заң шығару, оның ішінде қылмыстық заң шығару
бастамасыда құқығы да Қазақстан Республикасы Парламентінің
депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте
жүзеге асырылады. Ұсынылған заңдардың жобаларын қарауға қабылдау
және қарау Мәжілістің ерекше қарауында болады ( 56-бап, 1-тармақ
). Республика Конститутциясының 54-бабының 1)-тармақшасына сәйкес
заңдар Парламент Палаталарының бөлек отырысында әуелі Мәжілісте,
одан кейін Сенатта өз кезегімен қаралып қабылданады.
Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні
қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген
баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады.
Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заң
баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім
ішінде қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді.
Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылығының қабылданғанын
білдіреді. Егер Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының
үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын қабылданған шешімді
растайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер
Президенттің қарсылығы ескерілмесе, заң қабылданбайды немесе
Президент ұсынған редакцияда қабылданады деп есептелінеді. (53-бап,
3)-тармақша ). Конститутцияның 53-бабының 4)-тармақшасында көзделген
ретте Республика Президенті заңдар шығарады, ал 61-баптың 2-
тармағында көзделген ретте Республиканың заң күші бар жарлықтары
шығарылады. Бұрын қолданылған Қазақ ССР Қылмыстық кодексі 1959 жылы
қабылданған еді. Жаңа Қылмыстық кодекс 1997 жылы 16 шілдеде
қабылданды. Қылмыстық кодекс дегеніміз барлық қылмыстық заңдардың
белгілі бір жүйеге келтірілген жиынтығы болып табылады. Кодексте
қылмыстық құқықтың жалпы ережелері мен принциптері, қылмыстық-құқықтық
қатынастарды реттейтін және қандай қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қылмыс болып табылатынын анықтайтын ұғымдар, қылмыс істеген адамдарға
қолданылуы мүмкін жазалар белгіленеді. Қылмыстық кодекс Жалпы және
Ерекше бөлімнен тұрады. Қылмычтық кодекстің Жалпы бөлімінде жоғарыда
айтылған қылмыстық құқықтың жалпы ережелері, міндеттері, қылмыс пен
жазаның түсінігі, қылмыс пен жазаны жоятын мән-жайлар, т. б.
мәселелер қарастырылады.
Жалпы бөлімнің баптары өзара бір-бірімен байланыста болады.
Мысалы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар жаза
тағайындауда және шартты жазаны қолдануда міндетті түрде есепке
алынады.
Ерекше бөлімде жекеленген нақты қылмыс түрлері үшін
жауаптылықты және жаза белгіленген. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі бірнеше тарауларға бөлінген. Әр тарауға бір объектінің
маңыздылығына қарай тиісінше орын берілген. Қылмыстық заңның заң
шығарушының еркін білдіретін белгілі бір техникалық ережелерге
негізделген өзіндік құрылымы бар. Қылмыстық-құқылық нормалар
мазмұнына қарай үш түрлі топқа бөлінеді:
І. Декларативті – яғни, қылмыстық құқықтың жалпы міндеттерін
айқындайтын нормалар (Қылмыстық кодекстің 2-бабы ).
II. Анықтаушы – яғни, қылмыстық құқықтың түсінігі мен
жекеленген институттарына айқындама беретін нормалар (Қылмыстық
кодекстің 9-бабы – қылмыс ұғымы ).
ІІІ. Арнаулы – яғни, нақты қылмыс құрамына және оған
тағайындайтын жазаға сипаттама беретін нормалар (мысалы, Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөліміндегі, барлық нақты, жекелеген қылмыс құрамдары
). Қылмыстық кодекстің Жалпы бөлімінің бабы өзінің құрылысы жағынан
Ерекшк бөлімдегі баптың құрылысынан өзгеше болады. Жалпы бөлімнің
бабы тек қана диспозициядан құралса, ал Ерекше бөлімнің бабында
диспозицияға қоса санкция да болады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің баптары топтық және
түрлік болып екіге бөлінеді. Топтық баптар біртектес қылмыстардың ортақ
соларға тән белгілерін анықтайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 366-
бабында - әскери қылмыстардың түсінігі берілген.
307-бапта лауазым адамның түсінігі айтылған. Топтық баптардың
түсінігі әр түрлі тарауда орналасқан, әр түрлі қылмыс топтарын бір-
бірінен жіктеуге мүмкіндік береді. Түрлік баптар бойынша заңдар
көрсетілген жекелеген қылмыстың атауын және оның белгілері және осы
қылмысты істегенде қандай жаза тағайындалу керек екендігі көрсетіледі.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің баптары диспозициядан және
санкциядан құралады. Кодекстің Ерекше бөлімі бабындағы қылмыстың
атауын және оның белгілеріне сипаттама беретін жағын диспозиция деп
атаймыз. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 120-бабындағы әйелді зорлаудың
диспозициясы былай: зорлау, жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш
қолданып немесе қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің
дәрменсіз күйін пайдаланып, жыныстық қатынас жасау деп көрсетілген.
Диспозицияның төрт түрі бар:
I. Жай диспозиция. Жай диспозиция қылмысты іс-әрекеттің
атын ғана айтып қояды, оның нақты белгілерін ашып көрсетпейді.
Жай диспозиция қылмысты іс-әрекеттің мазмұны оның белгілерін ашып
көрсетілмегеннің өзінде жеткілікті түрде түсінікті болған
жағдайда қолданылады. Мысалы, 96-баптағы Адам өлтіру, 175-баптағы
Ұрлық.
ІI. Сипаттамалы диспозиция. Қылмыстың барлық белгілерін
заңның өзінде нақтылап көрсететін диспозицияны сипаттамалы
диспозиция деп атаймыз. Жай диспозицияға қарағанда қылмыс құрамын
айқындайтын сиаттамалы диспозицияның артықшылығында дау жоқ.
Сипаттамалы диспозицияға 166-бапта көрсетілген шпиондық жасау құрамы
мысал бола алады. Мұнда шпиондық жасау аталып қана қоймай, оған
мемлекеттік немесе әскери құпияны құрайтын мәліметтерді
шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне беру,
сол сияқты оларға беру мақсатында жинау, ұрлау немесе сақтау,
сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді
Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне зиян
келтіре отырып пайдалану үшін беру немесе жинау, егер осы
әрекеттерді шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам жасаса деп
толық түсінікті сипаттама беріп отыр.
ІІІ.Бланкеттік диспозиция. Бланкеттік диспозиция бойынша бапта
көрсетілген нақты қылмыстың құрамына анықтау үшін басқа заңдарға
немесе нормативті актілерге, үкімет қаулылары мен жарлықтарына,
бұйрықтар мен ережелерге, нұсқауларға жүгіну қажет.
Яғни, қылмыстық заңның талаптарының бұзулуы орын алғандығы туралы
мәселені шешу басқа заңдармен немесе нормативті актілермен
анықталады. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 295-бабындағы темір жолы, әуе
немесе су көлігі қозғалысы мен оларды пайдалану қауіпсіздігінің
ережелерін бұзуы. Бұл қылмыс құрамын анықтау үшін көлік
құралдарының осы түрлерінің қауіпсіздігі мен пайдалану ережесін
реттейтін тиісті нормативті актіні басшылыққа алу қажет.
Егер осы сияқты бланкеттің нормаларды ҚК-тің өзінде тізіп көрсете
берсек, сонда кодекстің баптарының көлемі тым ұлғайып, оны
пайдаланудың өзі қиынға түсер еді. Мысалы, таукен немесе құрылыс
жұмыстарын жүргізу кезінде қауісіздік ережелерін бұзудың өзі осы
баптың диспозициясында көптеген қиын әрі күрделі ережелер мен
бұйрықтарды көрсететін жазуды талап етер еді.
Сондықтан да заң шығарушы мұндай реттерде бланкеттік диспозицияны
пайдаланудың тиімділігіне жол беріп отыр.
ІV. Сілтемелі диспозиция нақты қылмыс құрамын анықтайды.
Бұл диспозиция бойынша қайталап жатпау үшін қылмыстың осы құрамын
анықтаған қылмыстық заңның тиісті бабына, баптың тармағына сілтеме
жасайды. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 96-бабы, 2-бөлігіндегі кісі
өлтіруді алайық. Онда Н тармағында осы Кодекстің 97 100 - баптарында
көзделген әрекеттерді қоспағанда, бұрын адам өлтірген адам жасаған
адам өлтіру делінген. Бұл жерде бұрын адам өлтірген деген ұғымға
қатысы болатын құрамдарды қайталап жатпас үшін, заң шығарушы сол
ұғымдарға анықтама берілген баптарға тисінше сілтеме жасап отыр.
Қолданып жүрген Қылмыстық кодексте санкцияның екі түрі
көрсетілген. Салыстырмалы – айқындалған (относительно – определенно)
және балама (альтернативные). Салыстырмалы – айқындалған санкция жазаның
мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп реттейді. Кейбір реттерде
бапта жазаның ең жоғарғы шегі ғана көрсетіледі. Мұндай
жағдайда жазаның ең төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептеу керек. Көп жағдайларда
қылмыстық заң нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі
көрсетіледі. Мысалы, кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы
қасақана қаза келтіру алты жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыруға жазаланады делінген. Санкцияның мұндай түрі
жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік туғызады. Балама санкция
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиіті бабындағы жазаның екі
немесе одан да көп түрінің біреуін қолдануға мүмкіндік береді. Өзінде
соз ауруы бар екендігін білген адамның оның басқа адамға жұқтыру
жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысынан немесе өзге
табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не бір жылдан екі жылға
дейінгі мөлшерде түзеу жұмаыстарына не алты айға дейінгі мерзімге
қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады деп көрсетілген (115-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа
кінәлі адамға бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап
алуға жол береді.
2. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші Қылмыстық кодекстің 6-
бабындағы (аумақтық), 7-бабындағы (азаматтық) және 8-бабындағы
(қылмыскерді ұстап беру туралы халықаралық шарт) принциптеріне сәйкес
жүзеге асырылады. Қылмыстық кодекстің 6,7,8-баптарда бекітілген осы
принциптердің кеңістіктегі қолданылуын жүзеге асыру үшін төмендегі
мынадай түсініктерді анықтап алу қажет:
1. Қазақстан Республикасының аумағы; 2. Қазақсан Республикасының
қылмыстық заңы қолданылатын жерлер мен объектілер; 3. қылмыс істеу
орны; 4. шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және иммунитетті
пайдаланатын өзге де азаматтарының жауаптылығы ; 5. қылмыскерді ұстар
беру туралы халықаралық шарт туралы.
Қылмыстық кодекстің 6-бабының 4-бөлігінде Қазақстан Республикасының
аумағында қылмыс жасаған адамдарға, республика қылмыстық заңының
ережелерінің қолданылу шарты көрсетілген. Бұл бапта
1. Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған адам осы
Кодекс бойынша жауапқа тартылуы тиіс.
2. Қазақстан Республикасының аумағында басталған немесе
жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының
аумағында жасалған қылмыс деп танылады. Осы кодекстің күші
Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде және ерекше
экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады.
3. Қазақстан Республикасының портына тіркелген, Қазақстан
Республикасының шегінен тыс ашық су немесе әуе кеңістігінде
жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әскери
корабілінде немесе әскери әуе кемесінде қылмыс жасаған адам да
оның қай жерде болуына қарамастан, осы Кодекс бойынша қылмыстық
жауапқа тартылады.
4. Шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің және
иммунитетті пайдаланатын өзге азаматтардың қылмыстық жауаптылығы
туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында
қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес
шешіледі делінген.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 13-қаңтардағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңының 1-бабына сәйкес
Республика аумағының шегін құрғақ құрлық , су, жер қойнауы және әуе
кеңістігі шегін айқындайтын сызық және осы сызық бойынша
өтетін беткі қабат құрайды. Ашық теңізде жүзіп немесе оның әуе
кеңістігінің үстінде ұшып жүрген әскери емес корабьлдер ұшақтар немесе
қандай жерде тұрғанына қарамастан Қазақстанның әскери корабьлдері мен
ұшақтары Республика Қылмыстық заңының күші қолданылады.Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасы аумақтың заң жүзінде баянды
етілген кеңістігі шегінде қарастырылады. Құрғақ аумаққа Қазақстан
Республикасының жер бедерінің сипатты нүктелері мен сызықтары
жатады. Су аумағына Республиканың ішкі суларынан басқа, аумақтық теңіз
жағалауындағы теңіз сулары, олардың тиесілі ені жатады. Қазақстан
Республикасы әуе кеңістігі аумағына – Қазақстан Республикасы құрғақ
немесе су аумағы үстіндегі берілген аспан кеңістіктері жатады. Жер
қойнауының тереңдігіне Қазақстан Республикасында ешқандай шек
қойылмайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының күші
Республиканың кез келген аумағында немесе объектілерінде істелген
қылмыстық іс-әрекеттің бәріне де қолданылады. Егер қылмыс Қазақстан
Республикасының портына тіркелген және Республика шегінен тыс ашық су
немесе әуе кеңістігіне жүрген, бірақ шет мемлекеттердің жерінде емес
кемеде істелсе, ал әскери корабльде немесе әскери әуе кемесінде
қылмыс жасаған адам олар қай жерде тұрса да онда ол Қазақстан
Республикасының аумағында қылмыс істеген деп танылып, мұндай
адамдар қылмыстық жауапқа Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексі бойынша тартылады. Республика аумағында Қазақстанға тиесілі
Каспий теңізі суларының үстіңгі және астыңғы кеңістігі – құрлықтық
шельфі, сондай – ақ ерекше экономикалық аймақтар да жатады. Қазақсан
Республикасының шет мемлекеттердегі елшіліктері, өкілдіктері орналасқан
жер, Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалауымен жүрген елшілері
мен өкіл діктерінің автокөліктері Қазақстан Республикасының аумағна жатады
Егер қылмыс істеуге даярланғандық немесе қылмыс істеуге оқталғандық
шекарадан тысқары жерде жүзеге асырылып, ол біздің елімізде
аяқталса, онда қылмыс Қазақстан Республикасы аумағында істелген деп
танылады. Сондай-ақ қылмысқа қатысу, қылмыс істеуді ұйымдастыру немесе
қылмысқа азғырушылық әрекеттері үшін де жауаптылық дел осындай
тәртіппен шешіледі. Екі немесе одан да көп мемлекеттің аумағында
істелген қылмыс үшін жауаптылық қылмыс аяқталған немесе қылмыс
тоқтатылған мемлекеттің заңы бойынша жүзеге асырылады. Қылмысты
ұйымдастырушы, айдап салушы немесе көмектесуші шет елде, орындаушы
Қазақстан Республикасының аумағында іс-әрекет істесе қылымысқа қатысу
Қазақстан Республикасының аумағында, ал қылмысты орындау шет елде орын
алса, қылмыс Қазақстан Республикасының аумағында істелген деп
танылады. Қылмыстық кодекстің 6-бабының 4-тармағына сәйкес қолданылып
жүрген заңдар бойынша және халықаралық шарттар бойынша қылмыстық
істері Қазақстан Республикасының соттарында қаралуға жатпайтын шет
елдік мемлекеттердің дипломатиялық өкілдері мен иммунитетті
пайдаланатын өзге де азаматтарының қылмыстық жауаптылығы жағдайындағы
мәселе бұл адамдар Қазақстан Республикасы аумағында қылмыс істеген
болса халықаралық құқық нормаларымен шешіледі. Шет мемлекеттің
Қазақстан Республикасы аумағында дипломатиялық және консулдар өкілдіктері
туралы ережеге сәйкес жеке басына қол сұқпайтындығы иммунитетімен,
дипломатиялық өкілдіктердің басшылары кеңесшілер, сауда өкілі
және оның орынбасары, әскери, әскери - теңіз, әскери - әуе атташелері
және олардың көмекшілері, бірінші, екінші және үшінші хатшылар
архивариус – хатшылары, олардың өздерімен бірге тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасының азаматы болып танылмайтын отбасы мүшелері
пайдаланады. Бұл саннаттағы адамдардың қылмыстық істері Қазақстан
Республикасы соттарында қаралуға жатпайды.
Мемлекеттердің өзара келісімі бойынша консулдық лауазым
адамдары: дипломатиялық өкілдіктердің қызметкерлері, парламенттік
немесе үкіметтік делегация мүшелері, халықаралық ұйымдардың
мүшелері немесе лауазым адамдары, қылмыстық жауапкершілік туралы
шекті иммунитет құқығын пайдаланады. Мұндай эксаумақтық құқықтарын
пайдаланатын адамдардың тізімі мүдделі жақтардың өзара келісімі
бойынша белгіленеді. Эксаумақтық құқығы дипломатиялық өкілдіктердің
қызмет немесе тұрғын жайларына, қатынас көліктеріне де
қолданылады. Әрине, мұндай құқық дипломатиялық өкілдіктердің
қызметтеріне өз иммунитеттерін пайдаланып, заңсыз әрекет істеуіне жол
бермейді. Осындай иммунитетті – атақты пайдаланып, қылмыс жасағандар
персона нон грата (жарамсыз адам) деп жарияланады. Оларға белгілі бір
уақыт ішінде Қазақстан Республикасы аумағынан кету талап етіледі.
Қылмыстық кодекстің 7-бабында Қазақстан Республикасының шегінен тыс
жерлерде қылмыс жасаған адамдарға қылмыстық заңның қолданылуы туралы
анықтама берілген. Осы бапта:
1. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс жасаған
Қазақстан Республикасының азаматтары, егер олар жасаған әрекет ол
аумағында жасалған мемлекетте қылмыс деп танылса, егер бұл адамдар
басқа мемлекетте сотталмаған болса, осы Кодекс бойынша қылмыстық
жауапқа тартылады. Аталған адамдарды соттау кезінде жазаны аумағында
қылмыс жасаған мемлекеттің заңында көзделген санкцияның жоғарғы
шегінен асырауға болмайды. Азаматтығы жоқ адамдар да осындай
негіздерде жауапты болады.
2. Басқа мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған адамның
соттылығының және өзге де қылмыстық – құқықтық зардаптарының, егер
Қазақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе
немесе басқа мемлекеттің аумағында жасаған қылмысы үшін қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселені шешу үшін қылмыстық – құқықтық мәні
болмайды.
3. Қазақстан Республикасының одан тыс жерлерде орналасқан
әскери бөлімдерінің әскери қызметшілері шет мемлекеттің аумағында
жасаған қылмысы үшін, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, осы Кодекс бойынша
қылмыстық жауапқа тартылады.
4. Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде қылмыс
жасаған шетелдіктер қылмысы Қазақстан Республикасының мүдделеріне
қарсы бағытталған жағдайларда және Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында көзделген жағдайларда, егер олар басқа
мемлекетте сотталмаған болса және Қазақстан Респуликасының аумағында
қылмыстық жауапқа тартылса, осы Кодекс бойынша қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс делінген.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 8 - бабында қылмыс
істеген адамды ұстап беру мәселесі келтірілген. Осы бапқа сәйкес
шет мемлекет аумағында қылмыс істеген Қазақстан Республикасының
азаматтарын егер халықаралық шартта өзгеше белгіленбесе, сол
мемлекетке ұстап беруге болмайды. Қазақстан Республикасының шегінен
тысқары жерден қылмыс істеген Қазақстан Республикасының аумағындағы
шетел азаматтары немесе азаматтығы жоқ адамдар Қазаұстан
Республикасының халықаралық шартына сәйкес қылмыстық жауапқа тарту
үшін шетел мемлекетіне ұсталып берілуі мүмкін. Мұндай халықаралық
келісімдер Қазақстан Республикасы мен Монғолия арасында 1993 жылы 22
қазанда, Қазақстан Республикасының арасында 1993 ж. 14 қаңтарда
бекітілген. Қазақстан Республикасы көптеген мемлекеттермен осындай шарт
жасасқан.
Қылмыскерді үстап беруді қылмыстық қүқықта экстрадиция деп те атайды.
Экстрадиция дегеніміз - қылмыс жасаған адамды қылмыс жасалған мемлекетке,
мүддесі бүзылған мемлекетке немесе азаматы болып табылатын мемлекетке оны
соттау немесе сот үкімінің күшіне енуіне сәйкес жазасын өтеу үшін ұстап
беру.
4. Қылмыстық кодекстің 4-бабында іс-әрекеттің қылмыстылығы және
жазаланушылығы сол іс - әрекеттің жасалған уақытта қолданылып жүрген
заңмен белгілененді. Қоғамға қауіпті әрекет жүзеге асырылған уақыт,
зардаптың басталған уақытында қарамастан, қылмыс істелген уақыт деп
саналады. Яғни, зардаптың қашан болғанына байланыссыз істелген іс-
әрекеттің уақыты болып іс-әрекеттер жүзеге асырылған жыл, ай, күндер
және сағаттар есепке алынады.Қазақстан Республикасында заңдардың
жариялану және күшіне ену тәртібі туралы заңға сәйкес қабылданған
заңдар Егемен Қазақстан , Казахстанская правда газеттерінде
жарияланғаннан кейін он күннен кейін заңды күшіне енеді. Кейбір
реттерде қылмыстық заң немесе оның жекелеген баптары жарияланған
күннен бастап күшіне енуі мүмкін. Ол туралы заң мәтінінің өзінде
аталып көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін
күшіне енгізу туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылы шілденің 16-
сындағы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1998
жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді. Осыған орай 1959 жылғы 22
шілдедегі Қазақ КСР-інің қылмыстық кодексін бекіту туралы Қазақ
КСР заңымен белгіленген Қазақ КСР қылмыстық кодексінің, сондай-ақ 1959
жылғы 2 шілдеде 1998 жылғы 1 қаңтарға дейінгі кезеңде Қазақ КСР-інің
қылмыстық кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген барлық
заңдардың 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап күші жойылады деп бекітілген.
Осы заңның 4-бабына сәйкес Қылмыстық кодекстің қоғамдық
жұмыстарға тарту түріндегі жазалау ережелері 2000жылдың 1-қаңтарынан,
ал бас бостандығын шектеу, қамауға алу, сондай-ақ өмір бойы бас
бостандығынан айыру түріндегі жазалар туралы ережелері Қазақстан
Республикасының қылмыстық атқару кодекс күшіне енгізілгеннен
кейін жазалаудың осы түрлерін орындау үшін қажетті жағдайлар
жасалуына қарай, 2003 жылдан кешіктірілмей күшіне енеді деп
белгіленген.
Қылмыстық заңның күші оны жоюға, сол заңды басқа заңмен
алмастыруға байланысты немесе заңда көрсетілген мерзімнің өтуіне я
болмаса осы заңды қабылдауға байланысты жағдайдың, мәнжайдың
өзгеруіне байланысты мүлдем тоқталуы мүмкін. Қылмыстық заңды дұрыс
қолдану үшін кей жағдайларда қылмыстың істелген уақытын дәлме-дәл
белгілеудің маңызы ерекше.
Қылмыстың істелген уақыты істелген қылмыстың мәнісіне, оның
ерекшелігіне байланысты. Қылмыс істелу уақытының ұзақтығына қарай
жалғаспалы және созылмалы қылмыс болып бөлінеді.
Жалғаспалы қылмыс үшін заң бойынша жауаптылық оны істеудің алғашқы
кезеңін жүзеге асырған уақыттан, ал созылмалы қылмыс үшін жауаптылық
кінәлінің әрекетіне тыйым салынған немесе қылмысты актінің соңғысын
істеп үлгерген уақыттан, бастап басталады.
Қылмысқа бірге қатысу арқылы істелген қылмыс орындаушының іс-әрекеттің
объективтік жағын орындау уақытынан бастап аяқталған деп саналады.
Қылмыстық кодекстің 5-бабы қылмыстық заңның кері күшін қолдануға,
яғни жаңадан қабылданған қылмыстық заңның күшінің, оның заңды
күшіне енгенге дейінгі істелген іс-әрекетіне қолданылуына мүмкіндік
береді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы ізгілік принципін
басшылыққа ала отырып, іс-әрекеттің қылмыстылығын жеңілдетін немесе
кінәлінің жағдайын басқа түрде жақсартатын заңын кері күші бар,
яғни мұндай заң күшіне енгенге дейін тиісті қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді істеген адамдарға күші жүреді деп белгілейді.
Егер жаңа қабылданған қылмыстық заңда жазаның мөлшерін
қысқартса немесе балама жазалардың ауыр түрін қылмыстық баптың
санкциянан алып тастаса, қылмыс санкциясына жазаның ауыр түрінің
орнына жеңілірек жаза түрін өдірсе немесе санкцияда көрсетілген
қосымша жаңа түрін жойса немесе оны жеңілірек түрдегі қосымша
жаңа түрімен алмастырса қылмыстық заңның кері күші қолданылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекснің күшіне
енгізу туралы жоғарыда көрсетілген заңның 3 –бабына сәйкес 1998
жылғы 1-қаңтарға дейін шығарылған сот үкімдері мен қылмыстық –
құқықтық сипаттағы басқа шараларды қолдану туралы өзге де сот
актілері, егер заң әрекеттің қылмыстылығын жоятын, қылмыс жасаған
адамның жазасын жеңілдететін немесе жағдайын өзге де түрде
жақсартатын жағдайда, оларды Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің қылмыстық заңының кері күші белгіленетін 5-бабына
сәйкес келтіру мақсатымен қайта қарасын. Бұрынғы шығарылған сот
үкімдері және басқа да сот актілерін қайта қарауды үкімді шығарған
соттың немесе сотталған адам жазасын өтеп жатқан жерде орналасқан
соттың судьясы жүргізеді, - делінген. Сондай – ақ, осы заңның 5-бабына
сәйкес бұрынғы 1959 жылғы Кодекс бойынша жаза болып есептелінген
қызметтен босату, жұрт алдында кінәсін бетіне басу, келтірілген
залалды өтеу міндетін жүктеу түріндегі жазаға сотталған адамдар бұл
жазалар жаңа Қылмыстық кодексте жоқ болғандықтан жазасын өтеуден
босатылып соттылығы алынып тасталады. Сондай-ақ, осы заңның 6 - бабына
сәйкес дәл осы себеппен бас бостандығынан айырмай сотталған
адамның жұмыс істейтін жерінен басқа жерде жазасын өтеу арқылы
еңбекпен түзеу жұмыстары түріндегі жазааға сотталған адамдарға
белгіленген жаза мемлекет кірісіне ұстап қалуға жататын сома
мөлшеріндегі айыппұлмен ауыстырылатын болып белгіленген делінген. Іс-
әрекеттің қылмыстылығын немесе жазалаушылығын белгілейтін, жазаны
күшейтетін немесе кінәлінің жағдайын басқа түрде нашарлататын қылмыстық
заңының кері күші болмайды.
5. Қылмыстық заңды түсіндірудің мәнісі, сол заңды дұрыс қолдану
үшін оның мазмұны заң шығарушының заң еркіне саймасай етіп, ашып
көрсету болып табылады. Заңды заң шығарушының еркіне сайма-сай,
дәлме-дәл қолдану үшін оның мазмұнын ашып көрсетуді қылмыстық заңды
түсіндіру деп білеміз. Қылмыстық заңды түсіндіру субъектісіне, әдісіне
және көлеміне қарай түсіндіруге байланысты бірнеше түрлерге
бөлінеді. Заңды түсіндіретін субъектісіне байланысты түсіндіру –
аутентикалық, легальды, соттық, ғылыми болып бөлінеді. Заң бойынша
құзіретіне сәйкес заң шығарушы органның өзінің заңға түсіндірме
беруін аутентикалық түсіндіру дейміз.
Аутентикалық түсіндірудің заңдылық күші бар және ол жалпыға
бірдей. Аутентикалық түсіндіруді заң шығарған органның өзі жүзеге
асырады. Ресми ашық түсіндіру деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz