Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойыншакінә түсінігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1.Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы 6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы 9
2.Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі 12
2.2 Қасақаналық және оның түрлері 31
2.3 Абайсыздық және оның түрлері 38
3.Тарау. Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері және кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және мақсат 47
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін қылмыстар 49
3.3 Қате және оның маңызы 51
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 58
Кіріспе 4
1.Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы 6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы 9
2.Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі 12
2.2 Қасақаналық және оның түрлері 31
2.3 Абайсыздық және оның түрлері 38
3.Тарау. Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері және кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және мақсат 47
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін қылмыстар 49
3.3 Қате және оның маңызы 51
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 58
КІРІСПЕ
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік жағы кез келген қылмыстық іс-әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың құрамын анықтауда маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері деп аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі, объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі. Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік жағы кез келген қылмыстық іс-әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың құрамын анықтауда маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері деп аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі, объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі. Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления М., Юриздат, 1957г. 158-бет
2. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық,.Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003.-87-бет
3.Алауханов Е. Қылмыс құрамы Республикалық ғылыми –практикалық және қоғамдық- саяси журнал «Заң« 4/2000 -58-бет.
4. Ашитов З.О. Вопросы далънейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976 г.
5. Постановление Верховного Суда Республики Казахстан «О применении судами законодателъства, регламентирующего ответственностъ за посягателъство на жизнъ и здоровъе граждан» от 23 декабря 1999 года. 13-бет
6. Ляпунов Ю.И. Основные теориетические проблемы уголовно-правовой органы природы в СССР, Диссерт, доктор, юрид. наук. М.,1 976.15-бет
7.Брайнин Я.М. Уголовная отвественностъ и ее основания в советском уголовном праве.М. Юриздат,1963.167-бет
8. Дагелъ П.С. Котов Д.П. субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974, 41-бет.
9. Советское уголовное право. Общая частъ. М., 1981, 177-бет.
10. Брайнин Я.М. Уголовная ответственностъ и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963, 229-бет.
11. Советское государство и право. 1953, 23-бет.
12. Ткаченко В.И. Вина: понятия, виды. Право. Вилънюс, 1989. 20-бет.
13. Ситковская О.Д. Психологический комменитарий к Уголовному кодексу Российской Феғдераций. М., 1999, 40-бет.
14. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Изд. Саратовского Университета. 1987, 81-бет
15. Мясищев В.Н. Личностъ и неврозы. М., 1960. 210-бет.
16. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. М., 1946, 178-бет.
17. Добрынин Н.Ф. Об активности сознания. В книге: Проблемы сознания. М., 1966, 183-бет.
18. Волков Б.С. Проблема воли и уголовная ответственностъ. Казанъ, 1973, 53-бет.
19. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекций. Частъ общая. Т.1. М., 1997
20. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Изд. Саратовского Университета. 1987, 81-бет
21. Дагелъ П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. Владивосток, 1968, 36-бет.
22. Дагелъ П.С. Котов Д.П. субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974, 41-бет.
23. Викторов Б.А. Целъ и мотив в тяжких преступлениях. М., 1963, 54-бет.
24. Кудрявцев В.Н. Оъективная сторона преступления. М., 1960, 114-бет.
25. Филановский И.Г. Социалъно-психологическое отношение субъекта к преступлению. Л., 1970. 159-бет.
26. Гилязев Ф.Г. Вина и криминогенное поведение личности. М., 1991, 48-бет.
27. Пионтковский А.А. Учение о преступлений. М., 1961. 310-бет
28.Уголовное право Республики Казахстан.Обшая частъ. Алматы:Жеті жарғы, 1998, -отв. ред. проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин.Г.И. 58-бет
29.Юридическая энциклопедия. Юринформцентр. М.,1997. 68-бет
30. Юридическая энциклопедия. Юринформцентр., М.1997 . 68-бет.
31. Советское уголовное право.М.,Изд-во Юристъ.Общая частъ.129-бет.
32. Утевский Б.С.Вина в советском уголовном праве.М.,Изд-во Юристъ,1950.20-21беттер.
33. Трахтарев В.С. Қылмыстық процесс және криминалистикадағы қылмыстық құқықтың сұрақтары.Харъков,1962.12-14 беттер
34. Стецовский Ю.И. , Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечення обвиняемому права на защиту.М.,Изд-во «Бек».1986.46 -беттер
35. Мокичев К.А. Против ревизионистически изврашений марксистко-ленинского учения о государстве и праве..М.,1959. 33-бет
36. Тадевосян В.С. К вопросу об установлении материалъной истины в советском праве// Сов.гос и право.1984,№6. 71-бет
37. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова. 33-бет
38.Волков.В.С. Преступный мотив и квалификация. Казанъ.Изд.Знание.1968. 67-бет
39. Волков.Б.С. Неосторожностъ. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977. 83-бет
40. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8. 46-бет
41.Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971. 110-бет
42.Дагелъ.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974. 72-бет
43. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.-
Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж 111-бет
44.Кудрявцев В.Н. Объективная сторана преступления. М., «Юрист» 1960г.
45.Рахметов С.М, Бапанов Т.А. Оқулық. Қылмыс құрамы, Алматы: ЖШС «Баспа» 1999ж.
46.Наумов А.В. Уголовное право. Общая частъ курс лекции, М., Наука 1996.
47.Қазақстан Республикасының Конституциясы №2 басылымы Алматы Жеті жарғы 1996
48. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 16-шілде, Алматы, Баспа. 2000ж.,2002 жылғы желтоқсанның 21-ші жұлдызындағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
29. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова.
30. Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казанъ.Изд.Знание.1968.
31. Волков.Б.С. Неосторожностъ. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. М.Изд.Наука.,1977.
32. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
33. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
34. Дагелъ.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974. 72-бет
35.Никифоров Б.С. Объект преступления М.Юриздат,1960г.29-бет
36.Брайнин Я.М. Уголовная отвественностъ и ее основания в советском уголовном праве.М. Юриздат,1963.167-бет
37.Фролов Е.А. Спорные вопросы общего учения об объекте преступления. Сборник научных трудов Свердловского юридического института 1960,вып10, 198-бет
38.Ляпунов Ю.И. Основные теориетические проблемы уголовно-правовой органы природы в СССР, Диссерт, доктор, юрид. наук. М.,1 976.15-бет
39.Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алма-Ата, 1975. 56-57-беттер
40.Наумов А.В. Уголовное право. Общая частъ курс лекции, М., Наука 1996. 149-бет
41.Қазақстан Республикасының Конституциясы №2 басылымы Алматы Жеті жарғы 1996 56-бет
42.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім-Алматы Жеті жарғы, 2000ж. 457-бет
43.Рахметов С.М, Бапанов Т.А. Оқулық. Қылмыс құрамы, Алматы: ЖШС «Баспа» 1999ж. 16-бет
44.Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме.Ред басқарған. Ғ.Сапарғалиев- Алматы: Жеті жарғы 1999ж. 66-бет
45.А.В. Наумов Российское уголовное право М., Изд. Юристъ. 1996г. 179-бет
46.Уголовный Закон. Опыт теоретического моделирования М., Наука 1989г. 65.
1.Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления М., Юриздат, 1957г. 158-бет
2. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық,.Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003.-87-бет
3.Алауханов Е. Қылмыс құрамы Республикалық ғылыми –практикалық және қоғамдық- саяси журнал «Заң« 4/2000 -58-бет.
4. Ашитов З.О. Вопросы далънейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976 г.
5. Постановление Верховного Суда Республики Казахстан «О применении судами законодателъства, регламентирующего ответственностъ за посягателъство на жизнъ и здоровъе граждан» от 23 декабря 1999 года. 13-бет
6. Ляпунов Ю.И. Основные теориетические проблемы уголовно-правовой органы природы в СССР, Диссерт, доктор, юрид. наук. М.,1 976.15-бет
7.Брайнин Я.М. Уголовная отвественностъ и ее основания в советском уголовном праве.М. Юриздат,1963.167-бет
8. Дагелъ П.С. Котов Д.П. субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974, 41-бет.
9. Советское уголовное право. Общая частъ. М., 1981, 177-бет.
10. Брайнин Я.М. Уголовная ответственностъ и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963, 229-бет.
11. Советское государство и право. 1953, 23-бет.
12. Ткаченко В.И. Вина: понятия, виды. Право. Вилънюс, 1989. 20-бет.
13. Ситковская О.Д. Психологический комменитарий к Уголовному кодексу Российской Феғдераций. М., 1999, 40-бет.
14. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Изд. Саратовского Университета. 1987, 81-бет
15. Мясищев В.Н. Личностъ и неврозы. М., 1960. 210-бет.
16. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. М., 1946, 178-бет.
17. Добрынин Н.Ф. Об активности сознания. В книге: Проблемы сознания. М., 1966, 183-бет.
18. Волков Б.С. Проблема воли и уголовная ответственностъ. Казанъ, 1973, 53-бет.
19. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекций. Частъ общая. Т.1. М., 1997
20. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Изд. Саратовского Университета. 1987, 81-бет
21. Дагелъ П.С. Проблемы вины в советском уголовном праве. Владивосток, 1968, 36-бет.
22. Дагелъ П.С. Котов Д.П. субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974, 41-бет.
23. Викторов Б.А. Целъ и мотив в тяжких преступлениях. М., 1963, 54-бет.
24. Кудрявцев В.Н. Оъективная сторона преступления. М., 1960, 114-бет.
25. Филановский И.Г. Социалъно-психологическое отношение субъекта к преступлению. Л., 1970. 159-бет.
26. Гилязев Ф.Г. Вина и криминогенное поведение личности. М., 1991, 48-бет.
27. Пионтковский А.А. Учение о преступлений. М., 1961. 310-бет
28.Уголовное право Республики Казахстан.Обшая частъ. Алматы:Жеті жарғы, 1998, -отв. ред. проф. Рогов И.И., доц. Баймурзин.Г.И. 58-бет
29.Юридическая энциклопедия. Юринформцентр. М.,1997. 68-бет
30. Юридическая энциклопедия. Юринформцентр., М.1997 . 68-бет.
31. Советское уголовное право.М.,Изд-во Юристъ.Общая частъ.129-бет.
32. Утевский Б.С.Вина в советском уголовном праве.М.,Изд-во Юристъ,1950.20-21беттер.
33. Трахтарев В.С. Қылмыстық процесс және криминалистикадағы қылмыстық құқықтың сұрақтары.Харъков,1962.12-14 беттер
34. Стецовский Ю.И. , Ларин А.М. Конституционный принцип обеспечення обвиняемому права на защиту.М.,Изд-во «Бек».1986.46 -беттер
35. Мокичев К.А. Против ревизионистически изврашений марксистко-ленинского учения о государстве и праве..М.,1959. 33-бет
36. Тадевосян В.С. К вопросу об установлении материалъной истины в советском праве// Сов.гос и право.1984,№6. 71-бет
37. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова. 33-бет
38.Волков.В.С. Преступный мотив и квалификация. Казанъ.Изд.Знание.1968. 67-бет
39. Волков.Б.С. Неосторожностъ. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977. 83-бет
40. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8. 46-бет
41.Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971. 110-бет
42.Дагелъ.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974. 72-бет
43. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: (Жалпы бөлімі) Оқулық.-
Алматы: Жеті жарғы, 1999.ж 111-бет
44.Кудрявцев В.Н. Объективная сторана преступления. М., «Юрист» 1960г.
45.Рахметов С.М, Бапанов Т.А. Оқулық. Қылмыс құрамы, Алматы: ЖШС «Баспа» 1999ж.
46.Наумов А.В. Уголовное право. Общая частъ курс лекции, М., Наука 1996.
47.Қазақстан Республикасының Конституциясы №2 басылымы Алматы Жеті жарғы 1996
48. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997жыл 16-шілде, Алматы, Баспа. 2000ж.,2002 жылғы желтоқсанның 21-ші жұлдызындағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
29. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан.-Алматы, Баспа. 1999. под. ред: дюн, проф. Рогова. И. И, -кюн, доц. С.М.Рахметова.
30. Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казанъ.Изд.Знание.1968.
31. Волков.Б.С. Неосторожностъ. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. М.Изд.Наука.,1977.
32. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
33. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
34. Дагелъ.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974. 72-бет
35.Никифоров Б.С. Объект преступления М.Юриздат,1960г.29-бет
36.Брайнин Я.М. Уголовная отвественностъ и ее основания в советском уголовном праве.М. Юриздат,1963.167-бет
37.Фролов Е.А. Спорные вопросы общего учения об объекте преступления. Сборник научных трудов Свердловского юридического института 1960,вып10, 198-бет
38.Ляпунов Ю.И. Основные теориетические проблемы уголовно-правовой органы природы в СССР, Диссерт, доктор, юрид. наук. М.,1 976.15-бет
39.Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алма-Ата, 1975. 56-57-беттер
40.Наумов А.В. Уголовное право. Общая частъ курс лекции, М., Наука 1996. 149-бет
41.Қазақстан Республикасының Конституциясы №2 басылымы Алматы Жеті жарғы 1996 56-бет
42.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім-Алматы Жеті жарғы, 2000ж. 457-бет
43.Рахметов С.М, Бапанов Т.А. Оқулық. Қылмыс құрамы, Алматы: ЖШС «Баспа» 1999ж. 16-бет
44.Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме.Ред басқарған. Ғ.Сапарғалиев- Алматы: Жеті жарғы 1999ж. 66-бет
45.А.В. Наумов Российское уголовное право М., Изд. Юристъ. 1996г. 179-бет
46.Уголовный Закон. Опыт теоретического моделирования М., Наука 1989г. 65.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойыншакінә түсінігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы
9
2-Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі 12
2.2 Қасақаналық және оның түрлері 31
2.3 Абайсыздық және оның түрлері 38
3-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері
және кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және мақсат 47
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін қылмыстар 49
3.3 Қате және оның маңызы
51
Қорытынды
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
КІРІСПЕ
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік
жағы кез келген қылмыстық іс-әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың
құрамын анықтауда маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып
табылатын қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен
белгіленген объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп
түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері
деп аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің
жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші
бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.
Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә
қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық
заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес
нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне
және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағы-ның көрінісі болып
табылады..
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарауда қылмыстың субъективтік жағының жалпы сипаттамасына
тоқталдық.
2-тарауда қылмыстық құқықтағы кінәнің түсінігіне және түрлеріне
тоқталдық.
3-тарауда қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілеріне
тоқталдық.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар жоғын
анықтау үшін, істелген қылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының көптеген
қаулыларында қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын, кінәнің нысандарының,
қылмыстық қаскүнемділік пен арам ниеттің және оның мақсатының мазмұны мен
бағытын терең зерттеуді талап етеді.
Сонымен қатар дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-
құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандық.
Осы дипломдық жұмысты жазудың негізгі мақсаттарының бірі қылмыстық
құқықта қылмыстың субъективтік жағын ғылыми теориялық жағынан талдау
болып табылады. Қылмыстың субъективтік жағын зерттеу қылмыстық құқықта
қылмыстық іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Кез келген қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік – бұл тек дененің
қимылының болмауы ғана емес, ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның
өзге де мүшелеріне деген қатынасы. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады, яғни адамның өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зардаптарын ұғынуы немесе ұғынбауы, оларға деген ерікті қатынасы,
қылмыс жасау кезіндегі субъектінің басшылыққа алатын ниеттері, алдына
қойған мақсаттары, сол кездегі сезімдері-бұлардың бәрі қылмыстың
субъективтік жағын құрайды. Қылмыстың субъективтік жағы қылмыстың ішкі мәні
болып табылады[1].
Субективтік жақ термині қылмыстық заңда қолданылмайды. Алайда,
заңшығарушы оның мәнін кінә, ниет, мақсат ұғымдары арқылы ашады. Осы
аталған ұғымдардың әрқайсысы қылмыстың психикалық мәнін әр жағынан
сипаттайды.
Кінә адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті іс әрекетіне деген психикалық
қатынасын білдіре отырып, кез-келген қылмыс құрамының міндетті және негізгі
белгісі болып табылады. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінуі
мүмкін. Алайда, кінәлі адам жауап бермейді. Бұл сұрақтарға жауапты қылмыс
қүрамының факулътативиі белгілері болып табылатын қылмыстың ниеті мен
мақсаты береді. Ниет бұл адамды қылмыс жасауға итермелейтін ішкі сезім. Ал,
мақсат бұл қылмыс жасаушы адамның қылмыс жасау арқылы қол жеткізуге
ұмтылатын нәтижесі. Қылмыстың ниеті мен мақсаты қылмыстық заң
диспозициясында тікелей көрсетілген жағдайларда қылмыс құрамының міндетті
белгілерінің қатарына қосылады.[2].
Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 237-бабындағы бандитизм құрамының
субективтік жағының міндетті белгісі болып азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсаты табылады.
Қылмыстың субъективтік жағында эмоцияналдық жағдайлар да ерекше орын
алады. Заңшығарушы бұл жағдайда қылмыс құрамының белгілерін қоспайды.
Дегенмен, Қылмыстық Кодекстің 98-бабы жан күйзелісі жағдайында адам
өлтіру, Қылмыстық Кодексінің 108-бабы денсаулыққа жан күйзеліс жағдайында
зиян келтіру қылмыстарында жәбірленушінің заңсыз әрекеттері тарапынан
туындаған терең эмоционалдық жағдай жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
жай ретінде қарастырылады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің кейбір баптарында субъективтік
жақтың белгілері тікелей көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 103-бабы
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру немесе Қылмыстық Кодекстің 101-
бабы адамға абайсызда қаза келтіру қылмыстары.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық-құқықтық маңызы ерекше. Ең
алдымен, қылмыстың субъективтік жағының барлық белгілерін нақты анықтау
қоғамға қауіпті іс әрекетті дұрыс саралаудың қажетті алғы шарты болып
табылады.
Екіншіден, объективті белгілері бойынша бір біріне ұқсас қылмыстарды
ажырату кезінде субъективтік жақтың белгілері негізге алынады. Мысалы,
Қылмыстық Кодекстің 187-бабы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру және 188-бабы бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру
қылмыстары тек кінәнің нысандары бойынша ғана ажыратылады.
Үшіншіден, қылмыстың субъективтік жағы белгілі бір шамада қылмыстық іс
әрекеттің және оны жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайды.
Мысалы, алдын-ала жан жақты дайындалып жасалған қылмыс кенеттен пайда
болған жан күйзелісі жағдайында жасалған қылмысқа қарағанда жоғары
қауіптілік дәрежесімен ерекшеленеді.
Сонымен, субъективтік жақты дұрыс анықтаудың қылмысты саралау және
жазаны жеке даралау кезінде құқықтық мағынасы едәуір. Сондай\ақ,
субъективтік жақ қылмыстық құқықтың заңдылық, кінәлі жауаптылық, ізгілік,
әділеттілік сияқты қағидаларын сақтаудың қажетті шарты болып табылады.
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса ,
субъективті жағы оның ішкі сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған
қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның
қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып өткендей,
қылмыстың кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне ( әрекетіне немесе әрекетсіздігіне ) және оның қасақаналық
немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық, белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы къілмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Аталып өткен қылмыстың субъективтік жағының осы белгілерінің зандылық
маңызы біркелкі емес, керісінше әр түрлі. Кінә кез келген қылмыс құрамының
субъективтік жағының міндетгі белгісі болып табылады. Кінәсіз қылмыстың
құрамы болмайды. Мұның езі кінәсіз жағдайда қылмыстык, жауаптылық туралы
сез болуы мүмкін емес дегенді білдірді. Қылмыстық ниет және мақсат, кінәға
карағанда, кейбір құрамдар үшін занда көрсетілген реттерде қажетті белгі
болады. Ал олай болмаған жағдайларда, ниет пен мақсат қылмыс кұрамының
факулътативті белгісі ғана болып саналады.
Істелмекші болған кылмыс жөніндегі абыржу, өкініш білдіру немесе
жазадан қорқу психологиялық әрекеттің элементтері болып табылмайды,
сондықтан ол қылмыстың субъективтік белгісіне жатпайды.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері — кінәні, ниет пен мақсатты
дұрыс анықтаудың маңызы мынада: біріншіден, қылмыстық жауаптылық негізінің
құрамдас бөлігі ретінде ол кылмысты қылмыс болып табылмайтын іс-әрекеттен
ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективтік жағы
объективтік жағынан өзара ұқсас құрамдарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік
туғызады. Үшіншіден, қыл-мыстың субъективтік жағының мазмұны істелген
қылмыстың, сондай-ақ оны істеген адамның қоғамға қауіптілік дәрежесінің
деңгейін анықтауға себеп болады. Мұның өзі жауаптылықтың негізділігін және
мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күйінің кінәдан айырмашылығы – олар қылмыс құрамының қажетті белгілері
болып табылмайды.
Заң шығарушы оларды барлығы емес, тек кейбір қылмыстардың ғана
құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмаған күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде,
жазаның тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды.
Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинский әр түрлі адамдардың
қылығын бағалау үшін бірдей тәсіл қолдануға мүлдем қарсы. Тұлғалар сансыз
және алуан түрлі... Сондықтан біреудің тұлғасын басқаның тұлғасына
шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол бәрібір ешқашан дәл келмейді, бәрібір
одан өзгешелігі болады дейді ол. Яғни, қылмыстың субъективті жағын
бағалауға біркелкі келу өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.[3].
Сонымен қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар-
жоғын анықтау үшін, істелген кылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының пленумы көптеген қаулыларында қылмыстың субъективтік
жағының мазмұнын, кінәнің нысандарын, кылмыстық каскүнемдік пен арам
ниетгің және оның мақсатының мазмұны мен бағытын терең зерттеуді талап
етеді.[4].
2. Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі
маңызы
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда
жалпы бөлімінің нормалары бойынша толық және көлемде нақты қылмыс
құрамының белгілерін анықтау болып табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау
–бұл қылмысты дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын,
сонымен қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты
дұрыс дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы
дұрыс кезделмейді.
Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде ғана
нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде қателесу ауыр зардаптарға әкеліп
соғады ( негізсіз ауыр жаза тағайындау, ұзақ мерзімге бас бостандығынан
айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның іс-әрекетін бұзақылық үшін
қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б.1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз-бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық-құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелеу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлар мен толық танысу керек, өйткені қылмысты
дәрежелеудің өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің
сипатына, кінәлінің жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық
жауапқа тартылып отырған әрекетінің қандай жағдай да істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір – біріне барлық белгілері сай келетін
қоғамға қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз. Сондықтан
қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әр-бір жеке қылмыстың белгілерін білу
айырықша қажет болып табылады[5]. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір –бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты
дәрежелегенде қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет.
Сонымен қатар қылмыс құрамының барлық элементтері бойынша шынайы
жағдайларды қылмыстық –құқықтық нормалармен салыстыру керек.
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың
объектісі мен объективтік жағын анықтау мен басталып, субъектісі мен
субъективтік жағын анықтаумен аяқталады.
Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған қандай да болмасын
қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық
іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады. Қылмыстық іс-әрекетті
дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық –құқықтық нормаға сәйкес қылмыс құрамы
бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс жүргізу құжаттарын, соның ішінде
сот үкімі мен айыптау қорытындысында көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған
тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға және жазалауға мүмкіншілік
беретін, қылмыстық- құқықтық нормаларды реттейтін қылмыстық заңның баптарын
дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу жүреді. Қылмыстық әрекетті
дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандай-да болмасын қылмыстық іс-әрекетке
сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда
соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу
үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық жағдайлар да қылмысты
дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық, тергеу және алдын-ала
анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық қуылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын-
алу және ескерту шаралары жасалынады.[6].
2-Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі
Қылмыс, қоғамдық қауіпті әрекет бола тұрып, ол - мінез-кұлықтың сыртқы
көрінісі (әрекет немесе әрекетсіздік) және олар туғызған объективтік
тіршіліктегі өзгерістердің (қылмыстың объективтік жағы) ішкі белгілермен,
яғни адамның мінез құлығын туғызатын, реттейтін және бағыттайтын (қылмыстың
субъективтік жағы) психикалық процестсрмен тығыз байланысының
психофизикалық бірлігі болып табылады. Сонымен кез келген қылмыстық әрекет
немссе әрекетсіздік — бұл тек қана дененің қимылы немесе дене кимылының
болмауы емес ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның өзге де мүшелеріне
деген қатынасы деп түсіну керек. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады яғни адамның іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті
зардаптарын ұғынуы немссе ұғынбауы, оларға деген срікті қатынасы, қылмысты
жасау кезінде субъектінің басшылыққа алған ниеттері, алдына қойған
мақсаттары, сол кездегі сезімдері —бұлардың бәрі қылмыстың субъективтік
жақтарын кұрайды, яғни қылмыстың субъективтік жағы қылмыстъгң ішкі мәні
болып табылады. Сөйтіп, біздің пікірімізше, кінә қылмыстың субъективтік
жағына жатады, бірақ өкінішке орай, заң ғылымында кінә мен қылмыстың
субъективтік жағының арақатынасы жөніндегі пікірлер әртүрлі. Кейбір
авторлар кінә — қылмыстың субъективтік жағы болып табылады, яғни кінәнің
мазмұны қылмыстың субъективтік жағының мазмұнымен бара-бар деген ойды
қолдайды[7].
Өзге авторлар қылмыстың субъективтік жағына қасақаналық пен абайсыздық
нысанындағы — кінәмен қатар ниет, мақсат, эмоция сияқты өзге де психикалық
кезеңдер кіреді деп есептейді[8]. Бұл пікір көптсген қылмыстық кұқық
оқулықтарында келтірілген. Мұны қолдаушылар ниет, мақсат және эмоцияны
кінәнің мазмұнына кіргізу кінәнің заң жүзіндегі анықтамасының шегін
кеңейтіп жібереді[9], ал екіншіден, ниет пен мақсат әрқашанда әшкерелеуге
жататын болуы мүмкін емес, сондықтан олар кінәнің түсінгімен қамтылмайды
дейді[10].
Бұл бағыттардың қайсысы дұрыс деген сұраққа нақты жауап беру кінәнің
түсінігін терең зерттеуді қажет етеді. 40-50-жылдарда жарық көрген жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтардың көпшілігінде кінә - адамның өзінің
жасаған қылмысына деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы ретінде анықталады. Бұл анықтамамен кейбір ғалымдар
келіспеді, олардың ойынша кінәға мұндай анықтама беру оның таза формалъды-
психологиялық мәнін ғана ашады, ал таптық-саяси мәні ашылмаған.
Кінәнің түсінігі жөніндегі бұл пікірталастардын барысында кінәні
қылмысқа байланысты объективті және субъективті белгілерге, қылмысксрдің
жеке басына соттың берген бағасы ретінде түсіну теориясың (өзге сөзбсн
айтқанда, бұл теория соттың "мен сенің іс-әрекетіне берген бағам сенің
кінәң" дегенін білдіретін еді, мұндай теория, әрине, сот әділдігін
жұргізгенде көптеген әділетсіз шешім шығаруға әкелетіні сөзсіз) заң
ғылымының ғалымдары сол кезде-ақ жоққа шығарды, сөйтіп бұл теория қылмыстық
құқық ғылымында мұлдем жойылды. Кінә түсінгіне соңғы нүкте қойғысы келген
А.Я. Вышинский, кінә дегеніміз — "қылмысты жасаушы мен жасалған қылмыстың
объектісінің арасындағы себепті байланыс" деген пікір айтты[11]. Алайда,
жауаптылықтың негізі ретінде себспті байланысты тану кінәні анықтауда
біржақтылыққа әкелер еді, қорытындысында - объективті айыптауды жақтау
болып табылар еді, сондықтан бұл көзқарас ғалым-криминалистердің тарапынан
колдау таппады.
Соңғы жылдары да кінә мәселесі жөнінідегі пікірталастар толастаған
жоқ, солардың ішіндегі В.И. Ткаченконың "кінә адамның жасаған қылмысының
объективтік белгілеріне деген психикалық қатынасы ретінде анықтауға болар
еді" деген пөзициясы назар аударуға түрарлық[12]. Алайда, "Кінәнін
қылмыстык-құқықтық түсінгі ойлау процестерінің сипатына ғана сәйкес емес -
оған еріктілік компоненті де кіреді, яғни "кінә-... процесс, ал процестің
өтуі кезінде қауіпті әрекетті жасауға шешім қабылданады"[13].
Кінәнің қылмыстық-құқықтық принципіне және зандық анықтамасына сәйкес,
кінә - қылмысты әрекетгің немесе әрекетсіздіктің ажырамайтын бөлігі және
кез келген қылмыс құрамының міндетті белгісі. Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 19, 22- және өзге де баптарында, өзге нормативті
актілерінде аталғанмен, бұлардың ешқайсысында кінәнің анықтамасы жоқ.
Сондықтан жауаптылыққа тартудағы субъективтік қабілеттілікте кінәнің маңызы
мен мәнін есепке ала отырып заңға кінәнің түсінгінің анықтамасын енгізуге
болар еді...
Мысалы мынадай редакцияда: Кінә — қылмыстық заңмен қарастыръшған,
соттың шешімімен мемлекеттің атынан әшкереленетін, сәйкес нысандарымен анық-
талатын, адамның өзінің қоғамдық қауіпті әрекетіне (әрекетсіздігіне) және
олардың қорытындыларына деген психикалық қатынасы.
Бұл анықтама қылмыстық құқык бойынша кінәнің психикалық мазмұнын,
әлеуметтік саяси мәнін де ашып берер еді.
Сонымен, ең алдымен, біз кінәні субъектінің психикалық қатынасы
ретінде ажыратып алуымыз керек, яғни кінә-бұл адамның жасаған қылмысында
көрсетілген қасақаналық немесе абайсыздық. Қасақаналық немесе абайсыздық
белгілі бір ниеттердің негізінде туады да белгілі бір мақсаттарға
бағыттайтын әрекеттерді кездейді. Бұдан шығатын қорытынды: ниет, мақсат
және эмоция кінәні құрайтын психикалық қатынастың міндетті компоненттері.
Бұл психологиялық элементтердің әрқайсысының өзінің әртүрлі зандық мәні
бар. Мысалы, мақсатты алайық, қылмыстық зардаптарға жету мақсаты — тікелей
қасақаналықтың белгісі, ал құрамның шегінен тыс қорытындыларға бағытталған
мақсат қасақаналықтың бағыггылығын, ниет пен эмоция қасақаналықтың
мазмұнын көрсетеді және т.б. Яғни кінәнің мазмұнына ретіннің бәрі оның
нысандарына, нысандарының заңдағы аныктамаларына өз әсерін тигізе бермейді.
Сондықтанда қылмыстың субъективтік жағының аракатынасын зерттегенде кінәнің
мазмұнын оның нысандарымен шатастырмауымыз керек.
Сонымен қатар кінәнің мазмұнына тек қоғам жақтырмайтын психологиялық
кезеңдер ғана кіреді деушілермен де келісуге болмайды. Өйткені, адам
қылмысты іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарын ұғынып түрып қоғамға
қауіпті емес ниеттерге байланысты қылмыс істеуі мүмкін, бұл субъектінің
кінәсінің аздығын білдіреді, жауаптылыққа немесе жазаға тартуда өз әсерін
тигізеді. Менің ойымша, кінә-қылмыстың субъективтік жағы болып табылады да,
екеуінің түсінгі бірдей, ал қылмыстық құрам белгілеріне кінәнің мазмұнын
ашатын қасақаналық пен абайсыздыққа қоса ниет, мақсат, эмоция да кіреді. Ал
ниет, мақсат және эмоцияны кінәмен бірдей қылмыстың субъективтік жағының
негізгі белгілеріне жатқызатындардың бірі — А.И. Рарог кінә мен қылмыстың
субъективтік жағын үйлестіру кінөнің заңдық анықтамасына сай емес деп кесіп
айтады[14]. Шынында да, біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 19-бабының 3 бөлігінде де "касақана немесе абайсызда әрекет
жасаған адам қылмысқа кінәлі деп танылады" делінген. Занда кінә қасақаналық
пен абайсыздықтан туатын түсінік ретінде ғана көрінеді. Сол сияқты шет
елдік қылмыстық заңдылықтарда да туынды түсінік ретіндегі кінәнің
анықтамасы берілмеген. Ал кейбір шетелдік Қылмыстық кодекстерде кінә туынды
түсінік ретінде ғана көрсетілген. Мысалы, Болгариянъщ Қылмыстық кодексінің
ІІ-бабыңда (1) "Қоғамдық қауіпті әрекет кінәлі деп танылады, егер ол
қасақана немесе абайсызда жасалса" делінген. Әрі қарай заң шығарушы кінәнің
бұл нысандарының түсінігін анықтайды. Өзге Қылмыстық кодекстерде кінәнің
екі нысанының белгілерін нақты анықтамай, тек осы екі нысанының
танылатындығы айтылған. Мысалы, Испанияның Қылмыстық кодексінің 10-бабына
сәйкес қасақаналық немесе абайсыздықпен жасалған заңға сәйкес жазаланатын
әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс немесе теріс қылық болып табылады".
ФРГ-ның Қылмыстық кодексінің 15-параграфы бойынша "тек қасақана әрекет қана
жазалауға жатады, егер заң абайсызда өрекет үшін тікелей жаза
қарастырмаса". Ең аяғы, кейбір Қълмыстық кодекстердің Жалпы бөлімінде кінә
немесе оның нысандары жөнінде ешқандай көрсеткіштер жоқ. (Мысалы,
Францияның Қылмыстық кодексінде).
Сонымен бұл қылмыстық зандылықтардағы кінәнің анықтамасында, егер
ондай анықтама болса, қасақаналық пен абайсыздықтан өзге психологиялық
кезеҢдер кіргізілмеген. Алайда, бұл өзге психологиялық кезендер кінәнің
мазмұнына кірмейді, олар кінәнің шегінің сыртында жатыр деген сөз емес.
Заң шығарушының кінәнің анықтамасына ниет, мақсат және эмоцияны
кіргізбеуі психикалық қызметтің бұл компоненттері тек қылмысқа ғана емес,
адамның кез келген әрекетіне тән екендігіне негізделген.
Кінәнің "мазмұны" және "нысаны" деген категориялардың қылмыстық
жауаптылыққа әсері әртүрлі. Егер кінәнің мазмұны кінәнің барлық белгілерін
бейнелейтін категория болса, кінәнің нысаны — бұл сол кінәнің белгілерінің
өзара ішкі байланысын және сыртқы жағдайлармен байланысын бейнелейтін
категория.
Кінә, адамның өз іс-әрекетіне және оның қоры-тындыларына деген қоғам
әшкерелейтін психикалық қатынасы болып табылатындықтан, оның мазмұнына
әшкерелеуге негіз болған және әшкерелеу дәрежесін анықтауға мүмкіндік
беретін психикалық қатынастың барлық компоненттері міндетті түрде кіру
керек шығар?.. Сондықтан кінәнің нысандарын қасақаналық және абайсыздықты
анықтай отырып, заң шығарушы (Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 20-21 баптары) өзара және сыртқы жағдайлармен байланысы кінәнің
бар болуына қажет және жеткілікті, және оларсыз қылмыстық жауаптылықтың
болуы мүмкін емес компоненттерді (психикалық қызметтің компоненттері) ғана
көрсетеді. Осылайша, кінәнің функционалдық ролі қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негіздерін анықтаумен бекітіледі, ал сана мен еріктің
түзілуіне, адамның мінез-құлығын реттеуге және кінәнің дәрежесін аныктауға
әсер ететін компоненттер кінәнің нысандарынын жалпы анықтамасына
енгізілмейді, бірақ сот тәжірибесінде есепке алынады.
Сонымен ниет, мақсат және эмоция кінәнің психологиялық мазмұнының
міндетті белгілеріне жатады, және оларды барлық жағдайларда - касақана
қылмыс жасағанда да, абайсызда қылмыс жасағанда да анықтау керек. Бұл
белгілерді кінәнің шегінен шығарып тастау оларды ескермеуге, кінәнің нақты
нысанын анықтауда, кінәнің әлеуметтік-саяси мазмұнын анықтауда, кінәлінің
жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтауда, қылмысты әрекетті тұғызған
себептер мен жағдайларды анықтауда кері әсерін тигізеді. Ниетті, мақсатты,
эмоцияны анықтамай, кінәнің дәрежесін анықтау, жауаптылықты және жазаны
жекелеу мүмкін емес.
Кінә - психикалық қатынас ретінде. Кінәні қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негізі ретінде дұрыс түсінудің қажетті алғы шартына оның
психологиялық мазмұнын, яғни адамның өз іс-әрекетіне және оның
қорытындыларына деген қатынасын сипаттай отырып, оның мінез-құлқын
анықтайтын және нысанаға қоятын психикалық ниеттерді анықтап алу жатады.
Психикалық қатынас түсінгі заңдық түсінік емес, ол жеке адам
психологиясы пәніне кіретін түсінік. Сондықтан қылмыстық құқық ғылымында
психикалық қатынас түсінгінің мазмұны психология ғылымының зерттеген
категорияларына, ережелеріне сүйене анықталады.
Психологияда адамға тән психикалық құбылыстардың негізгі төрт
нысанасын беліп көрсетеді: психикалық процесстер, психикалық ахуалдар,
психикалық қатынастар және адамның жеке басының психикалық қасиеттері.
Психикалық процестер дегеніміз - адамның сыртқы өмірмен қарым-
қатынасындағы психикалық қызметінің өзгерістерінің кезектесіп түруы,
ойлаудан бастап қөзғалып реакция беруге дейін (сөзіну, түйсік, ес және
ойлау). Псикалық ахуал дегеніміз - процесс дамып отыратын жалпы
гакционалдық деңгейі (шаршау, енжарлық және т.б ). Адамның өзіне тән
психикалық белгілер дегеніміз - адамның қызметінің, хал ахуалының,
қатынасының қасиеттері (темперамент, мінез, ерік және т,б. )[15].
Ал психикалық қатынастарға келетін болсақ, оның мынандай белгілерін
атауға болады. 1) қатынастардың таңдамалылығы, бұның арқасында реакцияның
кұші мен сыйпатының ерекшеліктері пәннің мазмұныка және оның сол адам үшін
маңыздылығына байланысты болады; 2) қатынастардың белсенділігі, мұның
арқасында қатынас қозғалыспен іске асырылады; 3) қатынастардың біртұтас
жеке дарадыш, яғни қатынас бұкіл жеке адамның өзінің әсері, тек оның
белгілі бір жақтарының ғана емес; 4) қатынастардың саналы түрде болуы, яғни
адам өзінің объективтік негіздеріне және субъективтік ниеттеріне, өзінің
міядеттеріне (осы қатынастан туатын), осылармен байланысты өзінің
жауапкершілігіне жауап бере алады және бұларды өз әрекеттерінде көрсетеді.
Қылмыстық құқықты тек қылмысты жасауға себепші болған және сол
қылмыста көрінген психикалық қатынастар ғана қызықтырады. Міне, кінә деп
аталатын психикалық қатынастың шегін анықтайды: ол қоғамдық қауіпті іс-
әрекетке және оның қоғамдық қауіпті зардаптарына деген қатынасымен
шектеледі,
Психикалық қатынас, өзге қатынастар сияқты, белгілі бір байланыс — бұл
субъекті мен объектінің байланысы. Адамның өз қатынастарын ұғыну қабілеті
бар, мұндай қабілеттілік саналы мақсатты алға қоюда және оған жетуде
көрінеді. Бұл психикалық қатынастың белсенділігі оның тандамалылық
сипатынан туады, ал тандамалылық сипаты қатынастың пәнінің мазмұнына және
қатысушы адамға деген маңыздылығына байланысты.
Қылмыстық актінің құрылымында субъектінің объектіге деген қатынасы
нақты айқындалады және қоғамдық қауіпті әрекетке, қоғамдық қауіпті
зардаптарға деген психикалық қатынастық көлемінде анықталады. Бұл,
біріншіден, психикалық қатынас уақыттың ағымымен дамитын процесс екенін;
екіншіден, бұл қатынас жасау алдында және жасау процесіңде болатын қатынас
екенін; үшіншіден, бұл кеңістікте болатын қатынас екенін, яғни катынастын
кұші қоғамдық қауіпті әрекетпен, амдық кауіпті зардалтармен, қылмыстық
заңның ноомаларымен шектелетіндігін көрсетеді.
Кез келген психологиялық актіге әртүрлі дәрежеде кіретін үш компонент
бар - интеллектуалдық (танымдық), епікгілікжәне эмоционалдық (сезімдік).
Өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып тұратын
біртұтас психикалық катынастың әртүрлі жақтары болып табылады. Бұл
кезендердің әрқайсысының - мазмұнын терең түсіну үшін жеке-жеке шартты
түрде теоретикалық талдауда ғана бөліп қарастыруға болады. Бұған адамның
мінез-құлқының процесі кезінде өтетін этаптары мен онъщ психикалық
қызметінің құрылымына қарап кез жеткізуге болады.
Қасақана және абасыздықтағы қылмыстық актінің психологиялық
механизмдері негізінде әртүрлі екенін есепке алғанның өзінде қылмыстық
құқық теориясында кінә іс-әрекетке деген психикалық қатынас ретінде жеке
бастың психикасының әртүрлі салаларына жататын түсініктерде қарастырылады:
сананың элементгері ретінде және еріктің элементтері ретінде[17].
Психологиялық түрғысынан алып қарағанда кінә дегеніміз — қылмыс жасаған
адамның санасында негізгі психологиялық компоненттермен ұйлесе өтетін
психологиялық процесс18. Адамның қоғамға пайдалы қызметі де, зиянды қызметі
де оның материалдық қажеттіліктерінен және рухани қажеттіліктерінен туады,
ал ол қажеттіліктер өз кезегінде өмір сүру жағдайларынан туады. Осы
қажеттіліктерге сәйкес белгілі бір қызығушылықтар, одан кейін бұл
қызығушылықтардың көлемінде ниеттер мен алға қойған мақсаттар пайда болады.
Мұны С. Л. Рубинштейн былай деп тұсіндіреді[16]: адамның кез келген әрекеті
белгілі бір ниеттерден туады және белгілі бір мақсаттарға
бағытталған, ол белгілі бір мәселені шешеді және адамның қоршаған ортаға
деген белгілі бір қатынасын көрсетеді. Сондықтан ниет пен мақсат жоғарыда
айтылған кінәнің ұш кезеңімен тұйісе отырып кінәнің мазмұнына кіреді.
Интеллектуалдық (танымдық) кезең. Ойлау адам санасъша дүниедегі
заттарды, олардың табиғатына тән шынайы белгілерін, олардың өзара қарым-
қатынастарын бейнелеп беретін психикалық процесс. Ойлау арқылы ақиқатгы
бейнелеудің ең жоғары нысанына жетуге болады. Ол — адам санасын, адамның
мінез-құлқының бағътгы реттеуші. Адамның ойлау қабілеті санамен қабаттасқан
ұғым емес, ол - сөзу, қабылдау, ес сияқты қарулардың біріне жатады. Сана да
ойлау сияқты адамның психикалъгк қатынасының интеллектуалдық компоненті
болыті табъілады. Осылайша адам өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін
ұғынуы және оның коғамдық қауіпті зардаптарының болуын алдын-ала білуі -
екеуі бірдей субъектінің қасақана қылмыс жасау кезіндегі психикалық
қатынасын интеллектуалдық жағынан көрсетеді.
Ойлаудың көмегімен, бұрынғы тәжірибелеріне сүйене отырып, адам өзі
кездескен жағдайдың (ситуацияның) деректік белгілерін дұрыс тұсіне алады,
өз мұқтаждаръщ қамтамасыз ету үшін алдына мақсат қояды. Бірақ адам өз
әрекеті немесе әрекетсіздігінің тек деректік белгілерін ұғынып қана
қоймайды, ол өз әрекеттерінің әлеуметтік мәнін, қоғамдық мәнін, қоғамның
саяси, моралъдық, құқықтық талаптарына сәйкестігін де түсінеді.
Әрекет немесе әрекетсіздіктің, оның корытындыларын жан-жақты ұғыну
анықтылық және дұрыстық дәрежесі жағынан әртүрлі болып келеді. Кез келген
әрекетті ұғынғанда анықтылық жағынан ол тура мәлімет пе, әлде мүмкін
мәлімет пе деген сұрақтардың арасында тербеліп түруы мүмкін. Ал дұрыстық
дәрежесіне қарай дұрыс па, әлде дұрыс емес, қате ме деген ұғымдардың
ортасында болуы мүмкін. Субъектінің әртүрлі жағдайларға интел-лектуалдық
қатынасы бірдей болмауы мүмкін; кейбір жағдайлар анық, кейбірі — болжамалы,
кейбірі дұрыс, кейбіреулері — жартылай қате немесе тұгелдей қате болуъі да
мүмкін. Тіпті кейде субъект қайсыбір жағдайларды ұғынбауы да мүмкін, мұндай
жағдайда адамның оны ұғыну мүмкіндігі болды ма, жоқ па деғен сауал туады.
Жағдайда дер кезінде түсіну мүмкіңдігіне қажетті шарттардың өзіне мыналар
жатады: біріншіден, осы жағдайлардың өзі мәлімет береді; екіншіден, осы
мәліметтерді ұғынуға субъектіге ештеңе кедергі жасамауы керек.
Адам санасына сыртқы дүниеден, өз организмінен үнемі мәліметтердің
үлкен тобы келіп түсіп жатады. Адам олардың ішінен өзіне қажеттілерін ғана
қабылдап, қалғанына көніл аудармауы ықтимал. Мұндай сараптау -саналы
түрдегісі де, санасыз түрдегісі де ол мәліметтің адамға маңыздылығына
байланысты жұреді. Белгілі психологтардың бірі - Н.Ф. Добрынин өз
еңбегінде, сананың белсенділігі - бұл ең бірінші сыртқы әсерлердің, содан
кейін бұрыннан қалыптасқан уақытша нервтік байланыс және ассоциациялардың
маңыздылығына, соңында адамның қылықтарының маңыздылығына тығыз байланысты
деп жазады [17].
Ерікті кезең. Ерік — сананың тәжірибелік жағы, яғни ол адамның өзінің
тәжірибелік қызметін реттеуде көрінеді. Мінез-құлықты ерікті түрде реттеу —
алдағы мақсатқа жету үшін немесе белсенділігі жою үшін саналы. түрде
жасалған әрекеттер.
Ерік күшінің арқасында адам өзінің мінез-құлқын бақылай алады, өз
әрекеттерін басқарады және өз әре-кеттерін әлеуметтік нормаларға бағындыра
алады, мақсатына жету жолындағы кедергілерден өте алады, өзін-өзі басқарады
және қоршаған ортаға сәйкестене алады. Ерік сананың тәжірибелік жағын
көрсететіндіктен, ол -адамның мінез-құлқын реттеуші қызметін атқарады.
Қылмыстық заңдылықта кінәнің еріктілік кезеңі:
1) зардаптардың болуын тілеу;
2) зардаптардың болуына саналы түрде жол беру және
3) зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңштектікпен болғызбау
мүмкіндігіне сенуін көрсету арқылы анықтайды (ҚР Қылмыстық кодексінің 20,
21-баптары).
Осылайша еріктіліктің пәні - әрқашан қоғамдық қауіпті зардап, ал
кінәнің әртүрлі нысандары зардаптарға деген ерікті катыңастардың әртүрлі
жолдары ретщде көрсетіледі. Алайда қылмыскердің өзі жасаған қылмысына
дегең ерікті қатынасын оның тек қоғамдық қауіпті зардалтарға деген қатынасы
деп түсінуге болмайды. Бұлай деп қарасақ қоғамдық қауіпті зардаптың өзі
ерікті кезеңнен айырылған болар еді. Бұл мәселеде де, өзге жағдайлардағы
сияқты шынайы психикалық қатынастың мазмұнын, заң шығару-шы оған анықтама
беру үшін көрсеткен белгілермен және кінәнің нысандарының түрлерімен
шатастыруга болмайды. Сондықтан кейбір авторлардың тек қасақана қылмыс қана
еріктілікпен жасалады деген ойларына қосылуға болмайды18.
Өйткені, ең біріншіден, адамның әрекеті немесе әрекетсіздігінің
(мақсатына жету құралы ретіндегі) қъілмысты болмаған кезде де еріктілік
мәні болады және субъектінің психикалық қатынасының ерікгілігін анықтайды.
Екіншіден, қоғамдық қауіпті зардап, тіпті ол кінәлінің әрекетінің мақсаты
болып табылмаған күнде де (жанама қасақаналықта немесе қылмыстық
менмендікте) бәрібір субъектінің ерікті актісіне кіреді, себебі әрекетті
жасау үшін немесе әрекетсіздікті жасау үшін шешім шығарғанда ерік қатысады.
Ал Қылмыстық немқұрайдылықта зардап көп жағдайда ерікті қылықтарынан болса
да субъектінің еркінің мазмұнына әсер етпейді, яғни қылмыс-тың еріктілік
мазмұны әрекет немесе әрекетсіздікке деген және зардапқа деген ерікті
қатынасымен жойылып кетеді. Үшіншіден, тіпті ерікті актінің мұлдем болмауы
(субъектінің бірдеңені ұмытып кетуі, жоғалтуы, ұйықтап калуы) белгілі бір
жағдайларда субъектінің психикалық қатынасын сипатгайды. Адам қоғамға
зардап тигізу үшін бағытталған өзінің психикалық қабілеттілігі үшін ғана
емес, осы зар-дапты жою үшін өз қабілеггіліктерін пайдаланбағаны үшін де
жауап береді. Бұлардың екеуі де адамның қоғам мұдделеріне деген белгілі бір
шалағай қатынасын білдіреді. Н.С. Таганцев айтқандай, ерік кінәліліктің
мәнін құрайды, өйткені кінәлілік бұл - еріктің жетіспеушілігін, ақаулығын
көрсетеді ...19.
Кейбір жағдайларда қылмыс жасаудың психологиялық себебі субъект
қажетті еріктілік көрсетпеуден де болады, мысалы, жүргізушінің сасқалақтап
дұрыс шешім таба алмай қалуы, дәрігердің дұрыс диагноз қоя алмауы мұндай
жағдайлардың барлығында қылмыстық жауаптылық туындайды. Эмоциялар (сезім,
долылык) бірінші - аяқ астынан пайда болған эмоциялық реакция ретінде
көрінеді, екінші - нервтік-психологиялық тонустың өзгеруінен көрінеді,
үшінші - белгілі бір объектіге деген эмоционалдық қаты-насқа байланысты
көрінеді. Осыған орай, эмоциялар қылмыс жасауда әртүрлі ролъ атқарады.
Біріншіден, қылмыс жасауда ол ниеттің ролін атқаруы мүмкін (махаббат
сөзімімен, қорқыныштан, қатігөздіктен, қызғаныштан қылмыс жасаған кезде).
Екіншіден, интеллекгуалды және эмоционалды кезеңдерге әсер ете отырып,
қылмыстың жасалуына да септігін тигізуі мүмкін. Үшіншіден, долылықтың
әсерінен эмоциялар қылмыстың өзін туғызуы мүмкін.
Кейбір әдебиеттерде, тіпті қылмыстық зақдылықта долылықтың (жан
күйзелісі немесе аффект) қылмыстық құқықтық маңызы ашылмаған. Мысалы.
долылық Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 98-бабын-дағы "жан
күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру" және 108-баптағы "денсаулыққа жан
күйзелісі (аффект) жағдайында зиян келтіруде" ғана қарастырылады. Ал А.И.
Рарог "долылықтың зандық мазмұны тек осындай қылмыстармен ғана шектеледі"
деп жазады[20]. Бірақ жан күйзелісі жағ-дайындағы адам әртүрлі қылмыстарды
жасауы мүмкін ғой. Мысалы, өйел зорлау, жала жабу, қорлау және т.б.
Қорыта келгенде, заң шығарушы кінәнің анықтамасын бекіткенде
эмоционалдық компонетті кіргізбеуі психология ғылымының кез келген
психикалық процесте эмоциялар болады деген маңызды ережелеріне қарсы
келетін қорытындылар жасауға негіз бермейді[21]. Мысалы, бұл жөнде А.И.
Рарогтың эмоцияға айыпкердің өзінің қылмыстық іс-әрекетіне деген психикалық
қатынасының элементі болып табылмайды деген пікірімен келісуге болмайды.
Эмоциялар психикалық процесстің элемеңті ретінде адамдардың
психологиясының, кезқарастардың құрылуына қатысады. Сондықтан эмоциялар
субъектінің қоғамдық қауіпті іс-ерекетіне және олардың қоры-тындыларына
деген психикалық қатынасының мазмұнына кіреді. Осылайша эмоциялар қылмыстың
ниетінің бекітілуіне көмек көрсетеді, қылмысты әрекетгің еріктілік бағытын
туғызады және белсенді етеді. Сондықтаң қылмыс жасауға байланысты
психикалық процестің белгілерінен эмоционалдық компонентті алып тастау
заңсыздық болар еді.
Қылмыстар өзінің психологиялық механизмі жағынан алуан түрлі болып
келеді және осы әр механизмде интеллектуалдық, еріктілік жәяе эмоционаддық
кезендер әртүрлі ролъ атқарады. Қылмыстардың әрбір адамның саналы саналы
түрдегі ерікті қылығы ретіндегі психологиялық механизмі мынандай деп жазады
П.С. Дагелъ және Д.П. Котов: адамның мінез-құлқы оның сұранысынан,
бірдеңенің қажеттілігінен пайда болады. Бұл сұраныстарды (қажеттіліктерді)
олар үшке бөледі : "1) органикалык немесе биологиялық қажетгілік (мысалы,
тамак ішу, жылуды қалауы, жыныстық қажеттілік); 2) рухани қажеттілік
(мысалы, мәдени қажеттілік); 3) әлеуметтік қажеттіліктер, яғни адамдардың
арасында болатын коғамдық қатынастардан пайда болатын қажеттіліктер
(мысалы, бір-бірімен сөйлесу қажеттілігі). Бұл кажет-тіліктер қалыпты
қажеттіліктерге жатады, ал енді сонымен қатар адамда қалыпты емес, бұзылған
қажеттіліктер болуы мүмкін"[22], мысалы, ішімдікті, есірткі заттарды қажет
ету. Қажеттіліктерге үнемі теріс баға бере алмаймыз, олардъі қолдамаймыз,
егер ол қажеттіліктер қоғамдық қауіпті әдістер арқътлы қанағаттандырылса.
Қажеттіліктердің негізінде адамның санасында бірдеңелерге қызығушылык,
құлшыну пайда болады. Ал осы қызығу, кұлшынудыІ ұғынудан және өзінің
қажеттілігін қанағаттандыратын объектіні танып білуден мінез-құлықтың ниеті
және мақсаты пайда болады. Пайда болған ниетті басшылыққа ала отырып,
субъект белгілі бір мақсатқа жетуді кездейді. Бірак адам санасында әртүрлі
ниеттер, қажеттілігін канағаттандырудың бірнеше жолдары және сол жолдарға
кедергі келтіретін ниеттер де болуы мүмкін (қорқу, зардаптардың болуын
тілемеу). Осы ниеттердің барлығын бағалай отырып субъекті ішіндегі біреуін
тандап алады және сонын негізінде әрекет етуге шешімге келеді, сол шешімнің
ерекшелігіне байланысты қылмыс; қасақаналық немесе қылмыстық абайсыздық
туады, бірақ та олар өлі кінәнің нысаны болып табылмайды, себебі белгілі
бір қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікте бейнеленген жоқ. Келесі
кезеңге сол шешімді орындауға дайындық, ең соңғысына орындау жатады.
Бірақ келтірілген схема барлық қылмыстарға тән емес, қылмыс жасаудың
психологиялық мазмұны бұдан да қарапайым немесе бұдан да кұрделі болуы
мүмкін.
Қылмыс көп жағдайларда адамның мінез-құлқының саналы ерікті актісі
болып керінгенмен, кейбір жағдайларда өзгеше болуы әбден мүмкін. Кейде адам
ұмыту немесе сасқалақтаудъщ арқасыңца өз іс-әрекетін ұғынбауы да мүмкін.
Кейде қылмыс қызбалықтан импулъсивті түрде жасалуы мүмкін. Ал кейбір
жағдайларда адам физиологиялық мас күйінде болса, кұшті физиологиялық
долылықтың арқасында немесе автоматизмнің арқасында жасалғандықтан саналы
ерікті бақылаудан айырылуы мүмкін. Алайда, қылмыс саналы ерікті бақылаудан
айырылған барлық жағдайларда субъектінің ерік үшін қолдануға мүмкіндігі
және өзінің мінез-құлығын реттеуге кабілеггігі болады, міне, сондықтан, ол
істеген ісі үшін жауапты.
Кінәнің мазмұны - бұл кінәнің белгілерін неғұрлым көрсететін
категориялардың бірі. Кінәнің мазмұнын анықтау субъектінің іс-әрекетіндегі
кінәні анықтау үшін де қажет. Кінә дегеніміздің өзі - субъектінің белгілі
бір қылмыстық іс-әрекетінде көрсеткен психикалық қатынасы десек, кінәнің
мазмұны дегеніміз — сана, ерік, сөзім, ниет және мақсат сияқты психикалық
элементтердің жиынтығы, ал психикалық қатынас та осы элементтерден құралады
емес пе. Алайда бұл аталған элементтер барлық жағдайда кінәнің мазмұнына
кіре бермейді. Олар кінәнің мазмұнын құрайды, егер олар немесе оларда
қылмыстың объективті белгілерІ бейнеленсе және субъектінің бұл белгілерге
деген белгілі бір қатынасын білдірсе. Осъшайша қылмыстың объективті
белгілерін бейнелейтін және адам-ның бұл белгілерге деген белгілі бір
қатынасын білдіретін психикалық элементтердің жиынтығы кінәнің мазмұны
болып табылады. Нақты кінәнің мазмұны - бұл нақты бір қылмыстағы
қасақаналықтың немесе абайсыздықтың мазмұны.
Заң әдебиеттерінде кейде кінәнің мазмұнын кінәнің нысаңдарымен және
кінәнің мәнімен біріктіріп, кінәнің мазмұнының қылмыстың объективті
белгілерімен бай-ланысын жоққа шығаратын пікірлер кездеседі[23]. Сонымен
қатар А.И. Рарог өз еңбегінде кінәнің мазмұнына ниет және мақсат сияқты
психикалық элементтерді кіргізбейді.
Қылмыс жасағанда көптеген алуан түрлі жағдайлар адамның санасымен
қамтылады. Алайда кінәнің маз-мұнына тек қана жазаға тартуға қажетті және
жазаның дәрежесіне әсер ететін қылмыстың объективтік жағдай-ларының
психикалық бейнеленуі кіреді. Сонымен кінә-нің мазмұны нақты қъшмыстық
құрамда кінәнің нысан-дарына және өзге де қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне (ниет, мақсат), қылмыстың объективтік белгі-леріне, ауырлататын
және жеңілдететін жағдайларға (субъектінің психикалық қатынасында
бейнеленген) сілтеу жолымен анықталады.
Ю.А.Демидов кінәнің мазмұнын құрамның белгілері болып табылатын
қылмыстың объективті белгілерінің бейнелеуімен шектейді. Ал, А.И. Рарог
қылмыс құрамы болып табылмайтын жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
жағдайлардың бейнеленуін кінәнің маз-мұнына кіргізу дұрыс емес деп жазады.
Шынында да, қылмыс құрамының белгілері болып табылмайтын жеңілдететін
және ауырлататын жағдайлардың адамның психикалық қатъгаасында бейнеленуін
кінәнің мазмұнына кіргізу заңцы ма деген сұрақ тууы мүмкін. Мұндай
жағдайлардың бейнеленуі қылмысты топтастыруда әсер етпесе де кінәнің
дәрежесіне әсер ететіндіктен, кінәнің мазмұнына кіредІ. Абайсыздықпен
немесе қасақаналықпен қамтылмаған ауырлататын жағдайды кіргізуге болмайды,
өйткені бұл объективті айыптауға, яғни кінәлілік приципін бұзуға әкеліп
соғатын еді. Және де ол жағдай субъектінің жауатылығын жеңілдете алмайды
және мұндай субъектіге байланысты емес объективтік жағдайлар оның санасымен
де қамтылған жоқ. В.Н. Кудрявцев пәтерді тонау мақсатымен терезені шаққан
қылмыскер ішінде газдан уланып жатқан баланы өлімнен құтқарып қалатын
мысалды карай отырып, былай деп әділетті түрде көрсетеді: "Оның
әрекеттерінің объективті пайдасы (баланы тұншығудан қорғау) ол адамның
жауаптылығы жөніндегі мәселе туралы шешім қабылдағанда объективті
белгілерге емес, субъективті белгілерге қарай есепке алынуы мүмкін емес,
өйткені айыпкер өз әрекетінің бұл (пайдалы) жақтары болатыны туралы білген
жок," [24].
Әдебиеттерде "кінәнің көлемі" деген өзге бір термин кездеседі. Бұл
терминді енгізушілер "кінәнің көлемі" деп субъектінің қылмысты істеу орнын,
уақытын, әдістерін ұғынуын немесе ұғыну мүмкіндігін айтады. И.Г.
Филановскийдің ойынша, бұл белгілер қасақаналықпен немесе абайсыздықпен
қамтылмайды, өйткені кінәнің нысандары субъекгінің тек қана қоғамдық
қауіпті зардаптарға деген қатынасын ғана біддіреді. Жалпы "кінәнің көлемі"
деген терминді түсіндіруде олар кінәнің мазмұнының түсінгі мен кінәнің
нысанының түсінгін алмастырып жібереді[25].
Мысалы Ф.Г. Гилязев "кінәнің нысаны, мазмұны және көлемі кінәнің
әртүрлі аспектілерін сипаттайды" деп жазады да, әрі қарай кінәнің мазмұны
және кінәнің келемі деген түсініктерді бір түсінік ретінде қарастырады[24].
Сондықтан кінәнің мазмұны дегеніміз — психикалық элементтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы
9
2-Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі 12
2.2 Қасақаналық және оның түрлері 31
2.3 Абайсыздық және оның түрлері 38
3-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері
және кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және мақсат 47
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін қылмыстар 49
3.3 Қате және оның маңызы
51
Қорытынды
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
КІРІСПЕ
Қылмыс құрамының негізгі элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік
жағы кез келген қылмыстық іс-әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың
құрамын анықтауда маңызы ерекше болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып
табылатын қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен
белгіленген объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп
түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері
деп аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің
жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші
бір қылмыстан ажыратылады.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.
Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә
қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық
заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес
нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне
және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағы-ның көрінісі болып
табылады..
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарауда қылмыстың субъективтік жағының жалпы сипаттамасына
тоқталдық.
2-тарауда қылмыстық құқықтағы кінәнің түсінігіне және түрлеріне
тоқталдық.
3-тарауда қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілеріне
тоқталдық.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар жоғын
анықтау үшін, істелген қылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының көптеген
қаулыларында қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын, кінәнің нысандарының,
қылмыстық қаскүнемділік пен арам ниеттің және оның мақсатының мазмұны мен
бағытын терең зерттеуді талап етеді.
Сонымен қатар дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-
құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандық.
Осы дипломдық жұмысты жазудың негізгі мақсаттарының бірі қылмыстық
құқықта қылмыстың субъективтік жағын ғылыми теориялық жағынан талдау
болып табылады. Қылмыстың субъективтік жағын зерттеу қылмыстық құқықта
қылмыстық іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1-Тарау. Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Кез келген қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік – бұл тек дененің
қимылының болмауы ғана емес, ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның
өзге де мүшелеріне деген қатынасы. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады, яғни адамның өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зардаптарын ұғынуы немесе ұғынбауы, оларға деген ерікті қатынасы,
қылмыс жасау кезіндегі субъектінің басшылыққа алатын ниеттері, алдына
қойған мақсаттары, сол кездегі сезімдері-бұлардың бәрі қылмыстың
субъективтік жағын құрайды. Қылмыстың субъективтік жағы қылмыстың ішкі мәні
болып табылады[1].
Субективтік жақ термині қылмыстық заңда қолданылмайды. Алайда,
заңшығарушы оның мәнін кінә, ниет, мақсат ұғымдары арқылы ашады. Осы
аталған ұғымдардың әрқайсысы қылмыстың психикалық мәнін әр жағынан
сипаттайды.
Кінә адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті іс әрекетіне деген психикалық
қатынасын білдіре отырып, кез-келген қылмыс құрамының міндетті және негізгі
белгісі болып табылады. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінуі
мүмкін. Алайда, кінәлі адам жауап бермейді. Бұл сұрақтарға жауапты қылмыс
қүрамының факулътативиі белгілері болып табылатын қылмыстың ниеті мен
мақсаты береді. Ниет бұл адамды қылмыс жасауға итермелейтін ішкі сезім. Ал,
мақсат бұл қылмыс жасаушы адамның қылмыс жасау арқылы қол жеткізуге
ұмтылатын нәтижесі. Қылмыстың ниеті мен мақсаты қылмыстық заң
диспозициясында тікелей көрсетілген жағдайларда қылмыс құрамының міндетті
белгілерінің қатарына қосылады.[2].
Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 237-бабындағы бандитизм құрамының
субективтік жағының міндетті белгісі болып азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсаты табылады.
Қылмыстың субъективтік жағында эмоцияналдық жағдайлар да ерекше орын
алады. Заңшығарушы бұл жағдайда қылмыс құрамының белгілерін қоспайды.
Дегенмен, Қылмыстық Кодекстің 98-бабы жан күйзелісі жағдайында адам
өлтіру, Қылмыстық Кодексінің 108-бабы денсаулыққа жан күйзеліс жағдайында
зиян келтіру қылмыстарында жәбірленушінің заңсыз әрекеттері тарапынан
туындаған терең эмоционалдық жағдай жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
жай ретінде қарастырылады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің кейбір баптарында субъективтік
жақтың белгілері тікелей көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 103-бабы
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру немесе Қылмыстық Кодекстің 101-
бабы адамға абайсызда қаза келтіру қылмыстары.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық-құқықтық маңызы ерекше. Ең
алдымен, қылмыстың субъективтік жағының барлық белгілерін нақты анықтау
қоғамға қауіпті іс әрекетті дұрыс саралаудың қажетті алғы шарты болып
табылады.
Екіншіден, объективті белгілері бойынша бір біріне ұқсас қылмыстарды
ажырату кезінде субъективтік жақтың белгілері негізге алынады. Мысалы,
Қылмыстық Кодекстің 187-бабы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру және 188-бабы бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру
қылмыстары тек кінәнің нысандары бойынша ғана ажыратылады.
Үшіншіден, қылмыстың субъективтік жағы белгілі бір шамада қылмыстық іс
әрекеттің және оны жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайды.
Мысалы, алдын-ала жан жақты дайындалып жасалған қылмыс кенеттен пайда
болған жан күйзелісі жағдайында жасалған қылмысқа қарағанда жоғары
қауіптілік дәрежесімен ерекшеленеді.
Сонымен, субъективтік жақты дұрыс анықтаудың қылмысты саралау және
жазаны жеке даралау кезінде құқықтық мағынасы едәуір. Сондай\ақ,
субъективтік жақ қылмыстық құқықтың заңдылық, кінәлі жауаптылық, ізгілік,
әділеттілік сияқты қағидаларын сақтаудың қажетті шарты болып табылады.
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса ,
субъективті жағы оның ішкі сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған
қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның
қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып өткендей,
қылмыстың кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне ( әрекетіне немесе әрекетсіздігіне ) және оның қасақаналық
немесе абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық, белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы къілмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Аталып өткен қылмыстың субъективтік жағының осы белгілерінің зандылық
маңызы біркелкі емес, керісінше әр түрлі. Кінә кез келген қылмыс құрамының
субъективтік жағының міндетгі белгісі болып табылады. Кінәсіз қылмыстың
құрамы болмайды. Мұның езі кінәсіз жағдайда қылмыстык, жауаптылық туралы
сез болуы мүмкін емес дегенді білдірді. Қылмыстық ниет және мақсат, кінәға
карағанда, кейбір құрамдар үшін занда көрсетілген реттерде қажетті белгі
болады. Ал олай болмаған жағдайларда, ниет пен мақсат қылмыс кұрамының
факулътативті белгісі ғана болып саналады.
Істелмекші болған кылмыс жөніндегі абыржу, өкініш білдіру немесе
жазадан қорқу психологиялық әрекеттің элементтері болып табылмайды,
сондықтан ол қылмыстың субъективтік белгісіне жатпайды.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері — кінәні, ниет пен мақсатты
дұрыс анықтаудың маңызы мынада: біріншіден, қылмыстық жауаптылық негізінің
құрамдас бөлігі ретінде ол кылмысты қылмыс болып табылмайтын іс-әрекеттен
ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективтік жағы
объективтік жағынан өзара ұқсас құрамдарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік
туғызады. Үшіншіден, қыл-мыстың субъективтік жағының мазмұны істелген
қылмыстың, сондай-ақ оны істеген адамның қоғамға қауіптілік дәрежесінің
деңгейін анықтауға себеп болады. Мұның өзі жауаптылықтың негізділігін және
мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күйінің кінәдан айырмашылығы – олар қылмыс құрамының қажетті белгілері
болып табылмайды.
Заң шығарушы оларды барлығы емес, тек кейбір қылмыстардың ғана
құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмаған күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде,
жазаның тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды.
Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинский әр түрлі адамдардың
қылығын бағалау үшін бірдей тәсіл қолдануға мүлдем қарсы. Тұлғалар сансыз
және алуан түрлі... Сондықтан біреудің тұлғасын басқаның тұлғасына
шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол бәрібір ешқашан дәл келмейді, бәрібір
одан өзгешелігі болады дейді ол. Яғни, қылмыстың субъективті жағын
бағалауға біркелкі келу өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.[3].
Сонымен қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар-
жоғын анықтау үшін, істелген кылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының пленумы көптеген қаулыларында қылмыстың субъективтік
жағының мазмұнын, кінәнің нысандарын, кылмыстық каскүнемдік пен арам
ниетгің және оның мақсатының мазмұны мен бағытын терең зерттеуді талап
етеді.[4].
2. Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі
маңызы
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда
жалпы бөлімінің нормалары бойынша толық және көлемде нақты қылмыс
құрамының белгілерін анықтау болып табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау
–бұл қылмысты дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын,
сонымен қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты
дұрыс дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы
дұрыс кезделмейді.
Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде ғана
нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде қателесу ауыр зардаптарға әкеліп
соғады ( негізсіз ауыр жаза тағайындау, ұзақ мерзімге бас бостандығынан
айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның іс-әрекетін бұзақылық үшін
қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б.1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз-бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық-құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелеу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлар мен толық танысу керек, өйткені қылмысты
дәрежелеудің өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің
сипатына, кінәлінің жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық
жауапқа тартылып отырған әрекетінің қандай жағдай да істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір – біріне барлық белгілері сай келетін
қоғамға қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз. Сондықтан
қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әр-бір жеке қылмыстың белгілерін білу
айырықша қажет болып табылады[5]. Мұны білу қылмысты бір-бірінен
ажыратуға, оларды бір –бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты
дәрежелегенде қате жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет.
Сонымен қатар қылмыс құрамының барлық элементтері бойынша шынайы
жағдайларды қылмыстық –құқықтық нормалармен салыстыру керек.
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың
объектісі мен объективтік жағын анықтау мен басталып, субъектісі мен
субъективтік жағын анықтаумен аяқталады.
Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған қандай да болмасын
қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық
іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады. Қылмыстық іс-әрекетті
дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық –құқықтық нормаға сәйкес қылмыс құрамы
бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс жүргізу құжаттарын, соның ішінде
сот үкімі мен айыптау қорытындысында көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған
тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға және жазалауға мүмкіншілік
беретін, қылмыстық- құқықтық нормаларды реттейтін қылмыстық заңның баптарын
дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу жүреді. Қылмыстық әрекетті
дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандай-да болмасын қылмыстық іс-әрекетке
сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда
соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу
үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық жағдайлар да қылмысты
дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық, тергеу және алдын-ала
анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық қуылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын-
алу және ескерту шаралары жасалынады.[6].
2-Тарау. Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі
Қылмыс, қоғамдық қауіпті әрекет бола тұрып, ол - мінез-кұлықтың сыртқы
көрінісі (әрекет немесе әрекетсіздік) және олар туғызған объективтік
тіршіліктегі өзгерістердің (қылмыстың объективтік жағы) ішкі белгілермен,
яғни адамның мінез құлығын туғызатын, реттейтін және бағыттайтын (қылмыстың
субъективтік жағы) психикалық процестсрмен тығыз байланысының
психофизикалық бірлігі болып табылады. Сонымен кез келген қылмыстық әрекет
немссе әрекетсіздік — бұл тек қана дененің қимылы немесе дене кимылының
болмауы емес ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның өзге де мүшелеріне
деген қатынасы деп түсіну керек. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады яғни адамның іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті
зардаптарын ұғынуы немссе ұғынбауы, оларға деген срікті қатынасы, қылмысты
жасау кезінде субъектінің басшылыққа алған ниеттері, алдына қойған
мақсаттары, сол кездегі сезімдері —бұлардың бәрі қылмыстың субъективтік
жақтарын кұрайды, яғни қылмыстың субъективтік жағы қылмыстъгң ішкі мәні
болып табылады. Сөйтіп, біздің пікірімізше, кінә қылмыстың субъективтік
жағына жатады, бірақ өкінішке орай, заң ғылымында кінә мен қылмыстың
субъективтік жағының арақатынасы жөніндегі пікірлер әртүрлі. Кейбір
авторлар кінә — қылмыстың субъективтік жағы болып табылады, яғни кінәнің
мазмұны қылмыстың субъективтік жағының мазмұнымен бара-бар деген ойды
қолдайды[7].
Өзге авторлар қылмыстың субъективтік жағына қасақаналық пен абайсыздық
нысанындағы — кінәмен қатар ниет, мақсат, эмоция сияқты өзге де психикалық
кезеңдер кіреді деп есептейді[8]. Бұл пікір көптсген қылмыстық кұқық
оқулықтарында келтірілген. Мұны қолдаушылар ниет, мақсат және эмоцияны
кінәнің мазмұнына кіргізу кінәнің заң жүзіндегі анықтамасының шегін
кеңейтіп жібереді[9], ал екіншіден, ниет пен мақсат әрқашанда әшкерелеуге
жататын болуы мүмкін емес, сондықтан олар кінәнің түсінгімен қамтылмайды
дейді[10].
Бұл бағыттардың қайсысы дұрыс деген сұраққа нақты жауап беру кінәнің
түсінігін терең зерттеуді қажет етеді. 40-50-жылдарда жарық көрген жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтардың көпшілігінде кінә - адамның өзінің
жасаған қылмысына деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы ретінде анықталады. Бұл анықтамамен кейбір ғалымдар
келіспеді, олардың ойынша кінәға мұндай анықтама беру оның таза формалъды-
психологиялық мәнін ғана ашады, ал таптық-саяси мәні ашылмаған.
Кінәнің түсінігі жөніндегі бұл пікірталастардын барысында кінәні
қылмысқа байланысты объективті және субъективті белгілерге, қылмысксрдің
жеке басына соттың берген бағасы ретінде түсіну теориясың (өзге сөзбсн
айтқанда, бұл теория соттың "мен сенің іс-әрекетіне берген бағам сенің
кінәң" дегенін білдіретін еді, мұндай теория, әрине, сот әділдігін
жұргізгенде көптеген әділетсіз шешім шығаруға әкелетіні сөзсіз) заң
ғылымының ғалымдары сол кезде-ақ жоққа шығарды, сөйтіп бұл теория қылмыстық
құқық ғылымында мұлдем жойылды. Кінә түсінгіне соңғы нүкте қойғысы келген
А.Я. Вышинский, кінә дегеніміз — "қылмысты жасаушы мен жасалған қылмыстың
объектісінің арасындағы себепті байланыс" деген пікір айтты[11]. Алайда,
жауаптылықтың негізі ретінде себспті байланысты тану кінәні анықтауда
біржақтылыққа әкелер еді, қорытындысында - объективті айыптауды жақтау
болып табылар еді, сондықтан бұл көзқарас ғалым-криминалистердің тарапынан
колдау таппады.
Соңғы жылдары да кінә мәселесі жөнінідегі пікірталастар толастаған
жоқ, солардың ішіндегі В.И. Ткаченконың "кінә адамның жасаған қылмысының
объективтік белгілеріне деген психикалық қатынасы ретінде анықтауға болар
еді" деген пөзициясы назар аударуға түрарлық[12]. Алайда, "Кінәнін
қылмыстык-құқықтық түсінгі ойлау процестерінің сипатына ғана сәйкес емес -
оған еріктілік компоненті де кіреді, яғни "кінә-... процесс, ал процестің
өтуі кезінде қауіпті әрекетті жасауға шешім қабылданады"[13].
Кінәнің қылмыстық-құқықтық принципіне және зандық анықтамасына сәйкес,
кінә - қылмысты әрекетгің немесе әрекетсіздіктің ажырамайтын бөлігі және
кез келген қылмыс құрамының міндетті белгісі. Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 19, 22- және өзге де баптарында, өзге нормативті
актілерінде аталғанмен, бұлардың ешқайсысында кінәнің анықтамасы жоқ.
Сондықтан жауаптылыққа тартудағы субъективтік қабілеттілікте кінәнің маңызы
мен мәнін есепке ала отырып заңға кінәнің түсінгінің анықтамасын енгізуге
болар еді...
Мысалы мынадай редакцияда: Кінә — қылмыстық заңмен қарастыръшған,
соттың шешімімен мемлекеттің атынан әшкереленетін, сәйкес нысандарымен анық-
талатын, адамның өзінің қоғамдық қауіпті әрекетіне (әрекетсіздігіне) және
олардың қорытындыларына деген психикалық қатынасы.
Бұл анықтама қылмыстық құқык бойынша кінәнің психикалық мазмұнын,
әлеуметтік саяси мәнін де ашып берер еді.
Сонымен, ең алдымен, біз кінәні субъектінің психикалық қатынасы
ретінде ажыратып алуымыз керек, яғни кінә-бұл адамның жасаған қылмысында
көрсетілген қасақаналық немесе абайсыздық. Қасақаналық немесе абайсыздық
белгілі бір ниеттердің негізінде туады да белгілі бір мақсаттарға
бағыттайтын әрекеттерді кездейді. Бұдан шығатын қорытынды: ниет, мақсат
және эмоция кінәні құрайтын психикалық қатынастың міндетті компоненттері.
Бұл психологиялық элементтердің әрқайсысының өзінің әртүрлі зандық мәні
бар. Мысалы, мақсатты алайық, қылмыстық зардаптарға жету мақсаты — тікелей
қасақаналықтың белгісі, ал құрамның шегінен тыс қорытындыларға бағытталған
мақсат қасақаналықтың бағыггылығын, ниет пен эмоция қасақаналықтың
мазмұнын көрсетеді және т.б. Яғни кінәнің мазмұнына ретіннің бәрі оның
нысандарына, нысандарының заңдағы аныктамаларына өз әсерін тигізе бермейді.
Сондықтанда қылмыстың субъективтік жағының аракатынасын зерттегенде кінәнің
мазмұнын оның нысандарымен шатастырмауымыз керек.
Сонымен қатар кінәнің мазмұнына тек қоғам жақтырмайтын психологиялық
кезеңдер ғана кіреді деушілермен де келісуге болмайды. Өйткені, адам
қылмысты іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарын ұғынып түрып қоғамға
қауіпті емес ниеттерге байланысты қылмыс істеуі мүмкін, бұл субъектінің
кінәсінің аздығын білдіреді, жауаптылыққа немесе жазаға тартуда өз әсерін
тигізеді. Менің ойымша, кінә-қылмыстың субъективтік жағы болып табылады да,
екеуінің түсінгі бірдей, ал қылмыстық құрам белгілеріне кінәнің мазмұнын
ашатын қасақаналық пен абайсыздыққа қоса ниет, мақсат, эмоция да кіреді. Ал
ниет, мақсат және эмоцияны кінәмен бірдей қылмыстың субъективтік жағының
негізгі белгілеріне жатқызатындардың бірі — А.И. Рарог кінә мен қылмыстың
субъективтік жағын үйлестіру кінөнің заңдық анықтамасына сай емес деп кесіп
айтады[14]. Шынында да, біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 19-бабының 3 бөлігінде де "касақана немесе абайсызда әрекет
жасаған адам қылмысқа кінәлі деп танылады" делінген. Занда кінә қасақаналық
пен абайсыздықтан туатын түсінік ретінде ғана көрінеді. Сол сияқты шет
елдік қылмыстық заңдылықтарда да туынды түсінік ретіндегі кінәнің
анықтамасы берілмеген. Ал кейбір шетелдік Қылмыстық кодекстерде кінә туынды
түсінік ретінде ғана көрсетілген. Мысалы, Болгариянъщ Қылмыстық кодексінің
ІІ-бабыңда (1) "Қоғамдық қауіпті әрекет кінәлі деп танылады, егер ол
қасақана немесе абайсызда жасалса" делінген. Әрі қарай заң шығарушы кінәнің
бұл нысандарының түсінігін анықтайды. Өзге Қылмыстық кодекстерде кінәнің
екі нысанының белгілерін нақты анықтамай, тек осы екі нысанының
танылатындығы айтылған. Мысалы, Испанияның Қылмыстық кодексінің 10-бабына
сәйкес қасақаналық немесе абайсыздықпен жасалған заңға сәйкес жазаланатын
әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс немесе теріс қылық болып табылады".
ФРГ-ның Қылмыстық кодексінің 15-параграфы бойынша "тек қасақана әрекет қана
жазалауға жатады, егер заң абайсызда өрекет үшін тікелей жаза
қарастырмаса". Ең аяғы, кейбір Қълмыстық кодекстердің Жалпы бөлімінде кінә
немесе оның нысандары жөнінде ешқандай көрсеткіштер жоқ. (Мысалы,
Францияның Қылмыстық кодексінде).
Сонымен бұл қылмыстық зандылықтардағы кінәнің анықтамасында, егер
ондай анықтама болса, қасақаналық пен абайсыздықтан өзге психологиялық
кезеҢдер кіргізілмеген. Алайда, бұл өзге психологиялық кезендер кінәнің
мазмұнына кірмейді, олар кінәнің шегінің сыртында жатыр деген сөз емес.
Заң шығарушының кінәнің анықтамасына ниет, мақсат және эмоцияны
кіргізбеуі психикалық қызметтің бұл компоненттері тек қылмысқа ғана емес,
адамның кез келген әрекетіне тән екендігіне негізделген.
Кінәнің "мазмұны" және "нысаны" деген категориялардың қылмыстық
жауаптылыққа әсері әртүрлі. Егер кінәнің мазмұны кінәнің барлық белгілерін
бейнелейтін категория болса, кінәнің нысаны — бұл сол кінәнің белгілерінің
өзара ішкі байланысын және сыртқы жағдайлармен байланысын бейнелейтін
категория.
Кінә, адамның өз іс-әрекетіне және оның қоры-тындыларына деген қоғам
әшкерелейтін психикалық қатынасы болып табылатындықтан, оның мазмұнына
әшкерелеуге негіз болған және әшкерелеу дәрежесін анықтауға мүмкіндік
беретін психикалық қатынастың барлық компоненттері міндетті түрде кіру
керек шығар?.. Сондықтан кінәнің нысандарын қасақаналық және абайсыздықты
анықтай отырып, заң шығарушы (Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 20-21 баптары) өзара және сыртқы жағдайлармен байланысы кінәнің
бар болуына қажет және жеткілікті, және оларсыз қылмыстық жауаптылықтың
болуы мүмкін емес компоненттерді (психикалық қызметтің компоненттері) ғана
көрсетеді. Осылайша, кінәнің функционалдық ролі қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негіздерін анықтаумен бекітіледі, ал сана мен еріктің
түзілуіне, адамның мінез-құлығын реттеуге және кінәнің дәрежесін аныктауға
әсер ететін компоненттер кінәнің нысандарынын жалпы анықтамасына
енгізілмейді, бірақ сот тәжірибесінде есепке алынады.
Сонымен ниет, мақсат және эмоция кінәнің психологиялық мазмұнының
міндетті белгілеріне жатады, және оларды барлық жағдайларда - касақана
қылмыс жасағанда да, абайсызда қылмыс жасағанда да анықтау керек. Бұл
белгілерді кінәнің шегінен шығарып тастау оларды ескермеуге, кінәнің нақты
нысанын анықтауда, кінәнің әлеуметтік-саяси мазмұнын анықтауда, кінәлінің
жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтауда, қылмысты әрекетті тұғызған
себептер мен жағдайларды анықтауда кері әсерін тигізеді. Ниетті, мақсатты,
эмоцияны анықтамай, кінәнің дәрежесін анықтау, жауаптылықты және жазаны
жекелеу мүмкін емес.
Кінә - психикалық қатынас ретінде. Кінәні қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негізі ретінде дұрыс түсінудің қажетті алғы шартына оның
психологиялық мазмұнын, яғни адамның өз іс-әрекетіне және оның
қорытындыларына деген қатынасын сипаттай отырып, оның мінез-құлқын
анықтайтын және нысанаға қоятын психикалық ниеттерді анықтап алу жатады.
Психикалық қатынас түсінгі заңдық түсінік емес, ол жеке адам
психологиясы пәніне кіретін түсінік. Сондықтан қылмыстық құқық ғылымында
психикалық қатынас түсінгінің мазмұны психология ғылымының зерттеген
категорияларына, ережелеріне сүйене анықталады.
Психологияда адамға тән психикалық құбылыстардың негізгі төрт
нысанасын беліп көрсетеді: психикалық процесстер, психикалық ахуалдар,
психикалық қатынастар және адамның жеке басының психикалық қасиеттері.
Психикалық процестер дегеніміз - адамның сыртқы өмірмен қарым-
қатынасындағы психикалық қызметінің өзгерістерінің кезектесіп түруы,
ойлаудан бастап қөзғалып реакция беруге дейін (сөзіну, түйсік, ес және
ойлау). Псикалық ахуал дегеніміз - процесс дамып отыратын жалпы
гакционалдық деңгейі (шаршау, енжарлық және т.б ). Адамның өзіне тән
психикалық белгілер дегеніміз - адамның қызметінің, хал ахуалының,
қатынасының қасиеттері (темперамент, мінез, ерік және т,б. )[15].
Ал психикалық қатынастарға келетін болсақ, оның мынандай белгілерін
атауға болады. 1) қатынастардың таңдамалылығы, бұның арқасында реакцияның
кұші мен сыйпатының ерекшеліктері пәннің мазмұныка және оның сол адам үшін
маңыздылығына байланысты болады; 2) қатынастардың белсенділігі, мұның
арқасында қатынас қозғалыспен іске асырылады; 3) қатынастардың біртұтас
жеке дарадыш, яғни қатынас бұкіл жеке адамның өзінің әсері, тек оның
белгілі бір жақтарының ғана емес; 4) қатынастардың саналы түрде болуы, яғни
адам өзінің объективтік негіздеріне және субъективтік ниеттеріне, өзінің
міядеттеріне (осы қатынастан туатын), осылармен байланысты өзінің
жауапкершілігіне жауап бере алады және бұларды өз әрекеттерінде көрсетеді.
Қылмыстық құқықты тек қылмысты жасауға себепші болған және сол
қылмыста көрінген психикалық қатынастар ғана қызықтырады. Міне, кінә деп
аталатын психикалық қатынастың шегін анықтайды: ол қоғамдық қауіпті іс-
әрекетке және оның қоғамдық қауіпті зардаптарына деген қатынасымен
шектеледі,
Психикалық қатынас, өзге қатынастар сияқты, белгілі бір байланыс — бұл
субъекті мен объектінің байланысы. Адамның өз қатынастарын ұғыну қабілеті
бар, мұндай қабілеттілік саналы мақсатты алға қоюда және оған жетуде
көрінеді. Бұл психикалық қатынастың белсенділігі оның тандамалылық
сипатынан туады, ал тандамалылық сипаты қатынастың пәнінің мазмұнына және
қатысушы адамға деген маңыздылығына байланысты.
Қылмыстық актінің құрылымында субъектінің объектіге деген қатынасы
нақты айқындалады және қоғамдық қауіпті әрекетке, қоғамдық қауіпті
зардаптарға деген психикалық қатынастық көлемінде анықталады. Бұл,
біріншіден, психикалық қатынас уақыттың ағымымен дамитын процесс екенін;
екіншіден, бұл қатынас жасау алдында және жасау процесіңде болатын қатынас
екенін; үшіншіден, бұл кеңістікте болатын қатынас екенін, яғни катынастын
кұші қоғамдық қауіпті әрекетпен, амдық кауіпті зардалтармен, қылмыстық
заңның ноомаларымен шектелетіндігін көрсетеді.
Кез келген психологиялық актіге әртүрлі дәрежеде кіретін үш компонент
бар - интеллектуалдық (танымдық), епікгілікжәне эмоционалдық (сезімдік).
Өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып тұратын
біртұтас психикалық катынастың әртүрлі жақтары болып табылады. Бұл
кезендердің әрқайсысының - мазмұнын терең түсіну үшін жеке-жеке шартты
түрде теоретикалық талдауда ғана бөліп қарастыруға болады. Бұған адамның
мінез-құлқының процесі кезінде өтетін этаптары мен онъщ психикалық
қызметінің құрылымына қарап кез жеткізуге болады.
Қасақана және абасыздықтағы қылмыстық актінің психологиялық
механизмдері негізінде әртүрлі екенін есепке алғанның өзінде қылмыстық
құқық теориясында кінә іс-әрекетке деген психикалық қатынас ретінде жеке
бастың психикасының әртүрлі салаларына жататын түсініктерде қарастырылады:
сананың элементгері ретінде және еріктің элементтері ретінде[17].
Психологиялық түрғысынан алып қарағанда кінә дегеніміз — қылмыс жасаған
адамның санасында негізгі психологиялық компоненттермен ұйлесе өтетін
психологиялық процесс18. Адамның қоғамға пайдалы қызметі де, зиянды қызметі
де оның материалдық қажеттіліктерінен және рухани қажеттіліктерінен туады,
ал ол қажеттіліктер өз кезегінде өмір сүру жағдайларынан туады. Осы
қажеттіліктерге сәйкес белгілі бір қызығушылықтар, одан кейін бұл
қызығушылықтардың көлемінде ниеттер мен алға қойған мақсаттар пайда болады.
Мұны С. Л. Рубинштейн былай деп тұсіндіреді[16]: адамның кез келген әрекеті
белгілі бір ниеттерден туады және белгілі бір мақсаттарға
бағытталған, ол белгілі бір мәселені шешеді және адамның қоршаған ортаға
деген белгілі бір қатынасын көрсетеді. Сондықтан ниет пен мақсат жоғарыда
айтылған кінәнің ұш кезеңімен тұйісе отырып кінәнің мазмұнына кіреді.
Интеллектуалдық (танымдық) кезең. Ойлау адам санасъша дүниедегі
заттарды, олардың табиғатына тән шынайы белгілерін, олардың өзара қарым-
қатынастарын бейнелеп беретін психикалық процесс. Ойлау арқылы ақиқатгы
бейнелеудің ең жоғары нысанына жетуге болады. Ол — адам санасын, адамның
мінез-құлқының бағътгы реттеуші. Адамның ойлау қабілеті санамен қабаттасқан
ұғым емес, ол - сөзу, қабылдау, ес сияқты қарулардың біріне жатады. Сана да
ойлау сияқты адамның психикалъгк қатынасының интеллектуалдық компоненті
болыті табъілады. Осылайша адам өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін
ұғынуы және оның коғамдық қауіпті зардаптарының болуын алдын-ала білуі -
екеуі бірдей субъектінің қасақана қылмыс жасау кезіндегі психикалық
қатынасын интеллектуалдық жағынан көрсетеді.
Ойлаудың көмегімен, бұрынғы тәжірибелеріне сүйене отырып, адам өзі
кездескен жағдайдың (ситуацияның) деректік белгілерін дұрыс тұсіне алады,
өз мұқтаждаръщ қамтамасыз ету үшін алдына мақсат қояды. Бірақ адам өз
әрекеті немесе әрекетсіздігінің тек деректік белгілерін ұғынып қана
қоймайды, ол өз әрекеттерінің әлеуметтік мәнін, қоғамдық мәнін, қоғамның
саяси, моралъдық, құқықтық талаптарына сәйкестігін де түсінеді.
Әрекет немесе әрекетсіздіктің, оның корытындыларын жан-жақты ұғыну
анықтылық және дұрыстық дәрежесі жағынан әртүрлі болып келеді. Кез келген
әрекетті ұғынғанда анықтылық жағынан ол тура мәлімет пе, әлде мүмкін
мәлімет пе деген сұрақтардың арасында тербеліп түруы мүмкін. Ал дұрыстық
дәрежесіне қарай дұрыс па, әлде дұрыс емес, қате ме деген ұғымдардың
ортасында болуы мүмкін. Субъектінің әртүрлі жағдайларға интел-лектуалдық
қатынасы бірдей болмауы мүмкін; кейбір жағдайлар анық, кейбірі — болжамалы,
кейбірі дұрыс, кейбіреулері — жартылай қате немесе тұгелдей қате болуъі да
мүмкін. Тіпті кейде субъект қайсыбір жағдайларды ұғынбауы да мүмкін, мұндай
жағдайда адамның оны ұғыну мүмкіндігі болды ма, жоқ па деғен сауал туады.
Жағдайда дер кезінде түсіну мүмкіңдігіне қажетті шарттардың өзіне мыналар
жатады: біріншіден, осы жағдайлардың өзі мәлімет береді; екіншіден, осы
мәліметтерді ұғынуға субъектіге ештеңе кедергі жасамауы керек.
Адам санасына сыртқы дүниеден, өз организмінен үнемі мәліметтердің
үлкен тобы келіп түсіп жатады. Адам олардың ішінен өзіне қажеттілерін ғана
қабылдап, қалғанына көніл аудармауы ықтимал. Мұндай сараптау -саналы
түрдегісі де, санасыз түрдегісі де ол мәліметтің адамға маңыздылығына
байланысты жұреді. Белгілі психологтардың бірі - Н.Ф. Добрынин өз
еңбегінде, сананың белсенділігі - бұл ең бірінші сыртқы әсерлердің, содан
кейін бұрыннан қалыптасқан уақытша нервтік байланыс және ассоциациялардың
маңыздылығына, соңында адамның қылықтарының маңыздылығына тығыз байланысты
деп жазады [17].
Ерікті кезең. Ерік — сананың тәжірибелік жағы, яғни ол адамның өзінің
тәжірибелік қызметін реттеуде көрінеді. Мінез-құлықты ерікті түрде реттеу —
алдағы мақсатқа жету үшін немесе белсенділігі жою үшін саналы. түрде
жасалған әрекеттер.
Ерік күшінің арқасында адам өзінің мінез-құлқын бақылай алады, өз
әрекеттерін басқарады және өз әре-кеттерін әлеуметтік нормаларға бағындыра
алады, мақсатына жету жолындағы кедергілерден өте алады, өзін-өзі басқарады
және қоршаған ортаға сәйкестене алады. Ерік сананың тәжірибелік жағын
көрсететіндіктен, ол -адамның мінез-құлқын реттеуші қызметін атқарады.
Қылмыстық заңдылықта кінәнің еріктілік кезеңі:
1) зардаптардың болуын тілеу;
2) зардаптардың болуына саналы түрде жол беру және
3) зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңштектікпен болғызбау
мүмкіндігіне сенуін көрсету арқылы анықтайды (ҚР Қылмыстық кодексінің 20,
21-баптары).
Осылайша еріктіліктің пәні - әрқашан қоғамдық қауіпті зардап, ал
кінәнің әртүрлі нысандары зардаптарға деген ерікті катыңастардың әртүрлі
жолдары ретщде көрсетіледі. Алайда қылмыскердің өзі жасаған қылмысына
дегең ерікті қатынасын оның тек қоғамдық қауіпті зардалтарға деген қатынасы
деп түсінуге болмайды. Бұлай деп қарасақ қоғамдық қауіпті зардаптың өзі
ерікті кезеңнен айырылған болар еді. Бұл мәселеде де, өзге жағдайлардағы
сияқты шынайы психикалық қатынастың мазмұнын, заң шығару-шы оған анықтама
беру үшін көрсеткен белгілермен және кінәнің нысандарының түрлерімен
шатастыруга болмайды. Сондықтан кейбір авторлардың тек қасақана қылмыс қана
еріктілікпен жасалады деген ойларына қосылуға болмайды18.
Өйткені, ең біріншіден, адамның әрекеті немесе әрекетсіздігінің
(мақсатына жету құралы ретіндегі) қъілмысты болмаған кезде де еріктілік
мәні болады және субъектінің психикалық қатынасының ерікгілігін анықтайды.
Екіншіден, қоғамдық қауіпті зардап, тіпті ол кінәлінің әрекетінің мақсаты
болып табылмаған күнде де (жанама қасақаналықта немесе қылмыстық
менмендікте) бәрібір субъектінің ерікті актісіне кіреді, себебі әрекетті
жасау үшін немесе әрекетсіздікті жасау үшін шешім шығарғанда ерік қатысады.
Ал Қылмыстық немқұрайдылықта зардап көп жағдайда ерікті қылықтарынан болса
да субъектінің еркінің мазмұнына әсер етпейді, яғни қылмыс-тың еріктілік
мазмұны әрекет немесе әрекетсіздікке деген және зардапқа деген ерікті
қатынасымен жойылып кетеді. Үшіншіден, тіпті ерікті актінің мұлдем болмауы
(субъектінің бірдеңені ұмытып кетуі, жоғалтуы, ұйықтап калуы) белгілі бір
жағдайларда субъектінің психикалық қатынасын сипатгайды. Адам қоғамға
зардап тигізу үшін бағытталған өзінің психикалық қабілеттілігі үшін ғана
емес, осы зар-дапты жою үшін өз қабілеггіліктерін пайдаланбағаны үшін де
жауап береді. Бұлардың екеуі де адамның қоғам мұдделеріне деген белгілі бір
шалағай қатынасын білдіреді. Н.С. Таганцев айтқандай, ерік кінәліліктің
мәнін құрайды, өйткені кінәлілік бұл - еріктің жетіспеушілігін, ақаулығын
көрсетеді ...19.
Кейбір жағдайларда қылмыс жасаудың психологиялық себебі субъект
қажетті еріктілік көрсетпеуден де болады, мысалы, жүргізушінің сасқалақтап
дұрыс шешім таба алмай қалуы, дәрігердің дұрыс диагноз қоя алмауы мұндай
жағдайлардың барлығында қылмыстық жауаптылық туындайды. Эмоциялар (сезім,
долылык) бірінші - аяқ астынан пайда болған эмоциялық реакция ретінде
көрінеді, екінші - нервтік-психологиялық тонустың өзгеруінен көрінеді,
үшінші - белгілі бір объектіге деген эмоционалдық қаты-насқа байланысты
көрінеді. Осыған орай, эмоциялар қылмыс жасауда әртүрлі ролъ атқарады.
Біріншіден, қылмыс жасауда ол ниеттің ролін атқаруы мүмкін (махаббат
сөзімімен, қорқыныштан, қатігөздіктен, қызғаныштан қылмыс жасаған кезде).
Екіншіден, интеллекгуалды және эмоционалды кезеңдерге әсер ете отырып,
қылмыстың жасалуына да септігін тигізуі мүмкін. Үшіншіден, долылықтың
әсерінен эмоциялар қылмыстың өзін туғызуы мүмкін.
Кейбір әдебиеттерде, тіпті қылмыстық зақдылықта долылықтың (жан
күйзелісі немесе аффект) қылмыстық құқықтық маңызы ашылмаған. Мысалы.
долылық Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 98-бабын-дағы "жан
күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру" және 108-баптағы "денсаулыққа жан
күйзелісі (аффект) жағдайында зиян келтіруде" ғана қарастырылады. Ал А.И.
Рарог "долылықтың зандық мазмұны тек осындай қылмыстармен ғана шектеледі"
деп жазады[20]. Бірақ жан күйзелісі жағ-дайындағы адам әртүрлі қылмыстарды
жасауы мүмкін ғой. Мысалы, өйел зорлау, жала жабу, қорлау және т.б.
Қорыта келгенде, заң шығарушы кінәнің анықтамасын бекіткенде
эмоционалдық компонетті кіргізбеуі психология ғылымының кез келген
психикалық процесте эмоциялар болады деген маңызды ережелеріне қарсы
келетін қорытындылар жасауға негіз бермейді[21]. Мысалы, бұл жөнде А.И.
Рарогтың эмоцияға айыпкердің өзінің қылмыстық іс-әрекетіне деген психикалық
қатынасының элементі болып табылмайды деген пікірімен келісуге болмайды.
Эмоциялар психикалық процесстің элемеңті ретінде адамдардың
психологиясының, кезқарастардың құрылуына қатысады. Сондықтан эмоциялар
субъектінің қоғамдық қауіпті іс-ерекетіне және олардың қоры-тындыларына
деген психикалық қатынасының мазмұнына кіреді. Осылайша эмоциялар қылмыстың
ниетінің бекітілуіне көмек көрсетеді, қылмысты әрекетгің еріктілік бағытын
туғызады және белсенді етеді. Сондықтаң қылмыс жасауға байланысты
психикалық процестің белгілерінен эмоционалдық компонентті алып тастау
заңсыздық болар еді.
Қылмыстар өзінің психологиялық механизмі жағынан алуан түрлі болып
келеді және осы әр механизмде интеллектуалдық, еріктілік жәяе эмоционаддық
кезендер әртүрлі ролъ атқарады. Қылмыстардың әрбір адамның саналы саналы
түрдегі ерікті қылығы ретіндегі психологиялық механизмі мынандай деп жазады
П.С. Дагелъ және Д.П. Котов: адамның мінез-құлқы оның сұранысынан,
бірдеңенің қажеттілігінен пайда болады. Бұл сұраныстарды (қажеттіліктерді)
олар үшке бөледі : "1) органикалык немесе биологиялық қажетгілік (мысалы,
тамак ішу, жылуды қалауы, жыныстық қажеттілік); 2) рухани қажеттілік
(мысалы, мәдени қажеттілік); 3) әлеуметтік қажеттіліктер, яғни адамдардың
арасында болатын коғамдық қатынастардан пайда болатын қажеттіліктер
(мысалы, бір-бірімен сөйлесу қажеттілігі). Бұл кажет-тіліктер қалыпты
қажеттіліктерге жатады, ал енді сонымен қатар адамда қалыпты емес, бұзылған
қажеттіліктер болуы мүмкін"[22], мысалы, ішімдікті, есірткі заттарды қажет
ету. Қажеттіліктерге үнемі теріс баға бере алмаймыз, олардъі қолдамаймыз,
егер ол қажеттіліктер қоғамдық қауіпті әдістер арқътлы қанағаттандырылса.
Қажеттіліктердің негізінде адамның санасында бірдеңелерге қызығушылык,
құлшыну пайда болады. Ал осы қызығу, кұлшынудыІ ұғынудан және өзінің
қажеттілігін қанағаттандыратын объектіні танып білуден мінез-құлықтың ниеті
және мақсаты пайда болады. Пайда болған ниетті басшылыққа ала отырып,
субъект белгілі бір мақсатқа жетуді кездейді. Бірак адам санасында әртүрлі
ниеттер, қажеттілігін канағаттандырудың бірнеше жолдары және сол жолдарға
кедергі келтіретін ниеттер де болуы мүмкін (қорқу, зардаптардың болуын
тілемеу). Осы ниеттердің барлығын бағалай отырып субъекті ішіндегі біреуін
тандап алады және сонын негізінде әрекет етуге шешімге келеді, сол шешімнің
ерекшелігіне байланысты қылмыс; қасақаналық немесе қылмыстық абайсыздық
туады, бірақ та олар өлі кінәнің нысаны болып табылмайды, себебі белгілі
бір қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікте бейнеленген жоқ. Келесі
кезеңге сол шешімді орындауға дайындық, ең соңғысына орындау жатады.
Бірақ келтірілген схема барлық қылмыстарға тән емес, қылмыс жасаудың
психологиялық мазмұны бұдан да қарапайым немесе бұдан да кұрделі болуы
мүмкін.
Қылмыс көп жағдайларда адамның мінез-құлқының саналы ерікті актісі
болып керінгенмен, кейбір жағдайларда өзгеше болуы әбден мүмкін. Кейде адам
ұмыту немесе сасқалақтаудъщ арқасыңца өз іс-әрекетін ұғынбауы да мүмкін.
Кейде қылмыс қызбалықтан импулъсивті түрде жасалуы мүмкін. Ал кейбір
жағдайларда адам физиологиялық мас күйінде болса, кұшті физиологиялық
долылықтың арқасында немесе автоматизмнің арқасында жасалғандықтан саналы
ерікті бақылаудан айырылуы мүмкін. Алайда, қылмыс саналы ерікті бақылаудан
айырылған барлық жағдайларда субъектінің ерік үшін қолдануға мүмкіндігі
және өзінің мінез-құлығын реттеуге кабілеггігі болады, міне, сондықтан, ол
істеген ісі үшін жауапты.
Кінәнің мазмұны - бұл кінәнің белгілерін неғұрлым көрсететін
категориялардың бірі. Кінәнің мазмұнын анықтау субъектінің іс-әрекетіндегі
кінәні анықтау үшін де қажет. Кінә дегеніміздің өзі - субъектінің белгілі
бір қылмыстық іс-әрекетінде көрсеткен психикалық қатынасы десек, кінәнің
мазмұны дегеніміз — сана, ерік, сөзім, ниет және мақсат сияқты психикалық
элементтердің жиынтығы, ал психикалық қатынас та осы элементтерден құралады
емес пе. Алайда бұл аталған элементтер барлық жағдайда кінәнің мазмұнына
кіре бермейді. Олар кінәнің мазмұнын құрайды, егер олар немесе оларда
қылмыстың объективті белгілерІ бейнеленсе және субъектінің бұл белгілерге
деген белгілі бір қатынасын білдірсе. Осъшайша қылмыстың объективті
белгілерін бейнелейтін және адам-ның бұл белгілерге деген белгілі бір
қатынасын білдіретін психикалық элементтердің жиынтығы кінәнің мазмұны
болып табылады. Нақты кінәнің мазмұны - бұл нақты бір қылмыстағы
қасақаналықтың немесе абайсыздықтың мазмұны.
Заң әдебиеттерінде кейде кінәнің мазмұнын кінәнің нысаңдарымен және
кінәнің мәнімен біріктіріп, кінәнің мазмұнының қылмыстың объективті
белгілерімен бай-ланысын жоққа шығаратын пікірлер кездеседі[23]. Сонымен
қатар А.И. Рарог өз еңбегінде кінәнің мазмұнына ниет және мақсат сияқты
психикалық элементтерді кіргізбейді.
Қылмыс жасағанда көптеген алуан түрлі жағдайлар адамның санасымен
қамтылады. Алайда кінәнің маз-мұнына тек қана жазаға тартуға қажетті және
жазаның дәрежесіне әсер ететін қылмыстың объективтік жағдай-ларының
психикалық бейнеленуі кіреді. Сонымен кінә-нің мазмұны нақты қъшмыстық
құрамда кінәнің нысан-дарына және өзге де қылмыстың субъективтік жағының
белгілеріне (ниет, мақсат), қылмыстың объективтік белгі-леріне, ауырлататын
және жеңілдететін жағдайларға (субъектінің психикалық қатынасында
бейнеленген) сілтеу жолымен анықталады.
Ю.А.Демидов кінәнің мазмұнын құрамның белгілері болып табылатын
қылмыстың объективті белгілерінің бейнелеуімен шектейді. Ал, А.И. Рарог
қылмыс құрамы болып табылмайтын жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
жағдайлардың бейнеленуін кінәнің маз-мұнына кіргізу дұрыс емес деп жазады.
Шынында да, қылмыс құрамының белгілері болып табылмайтын жеңілдететін
және ауырлататын жағдайлардың адамның психикалық қатъгаасында бейнеленуін
кінәнің мазмұнына кіргізу заңцы ма деген сұрақ тууы мүмкін. Мұндай
жағдайлардың бейнеленуі қылмысты топтастыруда әсер етпесе де кінәнің
дәрежесіне әсер ететіндіктен, кінәнің мазмұнына кіредІ. Абайсыздықпен
немесе қасақаналықпен қамтылмаған ауырлататын жағдайды кіргізуге болмайды,
өйткені бұл объективті айыптауға, яғни кінәлілік приципін бұзуға әкеліп
соғатын еді. Және де ол жағдай субъектінің жауатылығын жеңілдете алмайды
және мұндай субъектіге байланысты емес объективтік жағдайлар оның санасымен
де қамтылған жоқ. В.Н. Кудрявцев пәтерді тонау мақсатымен терезені шаққан
қылмыскер ішінде газдан уланып жатқан баланы өлімнен құтқарып қалатын
мысалды карай отырып, былай деп әділетті түрде көрсетеді: "Оның
әрекеттерінің объективті пайдасы (баланы тұншығудан қорғау) ол адамның
жауаптылығы жөніндегі мәселе туралы шешім қабылдағанда объективті
белгілерге емес, субъективті белгілерге қарай есепке алынуы мүмкін емес,
өйткені айыпкер өз әрекетінің бұл (пайдалы) жақтары болатыны туралы білген
жок," [24].
Әдебиеттерде "кінәнің көлемі" деген өзге бір термин кездеседі. Бұл
терминді енгізушілер "кінәнің көлемі" деп субъектінің қылмысты істеу орнын,
уақытын, әдістерін ұғынуын немесе ұғыну мүмкіндігін айтады. И.Г.
Филановскийдің ойынша, бұл белгілер қасақаналықпен немесе абайсыздықпен
қамтылмайды, өйткені кінәнің нысандары субъекгінің тек қана қоғамдық
қауіпті зардаптарға деген қатынасын ғана біддіреді. Жалпы "кінәнің көлемі"
деген терминді түсіндіруде олар кінәнің мазмұнының түсінгі мен кінәнің
нысанының түсінгін алмастырып жібереді[25].
Мысалы Ф.Г. Гилязев "кінәнің нысаны, мазмұны және көлемі кінәнің
әртүрлі аспектілерін сипаттайды" деп жазады да, әрі қарай кінәнің мазмұны
және кінәнің келемі деген түсініктерді бір түсінік ретінде қарастырады[24].
Сондықтан кінәнің мазмұны дегеніміз — психикалық элементтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz