Қазақстанда діни тақырыптағы экскурсиялық туризмді дамыту
1 Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы бөлінеді
2 Экскурсиялық туризмді дамыту үшін мүмкіндіктерді зерттеу.
3 Кесене аймағы бойынша саяхат
2 Экскурсиялық туризмді дамыту үшін мүмкіндіктерді зерттеу.
3 Кесене аймағы бойынша саяхат
ХХ ғасырда, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кейін, туризм индустриясы қарқынды дамыды, транспорт және байланыс жүйесі мейлінше жетілдірілді. Осы кезде адамдардың да өздерінің діни әулие орындарына баруға үлкен мүмкіндіктері туды. Cонымен қатар басқа елдердің халықтарының рухани жетістіктеріне араласу ниеті туды, олар бір – бірінің дінінің мәнін түсінгісі келді. Адамзаттың соңғы он жылдықта өмірінің барлық жағы қарқынды өзгеріске ұшырауымен байланысты діндерде де белгілі бір қиындықтар туды.
Діни мақсаттағы туризм географисының нақ белгіленген шектеулері бар, ол мынадай негізгі діндердің болуымен байланысты: христиандық, мұсылмандық , иудаизм, буддизм. Басқа кішігірім діни бағыттардың топтары туристік ағымның көп бөлігін құрамайды.
Діни бағыттағы саяхаттар ежелде басталды.Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим құдайлары өз тұрғындарын ұлы орындарға баруға мәжбүрлеген. Ерте ортағасырларда діни себептегі миграция ерекше бір жаңа белгілерге ие болды. Осы кезде қажылық формасы Крестілер жорықтары кеңінен таралды.
Олар мұсылмандарға қарсы бағытта жүргізілді.Жорықтарға кедей батырлар мен саудагерлер барған.
Діни мақсаттағы туризм географисының нақ белгіленген шектеулері бар, ол мынадай негізгі діндердің болуымен байланысты: христиандық, мұсылмандық , иудаизм, буддизм. Басқа кішігірім діни бағыттардың топтары туристік ағымның көп бөлігін құрамайды.
Діни бағыттағы саяхаттар ежелде басталды.Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим құдайлары өз тұрғындарын ұлы орындарға баруға мәжбүрлеген. Ерте ортағасырларда діни себептегі миграция ерекше бір жаңа белгілерге ие болды. Осы кезде қажылық формасы Крестілер жорықтары кеңінен таралды.
Олар мұсылмандарға қарсы бағытта жүргізілді.Жорықтарға кедей батырлар мен саудагерлер барған.
1.Т.Т.Христов.Религиозный туризм.М.: «Академия», 2005.14-15 беттер
2.Актуальные проблемы экономики Западно – Казахстанского региона.БҚМУ – дың баспа орталығы, Орал 2005.57-61 беттер.
3.А.Сейдімбек, М.Жолдасбекұлы, К.Салғараұлы.Ел тұтқа ( ел тарихының әйгілі тұлғалары).«Күл тегін», 2001.60-61 беттер.
4.А.Е.Биржаков.Введение в туризм.М.,2000.
5.Е.Л.Драчева, Ю.В.Забаев, Д.К.Исмаев и др.Экономика и организация туризма: международный туризм.
2.Актуальные проблемы экономики Западно – Казахстанского региона.БҚМУ – дың баспа орталығы, Орал 2005.57-61 беттер.
3.А.Сейдімбек, М.Жолдасбекұлы, К.Салғараұлы.Ел тұтқа ( ел тарихының әйгілі тұлғалары).«Күл тегін», 2001.60-61 беттер.
4.А.Е.Биржаков.Введение в туризм.М.,2000.
5.Е.Л.Драчева, Ю.В.Забаев, Д.К.Исмаев и др.Экономика и организация туризма: международный туризм.
ҚАЗАҚСТАНДА ДІНИ ТАҚЫРЫПТАҒЫ ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ
Джумагазиева А.С., Өмірзақов К.Ө.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекттік университеті, Орал қ.
zhasern@mail.ru, ainatour@ok.kz, business@wksu.kz
ХХ ғасырда, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кейін, туризм
индустриясы қарқынды дамыды, транспорт және байланыс жүйесі мейлінше
жетілдірілді. Осы кезде адамдардың да өздерінің діни әулие орындарына
баруға үлкен мүмкіндіктері туды. Cонымен қатар басқа елдердің халықтарының
рухани жетістіктеріне араласу ниеті туды, олар бір – бірінің дінінің мәнін
түсінгісі келді. Адамзаттың соңғы он жылдықта өмірінің барлық жағы қарқынды
өзгеріске ұшырауымен байланысты діндерде де белгілі бір қиындықтар туды.
Діни мақсаттағы туризм географисының нақ белгіленген шектеулері бар, ол
мынадай негізгі діндердің болуымен байланысты: христиандық, мұсылмандық ,
иудаизм, буддизм. Басқа кішігірім діни бағыттардың топтары туристік ағымның
көп бөлігін құрамайды.
Діни бағыттағы саяхаттар ежелде басталды.Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим
құдайлары өз тұрғындарын ұлы орындарға баруға мәжбүрлеген. Ерте
ортағасырларда діни себептегі миграция ерекше бір жаңа белгілерге ие болды.
Осы кезде қажылық формасы Крестілер жорықтары кеңінен таралды.
Олар мұсылмандарға қарсы бағытта жүргізілді.Жорықтарға кедей батырлар
мен саудагерлер барған.
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы бөлінеді:
1, Христиандық Еуропа
2. Христиандық басымдылығымен және көптеген діндерімен Солтүстік
Америка
3. Христиандық басымдылығымен және жергілікті дәстүрлі діндерімен
Латын Америкасы
4. Ислам дінінің басымдылығымен Солтүстік Африка
5. Ислам, христиан және дәстүрлі діндер басымдылығымен Батыс және
Шығыс Африка
6. Христиан, иудаизм бағыттары және ислам басымдылығымен Батыс Азия
7. Оңтүстік Азияда иудаизм, буддизм таралған және христиан,
джайнизм, сикхизм, ислам орталықтары бар
8. Ислам, христиан, иудаизм діндерімен және буддизм басымдылығымен
Оңтүстік Шығыс Азия
9. Буддизм, конфуций, синтоизм басымдылығымен Шығыс Азия
10. Буддизм басымдылығымен негізінде ламаизм бағытымен Орталық Азия
11. Ислам басымдылығымен Орта Азия
Әрбір аймақ қажылық орталықтарымен танымал. Олар сенушілердің
халықаралық туристік ағымын қабылдайды және көбіне діни мамандануды,
әкімшілік, кәсіптік, мәдени, туристік орталықтар қызметтерін біріктіреді.[5
б.]
Діни (қажылық) туризм қазіргі уақытта жақсы танымал.Оның бірнеше түрі
бар:
1.Қажылық (қасиетті жерлерге саяхат)
2.Танымдық саяхат (діни ескерткіштермен, дін тарихымен танысу)
3.Ғылыми саяхат (дін сұрақтарымен айналысатын тарихшылардың,басқа
мамандардың саяхаттары)
Бұл ғылыми жұмыста діни тақырыптағы экскурсиялық туризм туралы
айтылады. Бұл мақсатта сапарға шығатындарды монастырлерге, храмдарға,
мұражайларға, ескерткіштерге, көрмелерге бару бағытындағы экскурсиялар
қызықтырады.
Діни тақырыптағы экскурсиялық туризмді дамытуға байланысты төмендегідей
мақсаттар қойылады:
Экскурсиялық туризмді дамыту үшін мүмкіндіктерді зерттеу.
Діни туристер, бірінші орында қажылар саяхатқа өздері өмір сүретін
үйреншікті жағдайлардағы діни іс әрекеттен артығырақ бір нәрсе жасау
қажеттілігіне байланысты шығады. Ал адамдардың діни әулие орындарға сапарға
шығуы да әр түрлі себептермен туындайды: сиынып жалбарынуға, жеке басының
мәселелерін шешуге, құндылықтар жүйесін иемденуге, рухани бағытын бекіту,
елдің мәдени мұрасымен танысу.
Туристердің сапарларға шығуы төмендегідей формада жүзеге асады:
― жеке немесе топтық
― турфирмалардың немесе діни ұйымдардың қатысуымен ұйымдастырылғае
және ұйымдастырылмаған
― әр түрлі орналасу түрлері – қонақ үйде және басқа жерде
― өз елі ішінде немесе шетелде қысқа мерзімге немесе ұзақ мерзімге
т.с.с.
Ұйымдастырылған туризмнің нағыз кең тараған формасы – бұл туристік-
экскурсиялық мекемелер ұйымдастырған маршруттар бойынша сапарға шығу. Жасы,
кәсіби мамандығы, тілек – талабы, қоғамдық жағдайы әр қилы адамдар жыл
сайын жақын және алыс туристік сапарларға да шығып отырады.
Қазіргі кезеңде туристік маршруттың белгілі бір классификациясы
қалыптасты. Ең алдымен олар ұйымдастыру ерекшелігіне қарай, діни туризм
жоспарланған және жоспарланбаған болады. Кейбір туристер жоспарланған
турларды қалайды. Мұндай турлардың қалыптасқан немесе ұйымдастырылатын тур
жоспары болады. Ұйымдастырылмаған турларда туристер туристік фирмалардың
көмегіне жүгінбейді. Олар турды өздері жоспарлап, өздері жүзеге асырады.
Саяхатқа қатысушылар санына қарай турлар жеке және топтық болып
бөлінеді.Жеке турға қатысушы адамның саны 1-5 адам, топтықта 6 адам және
одан да көп болуы мүмкін.
Ұзақтығына қарай сапарлар: біркүндік, екікүндік, көпкүндік
болады.Біркүндік сапарлар ұзақтығына қарай: 3 сағаттан аз уақыт, 3-5 сағат,
6-8 сағат, 9-11 сағат, 12 сағат.
Саяхатшылар жас ерекшелігіне байланысты: балалар, олар көбіне ата-
аналарымен саяхаттайды; жастар (15-24 жас); орта жастағы жастар;
экономикалық белсенді адамдар (25-44 жас); орта жастағы экономикалық
белсенді адамдар (45-64жас аралығы); зейнеткерлер (58-63 жастан) болып
бөлінеді.[1.с.14-15]
Діни тақырыптағы экскурсиялық туризм әр түрлі жастағы саяхатшыларды
қызықтыруы мүмкін.
Құрылуына қарай туристік маршруттар линиялы, айналмалы, радиалды болып
бөлінеді.
Линиялы маршрут бір пункте басталып, екіншісінде аяқталады, ең аз
дегенде екі, көбіне бірнеше туристік шаруашылықтарды ( пунктерді) басып
өтеді. Линиялы маршруттың міндетті шарты туристердің бастапқы пунктісіне
келуінің және ақырғы пункттен кетуінің ыңғайлы қалыптасуы.
Айналмалы маршрут та бірнеше туристік базадан өтеді, бірақ оның
бастапқы және ақырғы пункті біреу.
Радиалды маршруттың ерекшелігі мынада – туристер барлық уақытта бір
базада тұрады, осы жерден жаяу, автобуспен немесе теплоходпен сапарға
шығады және базаның жақын айналасындағы экскурсияға шығады. Барлық туристік
маршруттарды қозғалыс тәсіліне қарай төмендегіше бөлуге болады: бір
жағдайда ол транспорттың, автобустың, поездың, теплоходтың, ұшақтың
көмегімен атқарылады, ал екінші бір жағдайда туристер жаяу жүреді, немесе
шаңғыны, қайықты пайдаланады, барлық жағынан өздерін - өзі қамтамасыз етіп,
палаткаларда түнеп шығады.
Қозғалыс тәсілі бірнеше жағдайға: сапардың ұзақтығына, маршруттың алыс
– жақындығына, табиғат жағдайына т.б. байланысты да болады.
Туристік маршруттар табиғат және климат жағдайларына, материалдық
базаның жағдайына, сондай – ақ туристердің қажет етуіне қарай жыл бойғы
және маусымдық болып бөлінеді. Кейбір жағдайда маршрут жыл бойы жұмыс
істейді, бірақ оның жұмысының бағыты жыл маусымдарына қарай өзгеріп
отырады.[2.б 57-61]
Туристік саяхат – белсенді демалудың ең жақсы түрлерінің бірі, туған
елімізді білу, тану және тәрбие беру формасы. Дегенмен, туристік маршруттың
әрқайсысының өзіндік дара қайталанбас ерекшеліктері болады, бұлар ең
алдымен бір тақырыпқа, табиғи және климаттық факторларға, тағы сол
сияқтыларға тәуелді өте сирек кездесетін экскурсиялық обьектілердің болуына
байланысты.
Кез – келген маршруттың тартымдылығы 3 факторға байланысты:
1.демалу мүмкіндігіне;
2.экскурсияның мазмұнына;
3.экскурсияның бағдарламасына болады.
Экскурсиялық мекемелер туристер үшін экскурсия ұйымдастярады. Жоспарлы
экскурсияның құны туристік жолдама құнына кіреді. Туристердің қалауы
бойынша олардың өздері қаржысы есебінен қосымша экскурсия ұйымдастырылуы
мүмкін.Оның басты маңызы мынада:
• Діни туризм арқылы халықаралық инвестицияның тартылуын қамтамасыз
етеді;
• Шетел валютасының ел қазынасына түсуіне мүмкіндік береді;
• Халықты жұмыспен қамтамасыз ету жүзеге асырылады;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытады;
• Экспорттың дамуына оң әсерін тигізеді;
• Әлеуметтік – саяси жағдайға оң әсер етеді;
Діни туристерді қызықтыру обьектілері әулие орындар және діни
орталықтар болып табылады. Мұндай сапарлар жылдың бір мезгілінде болатын
мейрамдармен, фестивальдармен түсіндіріледі. Халықаралық сапарларда
туристерге кеден, валюттік, визалық және т.б. тексерулерден өтуге тура
келеді.
Діни туризм ұғымын қызмет түрін ұсыну және туристердің қажеттілігін
қанағаттандыратын, әдеттегі ортадан тыс жерде, әулие орындарға және діни
орталықтарға бағытталған шаруашылық түрі деп түсіну керек.
Діни туризмнің бірнеше формасы бар, олар: қажылық, діни тақырыптағы
экскурсиялық турлар, мамандандырылған турларда қажылар мен экскурсанттар
бірігеді. Халықаралық статистика мәліметі бойынша әр жыл 200 млн-нан артық
адам қажылыққа барады. Соның ішінде 150 млн. христиан, 20-30 млн.индуистер,
40 млн. буддистер, мұсылмандар, синтоистер және т.б.
Сенушілер әулие орындарына жан дүниесін тыныштату үмітінде, ауыр
сырқаттан арылу, жан дүниесі жақын адамдармен бірлікті сезінуге, тағзым
етуге барады. Олар сапарға кесілген жазаны орындауға, жоғарғы күштерге
иемденген игіліктер үшін немесе өмірлерін мәнді ететін діни – сенімге
алғысын білдіру үшін барады.
Қажылыққа бейім топтар діни тақырыптағы экскурсиялық туризмнен
құралады, оның мақсаты мәдениет пен салт – дәстүрін тану және т.с.с. Мұндай
сапарлар әдетте сенушілердің саяхаттауы сияқты ұзақ емес, жылдың кез –
келген мезгілінде ұйымдастырылады және діни мейрамдарға қатысы жоқ, балалар
мен ересектерге арналған. Маршруты бойынша олар діни әулиелер орнын және
бұрынғының архитектуралық ескерткіштерін көруге барады, ол жаны таза
ақсүйек адамдарға рухани дәстүрлерге араласуға мүмкіндік туғызады.
Соңғы жылдары Қазақстанда діни және қажылық турларды ұйымдастыратын
туристік фирмалардың қалыптасуы байқалады. Кейінгі жылдары
республикамыздағы әулие орындарға қажылыққа баратын туристер және де жақын
шетелге діни – танымдық мақсатта барушылар саны көбейді.
Статистика мәліметтері Қазақстанда айрықша таралған мынадай діни
бағыттарды айтуға болады, олар:христиан (православтық және католиктік),
ислам және иудаизм.
Ертеректе ( 2000 – 2002 жылдары) жүргізілген зерттеулер бойынша
респонденттер, әсіресе шетелдік туристер рекреациялық туризмнен кейін
мәдениетін зерттеп білу туризмін екінші орынға қоятынын көрсетті.[ 2.б.57-
61] Бұл Қазақстанда туризмнің жоғарыда айтылған түрін қалыптастыру және
дамыту қажеттілігін тағы да дәлелдейді. Діни ескерткіштер, тарихы және
мәдени орындар ﴾мешіттер, соборлар, діни мұражайлар, діни орталықтар
т.с.с.﴿ - бұлар әрқашанда туристер баратын туристік обьектілер болып
саналады. Өкінішке орай, бүгінгі күнгі аймақтың туристік нарығында осындай
ерекше турөніммен жұмыс жасайтын, өңделген маршруты бар, арнайы дайндалған
гидтары т.с.с. бар турфирмалар өте аз. Сондықтан да бұл әлеуметтік –
экономикалық зерттеу бағытын әлі нашар зерттелген және сөзсіз өзекті мәселе
деп есептейміз. Бұл жерде сонымен қатар таза экономикалық зерттеудің
аспектілері қорында рухани – адамгершілік бағыт байқалады.
Жеке зерттеу нәтижесінен, арнайы әдебиеттерді зерттеу, статистикалық
мәліметтерді талдай отырып, төмендегідей қорытындыға келуге болады:
1.Көп ғасыр бұрынғы кезеңдегідей бүгінгі күні де дін саяхаттаудың
басты себептерінің бірі болып табылады.
2.Ұйымдастыру және діни – экскурсиялық туризмнің табысты функциялануы
үшін кең көлемде зерттеулер жүргізілу.
3.Қазақстан базасында діни туризмді, соның ішінде діни тақырыптағы
экскурсиялық туризмді дамытуға болатын орындар көп.
Осыған орай, төмендегідей ұсыныстар беріледі:
Қожа Ахмет Ясауи (1103 - 1166) қазақ халқының байырғы мәдениетінің
тарихында айрықша орны бар тұлға, ұлы ақын. Ахмет Бұхар қаласында Юсуф
Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық
Азияда кең тараған софылық, діни – тақуалық идеялардың ірі насихатшысына
айналды.
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы–Диуани Хикмат(Хикмет
жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады.
Содан кейін ол Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады.
Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған
нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен (рубаят) жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейінгі өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың (билердің)
жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, және бұл фәнидің
жалғандығын білдіреді.
Халық арасында Қ.А.Ясауи туралы аңызға айналған әңгемелер көп. Соның
бірінде оның 63 жасқа келгенннен кейін, өзінің пайғамбар жасынан асып, мына
жарық дүниені көруін асылдық санап, жер астынан мекен жасатып, қалған
ғұмырын қылуетте өткізді делінеді.
Түркістан қаласында жерленген Қ.А.Ясауи әзіреті сұлтан аталып, басына
XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады. Бертінде
Қ.А.Ясауидің өзі түрік халықтарының рухани атасына, ал күмбезі түрік
дүниесі табынатын кіші Меккеге айналды. [3.б.60-61].Қазіргі күні кесенеге
келіп жатқан туристер саны аз емес, шамамен мың турист барып қайтады. Ол
өте қуантатын жағдай, бірақ бұл жеткіліксіз. Мен еліміздегі екінші Мекке
атанған Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесіне экскурсия жасауға,
зерттеуге Екінші Меккеге сапар деген радиалды туристік маршрут ұсынамын.
Тур бір күнге созылады. Турдың жалпы құны 5600 теңге. Бұл тур жоспарланған,
жеке, ұзақтығы 6-8 сағатты қамтитын тур.
Туристік маршрут аты Қолданылатын транспорт түрі Жүргізілетін жұмыс
Бағасы
Екінші Меккеге сапар Поезд, бағыты – Орал - Алматы Түркістанға бару
2500 теңге
Кесене аймағы бойынша саяхат:
А) тарихымен;
В) Қожа Ахмет Ясауи өмірімен танысу; 200 теңге (1 адам)
Түркістаннан Оралға келу 2500 теңге
Маршрутта Түркістан өңірімен танысу жүргізіледі. Негізгі мақсатқа
Қ.А.Ясауи кесенесінің тарихымен, кесене иесімен танысу т.с.с. жатады.
Мұхаммед Пайғамбардың құрметіне 63 жастан кейін жер асты үй салып,
өмірінің соңына дейін сонда өмір сүрген әулие Қ.А.Ясауи кесенесіне шетелдік
туристердің қызығушылығын арттыру және дүниежүзіне қажетті деңгейде танылуы
үшін Түркістанда діни тақырыптағы экскурсиялық туризмді дамыту қажет.
Қортынды:
Туризм жыл сайын өріс алып келе жатқан экономиканың ең ірі қызмет
көрсету салаларының бірі. Қазіргі таңда әлемдегі әрбір 7 – ші жұмысшы
туристік салада жұмыс жасайды. Ол жедел даму үстіндегі ең жас экономикалық
сала. Болашақта біздің еліміз әлемдік стандартқа сай туристік қызмет
көрсете алатын елдер қатарына қосылады деп сенемін. Ол үшін бізде көптеген
мүмкіндіктер ( қолайлы географиялық жағдайы, тарихи – мәдени обьектілер,
рекреациялық аудандар, ең маңызды факторлары – саяси тұрақтылық пен
бейбітшілік және т.б.) бар. Ең бастысы сол құндылықтарды ел жастары тек
біздің елде бар ерекше турөніммен жұмыс жасай білуі, табиғатты экономикалық
мақсатта тиімді пайдалана білуі тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Т.Т.Христов.Религиозный туризм.М.: Академия, 2005.14-15 беттер
2.Актуальные проблемы экономики Западно – Казахстанского региона.БҚМУ
– дың баспа орталығы, Орал 2005.57-61 беттер.
3.А.Сейдімбек, М.Жолдасбекұлы, К.Салғараұлы.Ел тұтқа ( ел
тарихының әйгілі тұлғалары).Күл тегін, 2001.60-61 беттер.
4.А.Е.Биржаков.Введение в туризм.М.,2000.
5.Е.Л.Драчева, Ю.В.Забаев, Д.К.Исмаев и др.Экономика и организация
туризма: международный туризм.
Қазақстан Республикасының қорықтары
Ақсу-Жабағлы (Оңтүстік-Қазақстан облысы). 1927 жылы құрылған. Атауы екі
өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы. Әсіресе Ақсу өзені өзінің өтуге
ыңғайсыз тік жағасымен (300-500 метрге дейін) ерекшеленеді. Жалпы ауданы
85,3 мың га. Мұнда Талас Алатау солтүстік-батыс шатқалы мен Угам шатқалының
көркем биіктаулы ландшафты кіреді. Қорықта өсімдіктің 1404 түрі, аңдардың
47 түрі, 239 түрлі құс мекен етеді. Мінезді тіршілік иелері - сібір
тауешкілері, еліктер, малар, қабан, аққұлақ, грифтер, сирек кездесетін қар
барысы, түркістан сілеусіні, арқар, тянь-шань аюы, бүркіт, балобан, улы
жыландар. Қорықтың Қаратау тауларының еңісінде Қарабастау және Ақбастау
палеонтологиялық қабірлері бар. Онда осыдан 120 млн. жыл бұрын теңіз
бассейнінде тіршілік еткен сирек кездесетін түрлі балықтар,, моллюска,
тасбақа, юр кезеңінің жәндіктерінің іздері бар.
Наурызым (Қостанай облысы). 1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік массивіндегі
қарағай орманы орналасқан Нааурызым қарағайлы орманын, және суда жүзетін
жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында құрылған. Аумағы -
87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі аңдар мен 239 түрлі
құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің қатарына өте сирек
кездесетін ақ қарқара жатады.
Қорғалжын қорығы (Ақмола облысы). 1968 жылы сирек кездесетін жұмыртқа
салатын – қызғылт фламингоны сақтау мақсатында құрылған. Қызғылт
фламингоның ең солтүстік отаны Теңіз көлінда. Қорықтың жалпы ауданы – 243,7
га., акваториясы 199,2 га алып жатыр. Мұнда 42 түрлі аңның түрлері, 298
түрлі құс, 331 өсімдік түрлері тіршілік етеді. Авиафауна құрамы өте бай.
Сирек кездесетіндер қатарына пеликан, фламинго, шипун-аққуы жатады.
Тенгіз-Қорғалжын көлі – көктемгі ұшып келу кезеңінде суда жүзетін құстардың
мыңдаған санының бірігетін орны, соның арқасында қорық дүниежүзілік атаққа
ие болды. Ол ЮНЕСКО тізіміне айрықша қорғалатын батпақты-көл ландшафт
есебінде кірді.
Алматы (Алматы облысы). 1961 жылы құрылды. Аумағы 73,3 га құрайды. 137
өсімдік түрлері, 39 жануарлар түрі мен 200 ге жуық құстың түрлері бар.
Сирек кездесетіндердің қатарына тянь-шань қоңыр аюы, қар барысы, түркістан
сілеусіні кіреді.
Қорыққа Іле өзені жазығының бос бөлігі қызықты табиғи нысаны – 150 метрлік
Ән салғыш құмдар құмды төбе жатады, оның ерекшелігі құмдық еңістермен
қозғалғанда қатты дыбыс береді. Табиғаты өте көркем. Мұнда мұздар, қарлар
мен құздар да бар.
Марқакөл (Шығыс-Қазақстан облысы). 1976 жылы Оңтүстік Алтайдың табиғи
кешенін қорғау мен тану үшін құрылған. Жалпы ауданы 75 мың га. Қорықта 721
өсімдік түрлері, 59 аң түрлері мен 254 құстың түрлері бар. Негізгі түрлері
– марал, аю.
Тектоникалық текті Марқакөл таулы көлі ерекше қызығушылық танытады: теңіз
деңгейінен 1485 м биіктікте орналасқан, ауданы 544 шаршы метр, тереңдігі 27
м. Онда сирек кездесетін сиг-ускуч балығы тіршілік етеді.
Үстірт қорығы (Маңғыстау облысы). 1984 жылы құрылған. Аумағы - 223 га.
Үстірт шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Тұрақты ағынсуы жоқ. Ағынсыз
ойыстар бар, олардың ең ірісі – Барсакелмес, өлшемі 70x30 км. Қорықта 261
өсімдік түрлері, 27 түрлі аңдар, 111 түрлі құс және бауырымен
жорғалаушылардың -27 түрі тіршілік етеді. Сұр кесіртке Қызыл кітапқа
енгізілген. Сирек кездесетіндер қатарына үстірт муфлоны, ұзынаяқты кірпі,
жайран, қарақал, бүркіт, улы жылан, құзғын, балобан жатады.
Батыс-Алтай (Шығыс-Қазақстан облысы).
1992 жылы құрылған. Жалпы ауданы 56 мың га. Қорықта 564 өсімдік түрлері, 30
түрлі жануарлар түрлері, 120 құстың түрлері бар. Ондағы жарыққылқанды
(сібір балқарағайы) және қараңғықылқанды (шырша және пихта) тайга табиғи
кешені ерекше назар аударады.
Барса-Келмес (Қызылорда облысы). 1939 жылы құрылған. Арал теңізінің
біратаулы аралында орналасқан. Аумағы – 30 мың га. Флорада 250 түрлі
өсімдік саны бар. Жануарлар әлемінде 56 түрлі жануарлар түрлері – құлан,
жайран, сайғақ, қарсақ, қасқыр тіршілік етеді. 203 түрлі құстың түрі бар.
Сонымен қатар, 1997 жылы Баян-ауыл табиғи бағы ұйымдастырылды. Оның аумағы
– 45 мың га жуық. Оны жазық дала араындағы таулы-орманды оазис деп
аталады. Гранитті, желді, қарағай мен қайың орманымен көмкерілген Баянауыл
таулары Қазақ ұсаққұмды жартылайқуаң жазықтармен биіктейді, олардың
арасында Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері жатыр.
Бұдан басқа, Қазақстанда табиғат ресурстарының бөліктерін шектеулі
шаруашылыққа пайдалану қарастырылған режимдегі жалпы ауданы 4600 га 83 кіші
қорықтар бар. Аң аулау орындары, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық,
көлді, батпақты, ландшафты кіші қорықтар да бар.
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік
Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде
Күршім, оңтүстігінде Азутау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән
тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1 449,3 метрлік абсолюттік биіктікте
жатыр. Ең биік нүктесі — 3304,5 метр (Ақсу-Бас тауы).
[өңдеу]
Марқакөл көлі
Марқакөл көлін осы аймақтың інжу-маржаны деп атауға болады. Сарқырамада
орналасқан ол оңтүстігінде Күшім тауымен, солтүстігінде Азутау тауымен
шектеледі. Көлдің ұзындығы 38км, ені 19 км және тереңдігі 27м. Оған 27 өзен
құяды, тек Қалжыр өзені ғана көлден ағып шығады. Марқакөл суы мұнтаздай
таза және жұмсақ болғанымен балыққа бай. Марқакөл көлі Қазақстандағы осы
балық түрлерінің отаны деуге әбден болады. Жартасты тауларда негізінен
жапырақты және шыршалы ағаштар өседі. Көркем жартасты таулардың көп бөлігі
май қарағай орманына толы. Биік таулардың баурайы медициналық дәрулік
қасиеті бар шөпке бай (алтын және марал түбірі, бергиния, т.б.). Фаунасы
түрлі және мол. Ағаштар арасынан қоңыр аюларды, бұғыларды, түлкілерді,
жабайы мысықтарды, маралдарды, құндыздарды, бүркітті, сирек кездесетін
қызыл қасқыр, қара ләйлектерді, сұрғылт шағалаларды және басқаларын көруге
болады.
ксу-Жабағлы қорығы
Ақсу Жабағлы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы
ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық теңіз деңгейінен
1,000-нана 4,280м биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан. Негізгі биік
аймақтары өзінің таңқаларлық бейнелерімен жартылай шөлейттер ылғалды
жазықтармен алмасып аршалы ормандарына өтеді. Ылғалды даладағы бай
жазықтар аршалармен астасып жатқан жіңішке бұталардың өсуіне қолайлы
жағдай туғызған. Көздің жауын алатын қатаң қарлы шыңдардың бөктерінде
түрлі түсті альпі гүлдері жайқалып өскен.
Ақсу жабағалы сирек кездесетін, тек осы аймақтарға ғана тән өсімдіктер мен
жануарлардың отаны. Бұл жерден тау қойын, ешкісін, маралдарды және
еліктерді, сілеусіндер мен қар қабыландарын, қасқырлар мен түлкілерді,
аюлар мен тағыландарды, ақкүмістерді таба аласыз. Осы жерлерді
сарышұнақтарды да көруге болады.
Құстар әлемі өте бай. Жоғары аспанда мұртты грифтер, грифондар мен алтын
қырандар қалықтайды. Тасты жартастардың арасынан тау кекіліктерінің
ұяларын, қар арасынан тылсым қар әтештерін кездестіресіз. Жапырақты орман
көлеңкесінде от жалыны тәріздес шыбын ұстағыш қараңдайды. Тоқылдақтың
ысқырған дауысы сыбызғының әнін еске салады. Күн сәулесі ойнаған жазық
далаларында көбелектер ойнайды, арасынан сирек кездесетін Аполло
көбелектерін де көруге болады. Өсімдіктер әлемі таңқаларлық. Кішкентай тас
ағашы өзінің тамыр жаюымен белгілі. Амарантус Грандифолия өсімдігі бағалы
майға толы. Грейг қызғалдақтары тау алаңқайларында қызыл жалындай
жарқырайды. Қызғылтым флокулаларға Қоқанд Моринасының жеңіл гүлдері
жиналады.
Қорық ландшафтысы көркем және тылсым. Жазықтар мен алаңқайлар биік шыңды
тауларға алмасып, жартасты шатқалдармен қиылысады. Өзендері терең
шатқалдарға құйылып, ақырған сарқырамаларды түзейді. Түпсіз көгілдір мұздай
тау көлдерінде аспан айнадай шағылысады.
Теңіз деңгейінен 3,000м биіктікте орналасқан қол жеткізбес ұңғымаларда
тастарға ойылып түсірілген көптеген бейнелерден тұратын сурет галлереясын
табуға болады. Оларда үй және жабайы жануарлар, ежелгі адамдардың аң аулауы
бейнеленген.
Ақсу жабағылының сазды топырағында палеонтологтар тасқа айналған
өсімдіктердің, жәндіктердің, балықтардың және кесірткелердің іздерін
тапқан.
Барсакелмес: бұрын және бүгін
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Арал теңізінің ортасындағы осы аттас
жерде алғаш 1929 жылы қорғалым ретінде пайда болса, 1939 жылдың 10
желтоқсанынан бері өзіне лайық статусқа ие. Сол уақытта Қазақ КСР Халық
Комиссарлары кеңесінің №973 қаулысы негізінде қаз тұрған бұл құрылымның
тұрақ тепкен жері өте қолайлы мекен болатын. Оның ең биік бөлігі теңіз
деңгейінен 100 метрге дейін баратын...
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басынан Сырдария және Әмудария өзендері
арқылы Арал теңізіне келіп құятын судың мөлшері күрт азая бастауына
байланысты теңіздің бірте-бірте тартыла түсуі мұндағы қорықтың да жағдайын
нашарлата берді. Ақырында мұндағы Барсакелместің “арал” атанғаны тарихтың
тұнбасында қалды. Өйткені, теңіздің шығыс жағалауы құрлықпен қосылып кетіп,
қорықтың елден ерек ерекшелігі естен шықты. Соған қарамастан осындағы өз
істеріне ерекше берілген жайсаң жандардың жанқиярлық еңбектерінің арқасында
атақты қорық жай тіршілік етіп қана қоймай, алғы күнге асқақ міндеттер
тұрғысынан қарауда.
БҰРЫН. Арал өңірі тұрғындары арасында Барсакелмес төңірегінде аңыздар көп.
Солардың бірі былай баян етіледі. Баяғыда осы маңайда тұратын тайпалар
арасында жаугершілікке тыйым болмай бара жатқаннан кейін Ләтпай деген кісі
бастаған ру адамдары құлақ естіп, көз көрмеген алыс жаққа кетіп қалуға қам
жасайды. Сонда бұларға теңіздің қақ ортасындағы суы тұщы, шалғыны шүйгін,
балығы мол, алуан түрлі аң-құсы бар, сексеуілі қалың ғажайып аралға өтіп
кетуді ұсынушылар табылады. Бұлар мұз қатқанда күзер жасап, соның үстімен
аралдың төріне жетіп алмақ болады. Сол мақсатта Изенді ондағы табиғатты ақ
жартас түбін паналап, шолпанның тууын күтіп отырғандарында, олар жаққан
оттың маңайына жыртық шапанды, тесік тымақты бір ақсақал келіп, Ләтпайға
қарап: “Ол аралдан қорықпаңдар, онда зұлымдық жоқ, қасқыр жоқ, адамдар жоқ.
Аралда табиғатты сақтасаңдар, бақытты да ұзақ өмір сүресіңдер. Ұрпақтарың
ештеңеден зәрулік көрмейді. Мыңғырған мал болады. Аң-құсты өлтірмеңдер.
Аққуларға тимеңдер”, – дейді. Осыны айтқан қария заматында қараңғылық
қойнауына сүңгіп жоқ болады. Ләтпай оның Қыдыр екенін іштей сезеді. Ал,
төбеден шолпан көрінген сәтте тайпа түгел орнынан қозғалып, мұзды көпір —
күзердің үстімен тізбектеліп жүріп өтіп, аралдың қойнауына барып түседі.
Қысты осы аралда жақсы өткізген Ләтпайдың жұрты көктемге қарай тойына
бастайды. Қыдыр атаның айтқандары айдай келіп, көп ұзамай олар байи
бастайды. Осы ұзақ аңыздың ақыры аралдағы ағайынның жылдардың жылы баяғы
қарияның өсиетін естерінен тарс шығарып, сексеуілді отап, аң-құсты қырып,
аққуға ауыз сала бастауы салдарынан бір түнде маңайды түгел ордалы жыланның
жалмауымен аяқталады. Аңыз бойынша сол қырғыннан сегіз жасар бала ғана аман
қалыпты. Шамасы, елді түгел харап етуге ертегілерге тән есті сарын жол
бермесе керек.
Барсакелмеске ғылыми тұрғыда түбегейлі зерттеу ХІХ ғасырдың орта тұсына
қарай басталды. Алғаш 1831 жылы орыс ғалымы Р. Левшин Арал теңізінде
осындай аралдың бар екенін анықтап, картаға сызбасын түсіреді. Патша
үкіметі 1848 жылы Арал теңізінің аумағын зерттеуге бірінші экспедиция
шығарып, оған басшы етіп әскери теңізші Алексей Бутаковты тағайындайды. Сол
жылғы мамырдың ортасында Ор бекінісінен шыққан керуен айдан аса мерзімде
Арал теңізінің жағасына жетеді. Жаз ортасында теңізге бет қойған
саяхатшылар әуелі Көкаралға аялдап, содан соң оның арғы жағындағы
Барсакелмеске жүзіп барады. Осыдан кейін бұл жерге зерттеуші Л.Бергтің
табаны тиеді. Міне, Барсакелместің ашылу тарихы осындай.
Айдынды арал зерттеушілерді өзінің керемет табиғатымен таңғалдырады. Оның
табанын түгел жасыл желек жапқан. Тұщы суы бар көлдер көп. Мұндағы
өсімдіктердің көпшілігі басқа жерде мүлдем кездеспейді. Экспедиция
жетекшісі аралда құстардың 200 түрі бар екенін жазады. Жыландар мен
кесірткелер, шаяндар мен бүйілер өріп жүрген. Сексеуілді паналаған
жайрандар мен ақбөкендер тіпті адамнан үрікпейтін болған. Сол кездері бұл
жер шынында таңғажайып қойнау болғанға ұқсайды.
Бүгінде құрылғанына жетпіс жылға жуық уақыт болған Барсакелмес мемлекеттік
табиғи қорығы осындай жаратқанның өзі жарқыратып жасап берген жалпақ
жайуаттан жай тапқан. Қорықта бүгінде өсімдіктің 165 түрі өседі. Олардың
арасында бұйырғын, жусан, адыраспан, рауғаш, итсигек, сексеуіл секілді
сортаң шөптер бар. Жануарлар әлемінен құлан, ақбөкен, қарақұйрық, ор қоян
сынды арал табиғатына бейім хайуанаттар түрлері кездеседі. Заманында
еліміздің жазық даласында зыр қағып жүрген “қазақ құланы” деп аталған аң да
болыпты. Оның ең соңғы тұяғы 1936 жылы оспадар оқтың құрбаны болғанға
ұқсайды. Сосын 1953 жылдың қысында Түркіменстанның Бадхыз мемлекеттік
қорығынан 14 құлан жеткізілді. Әкелінген жануарлар жаңа мекенді бірден
жерсініп, ұрпақ жая бастады. Қорықта ұлы көш басталған 1982 жылға дейін
олардың саны 300-ге жеткен екен.
Өкінішке қарай, 1997-1999 жылдары Барсакелместің арал болудан қалып, тұщы
су көздерінің жоғалуы бұл жануарлардың жарамдыларын түгел басқа жақтарға
жөнелтуге мәжбүр етті. Сол уақыттан бастап бұл жерден ұзын-саны 250 қаралы
құлан көшіріліп әкетіліп, негізгі бөлігі Алматы маңындағы Алтынемел ұлттық
паркіне жіберілсе, тағы бір тобы Маңғыстау маңындағы Үстірт жоталарына
аттандырылды. Ал қорықтың өз басында алыс жолға шығуға жарамайтын, кәрі-
құртаң елу шақты құлан алып қалынған еді. Аралдың шығыс бөлігінің үлкен
материкпен жалғасып жатуы бір жағынан жазықсыз жануарлардың аман қалуына
себепші болды. Ащы судың аранында қалған олар осы арқылы үлкен жерге шығып,
өз нәпақаларын теріп жей алатын жағдайға жетті. Қорықтың директоры Мағжан
Тұрсынбаевтың айтуынша, осы кезге дейін біраз киік пен қарақұйрық ішетін
таза судың жоқтығынан қапысыз қырылып қалған екен. Екі араға өткел түскесін
барып, бұл жерден 1500 киік пен 350 қарақұйрық сыртқа аман шығып үлгіріпті.
Оқшау аралдағы ауыз судың тапшылығы, міне, аң-құстарды осындай халге дейін
душар етті.
БҮГІН. Қазіргі таңда Барсакелместі мемлекеттік табиғи қорық ретінде сақтап
қалудың барлық амалдары жасалуда. Атап айтқанда, еліміз Үкіметінің 2001
жылғы 29 тамыздағы “Арал аймағына қолдау көрсету және дамыту шаралары
туралы” №1121 қаулысы арқылы бекітілген іс-шараларға сәйкес құрғаған
табанға өсімдіктен сүзгі орнатылуда. Мұнда құжаттың “Барсакелмес
қорығындағы өсімдіктер мен жануарлар әлемін сақтауды қамтамасыз ету
жөніндегі шараларды зерттеу және талдау” деген 7-бабы негізге алынып, соған
сәйкес жұмыстар атқарылуда.
Енді Барсакелмес қорығының бүгінгі бет-бейнесіне келсек, соңғы екі жылдан
бері оның көлемі бұрынғысынан 10 есеге артты. Сөйтіп, осы кезге дейін 16
795 гектар жерді алып келген аумақ 160 795 гектарға ұлғайды. Бұл Үкіметтің
2005 жылғы 25 қарашадағы №1162 қаулысының негізінде мүмкін болды. Оған
еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігінің ұсынысы ықпал етті. Ал қорық
жеріне ғылыми-техникалық сараптама жасауға Аралдың құтқару қорының
президенті Алмабек Нұрышев қаржылай көмек көрсетті. Осылай қорық жері
Қасқақұлан аралына дейін жалғасты. Жайылымның кеңейе түсуі өз кезегінде
Барсакелмес аралында тұралап қалған жануарлардың көбею үдерісін жеделдетті.
Қорықта 2005 жылғы қазан айында жүргізілген санақ аң-құстар дүниесінің
динамикалық табиғи өсуін қанағаттанарлық деп тапты. Мекеменің штаттық
кестесі ұлғайып, жаңадан көп құрал-жабдық, техника алынды.
— Жабайы аң-құстарды сақтау үшін олардың еркін өсуіне қолайлы кеңістік
қажет, – дейді қорық директоры Мағжан Тұрсынбаев бізбен әңгімесінде. –
Дамыған өркениетті елдерде ерекше қорғалатын аймаққа мемлекеттің жалпы жер
көлемінің 12-14 пайызы кіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Джумагазиева А.С., Өмірзақов К.Ө.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Мемлекттік университеті, Орал қ.
zhasern@mail.ru, ainatour@ok.kz, business@wksu.kz
ХХ ғасырда, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған кейін, туризм
индустриясы қарқынды дамыды, транспорт және байланыс жүйесі мейлінше
жетілдірілді. Осы кезде адамдардың да өздерінің діни әулие орындарына
баруға үлкен мүмкіндіктері туды. Cонымен қатар басқа елдердің халықтарының
рухани жетістіктеріне араласу ниеті туды, олар бір – бірінің дінінің мәнін
түсінгісі келді. Адамзаттың соңғы он жылдықта өмірінің барлық жағы қарқынды
өзгеріске ұшырауымен байланысты діндерде де белгілі бір қиындықтар туды.
Діни мақсаттағы туризм географисының нақ белгіленген шектеулері бар, ол
мынадай негізгі діндердің болуымен байланысты: христиандық, мұсылмандық ,
иудаизм, буддизм. Басқа кішігірім діни бағыттардың топтары туристік ағымның
көп бөлігін құрамайды.
Діни бағыттағы саяхаттар ежелде басталды.Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим
құдайлары өз тұрғындарын ұлы орындарға баруға мәжбүрлеген. Ерте
ортағасырларда діни себептегі миграция ерекше бір жаңа белгілерге ие болды.
Осы кезде қажылық формасы Крестілер жорықтары кеңінен таралды.
Олар мұсылмандарға қарсы бағытта жүргізілді.Жорықтарға кедей батырлар
мен саудагерлер барған.
Әлемде қажылықтың 11 макроаймағы бөлінеді:
1, Христиандық Еуропа
2. Христиандық басымдылығымен және көптеген діндерімен Солтүстік
Америка
3. Христиандық басымдылығымен және жергілікті дәстүрлі діндерімен
Латын Америкасы
4. Ислам дінінің басымдылығымен Солтүстік Африка
5. Ислам, христиан және дәстүрлі діндер басымдылығымен Батыс және
Шығыс Африка
6. Христиан, иудаизм бағыттары және ислам басымдылығымен Батыс Азия
7. Оңтүстік Азияда иудаизм, буддизм таралған және христиан,
джайнизм, сикхизм, ислам орталықтары бар
8. Ислам, христиан, иудаизм діндерімен және буддизм басымдылығымен
Оңтүстік Шығыс Азия
9. Буддизм, конфуций, синтоизм басымдылығымен Шығыс Азия
10. Буддизм басымдылығымен негізінде ламаизм бағытымен Орталық Азия
11. Ислам басымдылығымен Орта Азия
Әрбір аймақ қажылық орталықтарымен танымал. Олар сенушілердің
халықаралық туристік ағымын қабылдайды және көбіне діни мамандануды,
әкімшілік, кәсіптік, мәдени, туристік орталықтар қызметтерін біріктіреді.[5
б.]
Діни (қажылық) туризм қазіргі уақытта жақсы танымал.Оның бірнеше түрі
бар:
1.Қажылық (қасиетті жерлерге саяхат)
2.Танымдық саяхат (діни ескерткіштермен, дін тарихымен танысу)
3.Ғылыми саяхат (дін сұрақтарымен айналысатын тарихшылардың,басқа
мамандардың саяхаттары)
Бұл ғылыми жұмыста діни тақырыптағы экскурсиялық туризм туралы
айтылады. Бұл мақсатта сапарға шығатындарды монастырлерге, храмдарға,
мұражайларға, ескерткіштерге, көрмелерге бару бағытындағы экскурсиялар
қызықтырады.
Діни тақырыптағы экскурсиялық туризмді дамытуға байланысты төмендегідей
мақсаттар қойылады:
Экскурсиялық туризмді дамыту үшін мүмкіндіктерді зерттеу.
Діни туристер, бірінші орында қажылар саяхатқа өздері өмір сүретін
үйреншікті жағдайлардағы діни іс әрекеттен артығырақ бір нәрсе жасау
қажеттілігіне байланысты шығады. Ал адамдардың діни әулие орындарға сапарға
шығуы да әр түрлі себептермен туындайды: сиынып жалбарынуға, жеке басының
мәселелерін шешуге, құндылықтар жүйесін иемденуге, рухани бағытын бекіту,
елдің мәдени мұрасымен танысу.
Туристердің сапарларға шығуы төмендегідей формада жүзеге асады:
― жеке немесе топтық
― турфирмалардың немесе діни ұйымдардың қатысуымен ұйымдастырылғае
және ұйымдастырылмаған
― әр түрлі орналасу түрлері – қонақ үйде және басқа жерде
― өз елі ішінде немесе шетелде қысқа мерзімге немесе ұзақ мерзімге
т.с.с.
Ұйымдастырылған туризмнің нағыз кең тараған формасы – бұл туристік-
экскурсиялық мекемелер ұйымдастырған маршруттар бойынша сапарға шығу. Жасы,
кәсіби мамандығы, тілек – талабы, қоғамдық жағдайы әр қилы адамдар жыл
сайын жақын және алыс туристік сапарларға да шығып отырады.
Қазіргі кезеңде туристік маршруттың белгілі бір классификациясы
қалыптасты. Ең алдымен олар ұйымдастыру ерекшелігіне қарай, діни туризм
жоспарланған және жоспарланбаған болады. Кейбір туристер жоспарланған
турларды қалайды. Мұндай турлардың қалыптасқан немесе ұйымдастырылатын тур
жоспары болады. Ұйымдастырылмаған турларда туристер туристік фирмалардың
көмегіне жүгінбейді. Олар турды өздері жоспарлап, өздері жүзеге асырады.
Саяхатқа қатысушылар санына қарай турлар жеке және топтық болып
бөлінеді.Жеке турға қатысушы адамның саны 1-5 адам, топтықта 6 адам және
одан да көп болуы мүмкін.
Ұзақтығына қарай сапарлар: біркүндік, екікүндік, көпкүндік
болады.Біркүндік сапарлар ұзақтығына қарай: 3 сағаттан аз уақыт, 3-5 сағат,
6-8 сағат, 9-11 сағат, 12 сағат.
Саяхатшылар жас ерекшелігіне байланысты: балалар, олар көбіне ата-
аналарымен саяхаттайды; жастар (15-24 жас); орта жастағы жастар;
экономикалық белсенді адамдар (25-44 жас); орта жастағы экономикалық
белсенді адамдар (45-64жас аралығы); зейнеткерлер (58-63 жастан) болып
бөлінеді.[1.с.14-15]
Діни тақырыптағы экскурсиялық туризм әр түрлі жастағы саяхатшыларды
қызықтыруы мүмкін.
Құрылуына қарай туристік маршруттар линиялы, айналмалы, радиалды болып
бөлінеді.
Линиялы маршрут бір пункте басталып, екіншісінде аяқталады, ең аз
дегенде екі, көбіне бірнеше туристік шаруашылықтарды ( пунктерді) басып
өтеді. Линиялы маршруттың міндетті шарты туристердің бастапқы пунктісіне
келуінің және ақырғы пункттен кетуінің ыңғайлы қалыптасуы.
Айналмалы маршрут та бірнеше туристік базадан өтеді, бірақ оның
бастапқы және ақырғы пункті біреу.
Радиалды маршруттың ерекшелігі мынада – туристер барлық уақытта бір
базада тұрады, осы жерден жаяу, автобуспен немесе теплоходпен сапарға
шығады және базаның жақын айналасындағы экскурсияға шығады. Барлық туристік
маршруттарды қозғалыс тәсіліне қарай төмендегіше бөлуге болады: бір
жағдайда ол транспорттың, автобустың, поездың, теплоходтың, ұшақтың
көмегімен атқарылады, ал екінші бір жағдайда туристер жаяу жүреді, немесе
шаңғыны, қайықты пайдаланады, барлық жағынан өздерін - өзі қамтамасыз етіп,
палаткаларда түнеп шығады.
Қозғалыс тәсілі бірнеше жағдайға: сапардың ұзақтығына, маршруттың алыс
– жақындығына, табиғат жағдайына т.б. байланысты да болады.
Туристік маршруттар табиғат және климат жағдайларына, материалдық
базаның жағдайына, сондай – ақ туристердің қажет етуіне қарай жыл бойғы
және маусымдық болып бөлінеді. Кейбір жағдайда маршрут жыл бойы жұмыс
істейді, бірақ оның жұмысының бағыты жыл маусымдарына қарай өзгеріп
отырады.[2.б 57-61]
Туристік саяхат – белсенді демалудың ең жақсы түрлерінің бірі, туған
елімізді білу, тану және тәрбие беру формасы. Дегенмен, туристік маршруттың
әрқайсысының өзіндік дара қайталанбас ерекшеліктері болады, бұлар ең
алдымен бір тақырыпқа, табиғи және климаттық факторларға, тағы сол
сияқтыларға тәуелді өте сирек кездесетін экскурсиялық обьектілердің болуына
байланысты.
Кез – келген маршруттың тартымдылығы 3 факторға байланысты:
1.демалу мүмкіндігіне;
2.экскурсияның мазмұнына;
3.экскурсияның бағдарламасына болады.
Экскурсиялық мекемелер туристер үшін экскурсия ұйымдастярады. Жоспарлы
экскурсияның құны туристік жолдама құнына кіреді. Туристердің қалауы
бойынша олардың өздері қаржысы есебінен қосымша экскурсия ұйымдастырылуы
мүмкін.Оның басты маңызы мынада:
• Діни туризм арқылы халықаралық инвестицияның тартылуын қамтамасыз
етеді;
• Шетел валютасының ел қазынасына түсуіне мүмкіндік береді;
• Халықты жұмыспен қамтамасыз ету жүзеге асырылады;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытады;
• Экспорттың дамуына оң әсерін тигізеді;
• Әлеуметтік – саяси жағдайға оң әсер етеді;
Діни туристерді қызықтыру обьектілері әулие орындар және діни
орталықтар болып табылады. Мұндай сапарлар жылдың бір мезгілінде болатын
мейрамдармен, фестивальдармен түсіндіріледі. Халықаралық сапарларда
туристерге кеден, валюттік, визалық және т.б. тексерулерден өтуге тура
келеді.
Діни туризм ұғымын қызмет түрін ұсыну және туристердің қажеттілігін
қанағаттандыратын, әдеттегі ортадан тыс жерде, әулие орындарға және діни
орталықтарға бағытталған шаруашылық түрі деп түсіну керек.
Діни туризмнің бірнеше формасы бар, олар: қажылық, діни тақырыптағы
экскурсиялық турлар, мамандандырылған турларда қажылар мен экскурсанттар
бірігеді. Халықаралық статистика мәліметі бойынша әр жыл 200 млн-нан артық
адам қажылыққа барады. Соның ішінде 150 млн. христиан, 20-30 млн.индуистер,
40 млн. буддистер, мұсылмандар, синтоистер және т.б.
Сенушілер әулие орындарына жан дүниесін тыныштату үмітінде, ауыр
сырқаттан арылу, жан дүниесі жақын адамдармен бірлікті сезінуге, тағзым
етуге барады. Олар сапарға кесілген жазаны орындауға, жоғарғы күштерге
иемденген игіліктер үшін немесе өмірлерін мәнді ететін діни – сенімге
алғысын білдіру үшін барады.
Қажылыққа бейім топтар діни тақырыптағы экскурсиялық туризмнен
құралады, оның мақсаты мәдениет пен салт – дәстүрін тану және т.с.с. Мұндай
сапарлар әдетте сенушілердің саяхаттауы сияқты ұзақ емес, жылдың кез –
келген мезгілінде ұйымдастырылады және діни мейрамдарға қатысы жоқ, балалар
мен ересектерге арналған. Маршруты бойынша олар діни әулиелер орнын және
бұрынғының архитектуралық ескерткіштерін көруге барады, ол жаны таза
ақсүйек адамдарға рухани дәстүрлерге араласуға мүмкіндік туғызады.
Соңғы жылдары Қазақстанда діни және қажылық турларды ұйымдастыратын
туристік фирмалардың қалыптасуы байқалады. Кейінгі жылдары
республикамыздағы әулие орындарға қажылыққа баратын туристер және де жақын
шетелге діни – танымдық мақсатта барушылар саны көбейді.
Статистика мәліметтері Қазақстанда айрықша таралған мынадай діни
бағыттарды айтуға болады, олар:христиан (православтық және католиктік),
ислам және иудаизм.
Ертеректе ( 2000 – 2002 жылдары) жүргізілген зерттеулер бойынша
респонденттер, әсіресе шетелдік туристер рекреациялық туризмнен кейін
мәдениетін зерттеп білу туризмін екінші орынға қоятынын көрсетті.[ 2.б.57-
61] Бұл Қазақстанда туризмнің жоғарыда айтылған түрін қалыптастыру және
дамыту қажеттілігін тағы да дәлелдейді. Діни ескерткіштер, тарихы және
мәдени орындар ﴾мешіттер, соборлар, діни мұражайлар, діни орталықтар
т.с.с.﴿ - бұлар әрқашанда туристер баратын туристік обьектілер болып
саналады. Өкінішке орай, бүгінгі күнгі аймақтың туристік нарығында осындай
ерекше турөніммен жұмыс жасайтын, өңделген маршруты бар, арнайы дайндалған
гидтары т.с.с. бар турфирмалар өте аз. Сондықтан да бұл әлеуметтік –
экономикалық зерттеу бағытын әлі нашар зерттелген және сөзсіз өзекті мәселе
деп есептейміз. Бұл жерде сонымен қатар таза экономикалық зерттеудің
аспектілері қорында рухани – адамгершілік бағыт байқалады.
Жеке зерттеу нәтижесінен, арнайы әдебиеттерді зерттеу, статистикалық
мәліметтерді талдай отырып, төмендегідей қорытындыға келуге болады:
1.Көп ғасыр бұрынғы кезеңдегідей бүгінгі күні де дін саяхаттаудың
басты себептерінің бірі болып табылады.
2.Ұйымдастыру және діни – экскурсиялық туризмнің табысты функциялануы
үшін кең көлемде зерттеулер жүргізілу.
3.Қазақстан базасында діни туризмді, соның ішінде діни тақырыптағы
экскурсиялық туризмді дамытуға болатын орындар көп.
Осыған орай, төмендегідей ұсыныстар беріледі:
Қожа Ахмет Ясауи (1103 - 1166) қазақ халқының байырғы мәдениетінің
тарихында айрықша орны бар тұлға, ұлы ақын. Ахмет Бұхар қаласында Юсуф
Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық
Азияда кең тараған софылық, діни – тақуалық идеялардың ірі насихатшысына
айналды.
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы–Диуани Хикмат(Хикмет
жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады.
Содан кейін ол Стамбул, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылады.
Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған
нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен (рубаят) жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейінгі өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың (билердің)
жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, және бұл фәнидің
жалғандығын білдіреді.
Халық арасында Қ.А.Ясауи туралы аңызға айналған әңгемелер көп. Соның
бірінде оның 63 жасқа келгенннен кейін, өзінің пайғамбар жасынан асып, мына
жарық дүниені көруін асылдық санап, жер астынан мекен жасатып, қалған
ғұмырын қылуетте өткізді делінеді.
Түркістан қаласында жерленген Қ.А.Ясауи әзіреті сұлтан аталып, басына
XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады. Бертінде
Қ.А.Ясауидің өзі түрік халықтарының рухани атасына, ал күмбезі түрік
дүниесі табынатын кіші Меккеге айналды. [3.б.60-61].Қазіргі күні кесенеге
келіп жатқан туристер саны аз емес, шамамен мың турист барып қайтады. Ол
өте қуантатын жағдай, бірақ бұл жеткіліксіз. Мен еліміздегі екінші Мекке
атанған Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесіне экскурсия жасауға,
зерттеуге Екінші Меккеге сапар деген радиалды туристік маршрут ұсынамын.
Тур бір күнге созылады. Турдың жалпы құны 5600 теңге. Бұл тур жоспарланған,
жеке, ұзақтығы 6-8 сағатты қамтитын тур.
Туристік маршрут аты Қолданылатын транспорт түрі Жүргізілетін жұмыс
Бағасы
Екінші Меккеге сапар Поезд, бағыты – Орал - Алматы Түркістанға бару
2500 теңге
Кесене аймағы бойынша саяхат:
А) тарихымен;
В) Қожа Ахмет Ясауи өмірімен танысу; 200 теңге (1 адам)
Түркістаннан Оралға келу 2500 теңге
Маршрутта Түркістан өңірімен танысу жүргізіледі. Негізгі мақсатқа
Қ.А.Ясауи кесенесінің тарихымен, кесене иесімен танысу т.с.с. жатады.
Мұхаммед Пайғамбардың құрметіне 63 жастан кейін жер асты үй салып,
өмірінің соңына дейін сонда өмір сүрген әулие Қ.А.Ясауи кесенесіне шетелдік
туристердің қызығушылығын арттыру және дүниежүзіне қажетті деңгейде танылуы
үшін Түркістанда діни тақырыптағы экскурсиялық туризмді дамыту қажет.
Қортынды:
Туризм жыл сайын өріс алып келе жатқан экономиканың ең ірі қызмет
көрсету салаларының бірі. Қазіргі таңда әлемдегі әрбір 7 – ші жұмысшы
туристік салада жұмыс жасайды. Ол жедел даму үстіндегі ең жас экономикалық
сала. Болашақта біздің еліміз әлемдік стандартқа сай туристік қызмет
көрсете алатын елдер қатарына қосылады деп сенемін. Ол үшін бізде көптеген
мүмкіндіктер ( қолайлы географиялық жағдайы, тарихи – мәдени обьектілер,
рекреациялық аудандар, ең маңызды факторлары – саяси тұрақтылық пен
бейбітшілік және т.б.) бар. Ең бастысы сол құндылықтарды ел жастары тек
біздің елде бар ерекше турөніммен жұмыс жасай білуі, табиғатты экономикалық
мақсатта тиімді пайдалана білуі тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Т.Т.Христов.Религиозный туризм.М.: Академия, 2005.14-15 беттер
2.Актуальные проблемы экономики Западно – Казахстанского региона.БҚМУ
– дың баспа орталығы, Орал 2005.57-61 беттер.
3.А.Сейдімбек, М.Жолдасбекұлы, К.Салғараұлы.Ел тұтқа ( ел
тарихының әйгілі тұлғалары).Күл тегін, 2001.60-61 беттер.
4.А.Е.Биржаков.Введение в туризм.М.,2000.
5.Е.Л.Драчева, Ю.В.Забаев, Д.К.Исмаев и др.Экономика и организация
туризма: международный туризм.
Қазақстан Республикасының қорықтары
Ақсу-Жабағлы (Оңтүстік-Қазақстан облысы). 1927 жылы құрылған. Атауы екі
өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы. Әсіресе Ақсу өзені өзінің өтуге
ыңғайсыз тік жағасымен (300-500 метрге дейін) ерекшеленеді. Жалпы ауданы
85,3 мың га. Мұнда Талас Алатау солтүстік-батыс шатқалы мен Угам шатқалының
көркем биіктаулы ландшафты кіреді. Қорықта өсімдіктің 1404 түрі, аңдардың
47 түрі, 239 түрлі құс мекен етеді. Мінезді тіршілік иелері - сібір
тауешкілері, еліктер, малар, қабан, аққұлақ, грифтер, сирек кездесетін қар
барысы, түркістан сілеусіні, арқар, тянь-шань аюы, бүркіт, балобан, улы
жыландар. Қорықтың Қаратау тауларының еңісінде Қарабастау және Ақбастау
палеонтологиялық қабірлері бар. Онда осыдан 120 млн. жыл бұрын теңіз
бассейнінде тіршілік еткен сирек кездесетін түрлі балықтар,, моллюска,
тасбақа, юр кезеңінің жәндіктерінің іздері бар.
Наурызым (Қостанай облысы). 1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік массивіндегі
қарағай орманы орналасқан Нааурызым қарағайлы орманын, және суда жүзетін
жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында құрылған. Аумағы -
87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі аңдар мен 239 түрлі
құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің қатарына өте сирек
кездесетін ақ қарқара жатады.
Қорғалжын қорығы (Ақмола облысы). 1968 жылы сирек кездесетін жұмыртқа
салатын – қызғылт фламингоны сақтау мақсатында құрылған. Қызғылт
фламингоның ең солтүстік отаны Теңіз көлінда. Қорықтың жалпы ауданы – 243,7
га., акваториясы 199,2 га алып жатыр. Мұнда 42 түрлі аңның түрлері, 298
түрлі құс, 331 өсімдік түрлері тіршілік етеді. Авиафауна құрамы өте бай.
Сирек кездесетіндер қатарына пеликан, фламинго, шипун-аққуы жатады.
Тенгіз-Қорғалжын көлі – көктемгі ұшып келу кезеңінде суда жүзетін құстардың
мыңдаған санының бірігетін орны, соның арқасында қорық дүниежүзілік атаққа
ие болды. Ол ЮНЕСКО тізіміне айрықша қорғалатын батпақты-көл ландшафт
есебінде кірді.
Алматы (Алматы облысы). 1961 жылы құрылды. Аумағы 73,3 га құрайды. 137
өсімдік түрлері, 39 жануарлар түрі мен 200 ге жуық құстың түрлері бар.
Сирек кездесетіндердің қатарына тянь-шань қоңыр аюы, қар барысы, түркістан
сілеусіні кіреді.
Қорыққа Іле өзені жазығының бос бөлігі қызықты табиғи нысаны – 150 метрлік
Ән салғыш құмдар құмды төбе жатады, оның ерекшелігі құмдық еңістермен
қозғалғанда қатты дыбыс береді. Табиғаты өте көркем. Мұнда мұздар, қарлар
мен құздар да бар.
Марқакөл (Шығыс-Қазақстан облысы). 1976 жылы Оңтүстік Алтайдың табиғи
кешенін қорғау мен тану үшін құрылған. Жалпы ауданы 75 мың га. Қорықта 721
өсімдік түрлері, 59 аң түрлері мен 254 құстың түрлері бар. Негізгі түрлері
– марал, аю.
Тектоникалық текті Марқакөл таулы көлі ерекше қызығушылық танытады: теңіз
деңгейінен 1485 м биіктікте орналасқан, ауданы 544 шаршы метр, тереңдігі 27
м. Онда сирек кездесетін сиг-ускуч балығы тіршілік етеді.
Үстірт қорығы (Маңғыстау облысы). 1984 жылы құрылған. Аумағы - 223 га.
Үстірт шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Тұрақты ағынсуы жоқ. Ағынсыз
ойыстар бар, олардың ең ірісі – Барсакелмес, өлшемі 70x30 км. Қорықта 261
өсімдік түрлері, 27 түрлі аңдар, 111 түрлі құс және бауырымен
жорғалаушылардың -27 түрі тіршілік етеді. Сұр кесіртке Қызыл кітапқа
енгізілген. Сирек кездесетіндер қатарына үстірт муфлоны, ұзынаяқты кірпі,
жайран, қарақал, бүркіт, улы жылан, құзғын, балобан жатады.
Батыс-Алтай (Шығыс-Қазақстан облысы).
1992 жылы құрылған. Жалпы ауданы 56 мың га. Қорықта 564 өсімдік түрлері, 30
түрлі жануарлар түрлері, 120 құстың түрлері бар. Ондағы жарыққылқанды
(сібір балқарағайы) және қараңғықылқанды (шырша және пихта) тайга табиғи
кешені ерекше назар аударады.
Барса-Келмес (Қызылорда облысы). 1939 жылы құрылған. Арал теңізінің
біратаулы аралында орналасқан. Аумағы – 30 мың га. Флорада 250 түрлі
өсімдік саны бар. Жануарлар әлемінде 56 түрлі жануарлар түрлері – құлан,
жайран, сайғақ, қарсақ, қасқыр тіршілік етеді. 203 түрлі құстың түрі бар.
Сонымен қатар, 1997 жылы Баян-ауыл табиғи бағы ұйымдастырылды. Оның аумағы
– 45 мың га жуық. Оны жазық дала араындағы таулы-орманды оазис деп
аталады. Гранитті, желді, қарағай мен қайың орманымен көмкерілген Баянауыл
таулары Қазақ ұсаққұмды жартылайқуаң жазықтармен биіктейді, олардың
арасында Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері жатыр.
Бұдан басқа, Қазақстанда табиғат ресурстарының бөліктерін шектеулі
шаруашылыққа пайдалану қарастырылған режимдегі жалпы ауданы 4600 га 83 кіші
қорықтар бар. Аң аулау орындары, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық,
көлді, батпақты, ландшафты кіші қорықтар да бар.
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік
Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде
Күршім, оңтүстігінде Азутау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән
тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1 449,3 метрлік абсолюттік биіктікте
жатыр. Ең биік нүктесі — 3304,5 метр (Ақсу-Бас тауы).
[өңдеу]
Марқакөл көлі
Марқакөл көлін осы аймақтың інжу-маржаны деп атауға болады. Сарқырамада
орналасқан ол оңтүстігінде Күшім тауымен, солтүстігінде Азутау тауымен
шектеледі. Көлдің ұзындығы 38км, ені 19 км және тереңдігі 27м. Оған 27 өзен
құяды, тек Қалжыр өзені ғана көлден ағып шығады. Марқакөл суы мұнтаздай
таза және жұмсақ болғанымен балыққа бай. Марқакөл көлі Қазақстандағы осы
балық түрлерінің отаны деуге әбден болады. Жартасты тауларда негізінен
жапырақты және шыршалы ағаштар өседі. Көркем жартасты таулардың көп бөлігі
май қарағай орманына толы. Биік таулардың баурайы медициналық дәрулік
қасиеті бар шөпке бай (алтын және марал түбірі, бергиния, т.б.). Фаунасы
түрлі және мол. Ағаштар арасынан қоңыр аюларды, бұғыларды, түлкілерді,
жабайы мысықтарды, маралдарды, құндыздарды, бүркітті, сирек кездесетін
қызыл қасқыр, қара ләйлектерді, сұрғылт шағалаларды және басқаларын көруге
болады.
ксу-Жабағлы қорығы
Ақсу Жабағлы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы
ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық теңіз деңгейінен
1,000-нана 4,280м биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан. Негізгі биік
аймақтары өзінің таңқаларлық бейнелерімен жартылай шөлейттер ылғалды
жазықтармен алмасып аршалы ормандарына өтеді. Ылғалды даладағы бай
жазықтар аршалармен астасып жатқан жіңішке бұталардың өсуіне қолайлы
жағдай туғызған. Көздің жауын алатын қатаң қарлы шыңдардың бөктерінде
түрлі түсті альпі гүлдері жайқалып өскен.
Ақсу жабағалы сирек кездесетін, тек осы аймақтарға ғана тән өсімдіктер мен
жануарлардың отаны. Бұл жерден тау қойын, ешкісін, маралдарды және
еліктерді, сілеусіндер мен қар қабыландарын, қасқырлар мен түлкілерді,
аюлар мен тағыландарды, ақкүмістерді таба аласыз. Осы жерлерді
сарышұнақтарды да көруге болады.
Құстар әлемі өте бай. Жоғары аспанда мұртты грифтер, грифондар мен алтын
қырандар қалықтайды. Тасты жартастардың арасынан тау кекіліктерінің
ұяларын, қар арасынан тылсым қар әтештерін кездестіресіз. Жапырақты орман
көлеңкесінде от жалыны тәріздес шыбын ұстағыш қараңдайды. Тоқылдақтың
ысқырған дауысы сыбызғының әнін еске салады. Күн сәулесі ойнаған жазық
далаларында көбелектер ойнайды, арасынан сирек кездесетін Аполло
көбелектерін де көруге болады. Өсімдіктер әлемі таңқаларлық. Кішкентай тас
ағашы өзінің тамыр жаюымен белгілі. Амарантус Грандифолия өсімдігі бағалы
майға толы. Грейг қызғалдақтары тау алаңқайларында қызыл жалындай
жарқырайды. Қызғылтым флокулаларға Қоқанд Моринасының жеңіл гүлдері
жиналады.
Қорық ландшафтысы көркем және тылсым. Жазықтар мен алаңқайлар биік шыңды
тауларға алмасып, жартасты шатқалдармен қиылысады. Өзендері терең
шатқалдарға құйылып, ақырған сарқырамаларды түзейді. Түпсіз көгілдір мұздай
тау көлдерінде аспан айнадай шағылысады.
Теңіз деңгейінен 3,000м биіктікте орналасқан қол жеткізбес ұңғымаларда
тастарға ойылып түсірілген көптеген бейнелерден тұратын сурет галлереясын
табуға болады. Оларда үй және жабайы жануарлар, ежелгі адамдардың аң аулауы
бейнеленген.
Ақсу жабағылының сазды топырағында палеонтологтар тасқа айналған
өсімдіктердің, жәндіктердің, балықтардың және кесірткелердің іздерін
тапқан.
Барсакелмес: бұрын және бүгін
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Арал теңізінің ортасындағы осы аттас
жерде алғаш 1929 жылы қорғалым ретінде пайда болса, 1939 жылдың 10
желтоқсанынан бері өзіне лайық статусқа ие. Сол уақытта Қазақ КСР Халық
Комиссарлары кеңесінің №973 қаулысы негізінде қаз тұрған бұл құрылымның
тұрақ тепкен жері өте қолайлы мекен болатын. Оның ең биік бөлігі теңіз
деңгейінен 100 метрге дейін баратын...
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басынан Сырдария және Әмудария өзендері
арқылы Арал теңізіне келіп құятын судың мөлшері күрт азая бастауына
байланысты теңіздің бірте-бірте тартыла түсуі мұндағы қорықтың да жағдайын
нашарлата берді. Ақырында мұндағы Барсакелместің “арал” атанғаны тарихтың
тұнбасында қалды. Өйткені, теңіздің шығыс жағалауы құрлықпен қосылып кетіп,
қорықтың елден ерек ерекшелігі естен шықты. Соған қарамастан осындағы өз
істеріне ерекше берілген жайсаң жандардың жанқиярлық еңбектерінің арқасында
атақты қорық жай тіршілік етіп қана қоймай, алғы күнге асқақ міндеттер
тұрғысынан қарауда.
БҰРЫН. Арал өңірі тұрғындары арасында Барсакелмес төңірегінде аңыздар көп.
Солардың бірі былай баян етіледі. Баяғыда осы маңайда тұратын тайпалар
арасында жаугершілікке тыйым болмай бара жатқаннан кейін Ләтпай деген кісі
бастаған ру адамдары құлақ естіп, көз көрмеген алыс жаққа кетіп қалуға қам
жасайды. Сонда бұларға теңіздің қақ ортасындағы суы тұщы, шалғыны шүйгін,
балығы мол, алуан түрлі аң-құсы бар, сексеуілі қалың ғажайып аралға өтіп
кетуді ұсынушылар табылады. Бұлар мұз қатқанда күзер жасап, соның үстімен
аралдың төріне жетіп алмақ болады. Сол мақсатта Изенді ондағы табиғатты ақ
жартас түбін паналап, шолпанның тууын күтіп отырғандарында, олар жаққан
оттың маңайына жыртық шапанды, тесік тымақты бір ақсақал келіп, Ләтпайға
қарап: “Ол аралдан қорықпаңдар, онда зұлымдық жоқ, қасқыр жоқ, адамдар жоқ.
Аралда табиғатты сақтасаңдар, бақытты да ұзақ өмір сүресіңдер. Ұрпақтарың
ештеңеден зәрулік көрмейді. Мыңғырған мал болады. Аң-құсты өлтірмеңдер.
Аққуларға тимеңдер”, – дейді. Осыны айтқан қария заматында қараңғылық
қойнауына сүңгіп жоқ болады. Ләтпай оның Қыдыр екенін іштей сезеді. Ал,
төбеден шолпан көрінген сәтте тайпа түгел орнынан қозғалып, мұзды көпір —
күзердің үстімен тізбектеліп жүріп өтіп, аралдың қойнауына барып түседі.
Қысты осы аралда жақсы өткізген Ләтпайдың жұрты көктемге қарай тойына
бастайды. Қыдыр атаның айтқандары айдай келіп, көп ұзамай олар байи
бастайды. Осы ұзақ аңыздың ақыры аралдағы ағайынның жылдардың жылы баяғы
қарияның өсиетін естерінен тарс шығарып, сексеуілді отап, аң-құсты қырып,
аққуға ауыз сала бастауы салдарынан бір түнде маңайды түгел ордалы жыланның
жалмауымен аяқталады. Аңыз бойынша сол қырғыннан сегіз жасар бала ғана аман
қалыпты. Шамасы, елді түгел харап етуге ертегілерге тән есті сарын жол
бермесе керек.
Барсакелмеске ғылыми тұрғыда түбегейлі зерттеу ХІХ ғасырдың орта тұсына
қарай басталды. Алғаш 1831 жылы орыс ғалымы Р. Левшин Арал теңізінде
осындай аралдың бар екенін анықтап, картаға сызбасын түсіреді. Патша
үкіметі 1848 жылы Арал теңізінің аумағын зерттеуге бірінші экспедиция
шығарып, оған басшы етіп әскери теңізші Алексей Бутаковты тағайындайды. Сол
жылғы мамырдың ортасында Ор бекінісінен шыққан керуен айдан аса мерзімде
Арал теңізінің жағасына жетеді. Жаз ортасында теңізге бет қойған
саяхатшылар әуелі Көкаралға аялдап, содан соң оның арғы жағындағы
Барсакелмеске жүзіп барады. Осыдан кейін бұл жерге зерттеуші Л.Бергтің
табаны тиеді. Міне, Барсакелместің ашылу тарихы осындай.
Айдынды арал зерттеушілерді өзінің керемет табиғатымен таңғалдырады. Оның
табанын түгел жасыл желек жапқан. Тұщы суы бар көлдер көп. Мұндағы
өсімдіктердің көпшілігі басқа жерде мүлдем кездеспейді. Экспедиция
жетекшісі аралда құстардың 200 түрі бар екенін жазады. Жыландар мен
кесірткелер, шаяндар мен бүйілер өріп жүрген. Сексеуілді паналаған
жайрандар мен ақбөкендер тіпті адамнан үрікпейтін болған. Сол кездері бұл
жер шынында таңғажайып қойнау болғанға ұқсайды.
Бүгінде құрылғанына жетпіс жылға жуық уақыт болған Барсакелмес мемлекеттік
табиғи қорығы осындай жаратқанның өзі жарқыратып жасап берген жалпақ
жайуаттан жай тапқан. Қорықта бүгінде өсімдіктің 165 түрі өседі. Олардың
арасында бұйырғын, жусан, адыраспан, рауғаш, итсигек, сексеуіл секілді
сортаң шөптер бар. Жануарлар әлемінен құлан, ақбөкен, қарақұйрық, ор қоян
сынды арал табиғатына бейім хайуанаттар түрлері кездеседі. Заманында
еліміздің жазық даласында зыр қағып жүрген “қазақ құланы” деп аталған аң да
болыпты. Оның ең соңғы тұяғы 1936 жылы оспадар оқтың құрбаны болғанға
ұқсайды. Сосын 1953 жылдың қысында Түркіменстанның Бадхыз мемлекеттік
қорығынан 14 құлан жеткізілді. Әкелінген жануарлар жаңа мекенді бірден
жерсініп, ұрпақ жая бастады. Қорықта ұлы көш басталған 1982 жылға дейін
олардың саны 300-ге жеткен екен.
Өкінішке қарай, 1997-1999 жылдары Барсакелместің арал болудан қалып, тұщы
су көздерінің жоғалуы бұл жануарлардың жарамдыларын түгел басқа жақтарға
жөнелтуге мәжбүр етті. Сол уақыттан бастап бұл жерден ұзын-саны 250 қаралы
құлан көшіріліп әкетіліп, негізгі бөлігі Алматы маңындағы Алтынемел ұлттық
паркіне жіберілсе, тағы бір тобы Маңғыстау маңындағы Үстірт жоталарына
аттандырылды. Ал қорықтың өз басында алыс жолға шығуға жарамайтын, кәрі-
құртаң елу шақты құлан алып қалынған еді. Аралдың шығыс бөлігінің үлкен
материкпен жалғасып жатуы бір жағынан жазықсыз жануарлардың аман қалуына
себепші болды. Ащы судың аранында қалған олар осы арқылы үлкен жерге шығып,
өз нәпақаларын теріп жей алатын жағдайға жетті. Қорықтың директоры Мағжан
Тұрсынбаевтың айтуынша, осы кезге дейін біраз киік пен қарақұйрық ішетін
таза судың жоқтығынан қапысыз қырылып қалған екен. Екі араға өткел түскесін
барып, бұл жерден 1500 киік пен 350 қарақұйрық сыртқа аман шығып үлгіріпті.
Оқшау аралдағы ауыз судың тапшылығы, міне, аң-құстарды осындай халге дейін
душар етті.
БҮГІН. Қазіргі таңда Барсакелместі мемлекеттік табиғи қорық ретінде сақтап
қалудың барлық амалдары жасалуда. Атап айтқанда, еліміз Үкіметінің 2001
жылғы 29 тамыздағы “Арал аймағына қолдау көрсету және дамыту шаралары
туралы” №1121 қаулысы арқылы бекітілген іс-шараларға сәйкес құрғаған
табанға өсімдіктен сүзгі орнатылуда. Мұнда құжаттың “Барсакелмес
қорығындағы өсімдіктер мен жануарлар әлемін сақтауды қамтамасыз ету
жөніндегі шараларды зерттеу және талдау” деген 7-бабы негізге алынып, соған
сәйкес жұмыстар атқарылуда.
Енді Барсакелмес қорығының бүгінгі бет-бейнесіне келсек, соңғы екі жылдан
бері оның көлемі бұрынғысынан 10 есеге артты. Сөйтіп, осы кезге дейін 16
795 гектар жерді алып келген аумақ 160 795 гектарға ұлғайды. Бұл Үкіметтің
2005 жылғы 25 қарашадағы №1162 қаулысының негізінде мүмкін болды. Оған
еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігінің ұсынысы ықпал етті. Ал қорық
жеріне ғылыми-техникалық сараптама жасауға Аралдың құтқару қорының
президенті Алмабек Нұрышев қаржылай көмек көрсетті. Осылай қорық жері
Қасқақұлан аралына дейін жалғасты. Жайылымның кеңейе түсуі өз кезегінде
Барсакелмес аралында тұралап қалған жануарлардың көбею үдерісін жеделдетті.
Қорықта 2005 жылғы қазан айында жүргізілген санақ аң-құстар дүниесінің
динамикалық табиғи өсуін қанағаттанарлық деп тапты. Мекеменің штаттық
кестесі ұлғайып, жаңадан көп құрал-жабдық, техника алынды.
— Жабайы аң-құстарды сақтау үшін олардың еркін өсуіне қолайлы кеңістік
қажет, – дейді қорық директоры Мағжан Тұрсынбаев бізбен әңгімесінде. –
Дамыған өркениетті елдерде ерекше қорғалатын аймаққа мемлекеттің жалпы жер
көлемінің 12-14 пайызы кіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz