Қр-ның 1993-1995 ж. конституциясы
Кіріспе
1. 1993 жылғы ҚР.ның конституциясы
2. 1995 жылғы ҚР.ның конституциясы
1. 1993 жылғы ҚР.ның конституциясы
2. 1995 жылғы ҚР.ның конституциясы
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы конституцияны қабылдаймыз.
Ия, осылай азаттық аңсаған, елдікті жақтаған, теңдікті тілеген рухы мықты Қазақстанның әрбір азаматы жүрекпен қабылдаған Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігін баянды етті. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің негізгі заңы. Ол мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін заң жүзінде ресмилендіреді. Оған жататындар – адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары және міндеттері, мемлекеттік құрылымы және қоғамның экономикалық негізі. Әр елдің егемендігін паш ететін белгілердің бірі мемлекеттік тарихи аумағының қалыптасуы болса, ол белгі Қазақстанда да бар. Аумағы біртұтас және ешкім қол сұғуға болмайтын Қазақстан бес бірдей мемлекетпен шектеседі: Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен және Түркменстанмен шектеседі. Сондай-ақ, егемендіктің маңызды белгісі – онда мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Осы жоғары өкілдік орган, яғни Қазақстан Республикасының Парламенті – заң шығару қызметін жүзеге асырады. Бұл заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясын құрайды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат – осы Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы.
“Конституция” деген сөздің латыннан аудармасы “құрылғы”, “жарғы”, “заң” деген мағыналарды білдіреді. Конститутция ұғымын ерте заманда Грецияда Аристотель қалыптастырған, ежелгі Римде император билігінің кейбір актілері осылай аталған, яғни императорлардың құқық көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Еуропада бірінші конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданған [2,28]. Ұлы Франция төңкерісі қарсаңында “конституция” сөзі “мемлекеттің жай –күйі” ұғымын танытты. Ал, конституция ұғымының қазіргі түсінігі ХҮІІІ ғасырдан бастап орнықты. Ең бірінші конституция дүниежүзінде 1787 жылы қабылданып, осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың конституция болып табылады[3,164].
Ия, осылай азаттық аңсаған, елдікті жақтаған, теңдікті тілеген рухы мықты Қазақстанның әрбір азаматы жүрекпен қабылдаған Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігін баянды етті. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің негізгі заңы. Ол мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін заң жүзінде ресмилендіреді. Оған жататындар – адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары және міндеттері, мемлекеттік құрылымы және қоғамның экономикалық негізі. Әр елдің егемендігін паш ететін белгілердің бірі мемлекеттік тарихи аумағының қалыптасуы болса, ол белгі Қазақстанда да бар. Аумағы біртұтас және ешкім қол сұғуға болмайтын Қазақстан бес бірдей мемлекетпен шектеседі: Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен және Түркменстанмен шектеседі. Сондай-ақ, егемендіктің маңызды белгісі – онда мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Осы жоғары өкілдік орган, яғни Қазақстан Республикасының Парламенті – заң шығару қызметін жүзеге асырады. Бұл заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясын құрайды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат – осы Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы.
“Конституция” деген сөздің латыннан аудармасы “құрылғы”, “жарғы”, “заң” деген мағыналарды білдіреді. Конститутция ұғымын ерте заманда Грецияда Аристотель қалыптастырған, ежелгі Римде император билігінің кейбір актілері осылай аталған, яғни императорлардың құқық көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Еуропада бірінші конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданған [2,28]. Ұлы Франция төңкерісі қарсаңында “конституция” сөзі “мемлекеттің жай –күйі” ұғымын танытты. Ал, конституция ұғымының қазіргі түсінігі ХҮІІІ ғасырдан бастап орнықты. Ең бірінші конституция дүниежүзінде 1787 жылы қабылданып, осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың конституция болып табылады[3,164].
1. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы, - Алматы, “Жеті жарғы”, 1998. –124-126 беттер.
2. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері, - Алматы, 2004. –28-29 беттер.
3. Баянов Е. ҚР мемлекеті мен құқықтық негіздері, - Алматы, -164-180 беттер.
4. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері, - Алматы, “Жеті жарғы”, 2003. –227-252 беттер.
5. Вести Казахстана, 1994 жыл 16 сәуір.
6. Казахстанская Правда, 1996 жыл 13 сәуір.
7. Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 Марта 1995 // Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 Марта 1995 1995.№8, 84-бет.
8. Дулатбеков Н., Амандықова С., Тұрлаев А. Мемлекет және құқық негіздері, - Астана, “Фолиант”, 2001. –27-30 беттер
9. “Заңгер” Журналы. №8, 08.2005. 8-10 беттер.
10. Сапарғалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы, -Алматы, “Жеті жарғы”, 2004. –29-34 беттер.
2. Баққұлов С.Д. Құқық негіздері, - Алматы, 2004. –28-29 беттер.
3. Баянов Е. ҚР мемлекеті мен құқықтық негіздері, - Алматы, -164-180 беттер.
4. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері, - Алматы, “Жеті жарғы”, 2003. –227-252 беттер.
5. Вести Казахстана, 1994 жыл 16 сәуір.
6. Казахстанская Правда, 1996 жыл 13 сәуір.
7. Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 Марта 1995 // Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 Марта 1995 1995.№8, 84-бет.
8. Дулатбеков Н., Амандықова С., Тұрлаев А. Мемлекет және құқық негіздері, - Астана, “Фолиант”, 2001. –27-30 беттер
9. “Заңгер” Журналы. №8, 08.2005. 8-10 беттер.
10. Сапарғалиев Ғ. ҚР Конституциялық құқығы, -Алматы, “Жеті жарғы”, 2004. –29-34 беттер.
Кіріспе
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы
қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және
татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы конституцияны
қабылдаймыз.
Ия, осылай азаттық аңсаған, елдікті жақтаған, теңдікті тілеген рухы
мықты Қазақстанның әрбір азаматы жүрекпен қабылдаған Қазақстан
Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігін
баянды етті. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің
негізгі заңы. Ол мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін заң жүзінде
ресмилендіреді. Оған жататындар – адам мен азаматтың негізгі құқықтары,
бостандықтары және міндеттері, мемлекеттік құрылымы және қоғамның
экономикалық негізі. Әр елдің егемендігін паш ететін белгілердің бірі
мемлекеттік тарихи аумағының қалыптасуы болса, ол белгі Қазақстанда да бар.
Аумағы біртұтас және ешкім қол сұғуға болмайтын Қазақстан бес бірдей
мемлекетпен шектеседі: Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен және
Түркменстанмен шектеседі. Сондай-ақ, егемендіктің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Осы жоғары өкілдік орган,
яғни Қазақстан Республикасының Парламенті – заң шығару қызметін жүзеге
асырады. Бұл заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясын құрайды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат – осы Қазақстан Республикасының
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы.
“Конституция” деген сөздің латыннан аудармасы “құрылғы”, “жарғы”,
“заң” деген мағыналарды білдіреді. Конститутция ұғымын ерте заманда
Грецияда Аристотель қалыптастырған, ежелгі Римде император билігінің кейбір
актілері осылай аталған, яғни императорлардың құқық көздеріне айналған
түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Еуропада бірінші
конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданған [2,28]. Ұлы
Франция төңкерісі қарсаңында “конституция” сөзі “мемлекеттің жай –күйі”
ұғымын танытты. Ал, конституция ұғымының қазіргі түсінігі ХҮІІІ ғасырдан
бастап орнықты. Ең бірінші конституция дүниежүзінде 1787 жылы қабылданып,
осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың конституция болып
табылады[3,164].
Кеңестік Конституцияларда бұл терминмен қатар “Негізгі Заң” термині де
қолданылды. Мәселен былай жазылып көрсетілген: 1918 жылы РКФСР
конституциясы (Негізгі Заң), 1924 жылғы КСРО Негізгі Заңы (Конституция),
т.б. Осылай терминді қосарланып пайдалану әдісі Қазақ, КСРО
Конституцияларында қолданылған.
1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамына кірген одақтас
республикалар егемен, тәуелсіз әрі дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет құрылды. Еліміз егемендік алған соң 1993, 1995 жылғы
Конститутцияларда жоғарыда айтылған қос терминнің жақша ішіндегі “Негізгі
Заң” термині алынып тасталды.
Қазақстан Республикасы құрылғаннан бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Олар:
1. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы.
3. 1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциялары.
Қазіргі кезде Конституция оның мейлінше көп тараған мағынасы – ең
жоғарғы құдыретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады. Бұл
ұғымды растайтын белгілер мыналар: біріншіден, оның нормалары өзге
заңдардың тұжырымдарынан айрықша басылымдылықта болады, екіншіден, жай
заңдар оған тәуелді нормативтік актілер осы Конституцияда айқындалған
органдар арқылы Конституциялық процедураға сай қабылдануы тиіс, үшіншіден,
төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата Заңымыздың нормаларына сай болуы
керек.
Егемендік алған еліміздің ең басты құқықтық нысанасына айналған
Конституция қоғамымыздағы қайта құрылу кезеңінің әрбір бел-белесі алға
тартқан өзекті мәселелерді шеше отырып, оны сындарлы жылдардан аман алып
шыққан құқықтық құжат болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы
1993 жылғы ҚР-ның конституциясы
Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп
барлық бұрынғы социолистік республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз
мемлекеттерге айналу заңды процесс. Сөйтіп, социолизмнің қоғамдық құрылысы
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Оның орнына демократиялық, құқықтық,
зайырлы, тәуелсіз мемлекеттер келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі
заңда нақыштап белгілеу - өмір заңы. Осының нәтижесінде 1993 жылғы 28
қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының
12 отырысында жаңа Конституция дүниеге келді. Конституцияның басты
нысанасы – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді
дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемлекет ретінде дүниежүзіне жария ету.
Оның құрамдас бөлімдері: 4 бөліктен (конституцияның алғысөзі;
конституциялық құрылыстың негіздері; Ата заңның мәтіні; өтпелі кезең
ережелері), 4 бөлімнен (азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері;
қоғам, оның құрылыс негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары;
конституцияны сақтау кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптан құралған.
Яғни, адам мен адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең
қымбат қазынасы деген ұстанымнан туындаған шығар.
Әйткенмен, бұл еліміздің Ата Заңы ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура
келді. Қазақстан конситуциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002, 29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: “ ... . сайып
келгенде, 1993 жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экономиялық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тобы мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес...
Сонымен қатар, бір қарағанда, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік идеологияның
саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға алмағаны аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылығы әдеуметтік-экономиялық және саяси
аухалдан алшақтығы бірден көзге түсті. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтарды еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасында қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсысымыз жоғарымыз дейтін талас ұзақ-сонар дауға
айналғаны да белгілі.
Бұған Кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беруге кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің “алғашқа легтегі” заңдары (1990-1994 жылдар) маңызды
болды десек те олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымен дәйектелмеген, сол
себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл низамдардың орын
алғаны да белгілі жәйт ... Міне, осындай жағдайда жаңа Конституцияның
қажеттігі айдан анық еді”, - деп тұжырымдаған болатын. Осы пікірдің соңғы
нәтижесі де көп ұзамай жарияланды.
1995 жылғы ҚР-ның конституциясы
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының қазіргі Ата Заңы 1995 жылғы 30
тамызда республикалық бүкілхалықтық дауыс беру арқылы (референдум) арқылы
қабылданды. Ата Заң қабылданған күн демалыс – мемлекеттік мереке Қазақстан
Республикасының Конституциясы күні деп жарияланды. Ата Заңды қабылдау
әдісінің орасан зор мәні бар, өйткені оның мазмұнын сайлаушылар көпшіліктің
қатысуымен мақұлдады. 1995 жылғы ҚР Конституциясы құқықтық жүйенің ядросы
болып табылады. Конституцияның принциптері мен ережелері бүкіл құқық жүйесі
мен заңдар жүйесі үшін бағыт беруші рөлін атқарады. Сондықтан Конституция
құқық шығармашылық істерін өзі анықтайды, яғни әртүрлі органдардың қандай
негізгі актілерді қабылдайтындығын, олардың аттарын, заңдық күштерін,
заңдарды қабылдау тәртібі мен жолдарын белгілейді. Қазақстан
Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден, негізгі мәтіннен,
қорытындыдан және өтпелі ережелерден тұрады. Кіріспеде, әдетте, Ата заңның
мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың тарихи жағдайы, кейде құқықтары мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта басшылыққа алатын негіздер
көрсетіледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының кіріспесі Ата заңды
қабылдаудың себептері мен мақсаттарын былай түсіндірген:
“Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық
мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы конститутцияны
қабылдаймыз”. Ата заңның бұл бөлігінде мемлекетіміздің негізгі мақсаты
туындайды:
1) өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту;
2) өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым-қатынастықтың әдістерін нақтылардырып
бекіту;
3) байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау;
4) республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру;
5) Қазақстан Республикасының демократиялық негіздерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ұшқыны ретінде, республика қызметінің түбегейлі
принциптері де айқындалады. Олар:
1) қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық;
2) бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
3) Қазақстандық патриотизм;
4) мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен,
оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру
арқылы шешу;
5) егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көздерін
иемдеуші Қазақстан Республикасының халқы деп тану;
6) әлеуметтік саясаттың басты бағыты адамның қадірлі өмір сүріп, еркін
дамуына қолайлы жағдайларды тудыру;
7) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті тану және олардың бірдей
қорғалуын қамтамасыз ету;
8) мемлекеттік билікті Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарында бөлу, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы принципіне
сәйкес жүзеге асыру;
9) жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және оны іске асыруға қажетті
кепілдіктерді қамтамасыз ету;
10) идеологиялық және саяси әр алуандылықты тану; қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси
партиялардың ұйымдарын құруға жол бермейтіндігін нақыштау, сөйтіп, ешбір
идеологияның мемлекеттік не міндетті деп танылмауы;
11) республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан
басымдылығы болуын және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданатындығын
тану.
Ата Заңның Негізгі бөлігіне азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері туралы, Конституциялық құрылысы жайлы, мемлекеттік нысандар
жөнінде, мемлекеттік буындардың жүйесі мен мәртебесі туралы (Президент,
Парламент, Үкімет, Конституциялық кеңес, Соттар және сот төрелігі,
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы) нормалар
енген. Қорытынды және өтпелі ережелер баяндалған ақырғы ІХ бөлімде Ата
заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы, Конституциялық
заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау рәсімі және басқалар жайлы сөз болады.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы 9 бөлімнен, 98 баптан және
де көптеген тармақтардан, тармақшалардан тұрады. “Жалпы ережелер” деп
аталатын бөлімде жаңа конституциялық құрылысқа сипаттама бере отырып,
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліне және олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы
қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылатындығын баяндайды. Сонымен қатар, ол
Қазақстан Республикасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы
қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және
татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы конституцияны
қабылдаймыз.
Ия, осылай азаттық аңсаған, елдікті жақтаған, теңдікті тілеген рухы
мықты Қазақстанның әрбір азаматы жүрекпен қабылдаған Қазақстан
Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігін
баянды етті. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің
негізгі заңы. Ол мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін заң жүзінде
ресмилендіреді. Оған жататындар – адам мен азаматтың негізгі құқықтары,
бостандықтары және міндеттері, мемлекеттік құрылымы және қоғамның
экономикалық негізі. Әр елдің егемендігін паш ететін белгілердің бірі
мемлекеттік тарихи аумағының қалыптасуы болса, ол белгі Қазақстанда да бар.
Аумағы біртұтас және ешкім қол сұғуға болмайтын Қазақстан бес бірдей
мемлекетпен шектеседі: Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен, Қырғызстанмен және
Түркменстанмен шектеседі. Сондай-ақ, егемендіктің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Осы жоғары өкілдік орган,
яғни Қазақстан Республикасының Парламенті – заң шығару қызметін жүзеге
асырады. Бұл заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясын құрайды.
Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат – осы Қазақстан Республикасының
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы.
“Конституция” деген сөздің латыннан аудармасы “құрылғы”, “жарғы”,
“заң” деген мағыналарды білдіреді. Конститутция ұғымын ерте заманда
Грецияда Аристотель қалыптастырған, ежелгі Римде император билігінің кейбір
актілері осылай аталған, яғни императорлардың құқық көздеріне айналған
түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Еуропада бірінші
конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданған [2,28]. Ұлы
Франция төңкерісі қарсаңында “конституция” сөзі “мемлекеттің жай –күйі”
ұғымын танытты. Ал, конституция ұғымының қазіргі түсінігі ХҮІІІ ғасырдан
бастап орнықты. Ең бірінші конституция дүниежүзінде 1787 жылы қабылданып,
осы күнге дейін қолданылып келе жатқан АҚШ-тың конституция болып
табылады[3,164].
Кеңестік Конституцияларда бұл терминмен қатар “Негізгі Заң” термині де
қолданылды. Мәселен былай жазылып көрсетілген: 1918 жылы РКФСР
конституциясы (Негізгі Заң), 1924 жылғы КСРО Негізгі Заңы (Конституция),
т.б. Осылай терминді қосарланып пайдалану әдісі Қазақ, КСРО
Конституцияларында қолданылған.
1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамына кірген одақтас
республикалар егемен, тәуелсіз әрі дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп
аталатын жаңа мемлекет құрылды. Еліміз егемендік алған соң 1993, 1995 жылғы
Конститутцияларда жоғарыда айтылған қос терминнің жақша ішіндегі “Негізгі
Заң” термині алынып тасталды.
Қазақстан Республикасы құрылғаннан бастап бірталай құқықтық актілер
қабылданып, жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады. Олар:
1. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңы.
3. 1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциялары.
Қазіргі кезде Конституция оның мейлінше көп тараған мағынасы – ең
жоғарғы құдыретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады. Бұл
ұғымды растайтын белгілер мыналар: біріншіден, оның нормалары өзге
заңдардың тұжырымдарынан айрықша басылымдылықта болады, екіншіден, жай
заңдар оған тәуелді нормативтік актілер осы Конституцияда айқындалған
органдар арқылы Конституциялық процедураға сай қабылдануы тиіс, үшіншіден,
төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата Заңымыздың нормаларына сай болуы
керек.
Егемендік алған еліміздің ең басты құқықтық нысанасына айналған
Конституция қоғамымыздағы қайта құрылу кезеңінің әрбір бел-белесі алға
тартқан өзекті мәселелерді шеше отырып, оны сындарлы жылдардан аман алып
шыққан құқықтық құжат болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы
1993 жылғы ҚР-ның конституциясы
Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп
барлық бұрынғы социолистік республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз
мемлекеттерге айналу заңды процесс. Сөйтіп, социолизмнің қоғамдық құрылысы
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Оның орнына демократиялық, құқықтық,
зайырлы, тәуелсіз мемлекеттер келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі
заңда нақыштап белгілеу - өмір заңы. Осының нәтижесінде 1993 жылғы 28
қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының
12 отырысында жаңа Конституция дүниеге келді. Конституцияның басты
нысанасы – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді
дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемлекет ретінде дүниежүзіне жария ету.
Оның құрамдас бөлімдері: 4 бөліктен (конституцияның алғысөзі;
конституциялық құрылыстың негіздері; Ата заңның мәтіні; өтпелі кезең
ережелері), 4 бөлімнен (азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері;
қоғам, оның құрылыс негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары;
конституцияны сақтау кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптан құралған.
Яғни, адам мен адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең
қымбат қазынасы деген ұстанымнан туындаған шығар.
Әйткенмен, бұл еліміздің Ата Заңы ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура
келді. Қазақстан конситуциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002, 29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: “ ... . сайып
келгенде, 1993 жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экономиялық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тобы мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес...
Сонымен қатар, бір қарағанда, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік идеологияның
саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға алмағаны аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылығы әдеуметтік-экономиялық және саяси
аухалдан алшақтығы бірден көзге түсті. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтарды еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасында қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсысымыз жоғарымыз дейтін талас ұзақ-сонар дауға
айналғаны да белгілі.
Бұған Кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беруге кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің “алғашқа легтегі” заңдары (1990-1994 жылдар) маңызды
болды десек те олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымен дәйектелмеген, сол
себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл низамдардың орын
алғаны да белгілі жәйт ... Міне, осындай жағдайда жаңа Конституцияның
қажеттігі айдан анық еді”, - деп тұжырымдаған болатын. Осы пікірдің соңғы
нәтижесі де көп ұзамай жарияланды.
1995 жылғы ҚР-ның конституциясы
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының қазіргі Ата Заңы 1995 жылғы 30
тамызда республикалық бүкілхалықтық дауыс беру арқылы (референдум) арқылы
қабылданды. Ата Заң қабылданған күн демалыс – мемлекеттік мереке Қазақстан
Республикасының Конституциясы күні деп жарияланды. Ата Заңды қабылдау
әдісінің орасан зор мәні бар, өйткені оның мазмұнын сайлаушылар көпшіліктің
қатысуымен мақұлдады. 1995 жылғы ҚР Конституциясы құқықтық жүйенің ядросы
болып табылады. Конституцияның принциптері мен ережелері бүкіл құқық жүйесі
мен заңдар жүйесі үшін бағыт беруші рөлін атқарады. Сондықтан Конституция
құқық шығармашылық істерін өзі анықтайды, яғни әртүрлі органдардың қандай
негізгі актілерді қабылдайтындығын, олардың аттарын, заңдық күштерін,
заңдарды қабылдау тәртібі мен жолдарын белгілейді. Қазақстан
Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден, негізгі мәтіннен,
қорытындыдан және өтпелі ережелерден тұрады. Кіріспеде, әдетте, Ата заңның
мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың тарихи жағдайы, кейде құқықтары мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта басшылыққа алатын негіздер
көрсетіледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының кіріспесі Ата заңды
қабылдаудың себептері мен мақсаттарын былай түсіндірген:
“Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық
мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып,
өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы конститутцияны
қабылдаймыз”. Ата заңның бұл бөлігінде мемлекетіміздің негізгі мақсаты
туындайды:
1) өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту;
2) өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым-қатынастықтың әдістерін нақтылардырып
бекіту;
3) байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау;
4) республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру;
5) Қазақстан Республикасының демократиялық негіздерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ұшқыны ретінде, республика қызметінің түбегейлі
принциптері де айқындалады. Олар:
1) қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық;
2) бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
3) Қазақстандық патриотизм;
4) мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен,
оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру
арқылы шешу;
5) егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көздерін
иемдеуші Қазақстан Республикасының халқы деп тану;
6) әлеуметтік саясаттың басты бағыты адамның қадірлі өмір сүріп, еркін
дамуына қолайлы жағдайларды тудыру;
7) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті тану және олардың бірдей
қорғалуын қамтамасыз ету;
8) мемлекеттік билікті Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарында бөлу, олардың тежемелік әрі тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы принципіне
сәйкес жүзеге асыру;
9) жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және оны іске асыруға қажетті
кепілдіктерді қамтамасыз ету;
10) идеологиялық және саяси әр алуандылықты тану; қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси
партиялардың ұйымдарын құруға жол бермейтіндігін нақыштау, сөйтіп, ешбір
идеологияның мемлекеттік не міндетті деп танылмауы;
11) республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан
басымдылығы болуын және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданатындығын
тану.
Ата Заңның Негізгі бөлігіне азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері туралы, Конституциялық құрылысы жайлы, мемлекеттік нысандар
жөнінде, мемлекеттік буындардың жүйесі мен мәртебесі туралы (Президент,
Парламент, Үкімет, Конституциялық кеңес, Соттар және сот төрелігі,
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы) нормалар
енген. Қорытынды және өтпелі ережелер баяндалған ақырғы ІХ бөлімде Ата
заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы, Конституциялық
заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау рәсімі және басқалар жайлы сөз болады.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасының Конституциясы 9 бөлімнен, 98 баптан және
де көптеген тармақтардан, тармақшалардан тұрады. “Жалпы ережелер” деп
аталатын бөлімде жаңа конституциялық құрылысқа сипаттама бере отырып,
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар
негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліне және олардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы
қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылатындығын баяндайды. Сонымен қатар, ол
Қазақстан Республикасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz