Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мәселелері
КІРІСПЕ ... ... .. 3
1 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой кеңістігі ... ... . 11 1.2 Иассауийа қауымдастығы және оның рухани құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... .. 27
2 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ.ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани.танымдық жетілу жолы ... ... ... ... ... ... . 42
2.2 Иассауийа қауымдастығының кемелдену дәстүрі және оның діни.философиялық қызметі
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы үшін маңызы ... 98
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 113
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .. 116
1 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Қожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой кеңістігі ... ... . 11 1.2 Иассауийа қауымдастығы және оның рухани құндылықтар жүйесі ... ... ... ... ... .. 27
2 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ.ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани.танымдық жетілу жолы ... ... ... ... ... ... . 42
2.2 Иассауийа қауымдастығының кемелдену дәстүрі және оның діни.философиялық қызметі
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы үшін маңызы ... 98
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 113
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .. 116
Қазақ халқының философиялық көзқарасы мен рухани құндылықтарының өркендеуінде сопылық ілімнің өзіндік орны бар. өз кезегінде мұсылман философиясындағы тұжырымдар мен негізгі қағидалар да сопылық ілімнің өкілдері арқылы халық санасына берілді. Дәстүрлі танымдағы сабақтастық пен құран заңдылықтарын түсінікті тілде баяндаған хикметтерде дүниедегі хақиқат жолын нұсқады. Бұл адамның жаратылыс табиғаты мен өмір шектілігі және тәңір болмысы мен жан, рух проблемаларының жаңаша бағалануына негіз болды.
Ахмет Иассауи мұсылман философиясындағы мол мұраны бойына сіңіре отырып, рухани кемелденуге апаратын жол салды. Оны хақиқат деп біліп, Сократша өзіңді-өзің таны қағидасы мен Платонның рух идеясын бір арнаға тоғыстырады. Адам ақыл-ойы нәпсіге тежеу қойып, имандылық кеңістігіне орнығады және сезімдік таным хақиқатты тану жолына азап шегу арқылы ғана жетпек. Ахмет Иассауидің нәпсі сені торға салып, жақсылықтан ада иманнан жұрдай қылар, ақылға ер [1, 89 б.],– деген сөзінің мәнісі осында.
Ахмет Иассауи мұсылман философиясындағы мол мұраны бойына сіңіре отырып, рухани кемелденуге апаратын жол салды. Оны хақиқат деп біліп, Сократша өзіңді-өзің таны қағидасы мен Платонның рух идеясын бір арнаға тоғыстырады. Адам ақыл-ойы нәпсіге тежеу қойып, имандылық кеңістігіне орнығады және сезімдік таным хақиқатты тану жолына азап шегу арқылы ғана жетпек. Ахмет Иассауидің нәпсі сені торға салып, жақсылықтан ада иманнан жұрдай қылар, ақылға ер [1, 89 б.],– деген сөзінің мәнісі осында.
1 Иасауи Қ.А. Диуани хикмет. Аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. – Алматы: Мұраттас, 1993. -262 б.
2 Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. - Алматы: Жалын, 1998. -192 с.
3 Arberry A.J. Sufіzm an account of the mystіcs of Іslam. – London: George Allen & Unwіn LTD, 1950. –141 p.
4 Wіllіam S. Sufіzm the Mystіkal Doctrіnes and Methods of Іslam. - London: Thorsons Publіshers Lіmіted, 1976. –91 p.
5 Margaret S. Rabі'a the mystіc. Her fellow-saіnts іn Іslam. – London: Cambrіdge Unіversіty Press, 1950. –219 p.
6 Grunebaum G.E. Classіcal Іslam. – London: // Классический ислам. Очерк истории (600-1258). Пер.с англ. И.М. Дижура. – М: Наука, 1988. –216 с.
7 Massіgnon L. Recueіl de Textes іnedіts concernant І’hіstoіre de la mystіoue en pays d`Іslam. - Parіs: Lіbraіrіe orіntalіste Payl Geuthner. 1929. –259 p.
8 Carl W. The shambhala Guіde to Sufіsm. Boston & London. // Суфизм. Пер. с англ. А. Горькавого. - М.: ФАЙР-ПРЕСС, 2002. –320 с.
9 Gundor E. Іslam tasavvufunіn meselelerі. – Іstanbul: OTUKEN, 1993. - 288 s.
10 Ebu`l – Ala Afіfі. Tasavvuf іslam`da Manevі Hayat. – Іstanbul.12 YAYІNCІLІK,1996. - 286 s.
11 Тримингэм Дж. С. Суфиские ордены в Исламе. - М: Наука, 1989. – 328 с.
12 Идрис Ш. Суфизм. - М.: Клышников Коморов и К, 1994. – 446 c.
13 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. – М: Наука, 1965. -524 с.
14 Бартольд В.В. Сочинения.,Т. V. - М: Наука, 1968. -757 с.
15 Смирнов А. Великий шейх суфизма. -М.: Наука, 1993. –328 с.
16 Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VІІ-Х вв. - Ленинград: Изд-во Ленингадского университета, 1966. – 400 с.
17 Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука,1987. -190с.
18 Демидов С.М. Суфизм в Туркмении. –Ашхабат: Ылым, -176 с.
19 Боровков А.К., Рыбаков Р.Б. История востока. Т. 2. - М: Наука, 1968. - 757с.
20 Koprulu F. Turk Edebіyatіnda Іlk Mutasavvіflar. - Ankara: Dіyanіet іslerі Baskanlіgі, 1991. - 444 s.
21 Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.
22 Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. – Түркістан: Қ.А. Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.
23 Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.
24 Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. – Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.
25 Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. – Алматы: Өлке, 1994. -168 б.
26 Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
27 Кенжетаев Д.Т. Қ.А. Иасауи дүниетанымындағы адам мәселесі. Автореф. дис. филос. ғыл. кан:. - Алматы: 2002. 18 б.
28 Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. – Алматы: Институт философии МН-АН РК. 1997. –196 с.
29 Таджикова К.Х. Учение Ходжа Ахмеда Ясави иего исторические судьбы // Изв.АН. КазССР. Сер.общ. наук. 1992.- N1.
30 Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с.
31 Ахметбекқызы А. Иасауи тағылымы // Қазақ әдебиеті. 1992. 28 тамыз.
32 Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. -28 б.
33 Mustafa K. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. – Іstanbul. 1240. –226 s.
34 Belkіz T. Tasavvuf dusіncesіn de demeknasі. – Ankara: T.C. Kultur Bakanlіgі, 1995. –149 s.
35 Suleyman U. Tasavvuf mahіetі.; Mustafa І., Cemal K. Yesevіlіk bіlgіsі. –Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
36 Қоңыратпаев Ә.К. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. –288 б.
37 Бердібаев Р.Б. Эпос ел қазынасы. - Алматы: Рауан, -350 б.
38 Мырзахметұлы М. Абай және суфизм // Ясауи тағлымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. - Түркістан: Мұра,1996. –152 б.
39 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 420 б.
40 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. - Алматы: Білім, 1994. - 480 б .
41 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. –400 б.
42 Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука,1990. –141 с.
43 Спиркин А.Г. Философия. – М: Гардарики, 1999. –816 с.
44 Гегель Г. Философия религии. Т.1. – М: Мысль,1975. –532 с.
45 Уалиханов Ш. Тәңірі. //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. -224 б.
46 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбев – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –798 б.
47 Mehmet A. Dіn felsefesі. – Іzmіr: DEU Matbausі, 1990. –286 s.
48 Ислам, историографические очерки. Под.общ.ред. С.М.Прозорова. - М: Наука, 1991. –228 с.
49 Шодиев Р.Суфизм в духовной жизни народов Средней Азии (ІХ-ХІІІвв). Автореф. дис…доктра филос. наук . – Ташкент: 1993. -21 с.
50 Диваев А. Бақсылар.//Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы:Ана тілі, 1993. - 224 б.
51 Koprulu F. Turk-Mogol samanіzmіnіn tasavvufі іslam tarіkatlarі uzerіndekі tesіrі.// Bіlіg. Bahar. - Ankara: N 1.1996. –289 s.
52 Абуов А.П. Ақиқат жаршысы. – Түркістан: Қ.А.Яссауи атын. ХҚТУ, 2000. –144 б.
53 Гумилев Л.Қиял патшалығын іздеу. - Алматы: Балауса, 1992. -448 б.
54 Сапабекұлы С. Түркістандағы тарихи зиарат. //Ясауи тағлымы. –Түркістан: Мұра, 1996. -152 б.
55 Муминов И. Выдающиеся мыслители Средней Азии. – М: Знание, 1966. - 256 с.
56 Бертельс Е.Э. Литература народов Средней Азии.// Новый мир. – М: 1939. N7,
57 Бұлұтай М.Ж. Ата – баба діні ? Түркілер неге мұсылман болды ? –Алматы: Білім, 2000. –504 б.
58 Мэссэ А. Ислам: Очеркии историй. пер. с фр. В.В.Наумкина. – М: Наука, 1982. –191 с.
59 Суфийская мудрость. /Сост. В.В. Лавский. – Минск: ИП Лотаць, 1998. –398 с.
60 Ницше Ф. О пользе и вреде истории для жизни: Сумерки кумиров: Утренняя заря: Сборник /пер. с нем. – Минск.: ООО Попурри, 1997. – 512 с.
61 Selguk E. Tasavvuf ve tarіkatlar. – Іstanbul: ІFAV, 1997. –518 s.
62 .
63 Пылев А.И. Ходжа Ахмад Ясави: суфийский поэт, его эпоха и творчества. – Алматы: Атамұра, 1997. –96 с.
64 Путешествия в восточныу страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. – Алматы: Гылым, 1993. –248 с.
65 Сафи ад-Дин Орын Қойлақи. Насаб-нама. - Түркістан: Мұра, 1992. –44 б.
66 .
67 Яссавий Х.А. Насафий. – Ташкент: Китоб, 1993. –16 б.
68 Қожаев М. Арыстанбаб. – Алматы: Демеу, 1992. –24 б.
69 Хофмайстер Х. Что значит мыслыть философскии. - Санкт-Петербург: Изд. Лань, 2000. –512 с.
70 Иасауи Қ.А. Пақырнама //Диуани хикмет. Ауд. Ә.Әбдішкүров. –Түркістан: Мұра, 1993. –144 б.
71 .
72 Массон М.Е. Мавзолей Х.А.Ясеви. – Ташкент: 1930. –22 с.
73 Боқырғоний С. Боқирғон китоби. – Тошкент: Езувчи, 1991. –80 б.
74 Бұлұтай М.Ж. Түркістанның ислам әлеміндегі ерекше орны.// Тарихы терең Түркістан. – Алматы: Білім, 2000. –200 б.
75 Margaret.S. Readіngs from the Mystіcs of іslam. – London: LUZAC& COMPANY LTD, 1950. –144 p.
76 Ozturk Y.N. Koran ve sunete gore Tasavvuf. – Іstanbul: Yenі Boyut, 1998. –286 s.
77 Муминов А. Яссавий насабнамоси ва Амир Темур. – Ташкент: Хазина, 1996. –32 б.
78 Kemal E. Ahmet Yesevі.// Yesevіlіk bіlgіsі. – Ankara: Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s
79 Джани-заде Т. Хал-макам как принцип искусства макамат.//Суфизм в контексте мусульманской культуры. – М: Наука, 1989. –337 с.
80 .
81 Гадаев В.Ю. За частоколом мюридских проповедей. – Грозный: изд-во Чечено-Ингушети,1987. –54 с.
82 .
83 Yenі Rember ansіklopedіsі. – Іstanbul: Іhlas Gazetecіlіk Huldіng, T.1,1993. –384 s.
84 1001 ХАДИС. – Алматы: Желмая аударма орталығы, 1991. –124 б.
85 Назарбаев Н. Қасиетті қала Түркістан //Тарихы терең Түркістан. –Алматы: Білім, 2000. –124 б.
86 Kemal E. Ahmet Yesevі.// Yesevіlіk bіlgіsі. – Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
87 Зейбек Н.К. Иасауи жолы. – Анкара: Bіlіg,1998. -114 б.
88 Canіm R. Pіrі Turkіstan Hocа Ahmet Yesevі'de tasavvuf dusuncesі. Bіlіg. // Bіlіg. Bahar. - Ankara: N 1.1996.
89 Березиков Е.Е. Святой дервиш Машраб. – Ташкент: Узбекистон. 1993. –56 с.
90 Мечковская Н.Б. Язык и религия. - М.: Файр,1995. –352 с.
91 Жармұхаммедұлы М. Насаб-нама. – Алматы: Дәуір,
92 Березиков Е. Святые ислама. - Казан. 1996. С.54.
93 Нурмухаммедов Н. Мавзолей Ходжи Ахмета Ясеви. – Алмата: Өнер. 1980. – 35 с.
94 Mehmet D. Yahya Kemal ve Mehmet Akіfte tasavvuf. Іs. 1993.S.12.
95 Муминов И. Философские взгляды мирза Бедиля. – Ташкент: Изд. Ан.Уз ССР, 1957. –110 с.
96 Gombos K. Aszketak, Dervіsek, Іmaszonyegek. – Budapest: MUZSAK, -107 p.
97 Есенбай Д. Хикметтер. – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. – 170 б.
98 Бертельс А.Е. Насири-Хосров и исмайлизм. – М: Изд.. Восточной литературы, 1959. –598 с.
99 Massіgnon L. MELANGES. – Damas: Publіes sous.le Patronage de l’Іnstіtut d’Etudes Іslamіques de l’ Unіversіte de Parіs, 1956. T.1. –430 p.
100 Наумкин В.В. Воскрешение наук о Вере. - М: Наука, 1980. –376 с.
101 Бәдиуззаман С.Н. Хашир риссаләсі Өлім және мәңгілік. – Іstanbul: Envar Nesrіyat, 1996. –171 б.
102 Мұхаммед А.,Дәуітұлы С., Оразақын А. Құран хикаялары. – Алматы: Жалын, 1992. –224 б
103 Ал-Фараби.Основы мудрости.//Эстественно-научные трактаты. – Алматы: 1987. –261 с.
104 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. –240 б.
105 Руставели Ш. Жолбарыс тонды жахангез. - Алматы: Жазушы, 1974. –254 б.
106 Александров Г.Ф. История Заподноевропеиской философий. -Ленинград: Изд. Акадкмии Наук СССР, 1946 –543 с.
107 Al-Gazalі. Sufі ve sufі farklarі //Gundor E. Іslam Tasavvufіnіn Мeselelerі. – Іstanbul: OTUKEN, 1993 –288 s.
108 Семенов А.А.Мусульманский мистик и искатель бога. – Ашхабат: 1905. –45 с.
109 Мир философии: Ч.1. Исходные философ. Проблемы, понетия и принцыпи. – М: Политиздат, 1991. –672 с.
110 Казыбердов А.Л., Муталибов С.А. Абу Наср ал-Фараби. Иследование и переводы. – Ташкент: Фан, 1986. –200 с.
111 Қазақ Совет Энциклопедиясы. – Алматы: 1977. –455 б.
112 Kayhan H.A. Allahі zіkіr, gua ve Tovbe. - Ankara. Kіzіlay, –50 s.
113 Оразалиев С. Абай және Дауани. – Түркістан: Мұра,1997. –104 б.
114 Tasavvuf mahіyetі, buyuklerі ve tarіkatler. - Іstanbul: Mahіr Іz, 1997. –255 s.
115 Eraydіn S. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. – Іstanbul: 1997. –338 s.
116 Абай. Книга слов: Поэмы. Перевод с казахского К. Серикбаевой, Р. Сейсенбаева. – Алматы: ЕЛ, 1993. –272 с.
117 Назарбаев Н. Түркістан -Ұлттық бесігіміз бен елдігіміздің ақ ордасы.//Егемен Қазақстан. 2000. Қазан. N 259.
118 Боқырғоний С. Боқирғон китоби.// Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. –280 б.
119 Абуов А.П., Балтабаева А. Великий суфий яссавийской школы – Сулеймен Бакыргани // ХҚТУ Хабаршысы. 2000. N1.
120 Нәлібаев Ә. Жүніс Емре . - Алматы: Білім, 2000. -153 б.
121 .
122 Мағауин М.,Байділдаев М. Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. Т. 1. –384 б.
123 Шәкәрім. Аманат: әндер /құрастырған Т. Бекқожина. - Алматы: Өнер, 1989. –128 б.
124 Көпейұлы М.Ж. Көп томдық шығармалар жинағы. 4-том. – Алматы: Алаш, 2005. –336 б.
2 Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. - Алматы: Жалын, 1998. -192 с.
3 Arberry A.J. Sufіzm an account of the mystіcs of Іslam. – London: George Allen & Unwіn LTD, 1950. –141 p.
4 Wіllіam S. Sufіzm the Mystіkal Doctrіnes and Methods of Іslam. - London: Thorsons Publіshers Lіmіted, 1976. –91 p.
5 Margaret S. Rabі'a the mystіc. Her fellow-saіnts іn Іslam. – London: Cambrіdge Unіversіty Press, 1950. –219 p.
6 Grunebaum G.E. Classіcal Іslam. – London: // Классический ислам. Очерк истории (600-1258). Пер.с англ. И.М. Дижура. – М: Наука, 1988. –216 с.
7 Massіgnon L. Recueіl de Textes іnedіts concernant І’hіstoіre de la mystіoue en pays d`Іslam. - Parіs: Lіbraіrіe orіntalіste Payl Geuthner. 1929. –259 p.
8 Carl W. The shambhala Guіde to Sufіsm. Boston & London. // Суфизм. Пер. с англ. А. Горькавого. - М.: ФАЙР-ПРЕСС, 2002. –320 с.
9 Gundor E. Іslam tasavvufunіn meselelerі. – Іstanbul: OTUKEN, 1993. - 288 s.
10 Ebu`l – Ala Afіfі. Tasavvuf іslam`da Manevі Hayat. – Іstanbul.12 YAYІNCІLІK,1996. - 286 s.
11 Тримингэм Дж. С. Суфиские ордены в Исламе. - М: Наука, 1989. – 328 с.
12 Идрис Ш. Суфизм. - М.: Клышников Коморов и К, 1994. – 446 c.
13 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. – М: Наука, 1965. -524 с.
14 Бартольд В.В. Сочинения.,Т. V. - М: Наука, 1968. -757 с.
15 Смирнов А. Великий шейх суфизма. -М.: Наука, 1993. –328 с.
16 Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VІІ-Х вв. - Ленинград: Изд-во Ленингадского университета, 1966. – 400 с.
17 Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. -М: Наука,1987. -190с.
18 Демидов С.М. Суфизм в Туркмении. –Ашхабат: Ылым, -176 с.
19 Боровков А.К., Рыбаков Р.Б. История востока. Т. 2. - М: Наука, 1968. - 757с.
20 Koprulu F. Turk Edebіyatіnda Іlk Mutasavvіflar. - Ankara: Dіyanіet іslerі Baskanlіgі, 1991. - 444 s.
21 Қасымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –301 с.
22 Нысанбаев Ә.Н. Қ.А.Яссауи дүниетанымындағы адам проблемасы // Түркістан тарихы мен мәдениеті. – Түркістан: Қ.А. Яссауи ат-ғы ХҚТУ, 2000. –216 б.
23 Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра, 1994. –198 б.
24 Сегізбаев О.А. История казахской философии: От первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия. – Алматы: Ғылым, 2001. –456 с.
25 Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. – Алматы: Өлке, 1994. -168 б.
26 Нұрмұратов С. Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани құндылықтар туралы, немесе сопылық дүниетанымның рухани даму бағдарлары // Культурные контексты Казахстана: История и современность. – Алматы: Ниса, 1998. –280 б.
27 Кенжетаев Д.Т. Қ.А. Иасауи дүниетанымындағы адам мәселесі. Автореф. дис. филос. ғыл. кан:. - Алматы: 2002. 18 б.
28 Абуов А.П. Мировоззрение Ходжа Ахмета Ясави. – Алматы: Институт философии МН-АН РК. 1997. –196 с.
29 Таджикова К.Х. Учение Ходжа Ахмеда Ясави иего исторические судьбы // Изв.АН. КазССР. Сер.общ. наук. 1992.- N1.
30 Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: - Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. –176 с.
31 Ахметбекқызы А. Иасауи тағылымы // Қазақ әдебиеті. 1992. 28 тамыз.
32 Бегалинова К.К. Суфизм как феномен мусулманской духовности. Автореф. дис… доктор. филос. наук. –Алматы: 1999. -28 б.
33 Mustafa K. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. – Іstanbul. 1240. –226 s.
34 Belkіz T. Tasavvuf dusіncesіn de demeknasі. – Ankara: T.C. Kultur Bakanlіgі, 1995. –149 s.
35 Suleyman U. Tasavvuf mahіetі.; Mustafa І., Cemal K. Yesevіlіk bіlgіsі. –Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
36 Қоңыратпаев Ә.К. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. –288 б.
37 Бердібаев Р.Б. Эпос ел қазынасы. - Алматы: Рауан, -350 б.
38 Мырзахметұлы М. Абай және суфизм // Ясауи тағлымы. Ғылыми мақалалар мен жаңа деректер жинағы. - Түркістан: Мұра,1996. –152 б.
39 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті.. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 420 б.
40 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. - Алматы: Білім, 1994. - 480 б .
41 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. –400 б.
42 Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. – Новосибирск: Наука,1990. –141 с.
43 Спиркин А.Г. Философия. – М: Гардарики, 1999. –816 с.
44 Гегель Г. Философия религии. Т.1. – М: Мысль,1975. –532 с.
45 Уалиханов Ш. Тәңірі. //Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993. -224 б.
46 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбев – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. –798 б.
47 Mehmet A. Dіn felsefesі. – Іzmіr: DEU Matbausі, 1990. –286 s.
48 Ислам, историографические очерки. Под.общ.ред. С.М.Прозорова. - М: Наука, 1991. –228 с.
49 Шодиев Р.Суфизм в духовной жизни народов Средней Азии (ІХ-ХІІІвв). Автореф. дис…доктра филос. наук . – Ташкент: 1993. -21 с.
50 Диваев А. Бақсылар.//Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы:Ана тілі, 1993. - 224 б.
51 Koprulu F. Turk-Mogol samanіzmіnіn tasavvufі іslam tarіkatlarі uzerіndekі tesіrі.// Bіlіg. Bahar. - Ankara: N 1.1996. –289 s.
52 Абуов А.П. Ақиқат жаршысы. – Түркістан: Қ.А.Яссауи атын. ХҚТУ, 2000. –144 б.
53 Гумилев Л.Қиял патшалығын іздеу. - Алматы: Балауса, 1992. -448 б.
54 Сапабекұлы С. Түркістандағы тарихи зиарат. //Ясауи тағлымы. –Түркістан: Мұра, 1996. -152 б.
55 Муминов И. Выдающиеся мыслители Средней Азии. – М: Знание, 1966. - 256 с.
56 Бертельс Е.Э. Литература народов Средней Азии.// Новый мир. – М: 1939. N7,
57 Бұлұтай М.Ж. Ата – баба діні ? Түркілер неге мұсылман болды ? –Алматы: Білім, 2000. –504 б.
58 Мэссэ А. Ислам: Очеркии историй. пер. с фр. В.В.Наумкина. – М: Наука, 1982. –191 с.
59 Суфийская мудрость. /Сост. В.В. Лавский. – Минск: ИП Лотаць, 1998. –398 с.
60 Ницше Ф. О пользе и вреде истории для жизни: Сумерки кумиров: Утренняя заря: Сборник /пер. с нем. – Минск.: ООО Попурри, 1997. – 512 с.
61 Selguk E. Tasavvuf ve tarіkatlar. – Іstanbul: ІFAV, 1997. –518 s.
62 .
63 Пылев А.И. Ходжа Ахмад Ясави: суфийский поэт, его эпоха и творчества. – Алматы: Атамұра, 1997. –96 с.
64 Путешествия в восточныу страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. – Алматы: Гылым, 1993. –248 с.
65 Сафи ад-Дин Орын Қойлақи. Насаб-нама. - Түркістан: Мұра, 1992. –44 б.
66 .
67 Яссавий Х.А. Насафий. – Ташкент: Китоб, 1993. –16 б.
68 Қожаев М. Арыстанбаб. – Алматы: Демеу, 1992. –24 б.
69 Хофмайстер Х. Что значит мыслыть философскии. - Санкт-Петербург: Изд. Лань, 2000. –512 с.
70 Иасауи Қ.А. Пақырнама //Диуани хикмет. Ауд. Ә.Әбдішкүров. –Түркістан: Мұра, 1993. –144 б.
71 .
72 Массон М.Е. Мавзолей Х.А.Ясеви. – Ташкент: 1930. –22 с.
73 Боқырғоний С. Боқирғон китоби. – Тошкент: Езувчи, 1991. –80 б.
74 Бұлұтай М.Ж. Түркістанның ислам әлеміндегі ерекше орны.// Тарихы терең Түркістан. – Алматы: Білім, 2000. –200 б.
75 Margaret.S. Readіngs from the Mystіcs of іslam. – London: LUZAC& COMPANY LTD, 1950. –144 p.
76 Ozturk Y.N. Koran ve sunete gore Tasavvuf. – Іstanbul: Yenі Boyut, 1998. –286 s.
77 Муминов А. Яссавий насабнамоси ва Амир Темур. – Ташкент: Хазина, 1996. –32 б.
78 Kemal E. Ahmet Yesevі.// Yesevіlіk bіlgіsі. – Ankara: Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s
79 Джани-заде Т. Хал-макам как принцип искусства макамат.//Суфизм в контексте мусульманской культуры. – М: Наука, 1989. –337 с.
80 .
81 Гадаев В.Ю. За частоколом мюридских проповедей. – Грозный: изд-во Чечено-Ингушети,1987. –54 с.
82 .
83 Yenі Rember ansіklopedіsі. – Іstanbul: Іhlas Gazetecіlіk Huldіng, T.1,1993. –384 s.
84 1001 ХАДИС. – Алматы: Желмая аударма орталығы, 1991. –124 б.
85 Назарбаев Н. Қасиетті қала Түркістан //Тарихы терең Түркістан. –Алматы: Білім, 2000. –124 б.
86 Kemal E. Ahmet Yesevі.// Yesevіlіk bіlgіsі. – Ankara. Ahmet Yesevі Vakfі Yayіnlarі, 1998. – 508 s.
87 Зейбек Н.К. Иасауи жолы. – Анкара: Bіlіg,1998. -114 б.
88 Canіm R. Pіrі Turkіstan Hocа Ahmet Yesevі'de tasavvuf dusuncesі. Bіlіg. // Bіlіg. Bahar. - Ankara: N 1.1996.
89 Березиков Е.Е. Святой дервиш Машраб. – Ташкент: Узбекистон. 1993. –56 с.
90 Мечковская Н.Б. Язык и религия. - М.: Файр,1995. –352 с.
91 Жармұхаммедұлы М. Насаб-нама. – Алматы: Дәуір,
92 Березиков Е. Святые ислама. - Казан. 1996. С.54.
93 Нурмухаммедов Н. Мавзолей Ходжи Ахмета Ясеви. – Алмата: Өнер. 1980. – 35 с.
94 Mehmet D. Yahya Kemal ve Mehmet Akіfte tasavvuf. Іs. 1993.S.12.
95 Муминов И. Философские взгляды мирза Бедиля. – Ташкент: Изд. Ан.Уз ССР, 1957. –110 с.
96 Gombos K. Aszketak, Dervіsek, Іmaszonyegek. – Budapest: MUZSAK, -107 p.
97 Есенбай Д. Хикметтер. – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. – 170 б.
98 Бертельс А.Е. Насири-Хосров и исмайлизм. – М: Изд.. Восточной литературы, 1959. –598 с.
99 Massіgnon L. MELANGES. – Damas: Publіes sous.le Patronage de l’Іnstіtut d’Etudes Іslamіques de l’ Unіversіte de Parіs, 1956. T.1. –430 p.
100 Наумкин В.В. Воскрешение наук о Вере. - М: Наука, 1980. –376 с.
101 Бәдиуззаман С.Н. Хашир риссаләсі Өлім және мәңгілік. – Іstanbul: Envar Nesrіyat, 1996. –171 б.
102 Мұхаммед А.,Дәуітұлы С., Оразақын А. Құран хикаялары. – Алматы: Жалын, 1992. –224 б
103 Ал-Фараби.Основы мудрости.//Эстественно-научные трактаты. – Алматы: 1987. –261 с.
104 Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. –240 б.
105 Руставели Ш. Жолбарыс тонды жахангез. - Алматы: Жазушы, 1974. –254 б.
106 Александров Г.Ф. История Заподноевропеиской философий. -Ленинград: Изд. Акадкмии Наук СССР, 1946 –543 с.
107 Al-Gazalі. Sufі ve sufі farklarі //Gundor E. Іslam Tasavvufіnіn Мeselelerі. – Іstanbul: OTUKEN, 1993 –288 s.
108 Семенов А.А.Мусульманский мистик и искатель бога. – Ашхабат: 1905. –45 с.
109 Мир философии: Ч.1. Исходные философ. Проблемы, понетия и принцыпи. – М: Политиздат, 1991. –672 с.
110 Казыбердов А.Л., Муталибов С.А. Абу Наср ал-Фараби. Иследование и переводы. – Ташкент: Фан, 1986. –200 с.
111 Қазақ Совет Энциклопедиясы. – Алматы: 1977. –455 б.
112 Kayhan H.A. Allahі zіkіr, gua ve Tovbe. - Ankara. Kіzіlay, –50 s.
113 Оразалиев С. Абай және Дауани. – Түркістан: Мұра,1997. –104 б.
114 Tasavvuf mahіyetі, buyuklerі ve tarіkatler. - Іstanbul: Mahіr Іz, 1997. –255 s.
115 Eraydіn S. Tasavvuf ve tarіkatlar tarіhі. – Іstanbul: 1997. –338 s.
116 Абай. Книга слов: Поэмы. Перевод с казахского К. Серикбаевой, Р. Сейсенбаева. – Алматы: ЕЛ, 1993. –272 с.
117 Назарбаев Н. Түркістан -Ұлттық бесігіміз бен елдігіміздің ақ ордасы.//Егемен Қазақстан. 2000. Қазан. N 259.
118 Боқырғоний С. Боқирғон китоби.// Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. –280 б.
119 Абуов А.П., Балтабаева А. Великий суфий яссавийской школы – Сулеймен Бакыргани // ХҚТУ Хабаршысы. 2000. N1.
120 Нәлібаев Ә. Жүніс Емре . - Алматы: Білім, 2000. -153 б.
121 .
122 Мағауин М.,Байділдаев М. Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. Т. 1. –384 б.
123 Шәкәрім. Аманат: әндер /құрастырған Т. Бекқожина. - Алматы: Өнер, 1989. –128 б.
124 Көпейұлы М.Ж. Көп томдық шығармалар жинағы. 4-том. – Алматы: Алаш, 2005. –336 б.
Қожа Ахмет Иассауи д‰ниетанымындаѓы
рухани кемелдену мєселесі
Ќазаќстан Республикасы
Алматы, 2006
МазмҰны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Ќожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой
кеңістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11 1.2 Иассауийа қауымдастығы
және оның рухани құндылықтар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ-ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани-танымдық жетілу жолы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 42
2.2 Иассауийа қауымдастығының кемелдену дәстүрі және оның діни-
философиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ
философиясы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .. 116
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысында Ахмет
Иассауи іліміндегі рухани кемелдену мәселесінің қоғам өміріндегі діни-
философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Түркі
халықтарының бай дүниетанымдық мәдениеті мен иассауийа қауымдастығы дағды-
дәстүрі арасындағы сабақтастық рухани құндылықтарды қайта жаңғыртуда өз
өміршеңдігін танытты. Сондықтан, бүгіндері қазақ ұлтының дағды-дәстүріндегі
адам жанының тазалығы, нәпсінің мәртебелері мен сопылықтағы хәлдер,
мақамдардың кемелденудегі орнын анықтау зерттеудің негізгі обьектісіне
айналып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының философиялық кµзќарасы
мен рухани құндылықтарының өркендеуінде сопылыќ ілімніњ өзіндік орны бар.
¤з кезегінде м±сылман философиясындаѓы т±жырымдар мен негізгі ќаѓидалар да
сопылыќ ілімніњ µкілдері арќылы халыќ санасына берілді. Дєст‰рлі танымдаѓы
сабаќтастыќ пен ќ±ран зањдылыќтарын т‰сінікті тілде баяндаѓан хикметтерде
д‰ниедегі хаќиќат жолын н±сќады. Б±л адамныњ жаратылыс табиѓаты мен µмір
шектілігі жєне тєњір болмысы мен жан, рух проблемаларыныњ жањаша
баѓалануына негіз болды.
Ахмет Иассауи м±сылман философиясындаѓы мол м±раны бойына сіњіре
отырып, рухани кемелденуге апаратын жол салды. Оны хаќиќат деп біліп,
Сократша µзіњді-µзіњ таны ќаѓидасы мен Платонныњ рух идеясын бір арнаѓа
тоѓыстырады. Адам аќыл-ойы нєпсіге тежеу ќойып, имандылыќ кењістігіне
орныѓады жєне сезімдік таным хаќиќатты тану жолына азап шегу арќылы ѓана
жетпек. Ахмет Иассауидіњ нєпсі сені торѓа салып, жаќсылыќтан ада иманнан
ж±рдай ќылар, аќылѓа ер [1, 89 б.],– деген сµзініњ мєнісі осында.
Рухани кемелденуді табиѓи д‰ниетанымѓа енгізіп, даѓды–дєст‰рге
айналдыруда адам болмысыныњ жаќсы ќырларын дамытып, тєн мен жанныњ бірлігі
мен ќайшылыѓын танытќан нєпсіні тежеу жолдарын ашу кµзделді. Сопылыќ
ілімдегі кемелденуді ќазаќтыњ рухани єлемінде осылайша ќойѓан Ахмет
Иассауи, оны ар мен иманда, тазалыќ пен аллаѓа деген махаббат сеніміндегі
пєктікпен толыќтырады. Демек, б±л жол адамды шариѓат тыиым салѓан жат
ќылыќтардан: ( арсыздыќ пен б±заќылыќ, хаќсыз ќиянат пен шек келтіру... )
т±рмыста белењ алѓан іс-єректерден: (±рлыќ жасау мен алдап арбау,
жалќаулыќ...) баянсыз іске ќ±марлыќтан: (зинаќорлыќ пен біреуге азар кµрсету,
параќорлыќ...) сананы т±мшалаѓан єуестіктен: (±йќышылдыќ пен нашаќорлыќ,
ішімдік ішу...) босатады.
Ќазіргі тањда т‰рлі ланкестік єрекеттермен сопылыќ ілімді ±штастырып,
зікір дєст‰рлерін µз ќажеттілігінде таныта білмеу ќоѓамда теріс кµзќарас
туындатуда. Сопылыќ ілімніњ баѓыты даналыќ пен аќылы кемелденген т±лѓа
тєрбиелеу. Ал, иассауийа зікірі єуенге салып пайда табудыњ кµзі емес,
алланыњ есімін ќайталай отырып рухани тазару жолы. Рухани құндылықтарды өз
деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Ал, адамзат санасын дендеп келе
жатқан рухани бостық жалѓан д‰ние кењістігіндегі зұлымдық, менмендік
әрекетінен туындайды. Сондыќтан, демократиялық қоғам талаптары рухани
құндылықтардың қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін
қажет етеді.
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани ќ±ндылыќтар адамзат
танымын жетілдіретін, ±лтты µркениетке бастайтын хаќиќат жолы. Міне,
халықты имандылық пен рақымдылыққа және азаттық пен әділдікке бағыттаған
сопылыќ ілімдегі терең философиялық ойлар адамды хаќиќатты тануѓа шаќырды.
Ахмет Иассауи "алланыњ ѓажап маќамы кµњілге ќ±діреттіњ н±рын т‰сірер" [1,
102 б.] – деп хаќиќат жолындаѓы рухани кемелдену мен аллаѓа деген махаббат
идеясын, одан єрі наќтылай т‰седі. Адам танымыныњ басты маќсаты –
махаббатпен жасалынѓан ѓибадат арќылы µз сенімін арттыру.
М±сылман философиясыныњ идеялары мен дєст‰рлеріне үстірт қараудан арылу
жолы µз µмірін µзгеге µнеге ету деп білген Ахмет Иассауи, ќылуетке т‰сті.
Тибет монахтары тєрізді дараланып, жан д‰ниесіндегі "менді" жою арќылы
жетілуді кµздеді. Ќылуетте жазылѓан "Диуани хикмет" беттерінен де рухани
кемелденуді ањѓарамыз: алланы ойлап д‰ниеден без, µлмей т±рып арѓы д‰ние
ќамын ойла. Б±л "уанхар мин ѓасамин мусаффани". Сопылыќ ілімді мењгеру
таќуалыќ жолѓа т‰скен адамдарѓа ѓана лайыќ. Екініњ бірі ќылуетке т‰сіп,
єулие атанбайды. Дегенмен, алла берген рухани д‰ниені шама-шарќынша
мењгеру ќажеттігі бар. Арѓы д‰ниеніњ ќамы деп жалѓан сопы атану да д±рыс
болмас. Сондыќтан, Ахмет Иассауи шєкірттері ж‰ргізген рухани ќызметте
сопылыќ дєст‰рлерді тєжірибе ж‰зінде халыќќа т‰сіндіру болѓан. Міне осыны
ањѓарѓан ойшыл т‰ркі д‰ниесінде м±сылман философиясы мен ѓылымын танытатын
алѓашќы сопылыќ мектептіњ іргесін ќалады. Бұл ежелгі наным – сенімдер
тізбегімен тығыз байланыста болған сопылық дәстүрлердің жергілікті халық
арасында кеңінен қолданылуына қолайлы жағдай туғызды.
Қоғам өміріне бойлай енген сопылық ілім, оның әлеуметтік қайшылықтары
мен рухани мұқтаждарын, адам мен алла арасындағы рухани байланыстарды ашып
беретін философиялық құбылысқа айналды. Осылайша халыќ сеніміне сопылық
ілім ќаѓидалары орныѓып, адамгершілік принциптерін басшылыққа алған
тіршілік болмысын танытатын ілімге айналды. Адам рухани жетіліп,
пендешілік пен зұлымдық әрекеттерден алыс болатын мүмкіндіктері ќаралды.
З±лымдыќ пен ќайрымдылыќ адам санасыныњ обьективті кµрінісі ретінде
сипатталады. Жалпыѓа бірдей ќайрымдылыќ жолын ќарастырѓан Платон з±лымдыќты
жан д‰ниеге жете назар аудармаудыњ белгісі ретінде таныды. Рухани
ќ±ндылыќтардыњ аќылмен баѓалануы з±лымдыќты жоюдыњ бірден бір жолы.
Орта Азия халықтарының дүниетанымы мен тыныс тіршілігін зерттеген В.В.
Бартольд: “Халықтың діни сенімін танып білу, оның рухани күйін түсінудегі
негізгі мәселе” [2, 10 б.], -деген. Демек, тамыры тереңге кеткен рухани
дәстүрлерді қамтыған д‰ниетанымымызды қайта қарап, ғылыми тұрғыдан зерделеу
адамды кемелдендіруге негізделген құндылықтар ретінде халқымыздың беделін
арттыра түседі. ¤ткен ѓ±мыр мен уаќыттыњ маңызы философиялық аќыл-ойдыњ
жемісіне айналѓан рухани ќ±ндылыќтар мен дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыруда.
Ұлы ойшылдың тағлымы тек қазақ халқы ғана емес, жалпы түркі
халықтарының бүгінгі рухани дағдырысы қарсаңында өте қажет. Қазірдің өзінде
Түркістан қаласының бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болып
қарастырылуы да Ахмет Иассауи танытқан сопылық ілімнің қуаттылығында.
Сондықтан, адам рухын асќаќтатќан Ахмет Иассауи ілімін зерттеп, өз ата-
жұртымыздың рухани құндылықтар єлеміндегі кемелдену принципін келешек
ұрпаққа танытудың маңызы зор.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М±сылман философиясы мен мєдениетін тануда
мейлінше мол тәжірибе – тағлымы бар сопылық ілімді зерттеу қызу
философиялық пікір таластың негізінде қалыптасып келе жатқаны белгілі.
Ќоѓамда саяси белсенділігін арттырып, халыќ сенімінде теріс пікір
ќалыптастыруды кµздеген баѓыттар мен сопылыќ ілімніњ т±тас екенін
дєлелдеуге тырысќан кµзќарастар да бар. Сопылыќ ілім д‰ниедегі іс-єрекетке
араласпау негізінде т‰зілуініњ µзі, сопылыќ баѓытыныњ саясаттан, ќоѓамныњ
к‰нделікті тіршілігінен алыс т±рѓан басќа д‰ниетаным екенін кµрсетеді. Оныњ
‰стіне сопылыќ жолѓа рухани кемелдену мен µмірін ѓибадатќа арнаѓандар ѓана
т‰сті. Сондықтан, қарама-қайшы екі нәрсенің арасынан тұтастыќты іздеудіњ
µзі қате. Міне, осындай ой-т±жырымдар Ахмет Иассауи іліміне де ќатысты.
Рухани ќ±ндылыќтардыњ дер кезінде уаќытќа сай зерттелмеуі, оныњ халыќ
танымынан жасырын ќалуына алып келді. Б±л т‰рлі теріс кµзќарастар мен
пікірлердіњ туындауыныњ себебіне айналды.
¤з кезегінде сопылыќ ілімді зерттеген А. Арберри, [3] В. Стоддарт,
[4] М. Смит, [5] Г.Э. фон Грюнебаум [6] жєне Л. Массиниен [7]
тєрізді шетел ғалымдары тақуалардың рухани ізденістеріне ерекше тоқталѓан.
Ал, сопылық ќауымдастыќ дәстүрлері Эрнст Карл, [8] Ерол Гүндар, [9] Ебул-
ала Афифи, [10] Дж.С. Трименгэм, [11] Идрис Шах [12] ењбектеріне арќау
болѓан.
Єл-Ѓазали, ибн Араби, Наджмуддин Кубра, Ала ад-Даула Симнани, Баха ад-
Дин Наќшбанди мен Ахмет Иассауидіњ адам болмысын µзгертуге бейім сопылыќ
идеялары, бұл ілімді қуатты етумен қатар сопылық тариқаттарды бір-бірінен
ерекше етіп тұратын дәстүрлерді қалыптастырды. Демек, маќсаты мен баѓыты
бір сопылыќ тариќаттыњ дєст‰рлері жергілікті халыќ танымына сєйкес
µзгертілді.
Араб мәдениеті мен философиясыныњ күрделене түсуінде сопылыќ ілімніњ
орнына назар аударѓан Э.А. Бертельс, [13] В.В. Бартольд, [14] А.Е. Смирнов,
[15] И.Н. Петрушевский, [16] М.Т. Степанянц, [17] С.М. Демидов және Р.Б.
Рыбаков, [18] А.К. Боровков [19] тарихи оќиѓалар мен жалпы д‰ниетанымдыќ
мєселелерді ќарастырады.
Демек, күні бүгінге дейін сопылық ілімді зерттеу жұмыстарының өте
көлемді жүргізілуіне қарамастан, оның көптеген қырлары әлде де нақты
зерттеуді талап етеді. Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен дәстүрлеріндегі
рухани ќ±ндылыќтар єлемі, жєне адам жанын кемелдендіру арќылы ќайрымды
ќоѓам т‰зу єрекеті осы мәселеге қарайлас құбылыс. Ойшылдың шығармаларын,
әсіресе бұрыннан қалыптасқан рухани құндылықтар жүйесін қайта қарау заман
талабына айналды.
Ахмет Иассауидіњ дүниетанымы мен рухани кемелдену жолын танытќан жєне
иассауийа ќауымдастыѓындағы дәстүрлерді айқындауға мүмкіндік беретін ”Мират-
ул қулуб” рисаласын, Низам Қажы Ғарібидің “Мусибат-намасын”, Сүлеймен
Бақырғанидің “Бақырған кітабын”, Кашифи, Фахр ад-дин Али ибн Хусейн-и
Ва`издің “Рашахат айн ал-хайат” және Сопы Аллаярдың ” Сабат ал-а`жизин”,
“Мурад-ул а`рифин”, Хазинидің “Жауахир-ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар”.
Иассауийа ќауымдастыѓыныњ қыр-сырын танытқан туындылардың, бұл зерттеуде
ұсынары мол.
Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді алѓаш
жинақтаған Фуат Көпрүлү иассауийа ќауымдастыѓы жөнінде: “Ахмет Иассауи
уағыздаған діни-сопылық насихаттар, қаншама уақыт өткенімен халық жадынан
өшпеген, керсінше, тереңдей түскен” [20, 165 б.]. Жас баладан ќартќа дейін
жеті атаны білу мен иман уаѓызы шариѓатты танып, киелі т±лѓалардыњ
адамгершілікке баѓытталѓан єрекеттерін насихат ететін ањыздарды мењгеру
д‰ниетанмѓа сіњгеніне уаќыт кує.
Қоғамдағы өзгерістерге байланысты, рухани д‰ниемізді жањѓыртып, ±лттыќ
м±рамыздыњ ќайта т‰леуін кµздеген А.Х. Қасымжанов, [21] Ә.Н. Нысанбаев,
[22] Ғ.Е. Есімов, [23] О.А. Сегізбаев, [24] М.Е. Орынбеков, [25] С.
Нұрмұратов, [26] Д.Т. Кенжетаев [27] және т.б. ғалымдарымыз дінге
немқұрайлықпен қараудан арылуға шақырады. Сондай-ақ, діни мұраларымызды
философиялық тұрғыдан талдауға мән беріп, оны дамытуға және сол арқылы
әлемдік мәдениеттермен бір ырғақта болуға үндейді.
“Мәдениеттің, ғылым мен білімнің ошағы болып саналған араб халифатынан
шеткері орналасқанына қарамастан Ахмет Иассауи туып, өскен аймақ түркі
мәдениетінің, кейінірек мұсылман мәдениетінің ошағына айналып үлгерді” [28,
19 б.] – деп, ќорытынды жасаѓан А. Абуов ойшыл д‰ниетанымыныњ ќазаќ
философиясындаѓы орнына назар аударѓан. Дегенмен, б±л ењбекте сопылыќ
дєст‰рлер мен рухани кемелдену мєселелері ќарастырылмаѓан.
Ахмет Иассауи д‰ниетанымы мен ењбектерін ќараѓан К.Х. Таджикова, [29]
Р.М. Мустафина [30] және А. Ахметбекқызы [31] өз зерттеулерінде: Ахмет
Иассауи ілімінің түркілер мекендеген аймақта дербес әрі ықпалды күш
болғанына ерекше тоќталады.
Аќыл-ой еркіндігі т‰ркілер танымында жоѓары баѓаланды. Рухани д‰ниені
тањдауды м±сылман философиясы єр-бір жеке т±лѓаныњ еркіне берді.
Философиялыќ талдау адам ‰шін ќ±ндылыќ нормаларыныњ т‰рліше екенін аныќтап
берген. Сопылыќ ілімде адам баласыныњ ж‰рек тазалыѓы мен ой, сезім жєне ар,
±ждан бостандыѓына ерекші мєн берілді. Ахмет Иассауи осы принциптерді
негізге ала отырып, µмір хаќиќатын танытуды кµздеді. Мұны қарастыру
мұсылмандыќ д‰ниетанымѓа жаңа еңбектер мен философиялық тұжырымдарды алып
келді. Мұсылман мистицизмін қарастыру К.К.
Бегалинованың Ахмет Иассауидің сопылық іліміне деген көзқарасын айқындап
берді [32, 51 б.].
Сопылық ілімге талдау жасағанда Ахмет Иассауи тариқатын қарастырған К.
Мұстафа, [33] Т. Белкез, [34] И. Мұстафа және К. Кемал [35] т.б. түрік
ғалымдарының қосқан үлесі айтарлықтай.
Ойшылды түркілер арасына танымал еткен “Диуани хикмет” шығармасы Қазан,
Стамбул, Ташкент баспаларында жарық көрген. Ахмет Иассауи хикметтерініњ
халыќ танымына рухани жандандырушы єрі терењ мєнді философиялыќ ќ±ндылыќтар
ретінде танылѓанына баѓа берген ѓалымдар Ә. Қоңыратбаев, [36] Р. Бердібаев
[37] пен М. Мырзахметұлы [38].
Қорыта келе, Ахмет Иассауи µмірі мен шығармашылығын зерттеуге
бағытталған жоғарыда аталған еңбектерде біз зерттеген тақырып яғни, Ахмет
Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мєселесі мен соныњ негізінде
туындаѓан дәстүрлер қаралмаѓан. Қазақ жеріндегі алѓашќы сопылыќ мектептің
қалыптасып, дамуы және м±сылман мєдениеті мен ѓылымын танытќан философиялыќ
идеялар мен дәстүрлерді µз бойына алѓан Ахмет Иассауи ілімі рухани жетілу
жолын ќалыптастырды.
Міне, осы зерттеу рухани ќ±ндылыќтарды қалыптастыруда ата жұртымыздың
мәдениетінің өркендеуіне септігін тигізген Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен
дәстүрлерін қайта ашады. Бұл Ахмет Иассауи іліміндегі кемелдену тақырыбын
арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен негізгі міндеттері:
Түркі тілдес мұсылман халықтарының діни-философиялыќ көзқарасына ыќпал
еткен Ахмет Иассауи мен оның шєкірттерінің діни философиялық еңбектерін
зерттеп, бүгінгі ғылыми талапқа сай тұжырымдар жасау және Түркістан
өлкесінде сопылық ілімнің таралуына негіз болған иассауийа ќауымдастыѓыныњ
бағытын анықтап, ойшылдың діни дәстүрлері мен өмір тәжірибесінен орын алған
рухани кемелдену мәселесін ќарастыру жұмыстың негізгі мақсаты.
Осы мақсатты іске асыру ‰шін мына міндеттерді белгілейміз:
- Ахмет Иассауидіњ ±заќ уаќыт бойына дамыѓан философиялыќ ілімініњ
негізгі т±жырымдары мен т‰ркілік баѓыттаѓы жања ќауымдастыќ т‰зуініњ
ерекшелігін аныќтау. Ахмет Иассауидіњ рухани кемелдену жолына баѓа беріп,
т‰ркі халыќтарыныњ д‰ниетанымымен сабаќтастыќта µркендеген қауымдастыќ
дєст‰рлерініњ діни философиялық аспектілерін ашу.
- Иассауийа ќауымдастыѓыныњ дәстүрлеріндегі “кашф” (сопылық
түсініктегі перделердің ашылуы), “илхомға” (шабыт) бағытталған әдіс-
тәсілдері арќылы түркілік аќыл ойдыњ философиялық шеңберін кеңейту жєне
ләззат пен шахауатты тәрк қылған пақырлықтың “Фақр нама” арқылы сатылы
жетілу жолын танып, оның халыќ тіршілігіндегі кµріністерін философиялыќ
дењгейде талдау.
- Ахмет Иассауи сопылыќ ілімінде “уирд-аурад” үкімі арқылы муридке
баѓытталѓан мистикалық тєсілдер мен “жеті иақинды” анықтап, ”хақиқат”
жолыныњ мәнін нєпсілік мєртебелерді аныќтау арќылы ашу. Сонымен ќатар,
ойшылдың хикметтерінде бұл төңіректе түйген философиялық ойларын зерделеу.
- Адам болмысы алладан, екеуініњ арасындаѓы рухани қарым қатынас
ќайшылыќтарѓа толы. Міне, оны реттеу жолы зікірде. Ахмет Иассауи
д‰ниетанымыныњ рухани ќайнарларын зерттеп, оныњ теориялық ілімініњ
тәжірибеге ±ласуы мен философиялық ќырларына назар аудару арќылы зікір
салудыњ негізгі маќсат, міндеттерін аныќтау.
- Ахмет Иассауи ілімініњ қазақ халқының өміріндегі маңызды рухани
философиялық бағыт ретінде қалыптасуын және оны ќазаќ ойшылдарыныњ
шығармашылығы мен қызметі арқылы таныту. Ахмет Иассауи сопылыќ ілімініњ
тәжірибелік көрінісі және оның дәстүрлер арқылы халық санасына ұласуы, осы
іс-шаралардың атқарылуындаѓы иассауийа шєкірттерініњ үлесін аныќтау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне философия тарихы мен қазақ
философиясында көрнекті орын алған ойшылдардың ұлттық танымы мен саяси
көзқарастарына және рухани мәдениет пен құндылықтарға негізделген еңбектері
алынды. Ғылыми жұмыста қолданылған зерттеу әдісінің маңызды бөлігі т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылық ілімдегі рухани кемелдену жолындағы мақамдарды жүйеге
түсіруден тұрды. Сондай-ақ, зерттеуде отандық ѓалымдар ењбектерініњ маңызы
зор.
Ахмет Иассауи хикметтеріндегі даналық ойлар мен аллаға деген құштарлық
және адам болмысының уақыт пен кеңістіктегі орнына мән беріліп, оның
философиялық қырлары ғылыми әдіснамаға сай зерттеліп, ұлы ойшылдардыњ ой-
пікірімен сабақтастыќта ќаралды. Сонымен қатар, тарихи-деректік материалдар
мен қолжазбаларды ғылымға белгілі жинақтау, жүйелендіру және талдау сияқты
әдістерге негіздеу арќылы пайдаланылды. Философия тарихында қолданылатын
логикалық принциптердің тізбегі, қарама-қайшылық пен тұтастық және
салыстыра зерттеу методикасы кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздеріне ѓылыми айналымға осы зерттеу
арқылы қосылған араб, парсы тіліндегі деректер мен соњѓы кезеңдерде
аударылған зерттеулер мен жазылѓан еңбектер алынды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен діни-философиялыќ дәстүрлерін, рухани
құндылықтар ж‰йесініњ табиғатын ашуға мүмкіндік беретін қолжазбалар
зерттеудің өзегін ќ±рады.
Сопылық д‰ниетаным мен дєст‰рлердіњ ерекшелігін танытќан шетел
тіліндегі ғылыми зерттеулердегі философиялыќ ойлар сарапқа салынды. Соныњ
ішінде, түрік зерттеушілері мен аѓылшын ғалымдарыныњ т±жырымдарына
салыстырмалы түрде талқылау жасалынды.
Ахмет Иассауи кесенесіндегі кітапхана қорында жинақталған материалдар
мен даналыќ хикметтіњ ќазан баспасында жарыќ кµрген ‰лгісі зерттеу
ж±мысында пайдаланылды.
Сондай-ақ, Ташкенттегі Әлішер Науаи атындағы Орталық кітапхана,
Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының фундаментальды кітапханасы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының зерттеу жұмысына көп
септігі тиді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Ахмет Иассауидіњ түркі халќыныњ танымына сопылыќ ілімдегі
±ѓымдарды ендіру ерекшелігі ќарастырылды. Т‰ркілер ой-кењістігіндегі
сопылық шаралар жєне м±ныњ іс-ж‰зіне асырудаѓы иассауийа қауымдастыѓы
шәкірттерініњ рµлі зерттеу нысанына айналды. Сондай-аќ, түркілік бағыттағы
қауымдастықтың негізгі ерекшеліктері мен дүниетанымдағы сабақтастық
аныќталды.
- Түркістан ќаласыныњ рухани орталыќ болуыныњ себебін аныќтауда
уалилікке ќатысты деректерді философиялық талдауда ойшылдың ілімі мен
ғылыми айналымға енбеген соны ењбектер (Мусибат-нама, Мират-ул қулуб,
Насафий) қарастырылды. Ахмет Иассауи ілімдегі сопылық құбылыстардың
тәжірибеге сүйенуі мен “Вахдат-и вужут” принципіне негізделген мақамдар
комплексті түрде диалектикалық заңдылықтарға сәйкес айќындалды.
- Сопылық ілімдегі абсолютті ақиқат түсінігі, нєпсініњ мєртебелері,
оған жасалған философиялық анализ, кемелдену жєне аллаға деген махаббат
түсінігі Ахмет Иассауи дүниетанымы арқылы аныќталды.
- Ахмет Иассауи іліміндегі сопылыќ дәстүрлер жєне оныњ ќазіргі тањдаѓы
мањызы айќындалды. Зікір салу арќылы рухани жетілу зањдары мен ќоѓамдаѓы
ќайшылыќтар, µмір мен µлім мєселесі немесе ќылуеттегі тєжірибе т‰рлі
философиялыќ мектептермен байланыста ќарастырылды.
- Сопылық ±ѓымдар қазақ ұлтына оның көркем туындылары мен дәстрлі
көзқарасына Ахмет Иассауи ілімініњ єсері аныќталды. М±сылман
философиясындаѓы ќ±ндылыќтар, кемелдену жолындаѓы "толыќ адам" принципі
Асан Ќайѓыдан, Абайѓа дейінгі аќын-жыраулар шығармашылығымен сабаќтастыќта
ќарастырылды.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Ахмет Иассауидіњ т‰ркілік д‰ниетаныммен сабаќтастыќта дамыѓан ілімін
ќарастыруда, оныњ философиялыќ ойлары мен кемелдік идеясыныњ ішкі мєні
айќындалды. Мұсылман философиясыныњ адамгершілік пен имандылыќ нормалары
мен рухани ќ±ндылыќтарыныњ еркін сұхбатпен таралуы жєне алѓашќы т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылық қауымдастыќтыњ ерекшеліктері аныќталды.
- Ахмет Иассауи ілімдегі сопылыќ ±ѓымдар мен рухани кемелдіктіњ
теориялық және тәжірибелік мањызы. "Фаќр-нама" паќырлыќ д‰ниетанымдаѓы адам
болмысын жетілдірудің эстетикалық талғамын қалыптастырудаѓы халдері
ќарастырылды.
- Нєпсініњ жеті мєртебесі мен жеті яќин принциптері салыстырмалы т‰рде
ќ±ран мен т‰ркілік даналыќќа негізделе талќыланды. "Мират-ул ќулуб" рухани
кемелденудегі тариќат тынысы мен хаќиќат жолындаѓы сатылы маќамдардыњ
мањызын танытудыњ негізгі этаптары ќаралды. "Диуани хикмет" ењбегі м±сылман
єлеміндегі мєдени ќ±ндылыќтар мен философиялық қағидаларды халық танымына
енгізудегі орны зерделенді. Рухани жетілудегі тариќат, маѓрипат, хаќиќат
маќамдары ж‰йелі т‰рде, µмір тєжірибесіне ќатысты алыну арќылы аныќталды.
- Зікір салудыњ т‰рлері мен єдістері жєне иассауийа зікірініњ
ерекшелігі ќарастырылды. Зікір адам жанын тазартатын тєжірибеге негізделген
сопылыќ дєст‰р. Б±л рухани тазару тариќат жолын зерттеп, шєкірттердіњ
зікірге ќатысу ‰шін ќажет м‰мкіндіктері тибеттік монахтармен, шамандыќ
кµзќараспен бір болѓан идеялары талќыланды.
- Ахмет Иассауи мен шєкірттерініњ сопылыќ туындыларына ж‰ргізілген
философиялыќ анализ, олардыњ д‰ниетанымы мен негігі баѓыттарын аныќтап
береді. Ќазаќстанныњ тєуелсіздік тарихындаѓы адамныњ ішкі мєнін аныќтауда
иассауийа рухани ж‰йесініњ орны, оныњ псиологиялыќ ќырлары мен µркениеттік
ќатынастардаѓы ќайшылыќтарды реттеудегі кµріністері аныќталды. Ахмет
Иассауи дүниетанымы арқылы қазақ халқының көзқарасына енген сопылық
философияның ықпалы мен ортақ болған белгілері анықталып, ақын-жыраулар
шығармашылығына тигізген әсері ќарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы Ахмет Иассауи
іліміндегі философиялыќ аќыл-ой рухты кемелдедіруге жєне ұлттық сананы
қалыптастыруға ықпал жасаумен ќатар біздің адамдық-этикалық құндылыѓымызды
саралауда айрықша маңызды. Рухани ќ±ндылыќтарды µз дєрежесінде танып білу
дін мєдениетін мењгеру арќылы сенім ж‰йесін арттырады. Б±л қазіргі таңда
ќоѓам µміріндегі діни конфессиялардың әрекеттерін тежеуге негіз болып отыр.
Диссертант қарастырған проблемалардың нәтижелері мен ғылыми
қортындыларын этикалық, және діни-философиялық тұрғыдан зерттеудің
әдістерін жетілдіріп, дамыту үшін және философ, ағартушы және дінтанушы
мамандардың методологиялық және теориялық деңгейін көтеру үшін қолданылады.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелерін философия тарихы, этика және
эстетика, дін тарихы бойынша студенттерге, аспиранттарға арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертациялық зерттеу
Ќ.А. Иассауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университетініњ философия
кафедрасы мен Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің
философия және методология кафедрасы отырысында талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің негізгі мазмұны ондаған мақалалар мен
тезистерде жарияланды.
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары төмендегі халықаралық
ғылыми конференцияларға ұсынылып, талқыланды: “Орталық Азия: тарих, қазіргі
уақыт және болашақ даму перспективасы” (Тараз, 2001); “ХХІ Ғасыр Ұлы дәстүр
жолыменен” (Алматы, 2001); “Қазақстан 10 жыл ішінде: Экономика, білім және
ғылымның мәселелері” (Түркістан, 2001).
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен
қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 120 бет.
1 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Қожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой кеңістігі
Т‰ркілік д‰ниетанымда ежелден ќазіргі тањѓа дейін саќталѓан
философиялыќ мєселелерді зерттеу сопылыќ ілімніњ терењнен орын алѓанын
танытады. Философиялыќ аќыл-ойды билеген сопылыќ ±ѓымдардыњ халыќ санасына
берілу жолы µздігінше к‰рделі. Ахмет Иассауи м±сылман философиясыныњ
адамгершілікті насихаттаѓан ќаѓидаларын таныту маќсатында т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылыќ мектептіњ негізін ќалады. Сопылыќ ілімдегі м±сылман
философисыныњ негізгі ±ѓымдары жергілікті халыќ танымымен бірлікте жања
дєст‰рлердіњ т‰зілуіне негіз болды. Б±л ілім ењ алдымен адам жанын
кемелдендіруді кµздеді. Сондыќтан, ќиын болса да т‰ркілердіњ д‰ниетанымына
жаќын етіп, таныту жолы обьективті т‰рде баѓаланды.
Ахмет Иассауи рухты кемелдендіруде адам жанына мән берді. Т‰ркілік
танымда жан субстанция ретінде ќабылданып, онда материалдыќќа бой ±рѓан
т‰сініктер пайда болды. Ахмет Иассауи кµзќарасы Платонныњ "жан материалды
емес" - деген пікірімен сабаќтастыќта келді. Материалды м±ќтаждыќ сопылыќ
ілімде ќатты сыналѓаннан кейін, тіршілік кµзі рухани д‰ниені дамытуда деп
таныды. Ахмет Иассауи қоғамдаѓы әрбір адам жанын рухани тазартып, имандылық
жолына түсіру ‰шін оныњ мєњгілік екенін алѓа тартты. Аристотельде жанды
мєњгі жаратылыс ретінде таныѓан. Мұнда сопылық ілімде қарастырылған “кемел
тұлға” идеясының да өзіндік орны болды. Жан тазалығын жоѓары т±тќан адам
нәпсіні тыйып, қанағат етуді жоғары бағалауы себепті алла болмысына жақын
тұрған.
Тєнніњ философияда бµлек ќаралуыныњ негізі міне осыдан туындаѓан
секілді. Тєн мен жан бірлікте єрі бµлек тіршілік ете алады. Түркі халқының
д‰ниетанымы рухани құндылық ретінде жанды материалды ќ±былыс ретінде ќарап,
табынѓанын тарихи деректер растайды. Міне, осы мєселеге жете назар аударѓан
Ахмет Иассауи рухани жетілуде адамѓа жан тазалыѓы керек деген. Дегенмен,
Батыс философиясында жанды материалды болмыс т±рѓысында ќарастырѓандар да
бар. Ахмет Иассауи ілімінде жан м‰лде материалды болудан алшаќ т±р.
¤йткені, араб философиясында жан алла рухыныњ бµлшегі ретінде ќойылѓан. Б±л
ерекшеліктерді меңгеру Ахмет Иассауи сопылық ілімінің қоғамдағы рµлі мен
дәстүрлердегі кµрінісін айқындауда тигізген єсері мол.
Түркі халықтары танымына енген м±сылман философиясы олардың мәдени және
рухани өміріне ерекше ќ±ндылыќтар алып келді. Жан тек ќана µлім арќылы
емес, одан алдын бµлініп, ќайта тіршілік етуге бейім. Жан мен тєн ішкі
сезімдердіњ т‰рлілігіне байланысты бµлінеді. Ж‰йелі маќамдар жанѓа ќ±дай
тєрізді сипат берді. Ғасырлар бойына қалыптасқан түркілер ой кеңістігіндегі
танымдық тәжірибеден сопылық ұғымдардың көрініс алуының негізі де осыдан
туындады.
Біз білеміз, Ахмет Иассауи ілімі тек м±сылман философиясына
негізделмей, өз бастауын түркілік сенімнен де алѓан. Сопылық философияны
таратуда Ахмет Иассауи ілімін ерекше етіп тұратын да, оның іліміндегі
түркілік нанымдардың басымдылығы.
Өз зерттеулерінде мұсылман мәдениетіндегі сопылық ілімнің орнына мән
берген К. Бегалинова: “Мұсылман сопылық ілімін зерделегенде түркілік
бағытта өркендеген Ахмет Иассауи ілімі жөнінде айтпай кету мүмкін емес.
Өйткені, қазақ философиясының дамуы нақ сол философиялық тұжырымдардан
бастау алады” [10, 8 б.], -деген.
Түркілік мәдениет сопылыќ ілімдегі ќ±ндылыќтар мен жања ілім ж‰йесін
алып келуімен кµрінді. Б±л сенім ж‰йесініњ терењдеуіне жаѓдай жасады.
Бірақ, кеңес өкіметі тұсында бұл тақырып жабық күйінде қалды. Өйткені, дін
философиясының өркендеуі мен зерттелуіне тежеу болған атейстік көзқарас
рухани құндылықтарды танып білуге тыиым салды. Қазіргі таңда мемлекет
тізгінін өз қолына алған түркі халықтары рухани құндылықтарын тек ғылыми
тұрғыда емес, дүниетанымдық көзқарастарының бөлінбес бір бөлшегі ретінде
қалыптастыруға үлкен мән беріп отыр.
Түркілік бағытта қалыптасқан сопылық ілімді зерттеуде оның философиялық
мәні мен негізгі мақсатын, даму ерекшеліктерін, адамзаттыњ жан д‰ниесіне
жасаѓан рухани кемелдету ыќпалын тану үшін, ең алдымен түркі халыќтарыныњ
уақыт пен кењістік аясында єлі де µзгеріп үлгермеген көзқарастарына назар
аударѓанымыз д±рыс. Сонымен, түркі халқының ежелгі дүниетанымдық
көзқарастарын анықтау, рухани жетілу тұрғысында жүйелі ойлар мен нақты
пікірлер қалыптастыруѓа м‰мкіндік береді.
Ќоршаған табиѓи орта ќ±былыстарын тануда түркілер аспан єлемі - көкке
сиынып, құрбандық шалған. Алѓашќы бастама кµкте, өсіп-өну мен µркендеген
жасыл-желекте көк ±ѓымымен берілді, халық арасында көк сөзінің қасиеті арта
түсті. “Көкті үзбе тәңірі жарылқамас”, “көк соққан” сөздері осының айғағы.
Табиғаттың бастамасын көкпен байланыстырған халық даналығы табиғатта
билеуші ортақ күштің барын және оның көк тәңірі екенін танытты. Көктен
бүкіл әлемді бақылаған тәңірі, түркілердің соғыс жорықтарын қолдаушы әрі
жеңіс әперуші ретінде танылды. Түркілердің ұлан-байтақ жерге қағанат
орнатып, оны басқаруына да көк тәңірі дем берген.
В.В. Бартольд осы мєселеге ерекше мєн береді: “Қаған өз тағы үшін
халыққа борыштар. Өйткені, тайпалық құрылымдардың бірлесуі жалпы халықты
түзеді. Мұны елемеуге болмайды. Дегенмен, хан өзінің таққа отыруын халықтан
емес, тәңірінің қолдауымен жүзеге асады деп санады” [14, 284 б.]. “
Тәңірідей, тәңіріден жаралған, түркінің дана қағаны” [39, 5 б.], -деп, тас
бетіне түсірілген таңба біздің бұл ойымызды аныќтай түседі. Т‰ркілік
д‰ниетанымда тәңірі жеке т±лѓаны даралап, үстемдік беруі зањды ќ±былыс
ретінде орын алѓан.
Ежелгі халыќтар кµзќарасы олардыњ философиялыќ мањызы зор ењбектерінде
саќталѓан. Орхон жазба деректері VІ-VІІ ғ.ғ. өмір сүрген түркі халықтарының
тарихи және діни-философиялыќ талѓамдарын түсіндіруде теңдесі жоқ туынды
екені жаћан ж±ртшылыѓына мєлім. Адам жаратылысы екі жаќты бастаманыњ
бірлігі. Тєн жанныњ тіршілік етуін ќамтамас ететін материалды организм. Оны
жер анаѓа байланысты ќарастырѓан т‰ркілер адамды топыраќтан т‰зілгенін
айтады. Ал, адам жаны олар ‰шін мєњгілк кµкте тіршілік етеді. Адам
жаратылысы тµњірегінде материалистер мен идеалистер арасындаѓы ќарама-
ќайшылыќ кµрініс алѓан. Б±л т±рѓыда жазылѓан деректер тµмендегі сарында
±сынылады:
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [39, 10 б.].
Болмыстың түбірін танып білуге талпыну, түпкілікті өмір даналығын
іздеу, барлық философиялыќ баѓыттарды ойландырѓаны аныќ. Жан мен тєннен
жаралѓан адам мен єлем жаратылысына мән беру түркі халыќтарыныњ діни -
философиялық көзқарасының сол негізден алшақ кетпегенін аңғартады. Адам
ақылмен танып білген нєрсе тєжірибелік т‰рде ж‰зеге аспайынша єр уаќытта
хаќиќат бола бермейді. Логикалық түрде танып білуде жан категориясы адам
санасына белгісіз ќ±рамдаѓы материалды ќ±рылымнан т±ратын жаратылыс ретінде
ќойылды.
Жан тазалыѓын жетілдіру т‰ркілік сенімде метафизикалыќ т‰сініктермен
берілді. Сондықтан, адам ақыл-ойыныњ қабылдауы қиын кейбір философиялық
т±жырымдар олардыњ µмір тєжірибесінен туындаѓан. М.С. Орынбеков,
“Түркілердің түсінігі бойынша тәңірі өмір сүрудің негізі. Кейбіреулері
тәңірі деп аспанның көкшілдігін айтса, басқалары тәңірді аспан ретінде
қабылдады” [25, 156 б.], - деп жазады. Түркілер аспан кењістігіне жоғарғы
жаратылыс күші ретінде сенген. Кењістік материясыз тіршілік ете береді.
Егерде тіршіліксіз кењістік бар болса, онда тєњірініњ орны бар деп
есептелді. Түркілер сенімінде табиғи ортадаѓы ќарама-ќайшылыќтардан
саќтандыратын рухани күш иесі, нақ сол аспандағы тәңірі. Оған арнап
құрбандық шалу адамзатты табиғат апаттары мен зұлымдық күштерінен сақтайды.
З±лымдыќ б±л д‰ниеге ќалай келді деген Гегель, оны жою жолдарын
іздестіреді. З±лымдыќты жою жолдары адам санасына имандылыќты жаќын етті.
Дегенмен, з±лымдыќ мєселесін жою барысынды жоѓалтып алмаймыз ба? ¤мір
тіршілігіне кедергі болѓан нєрсе ќ±ндылыќ ретінде танылды. ¤йткені, кез-
келген нєрсе ќарама-ќайшылыќтыњ негізінде дамитынын естен шыѓармаѓан жµн.
З±лымдыќтан түркілерді көк тәңірі мен ќатар ата-баба рухы, Ұмай мен жер, су
ќ±тќарды.
Сенімде хаќиќат ретінде танылѓан мєселеніњ µзгеруінде ‰лкен рухани
жаханданудыњ ыќпалы болу керек. Ахмет Иассауи ата-баба рухына космостыќ
сипатта табыну жолын теріс кµрмеді. Т‰ркілік танымда т±лѓа µз сенімін
жетілдіріп, рухтар ќолдаѓан іс-єрекетте еркін болу ‰шін ќ±рбандыќ шалѓан.
Рухани т±рѓыдан жетілу ‰шін ќ±рбандыќ ата-баба рухына арналѓан.
Л.Н. Гумилев, Д. Банзаров пен Е.К. Яковлевтің пікірлерін негізге алып,
(Тағыр-тайық( дєст‰рі бойынша түркілердің көк тәңірге табынуы єруақтарға
сыйынуынан жоғары тұрады [40, 75 б.], -деген. (Тағыр-тайық( дәстүрі б±л
бүкіл қауым ерлері жиналып, тәңірі құрметіне құрбандық шалады. Ќ±рбандыќ
түгел халыќ арасына тарқатылды.
Л.Н. Гумилев б±л т±ста да олардың адам рухынан жоғары бір құдірет
күшіне сыйынѓанына ерекше назар аударып, ол құдірет күшін “жарық” деп
көрсетеді. Демек, жоѓары рух ретінде танылѓан тєњірі тіршілік процесіне
араласып отырѓан. Ақыл-ойға тәуелсіз адам өміріндегі рухани қажеттіліктер
“тағыр-тайық” сияќты құрбандық шалу дєст‰рімен беріледі. Бұл қажеттілік
адамның психологиялық әлсіздігінен туындаған әрекет емес, оның мәні одан да
тереңде жатыр. Адам тіршілік табиѓатында µмір болмысын реттеуші бір рухани
күштің барын біліп, оған сену ќажеттігі пайда болды. М±сылман
философиясындаѓы ќаѓидаларды мойындаѓан єр-бір жеке т±лѓа осы принципке
бағынған. Демек, “алладан басқа табынатын тәңірдің жоқтығына және де сендім
Мұхаммед оның құлы және елшісі екеніне”-деп, сенім келтірумен ғана
мұсылмандар қатарына қосылған.
Адам рухани сыйыну жолында т‰рлі матералды немесе санадан туындаѓан
т‰рлі нєрселерге табынып келді. Б±л халыќтыњ дєст‰рлі танымында саќталып,
уаќыт µткен сайын жања сипат алып келеді. Кейде басќа да сенімдермен
±ласып, жања кµзќарастарды ендіріп отырады. Сол сияќты түркілер көкке, күн
мен айға жоғарыдан шапағат беретін күш есебінде табынумен қатар ата-баба
рухын қастерлеген. Жарық дүниеде үстемдігін жүргізген құдірет иесі көк
тәңірі адамзат қаза болғаннан кейін, өз үстемдігін жояды. Адам жер мен
көктің арасында дүниеге келіп, тіршіліктегі екі ±лы жаратылысќа баѓынып,
µлімді ќабылдаѓан. Т‰ркілер д‰ниетанымда тәні жер ана қойнауына қойылса,
жаны көкке көтерілген. Осы сәттен бастап ол барлық рухани күштерден
тәуелсіз аруаққа айналады. “Єруақтар өзінің ұрпақтарына қиыншылықта сүйенер
сүйеніші болған. Сондықтан, соғыс шайқасына кіргенде, ат бәйгеден келе
жатқанда және палуан күресінде ата-бабаларының атын ұран етіп шақырып,
олардың єруағынан медет күткен” [41, 343 б.].
Түркілер ата-баба рухына сенумен ќатар көк тәңіріге де сиынып, келді.
Оларды бірін - бірінен төмен немесе жоғары деп қарастыру қате пікірлерді
ќалыптастырады. Өйткені, түркі халықтарының д‰ниетанымдық жүйесінен дара
өзіндік даму принциптеріне ие екі бастама бір-біріне бергісіз рухани
күштерді басшылыќќа алѓан. Сондықтан, олардың өзара айырмасы немесе
үстемдігі бар деп т‰ркілер аныќтамаѓан. Екеуі бірлікте келгенде ғана
түркілердің рухани мұқтажын өтеген.
Табиѓи жаратылыста адам ќ±ндылыѓына айналѓан материалды болмыс
ќ±рбандыќќа берілген. Тәңіріге сенім кµрсету негізінде берілген құрбандық
ата-баба рухына да тиесілі етілген. Қаншама ғасыр өтсе де, қазірдің өзінде
тәңіріге арналып шалынған малға оқылған ќұран ата-баба рухына бағытталады.
Түркілер єруақтарға бағыттап төрт түлік малдыњ ќай-ќайсысын болсын
құрбандықќа шалѓан. Танымда "µлі разы болмай тірі байымас" деген ќаѓида
м±сылман философиясына жат. Єруағы асқан т±лѓа мазарына барып қан шығарып,
өз ќажеттіліктері мен м±ќтаждарын µтеуді с±рау жєне сол ‰шін көзінің
қарашығындай ұстаған қимасын да ќ±рбан еткен. Егер де тілеген арманы
орындалар болса, атағанын құрбандыққа шалған. Міне, адам µміріндегі
даѓдырыстарды шешу жолы С. Нестеровтыњ ењбегінде; “Дағдарыс қаншалықты
қатты болса, құрбандық сонша бағалы болуы шарт” [42, 92 б.],-делінген.
Көшпенді халыќтар үшін материалды бастама ќ±нды болудан ќалѓан. Ар, намыс,
иман мен адамгершілік ќасиеттері ‰немі жоѓары бағаланѓан. М±ныњ µзі адам
бойындаѓы рухани жетілудіњ айшыќтары. Материалдыќ м±ќтаждыќ жетегіне т‰сіп
ќимастық жасаса, тәңірінің қахарына ұшырап, қайғы-қасіретке шалдығады
немесе “єруақтар мазарда тынышынан айырылады” деген түсінік қалыптасқан.
Бұл рухани тәсілдер м±сылман философиясындаѓы ойлармен сабаќтастыќта
келіп, адам баласына µмір ќ±ндылыѓын баѓалауѓа м‰мкіндік беретін жања
идеяларды ұсынды. ¤лімде ж±маќ жалѓастыѓы мен тозаќ бар. Ал, рухани жетілу
жолына сенімсіздер ѓана µмірлік іс-єрекеті арќылы енбейді. Сондыќтан,
т‰ркілер м±ндай даѓдырысты ќ±рбандыќ жолы арќылы шешкен. Сенімде рухани
кемелдік формасы ќ±рбандыќ дєст‰рімен бірлесіп, дєст‰рлі танымѓа сол к‰йде
енді. Б±л дәстүрлер ќоѓамда саналы түрде қабылданды. Адам танымы µте қуатты
сенім формаларын ќабылдаумен ќатар, µз м±ќтаждарын µтеу ‰шін оларды
сабаќтастыќта ќарастыра береді. Біздіњ д‰ниетанымдаѓы дін т±ту еркіндігі
мен рухани бостыќты µтеу осылай ж‰зеге асќан. Н. Кузанский пікірінше:
“Адамзат өз ақыл-ойының шығармашылық қызметі арқылы тәңірі ретінде танылды”
[43, 108 б.]. Демек, адам өзіне белгісіз болған рухани күштерді сарапќа
салып, табиғи ортадаѓы іс-єрекетін реттеуде µзі де рухани жетілу жолдарын
ќараѓан және сол тұжырымдар өмір хақиқатының негізгі нормалары ретінде
ќаралды. Гегель: “Дінге деген сезім адамзат рухында философиялық
ізденістердің қорытындысы ретінде пайда болды” [44, 207 б.] -деп, рухани
күштерге деген сенім адамзат ақыл-ойынан тыс жатќан нәрсе емес екенін
түсіндірген. Адам мен тєњірі байланысын немесе рухани ќ±тќару ќасиеті
дарыѓан баќсылар пайда болды.
Табиғат пен адам жаратылысы, олардыњ ішкі ќатынасын реттеу мен
философиялыќ мањызын таныѓан бақсы-балгерлер рухани орта мен адам
арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар қобыздың сарынына елтіп,
“жын” шақырып, тәңірінің қолдауымен адамды қауіп-қатерден сақтандырды.
Тағдырды болжап, табиғат зањдарын мењгергені соншалық, кейде ашық аспанда
бұлттыњ туындауына себепкер болѓан немесе дауыл шаќыру арќылы айналаның
астан-кестеңін шығарған. Сонымен ќатар, адам емдеп, таѓдырѓа болжау
жасаѓан. Осылай бақсы атауына балгер, емші сөздері қосылѓан. Әлі күнге
дейін халық санасында бақсы-балгердің емдеу әдіс-тәсілдері мен “жындарын”
шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі пікірлер сақталған. Бір қызығы,
ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері ретінде емес, тылсым күшті
бағындырған емші ретінде танымал. Тыныштыќ к‰йді б±зѓан ќарама-ќайшылыќты
“жын” реттейді. Баќсы зікірі – рух пен материаны ажыратып, ќайта ќосу
тєсілі. Б±л мєселеге жасалѓан философиялыќ зерттеулерде шаман зікірі адам
єлемінен тысќары бір танымдыќ кµріністердіњ барына кµњіл бµлетін секілді.
Ш. Уәлиханов бақсыларды тєсілдеріне ќарай үлкен, орташа, ұсақ деп үш
топқа бөледі. Соныњ ішінде үлкен бақсы іс-шаралары мен әдіс-тәсілдері назар
аудартады: “Ұлы бақсы барлық аурудан жазады; қарынды тіліп, операция
жасайды, әйелдердің аман-есен босануына болысып, албастыларды рухымен
сескендіреді, қуалайды, керемет ойындарымен өзінің рухын шақырып, бал
ашады. Үлкен бақсылардың белгілері мынадай істерімен көрінеді: зікір салу
барысында кезінде қылышты қарнына салып қояды, қылыштың сабына дейін
жұтады, қып-қызыл темірді жалайды, балтамен кеудесін шапқылайды. Осының
барлығы ертедегі Қорқыт Ата әулиеден мұра болып қалған қобыз сарыныныњ
‰німен ж‰зеге асады” [45, 37 б.].
Шаман рухтандырушы єрі жанды жетілдіруші. Адам еркін билеп, санаѓа
ыќпал ету де ќоѓамдаѓы білікті т±лѓаныњ бойындаѓы ќасиет. ¤з кезегінде
баќсы өмір қиындығын шешуде жәрдемі мол білікті рухани ұстаз қызметін
атқарды. Сондыќтан, баќсы мен сопылардыњ µмір салты ±ќсас. Материалды
болмыстан алшаќ т±рды жєне ќоѓамдаѓы адамныњ рухын жетілдіру ‰шін ќызмет
етті. Т‰ркі халќындаѓы білік сµзі де жетілген т±лѓаѓа жалѓанды. Мєселен,
Орхон жазба ескерткішінде “білік” - “басқарушы”, “данышпан” т±лѓаны
танытты. Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” ењбегінде “білім” деген мағынада
ќолданды. Шындығында білім басқарудыњ алғашқы құралы. Ал, білім мен
басқаруды ішінара бірлестірген біліктілік қасиеті кез-келген адамныњ бойына
дарымаған.
Халық арасында рухани кемелденген білікті тұлғаның бірі Қорқыт-Ата. Ол
рухани к‰ш иесі єрі халыќќа терењ маѓыналы философиялыќ ойлармен танымал:
“Тәкаппарлықты тәңірі сүймес. Мінген атың қиналмайынша жол алынбас. Шалып
кесер өз қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Жалған сөз бұл дүниеде
болғанша, болмағаны игі. Ер жомартын, ер бақылын жырау білер. Қарсы
алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау болсын, ей, ханым
! Азып-тозып келген пақырға тәңірім сауабын берсін, ей, ханым ! ” [46, 128
б.].
Буддизмде тіршілікте азап тарту µмір зањдылыѓы. Зороуастр да ±дайы
ќайшылыќ бірлік сияќты. Гераклит µмірдіњ бастамасын отќа тењеумен ќатар,
барлыќ нєрсеніњ ќ±рамынан оттыњ ‰лесін танытуѓа тырысты. Т‰ркілерде µмір
ќиыншылыќ, тєкаппарлыќ маќсатќа ќайшы. Аќыл ой мен даналыќ жауыздыќ пен
µтіріктен жоѓары. Демек, түркілер Қорқыт Атаны тектен тек марапаттап,
“ата”, “әулие” атамаѓан. Қорқыт Атаны тәңірі ќалаулысы, білікті т±лѓа
санатына қосқан. Т‰ркілер мєдениеті мен ѓылымына м±сылман философиясыныњ
тегеурінді ықпалынан кейін де Қорқыт Ата өз биіктігін сақтап қалѓан.
Дегенмен, тәңірлік сенім м±ндай сыртқы ықпалдан кейін біршама өзгеріске
т‰сті.
Түркілер парсы, қытай және орыс халыќтары мєдениетімен ежелден таныс.
Олар бір-бірінен өзгеше мәдени ошақтарды ішінара байланыстырумен ќатар,
д‰ниетанымдыќ кµзќарастары мен дєст‰рлеріне кµп мєн берген. Сондыќтан,
түркілер кµзќарасында буддизм, зороастризм және христиан сеніміндегі
философиялық ұғымдардың болуы кездейсоқ нәрсе емес, белгілі бір рухани
танымдық әсердің негізінде туындаѓан процесс.
М±сылман философиясы дәстүрлері түркілер сенімінде иассауийа сопылыќ
ілімі негізінде таралды. “Диуани хикмет” ењбегіндегі философиялық,
логикалық т‰сініктер халыќ санасына арналѓан. Халық танымын жаќын, өмір
талабына айналған дәстүрлер иассауийа ілімімен сабаќтастыќта дамыды.
Тәңірге деген философиялық кµзќарас өз деңгейінде алламен тењестіріліп,
рухани мәртебесін арттырды. Ахмет Иассауи сопылық ілімдегі рухани кемелдену
жолындаѓы “қалб” мәселесін барынша ашық қойды. Сондыќтан, аллаға сенім адам
жүрегіне жазылѓан ±станым ретінде қабылданды. Т‰ркілердіњ алѓашќы рухани
әдет-ғұрыптары да б±рынѓы ќалпын сақтап қалды.
Сопылыќ дәстүрлерде м±сылман философиясы ќаѓидалары алѓашќы орында.
¤йткені, тариќат жолына т‰спес алдын шариѓат зањдар жиынтыѓын мењгеру шарт.
Шариѓат зањдарымен ќатар ата-баба рухын ќастерлеу иассауийа ќауымдастыѓында
бірлікте ж‰ргізілді. Адамныњ рухтануына б±л бастамалардыњ єсері айтарлыќтай
болды. Б±л т±рѓыда Р.Н. Мустафина: “Ислам дініндегі бір ќұдайлық қағидасына
қайшы келетін ата-баба рухына табынуды мұсылмандық тұрғыдан баяндап берген
де сопылық ілім” [30, 207 б.] -деп, єруақтарды қастерлеу жөніндегі
пікірлер м±сылмандыќќа сопылыќ арќылы енгенін айтады. Б±л к‰ні б‰гінге
µзгеріссіз ќалѓан. В.В. Бартольд: “Әлемде түрлі халықтар арасында таралған
ислам діні, мәдениеті мен өмір сүру тәжірибесінің әртүрлі болғанына
қарамастан, оларды ішінара байланысты етті” [14, 462 б.], -деген. Түркі
халықтары араб дүниесімен, олардыњ рухани ќ±ндылыќтарымен сопылыќ дєруіштер
мен т‰ркі тілінде жазылѓан м±сылман туындылары арќылы танысты. Т‰рлі єдет-
ѓ±рыптар м±сылмандыќ философияныњ идеяларымен бірлікте ќаралуы ќауымдастыќ
ќ±рылѓан ортаѓа байланысты.
Миссионерлік бағытта танылѓан сопылық ілімнің философиялық астарын жете
түсінген сопылар үшін бұл алланыњ рухани кемелдендіру жолын тану. Сопылық
ілім дөрекі “жүн” жамылғысын жамылған тақуалар танымы негізінде ќалыптасты.
Шамандар іспетті материалды ќ±ндылыќтар баѓалы ретінде ќаралмады. Тек ќана
ќоѓамдаѓы рухани балланс ќатты ойландырды. Сондыќтан, олар ‰шін адамныњ
жаны мен оныњ рухани µмірі ќымбат болды. Грек тілінде “софос”- “ақылды”
деген маѓынада ќолданылады. Біз білеміз, кейбір зерттеушілер сопылыќ пен
ежелгі грек кµзќарастарын бірлікте ќарастырады. Мєселен, М.Т. Степанянц:
“Сопылық идеясы негізінен Платонның философиялық ойларынан туындайтын ағым”
[17, 5 б.], -деген.
Е.Э. Бертельс: “Сопылыќ ағымның негізін құрушылардың көпшілігі қаланың
орта және кедей тұрғындары” [13, 41 б.] болѓанын айтады. Материалды
ќ±ндылыќтарды жоѓары ќойѓан халифат билеушілеріне иман байлыққа емес рухани
кемелденуде екенін таныту мақсатында сопылар тақуалық дәстүрлерді
қалыптастырды. Осы дәстүрлер жетіле келе адам жанын рухани толыќтыратын
єдіс-тєсілдерді түзді. Б±л кейінірек, философиялық тұрғыдан Платон ілімімен
сабаќтастыќта дамып, дербес сопылық ќауымдастыќтарды қалыптастырды. Өмір
материалды немесе сол материалды мұқтаждықты µтеуден т±рады деген
кµзќарасќа ќарама-ќайшы пікірлерді сопылар ќойды. Жан тазалыѓы алладан
деген олар ќ±ран ќаѓидаларын ќайта ќарады. Дж.Тримингэм: “ алламен жүздесу
мүмкіндігіне сенген тақуалар, оны іске асыру жолында бүкіл күш-жігерін
жұмсауға әзір” [11, 15 б.],- деген. Рух пен жан ќайшы кейде бірлікте. Алла
болмысы м±ныњ ара-жігін ажыратады. Д‰ниеге тєуелсіз рухани бастамалар
халдер арќылы беріледі. Сондыќтан, сопылар ѓана ерекше бір хәлде жанын
рухани күшпен ұштастыра алѓан.
Алла болмысы жµнінідегі көзқарастарѓа философиялыќ анализ жасаѓан А.
Мехмет: “Тәңірі білімді, құдіретті және рақымшылық етуші, т.б. Оның
жаратқан әлемі кемелдігініњ белгісі” [47, 138 б.],- деген. Демек, тәңіріні
тану үшін алдымен оның жаратқанын таны.
Құранда жаратылыс төңірегінде айтылѓан философиялыќ ойлар жања
кµзќарасарѓа негіз болды. “Алла сендерге жерді тұрақ, көкті күмбез қылды.
Сондай-ақ, сендерді бейнелегенде көркем бейнеледі” (40:64). Кµкке табынѓан
т‰ркілерге б±л жолдар б±рыннан таныс. Жер ана мен адам жанын єруаќ ретінде
ќастерлеу де танымѓа жат емес. Біраќ, м±сылман философиясына б±л ±ѓымдар
тікелей т‰ркілік таным бойынша ќойылуы м‰мкін емес. М±ны Ахмет Иассауи
т‰сіне єрі т‰сіндіре білді. Мұхаммед пайғамбардыњ рухани жолын түркі
әлемінде жалғастырѓанда ќұран аяттарына т‰сіндірмені сабаќтастыќта беруді
жµн кµрді:
“Фа`азкур-ул аллаху касиран”-деп аят келді,
Зікір айтып зар илеумен жүрдім міне [1, 50 б.].
Сопылардың ќұран мен хадистерді қарап, философиялыќ т±рѓыдан ќайта
талќылауы жања рухани д‰ниені алып келді. М±сылман философиясыныњ мистика-
аскеттік бағыты жµнінде жарық көрген ѓылыми немесе діни еңбектердің көптігі
соншалық, олар әлдеқашан исламтанудан бөлек дәстүрлер мен әдістерге толы
сопылық ќауымдастыќтар ілімін т‰зді [48, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
рухани кемелдену мєселесі
Ќазаќстан Республикасы
Алматы, 2006
МазмҰны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1.1 Ќожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой
кеңістігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11 1.2 Иассауийа қауымдастығы
және оның рухани құндылықтар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 27
2. ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ-ОЙДЫҢ БІРЛІГІ
2.1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани-танымдық жетілу жолы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 42
2.2 Иассауийа қауымдастығының кемелдену дәстүрі және оның діни-
философиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
2.3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ
философиясы үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .. 116
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысында Ахмет
Иассауи іліміндегі рухани кемелдену мәселесінің қоғам өміріндегі діни-
философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Түркі
халықтарының бай дүниетанымдық мәдениеті мен иассауийа қауымдастығы дағды-
дәстүрі арасындағы сабақтастық рухани құндылықтарды қайта жаңғыртуда өз
өміршеңдігін танытты. Сондықтан, бүгіндері қазақ ұлтының дағды-дәстүріндегі
адам жанының тазалығы, нәпсінің мәртебелері мен сопылықтағы хәлдер,
мақамдардың кемелденудегі орнын анықтау зерттеудің негізгі обьектісіне
айналып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының философиялық кµзќарасы
мен рухани құндылықтарының өркендеуінде сопылыќ ілімніњ өзіндік орны бар.
¤з кезегінде м±сылман философиясындаѓы т±жырымдар мен негізгі ќаѓидалар да
сопылыќ ілімніњ µкілдері арќылы халыќ санасына берілді. Дєст‰рлі танымдаѓы
сабаќтастыќ пен ќ±ран зањдылыќтарын т‰сінікті тілде баяндаѓан хикметтерде
д‰ниедегі хаќиќат жолын н±сќады. Б±л адамныњ жаратылыс табиѓаты мен µмір
шектілігі жєне тєњір болмысы мен жан, рух проблемаларыныњ жањаша
баѓалануына негіз болды.
Ахмет Иассауи м±сылман философиясындаѓы мол м±раны бойына сіњіре
отырып, рухани кемелденуге апаратын жол салды. Оны хаќиќат деп біліп,
Сократша µзіњді-µзіњ таны ќаѓидасы мен Платонныњ рух идеясын бір арнаѓа
тоѓыстырады. Адам аќыл-ойы нєпсіге тежеу ќойып, имандылыќ кењістігіне
орныѓады жєне сезімдік таным хаќиќатты тану жолына азап шегу арќылы ѓана
жетпек. Ахмет Иассауидіњ нєпсі сені торѓа салып, жаќсылыќтан ада иманнан
ж±рдай ќылар, аќылѓа ер [1, 89 б.],– деген сµзініњ мєнісі осында.
Рухани кемелденуді табиѓи д‰ниетанымѓа енгізіп, даѓды–дєст‰рге
айналдыруда адам болмысыныњ жаќсы ќырларын дамытып, тєн мен жанныњ бірлігі
мен ќайшылыѓын танытќан нєпсіні тежеу жолдарын ашу кµзделді. Сопылыќ
ілімдегі кемелденуді ќазаќтыњ рухани єлемінде осылайша ќойѓан Ахмет
Иассауи, оны ар мен иманда, тазалыќ пен аллаѓа деген махаббат сеніміндегі
пєктікпен толыќтырады. Демек, б±л жол адамды шариѓат тыиым салѓан жат
ќылыќтардан: ( арсыздыќ пен б±заќылыќ, хаќсыз ќиянат пен шек келтіру... )
т±рмыста белењ алѓан іс-єректерден: (±рлыќ жасау мен алдап арбау,
жалќаулыќ...) баянсыз іске ќ±марлыќтан: (зинаќорлыќ пен біреуге азар кµрсету,
параќорлыќ...) сананы т±мшалаѓан єуестіктен: (±йќышылдыќ пен нашаќорлыќ,
ішімдік ішу...) босатады.
Ќазіргі тањда т‰рлі ланкестік єрекеттермен сопылыќ ілімді ±штастырып,
зікір дєст‰рлерін µз ќажеттілігінде таныта білмеу ќоѓамда теріс кµзќарас
туындатуда. Сопылыќ ілімніњ баѓыты даналыќ пен аќылы кемелденген т±лѓа
тєрбиелеу. Ал, иассауийа зікірі єуенге салып пайда табудыњ кµзі емес,
алланыњ есімін ќайталай отырып рухани тазару жолы. Рухани құндылықтарды өз
деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Ал, адамзат санасын дендеп келе
жатқан рухани бостық жалѓан д‰ние кењістігіндегі зұлымдық, менмендік
әрекетінен туындайды. Сондыќтан, демократиялық қоғам талаптары рухани
құндылықтардың қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін
қажет етеді.
Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани ќ±ндылыќтар адамзат
танымын жетілдіретін, ±лтты µркениетке бастайтын хаќиќат жолы. Міне,
халықты имандылық пен рақымдылыққа және азаттық пен әділдікке бағыттаған
сопылыќ ілімдегі терең философиялық ойлар адамды хаќиќатты тануѓа шаќырды.
Ахмет Иассауи "алланыњ ѓажап маќамы кµњілге ќ±діреттіњ н±рын т‰сірер" [1,
102 б.] – деп хаќиќат жолындаѓы рухани кемелдену мен аллаѓа деген махаббат
идеясын, одан єрі наќтылай т‰седі. Адам танымыныњ басты маќсаты –
махаббатпен жасалынѓан ѓибадат арќылы µз сенімін арттыру.
М±сылман философиясыныњ идеялары мен дєст‰рлеріне үстірт қараудан арылу
жолы µз µмірін µзгеге µнеге ету деп білген Ахмет Иассауи, ќылуетке т‰сті.
Тибет монахтары тєрізді дараланып, жан д‰ниесіндегі "менді" жою арќылы
жетілуді кµздеді. Ќылуетте жазылѓан "Диуани хикмет" беттерінен де рухани
кемелденуді ањѓарамыз: алланы ойлап д‰ниеден без, µлмей т±рып арѓы д‰ние
ќамын ойла. Б±л "уанхар мин ѓасамин мусаффани". Сопылыќ ілімді мењгеру
таќуалыќ жолѓа т‰скен адамдарѓа ѓана лайыќ. Екініњ бірі ќылуетке т‰сіп,
єулие атанбайды. Дегенмен, алла берген рухани д‰ниені шама-шарќынша
мењгеру ќажеттігі бар. Арѓы д‰ниеніњ ќамы деп жалѓан сопы атану да д±рыс
болмас. Сондыќтан, Ахмет Иассауи шєкірттері ж‰ргізген рухани ќызметте
сопылыќ дєст‰рлерді тєжірибе ж‰зінде халыќќа т‰сіндіру болѓан. Міне осыны
ањѓарѓан ойшыл т‰ркі д‰ниесінде м±сылман философиясы мен ѓылымын танытатын
алѓашќы сопылыќ мектептіњ іргесін ќалады. Бұл ежелгі наным – сенімдер
тізбегімен тығыз байланыста болған сопылық дәстүрлердің жергілікті халық
арасында кеңінен қолданылуына қолайлы жағдай туғызды.
Қоғам өміріне бойлай енген сопылық ілім, оның әлеуметтік қайшылықтары
мен рухани мұқтаждарын, адам мен алла арасындағы рухани байланыстарды ашып
беретін философиялық құбылысқа айналды. Осылайша халыќ сеніміне сопылық
ілім ќаѓидалары орныѓып, адамгершілік принциптерін басшылыққа алған
тіршілік болмысын танытатын ілімге айналды. Адам рухани жетіліп,
пендешілік пен зұлымдық әрекеттерден алыс болатын мүмкіндіктері ќаралды.
З±лымдыќ пен ќайрымдылыќ адам санасыныњ обьективті кµрінісі ретінде
сипатталады. Жалпыѓа бірдей ќайрымдылыќ жолын ќарастырѓан Платон з±лымдыќты
жан д‰ниеге жете назар аудармаудыњ белгісі ретінде таныды. Рухани
ќ±ндылыќтардыњ аќылмен баѓалануы з±лымдыќты жоюдыњ бірден бір жолы.
Орта Азия халықтарының дүниетанымы мен тыныс тіршілігін зерттеген В.В.
Бартольд: “Халықтың діни сенімін танып білу, оның рухани күйін түсінудегі
негізгі мәселе” [2, 10 б.], -деген. Демек, тамыры тереңге кеткен рухани
дәстүрлерді қамтыған д‰ниетанымымызды қайта қарап, ғылыми тұрғыдан зерделеу
адамды кемелдендіруге негізделген құндылықтар ретінде халқымыздың беделін
арттыра түседі. ¤ткен ѓ±мыр мен уаќыттыњ маңызы философиялық аќыл-ойдыњ
жемісіне айналѓан рухани ќ±ндылыќтар мен дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыруда.
Ұлы ойшылдың тағлымы тек қазақ халқы ғана емес, жалпы түркі
халықтарының бүгінгі рухани дағдырысы қарсаңында өте қажет. Қазірдің өзінде
Түркістан қаласының бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болып
қарастырылуы да Ахмет Иассауи танытқан сопылық ілімнің қуаттылығында.
Сондықтан, адам рухын асќаќтатќан Ахмет Иассауи ілімін зерттеп, өз ата-
жұртымыздың рухани құндылықтар єлеміндегі кемелдену принципін келешек
ұрпаққа танытудың маңызы зор.
Мәселенің зерттелу деңгейі. М±сылман философиясы мен мєдениетін тануда
мейлінше мол тәжірибе – тағлымы бар сопылық ілімді зерттеу қызу
философиялық пікір таластың негізінде қалыптасып келе жатқаны белгілі.
Ќоѓамда саяси белсенділігін арттырып, халыќ сенімінде теріс пікір
ќалыптастыруды кµздеген баѓыттар мен сопылыќ ілімніњ т±тас екенін
дєлелдеуге тырысќан кµзќарастар да бар. Сопылыќ ілім д‰ниедегі іс-єрекетке
араласпау негізінде т‰зілуініњ µзі, сопылыќ баѓытыныњ саясаттан, ќоѓамныњ
к‰нделікті тіршілігінен алыс т±рѓан басќа д‰ниетаным екенін кµрсетеді. Оныњ
‰стіне сопылыќ жолѓа рухани кемелдену мен µмірін ѓибадатќа арнаѓандар ѓана
т‰сті. Сондықтан, қарама-қайшы екі нәрсенің арасынан тұтастыќты іздеудіњ
µзі қате. Міне, осындай ой-т±жырымдар Ахмет Иассауи іліміне де ќатысты.
Рухани ќ±ндылыќтардыњ дер кезінде уаќытќа сай зерттелмеуі, оныњ халыќ
танымынан жасырын ќалуына алып келді. Б±л т‰рлі теріс кµзќарастар мен
пікірлердіњ туындауыныњ себебіне айналды.
¤з кезегінде сопылыќ ілімді зерттеген А. Арберри, [3] В. Стоддарт,
[4] М. Смит, [5] Г.Э. фон Грюнебаум [6] жєне Л. Массиниен [7]
тєрізді шетел ғалымдары тақуалардың рухани ізденістеріне ерекше тоқталѓан.
Ал, сопылық ќауымдастыќ дәстүрлері Эрнст Карл, [8] Ерол Гүндар, [9] Ебул-
ала Афифи, [10] Дж.С. Трименгэм, [11] Идрис Шах [12] ењбектеріне арќау
болѓан.
Єл-Ѓазали, ибн Араби, Наджмуддин Кубра, Ала ад-Даула Симнани, Баха ад-
Дин Наќшбанди мен Ахмет Иассауидіњ адам болмысын µзгертуге бейім сопылыќ
идеялары, бұл ілімді қуатты етумен қатар сопылық тариқаттарды бір-бірінен
ерекше етіп тұратын дәстүрлерді қалыптастырды. Демек, маќсаты мен баѓыты
бір сопылыќ тариќаттыњ дєст‰рлері жергілікті халыќ танымына сєйкес
µзгертілді.
Араб мәдениеті мен философиясыныњ күрделене түсуінде сопылыќ ілімніњ
орнына назар аударѓан Э.А. Бертельс, [13] В.В. Бартольд, [14] А.Е. Смирнов,
[15] И.Н. Петрушевский, [16] М.Т. Степанянц, [17] С.М. Демидов және Р.Б.
Рыбаков, [18] А.К. Боровков [19] тарихи оќиѓалар мен жалпы д‰ниетанымдыќ
мєселелерді ќарастырады.
Демек, күні бүгінге дейін сопылық ілімді зерттеу жұмыстарының өте
көлемді жүргізілуіне қарамастан, оның көптеген қырлары әлде де нақты
зерттеуді талап етеді. Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен дәстүрлеріндегі
рухани ќ±ндылыќтар єлемі, жєне адам жанын кемелдендіру арќылы ќайрымды
ќоѓам т‰зу єрекеті осы мәселеге қарайлас құбылыс. Ойшылдың шығармаларын,
әсіресе бұрыннан қалыптасқан рухани құндылықтар жүйесін қайта қарау заман
талабына айналды.
Ахмет Иассауидіњ дүниетанымы мен рухани кемелдену жолын танытќан жєне
иассауийа ќауымдастыѓындағы дәстүрлерді айқындауға мүмкіндік беретін ”Мират-
ул қулуб” рисаласын, Низам Қажы Ғарібидің “Мусибат-намасын”, Сүлеймен
Бақырғанидің “Бақырған кітабын”, Кашифи, Фахр ад-дин Али ибн Хусейн-и
Ва`издің “Рашахат айн ал-хайат” және Сопы Аллаярдың ” Сабат ал-а`жизин”,
“Мурад-ул а`рифин”, Хазинидің “Жауахир-ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар”.
Иассауийа ќауымдастыѓыныњ қыр-сырын танытқан туындылардың, бұл зерттеуде
ұсынары мол.
Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді алѓаш
жинақтаған Фуат Көпрүлү иассауийа ќауымдастыѓы жөнінде: “Ахмет Иассауи
уағыздаған діни-сопылық насихаттар, қаншама уақыт өткенімен халық жадынан
өшпеген, керсінше, тереңдей түскен” [20, 165 б.]. Жас баладан ќартќа дейін
жеті атаны білу мен иман уаѓызы шариѓатты танып, киелі т±лѓалардыњ
адамгершілікке баѓытталѓан єрекеттерін насихат ететін ањыздарды мењгеру
д‰ниетанмѓа сіњгеніне уаќыт кує.
Қоғамдағы өзгерістерге байланысты, рухани д‰ниемізді жањѓыртып, ±лттыќ
м±рамыздыњ ќайта т‰леуін кµздеген А.Х. Қасымжанов, [21] Ә.Н. Нысанбаев,
[22] Ғ.Е. Есімов, [23] О.А. Сегізбаев, [24] М.Е. Орынбеков, [25] С.
Нұрмұратов, [26] Д.Т. Кенжетаев [27] және т.б. ғалымдарымыз дінге
немқұрайлықпен қараудан арылуға шақырады. Сондай-ақ, діни мұраларымызды
философиялық тұрғыдан талдауға мән беріп, оны дамытуға және сол арқылы
әлемдік мәдениеттермен бір ырғақта болуға үндейді.
“Мәдениеттің, ғылым мен білімнің ошағы болып саналған араб халифатынан
шеткері орналасқанына қарамастан Ахмет Иассауи туып, өскен аймақ түркі
мәдениетінің, кейінірек мұсылман мәдениетінің ошағына айналып үлгерді” [28,
19 б.] – деп, ќорытынды жасаѓан А. Абуов ойшыл д‰ниетанымыныњ ќазаќ
философиясындаѓы орнына назар аударѓан. Дегенмен, б±л ењбекте сопылыќ
дєст‰рлер мен рухани кемелдену мєселелері ќарастырылмаѓан.
Ахмет Иассауи д‰ниетанымы мен ењбектерін ќараѓан К.Х. Таджикова, [29]
Р.М. Мустафина [30] және А. Ахметбекқызы [31] өз зерттеулерінде: Ахмет
Иассауи ілімінің түркілер мекендеген аймақта дербес әрі ықпалды күш
болғанына ерекше тоќталады.
Аќыл-ой еркіндігі т‰ркілер танымында жоѓары баѓаланды. Рухани д‰ниені
тањдауды м±сылман философиясы єр-бір жеке т±лѓаныњ еркіне берді.
Философиялыќ талдау адам ‰шін ќ±ндылыќ нормаларыныњ т‰рліше екенін аныќтап
берген. Сопылыќ ілімде адам баласыныњ ж‰рек тазалыѓы мен ой, сезім жєне ар,
±ждан бостандыѓына ерекші мєн берілді. Ахмет Иассауи осы принциптерді
негізге ала отырып, µмір хаќиќатын танытуды кµздеді. Мұны қарастыру
мұсылмандыќ д‰ниетанымѓа жаңа еңбектер мен философиялық тұжырымдарды алып
келді. Мұсылман мистицизмін қарастыру К.К.
Бегалинованың Ахмет Иассауидің сопылық іліміне деген көзқарасын айқындап
берді [32, 51 б.].
Сопылық ілімге талдау жасағанда Ахмет Иассауи тариқатын қарастырған К.
Мұстафа, [33] Т. Белкез, [34] И. Мұстафа және К. Кемал [35] т.б. түрік
ғалымдарының қосқан үлесі айтарлықтай.
Ойшылды түркілер арасына танымал еткен “Диуани хикмет” шығармасы Қазан,
Стамбул, Ташкент баспаларында жарық көрген. Ахмет Иассауи хикметтерініњ
халыќ танымына рухани жандандырушы єрі терењ мєнді философиялыќ ќ±ндылыќтар
ретінде танылѓанына баѓа берген ѓалымдар Ә. Қоңыратбаев, [36] Р. Бердібаев
[37] пен М. Мырзахметұлы [38].
Қорыта келе, Ахмет Иассауи µмірі мен шығармашылығын зерттеуге
бағытталған жоғарыда аталған еңбектерде біз зерттеген тақырып яғни, Ахмет
Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мєселесі мен соныњ негізінде
туындаѓан дәстүрлер қаралмаѓан. Қазақ жеріндегі алѓашќы сопылыќ мектептің
қалыптасып, дамуы және м±сылман мєдениеті мен ѓылымын танытќан философиялыќ
идеялар мен дәстүрлерді µз бойына алѓан Ахмет Иассауи ілімі рухани жетілу
жолын ќалыптастырды.
Міне, осы зерттеу рухани ќ±ндылыќтарды қалыптастыруда ата жұртымыздың
мәдениетінің өркендеуіне септігін тигізген Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен
дәстүрлерін қайта ашады. Бұл Ахмет Иассауи іліміндегі кемелдену тақырыбын
арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен негізгі міндеттері:
Түркі тілдес мұсылман халықтарының діни-философиялыќ көзқарасына ыќпал
еткен Ахмет Иассауи мен оның шєкірттерінің діни философиялық еңбектерін
зерттеп, бүгінгі ғылыми талапқа сай тұжырымдар жасау және Түркістан
өлкесінде сопылық ілімнің таралуына негіз болған иассауийа ќауымдастыѓыныњ
бағытын анықтап, ойшылдың діни дәстүрлері мен өмір тәжірибесінен орын алған
рухани кемелдену мәселесін ќарастыру жұмыстың негізгі мақсаты.
Осы мақсатты іске асыру ‰шін мына міндеттерді белгілейміз:
- Ахмет Иассауидіњ ±заќ уаќыт бойына дамыѓан философиялыќ ілімініњ
негізгі т±жырымдары мен т‰ркілік баѓыттаѓы жања ќауымдастыќ т‰зуініњ
ерекшелігін аныќтау. Ахмет Иассауидіњ рухани кемелдену жолына баѓа беріп,
т‰ркі халыќтарыныњ д‰ниетанымымен сабаќтастыќта µркендеген қауымдастыќ
дєст‰рлерініњ діни философиялық аспектілерін ашу.
- Иассауийа ќауымдастыѓыныњ дәстүрлеріндегі “кашф” (сопылық
түсініктегі перделердің ашылуы), “илхомға” (шабыт) бағытталған әдіс-
тәсілдері арќылы түркілік аќыл ойдыњ философиялық шеңберін кеңейту жєне
ләззат пен шахауатты тәрк қылған пақырлықтың “Фақр нама” арқылы сатылы
жетілу жолын танып, оның халыќ тіршілігіндегі кµріністерін философиялыќ
дењгейде талдау.
- Ахмет Иассауи сопылыќ ілімінде “уирд-аурад” үкімі арқылы муридке
баѓытталѓан мистикалық тєсілдер мен “жеті иақинды” анықтап, ”хақиқат”
жолыныњ мәнін нєпсілік мєртебелерді аныќтау арќылы ашу. Сонымен ќатар,
ойшылдың хикметтерінде бұл төңіректе түйген философиялық ойларын зерделеу.
- Адам болмысы алладан, екеуініњ арасындаѓы рухани қарым қатынас
ќайшылыќтарѓа толы. Міне, оны реттеу жолы зікірде. Ахмет Иассауи
д‰ниетанымыныњ рухани ќайнарларын зерттеп, оныњ теориялық ілімініњ
тәжірибеге ±ласуы мен философиялық ќырларына назар аудару арќылы зікір
салудыњ негізгі маќсат, міндеттерін аныќтау.
- Ахмет Иассауи ілімініњ қазақ халқының өміріндегі маңызды рухани
философиялық бағыт ретінде қалыптасуын және оны ќазаќ ойшылдарыныњ
шығармашылығы мен қызметі арқылы таныту. Ахмет Иассауи сопылыќ ілімініњ
тәжірибелік көрінісі және оның дәстүрлер арқылы халық санасына ұласуы, осы
іс-шаралардың атқарылуындаѓы иассауийа шєкірттерініњ үлесін аныќтау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне философия тарихы мен қазақ
философиясында көрнекті орын алған ойшылдардың ұлттық танымы мен саяси
көзқарастарына және рухани мәдениет пен құндылықтарға негізделген еңбектері
алынды. Ғылыми жұмыста қолданылған зерттеу әдісінің маңызды бөлігі т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылық ілімдегі рухани кемелдену жолындағы мақамдарды жүйеге
түсіруден тұрды. Сондай-ақ, зерттеуде отандық ѓалымдар ењбектерініњ маңызы
зор.
Ахмет Иассауи хикметтеріндегі даналық ойлар мен аллаға деген құштарлық
және адам болмысының уақыт пен кеңістіктегі орнына мән беріліп, оның
философиялық қырлары ғылыми әдіснамаға сай зерттеліп, ұлы ойшылдардыњ ой-
пікірімен сабақтастыќта ќаралды. Сонымен қатар, тарихи-деректік материалдар
мен қолжазбаларды ғылымға белгілі жинақтау, жүйелендіру және талдау сияқты
әдістерге негіздеу арќылы пайдаланылды. Философия тарихында қолданылатын
логикалық принциптердің тізбегі, қарама-қайшылық пен тұтастық және
салыстыра зерттеу методикасы кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздеріне ѓылыми айналымға осы зерттеу
арқылы қосылған араб, парсы тіліндегі деректер мен соњѓы кезеңдерде
аударылған зерттеулер мен жазылѓан еңбектер алынды.
Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен діни-философиялыќ дәстүрлерін, рухани
құндылықтар ж‰йесініњ табиғатын ашуға мүмкіндік беретін қолжазбалар
зерттеудің өзегін ќ±рады.
Сопылық д‰ниетаным мен дєст‰рлердіњ ерекшелігін танытќан шетел
тіліндегі ғылыми зерттеулердегі философиялыќ ойлар сарапқа салынды. Соныњ
ішінде, түрік зерттеушілері мен аѓылшын ғалымдарыныњ т±жырымдарына
салыстырмалы түрде талқылау жасалынды.
Ахмет Иассауи кесенесіндегі кітапхана қорында жинақталған материалдар
мен даналыќ хикметтіњ ќазан баспасында жарыќ кµрген ‰лгісі зерттеу
ж±мысында пайдаланылды.
Сондай-ақ, Ташкенттегі Әлішер Науаи атындағы Орталық кітапхана,
Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының фундаментальды кітапханасы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының зерттеу жұмысына көп
септігі тиді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Ахмет Иассауидіњ түркі халќыныњ танымына сопылыќ ілімдегі
±ѓымдарды ендіру ерекшелігі ќарастырылды. Т‰ркілер ой-кењістігіндегі
сопылық шаралар жєне м±ныњ іс-ж‰зіне асырудаѓы иассауийа қауымдастыѓы
шәкірттерініњ рµлі зерттеу нысанына айналды. Сондай-аќ, түркілік бағыттағы
қауымдастықтың негізгі ерекшеліктері мен дүниетанымдағы сабақтастық
аныќталды.
- Түркістан ќаласыныњ рухани орталыќ болуыныњ себебін аныќтауда
уалилікке ќатысты деректерді философиялық талдауда ойшылдың ілімі мен
ғылыми айналымға енбеген соны ењбектер (Мусибат-нама, Мират-ул қулуб,
Насафий) қарастырылды. Ахмет Иассауи ілімдегі сопылық құбылыстардың
тәжірибеге сүйенуі мен “Вахдат-и вужут” принципіне негізделген мақамдар
комплексті түрде диалектикалық заңдылықтарға сәйкес айќындалды.
- Сопылық ілімдегі абсолютті ақиқат түсінігі, нєпсініњ мєртебелері,
оған жасалған философиялық анализ, кемелдену жєне аллаға деген махаббат
түсінігі Ахмет Иассауи дүниетанымы арқылы аныќталды.
- Ахмет Иассауи іліміндегі сопылыќ дәстүрлер жєне оныњ ќазіргі тањдаѓы
мањызы айќындалды. Зікір салу арќылы рухани жетілу зањдары мен ќоѓамдаѓы
ќайшылыќтар, µмір мен µлім мєселесі немесе ќылуеттегі тєжірибе т‰рлі
философиялыќ мектептермен байланыста ќарастырылды.
- Сопылық ±ѓымдар қазақ ұлтына оның көркем туындылары мен дәстрлі
көзқарасына Ахмет Иассауи ілімініњ єсері аныќталды. М±сылман
философиясындаѓы ќ±ндылыќтар, кемелдену жолындаѓы "толыќ адам" принципі
Асан Ќайѓыдан, Абайѓа дейінгі аќын-жыраулар шығармашылығымен сабаќтастыќта
ќарастырылды.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- Ахмет Иассауидіњ т‰ркілік д‰ниетаныммен сабаќтастыќта дамыѓан ілімін
ќарастыруда, оныњ философиялыќ ойлары мен кемелдік идеясыныњ ішкі мєні
айќындалды. Мұсылман философиясыныњ адамгершілік пен имандылыќ нормалары
мен рухани ќ±ндылыќтарыныњ еркін сұхбатпен таралуы жєне алѓашќы т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылық қауымдастыќтыњ ерекшеліктері аныќталды.
- Ахмет Иассауи ілімдегі сопылыќ ±ѓымдар мен рухани кемелдіктіњ
теориялық және тәжірибелік мањызы. "Фаќр-нама" паќырлыќ д‰ниетанымдаѓы адам
болмысын жетілдірудің эстетикалық талғамын қалыптастырудаѓы халдері
ќарастырылды.
- Нєпсініњ жеті мєртебесі мен жеті яќин принциптері салыстырмалы т‰рде
ќ±ран мен т‰ркілік даналыќќа негізделе талќыланды. "Мират-ул ќулуб" рухани
кемелденудегі тариќат тынысы мен хаќиќат жолындаѓы сатылы маќамдардыњ
мањызын танытудыњ негізгі этаптары ќаралды. "Диуани хикмет" ењбегі м±сылман
єлеміндегі мєдени ќ±ндылыќтар мен философиялық қағидаларды халық танымына
енгізудегі орны зерделенді. Рухани жетілудегі тариќат, маѓрипат, хаќиќат
маќамдары ж‰йелі т‰рде, µмір тєжірибесіне ќатысты алыну арќылы аныќталды.
- Зікір салудыњ т‰рлері мен єдістері жєне иассауийа зікірініњ
ерекшелігі ќарастырылды. Зікір адам жанын тазартатын тєжірибеге негізделген
сопылыќ дєст‰р. Б±л рухани тазару тариќат жолын зерттеп, шєкірттердіњ
зікірге ќатысу ‰шін ќажет м‰мкіндіктері тибеттік монахтармен, шамандыќ
кµзќараспен бір болѓан идеялары талќыланды.
- Ахмет Иассауи мен шєкірттерініњ сопылыќ туындыларына ж‰ргізілген
философиялыќ анализ, олардыњ д‰ниетанымы мен негігі баѓыттарын аныќтап
береді. Ќазаќстанныњ тєуелсіздік тарихындаѓы адамныњ ішкі мєнін аныќтауда
иассауийа рухани ж‰йесініњ орны, оныњ псиологиялыќ ќырлары мен µркениеттік
ќатынастардаѓы ќайшылыќтарды реттеудегі кµріністері аныќталды. Ахмет
Иассауи дүниетанымы арқылы қазақ халқының көзқарасына енген сопылық
философияның ықпалы мен ортақ болған белгілері анықталып, ақын-жыраулар
шығармашылығына тигізген әсері ќарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы Ахмет Иассауи
іліміндегі философиялыќ аќыл-ой рухты кемелдедіруге жєне ұлттық сананы
қалыптастыруға ықпал жасаумен ќатар біздің адамдық-этикалық құндылыѓымызды
саралауда айрықша маңызды. Рухани ќ±ндылыќтарды µз дєрежесінде танып білу
дін мєдениетін мењгеру арќылы сенім ж‰йесін арттырады. Б±л қазіргі таңда
ќоѓам µміріндегі діни конфессиялардың әрекеттерін тежеуге негіз болып отыр.
Диссертант қарастырған проблемалардың нәтижелері мен ғылыми
қортындыларын этикалық, және діни-философиялық тұрғыдан зерттеудің
әдістерін жетілдіріп, дамыту үшін және философ, ағартушы және дінтанушы
мамандардың методологиялық және теориялық деңгейін көтеру үшін қолданылады.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелерін философия тарихы, этика және
эстетика, дін тарихы бойынша студенттерге, аспиранттарға арналған
оқулықтарда, арнаулы курстар мен арнаулы семинарларда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертациялық зерттеу
Ќ.А. Иассауи атындаѓы Халыќаралыќ ќазаќ-т‰рік университетініњ философия
кафедрасы мен Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің
философия және методология кафедрасы отырысында талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Диссертациялық зерттеудің негізгі мазмұны ондаған мақалалар мен
тезистерде жарияланды.
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары төмендегі халықаралық
ғылыми конференцияларға ұсынылып, талқыланды: “Орталық Азия: тарих, қазіргі
уақыт және болашақ даму перспективасы” (Тараз, 2001); “ХХІ Ғасыр Ұлы дәстүр
жолыменен” (Алматы, 2001); “Қазақстан 10 жыл ішінде: Экономика, білім және
ғылымның мәселелері” (Түркістан, 2001).
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен
қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 120 бет.
1 ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
1. Қожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой кеңістігі
Т‰ркілік д‰ниетанымда ежелден ќазіргі тањѓа дейін саќталѓан
философиялыќ мєселелерді зерттеу сопылыќ ілімніњ терењнен орын алѓанын
танытады. Философиялыќ аќыл-ойды билеген сопылыќ ±ѓымдардыњ халыќ санасына
берілу жолы µздігінше к‰рделі. Ахмет Иассауи м±сылман философиясыныњ
адамгершілікті насихаттаѓан ќаѓидаларын таныту маќсатында т‰ркілік
баѓыттаѓы сопылыќ мектептіњ негізін ќалады. Сопылыќ ілімдегі м±сылман
философисыныњ негізгі ±ѓымдары жергілікті халыќ танымымен бірлікте жања
дєст‰рлердіњ т‰зілуіне негіз болды. Б±л ілім ењ алдымен адам жанын
кемелдендіруді кµздеді. Сондыќтан, ќиын болса да т‰ркілердіњ д‰ниетанымына
жаќын етіп, таныту жолы обьективті т‰рде баѓаланды.
Ахмет Иассауи рухты кемелдендіруде адам жанына мән берді. Т‰ркілік
танымда жан субстанция ретінде ќабылданып, онда материалдыќќа бой ±рѓан
т‰сініктер пайда болды. Ахмет Иассауи кµзќарасы Платонныњ "жан материалды
емес" - деген пікірімен сабаќтастыќта келді. Материалды м±ќтаждыќ сопылыќ
ілімде ќатты сыналѓаннан кейін, тіршілік кµзі рухани д‰ниені дамытуда деп
таныды. Ахмет Иассауи қоғамдаѓы әрбір адам жанын рухани тазартып, имандылық
жолына түсіру ‰шін оныњ мєњгілік екенін алѓа тартты. Аристотельде жанды
мєњгі жаратылыс ретінде таныѓан. Мұнда сопылық ілімде қарастырылған “кемел
тұлға” идеясының да өзіндік орны болды. Жан тазалығын жоѓары т±тќан адам
нәпсіні тыйып, қанағат етуді жоғары бағалауы себепті алла болмысына жақын
тұрған.
Тєнніњ философияда бµлек ќаралуыныњ негізі міне осыдан туындаѓан
секілді. Тєн мен жан бірлікте єрі бµлек тіршілік ете алады. Түркі халқының
д‰ниетанымы рухани құндылық ретінде жанды материалды ќ±былыс ретінде ќарап,
табынѓанын тарихи деректер растайды. Міне, осы мєселеге жете назар аударѓан
Ахмет Иассауи рухани жетілуде адамѓа жан тазалыѓы керек деген. Дегенмен,
Батыс философиясында жанды материалды болмыс т±рѓысында ќарастырѓандар да
бар. Ахмет Иассауи ілімінде жан м‰лде материалды болудан алшаќ т±р.
¤йткені, араб философиясында жан алла рухыныњ бµлшегі ретінде ќойылѓан. Б±л
ерекшеліктерді меңгеру Ахмет Иассауи сопылық ілімінің қоғамдағы рµлі мен
дәстүрлердегі кµрінісін айқындауда тигізген єсері мол.
Түркі халықтары танымына енген м±сылман философиясы олардың мәдени және
рухани өміріне ерекше ќ±ндылыќтар алып келді. Жан тек ќана µлім арќылы
емес, одан алдын бµлініп, ќайта тіршілік етуге бейім. Жан мен тєн ішкі
сезімдердіњ т‰рлілігіне байланысты бµлінеді. Ж‰йелі маќамдар жанѓа ќ±дай
тєрізді сипат берді. Ғасырлар бойына қалыптасқан түркілер ой кеңістігіндегі
танымдық тәжірибеден сопылық ұғымдардың көрініс алуының негізі де осыдан
туындады.
Біз білеміз, Ахмет Иассауи ілімі тек м±сылман философиясына
негізделмей, өз бастауын түркілік сенімнен де алѓан. Сопылық философияны
таратуда Ахмет Иассауи ілімін ерекше етіп тұратын да, оның іліміндегі
түркілік нанымдардың басымдылығы.
Өз зерттеулерінде мұсылман мәдениетіндегі сопылық ілімнің орнына мән
берген К. Бегалинова: “Мұсылман сопылық ілімін зерделегенде түркілік
бағытта өркендеген Ахмет Иассауи ілімі жөнінде айтпай кету мүмкін емес.
Өйткені, қазақ философиясының дамуы нақ сол философиялық тұжырымдардан
бастау алады” [10, 8 б.], -деген.
Түркілік мәдениет сопылыќ ілімдегі ќ±ндылыќтар мен жања ілім ж‰йесін
алып келуімен кµрінді. Б±л сенім ж‰йесініњ терењдеуіне жаѓдай жасады.
Бірақ, кеңес өкіметі тұсында бұл тақырып жабық күйінде қалды. Өйткені, дін
философиясының өркендеуі мен зерттелуіне тежеу болған атейстік көзқарас
рухани құндылықтарды танып білуге тыиым салды. Қазіргі таңда мемлекет
тізгінін өз қолына алған түркі халықтары рухани құндылықтарын тек ғылыми
тұрғыда емес, дүниетанымдық көзқарастарының бөлінбес бір бөлшегі ретінде
қалыптастыруға үлкен мән беріп отыр.
Түркілік бағытта қалыптасқан сопылық ілімді зерттеуде оның философиялық
мәні мен негізгі мақсатын, даму ерекшеліктерін, адамзаттыњ жан д‰ниесіне
жасаѓан рухани кемелдету ыќпалын тану үшін, ең алдымен түркі халыќтарыныњ
уақыт пен кењістік аясында єлі де µзгеріп үлгермеген көзқарастарына назар
аударѓанымыз д±рыс. Сонымен, түркі халқының ежелгі дүниетанымдық
көзқарастарын анықтау, рухани жетілу тұрғысында жүйелі ойлар мен нақты
пікірлер қалыптастыруѓа м‰мкіндік береді.
Ќоршаған табиѓи орта ќ±былыстарын тануда түркілер аспан єлемі - көкке
сиынып, құрбандық шалған. Алѓашќы бастама кµкте, өсіп-өну мен µркендеген
жасыл-желекте көк ±ѓымымен берілді, халық арасында көк сөзінің қасиеті арта
түсті. “Көкті үзбе тәңірі жарылқамас”, “көк соққан” сөздері осының айғағы.
Табиғаттың бастамасын көкпен байланыстырған халық даналығы табиғатта
билеуші ортақ күштің барын және оның көк тәңірі екенін танытты. Көктен
бүкіл әлемді бақылаған тәңірі, түркілердің соғыс жорықтарын қолдаушы әрі
жеңіс әперуші ретінде танылды. Түркілердің ұлан-байтақ жерге қағанат
орнатып, оны басқаруына да көк тәңірі дем берген.
В.В. Бартольд осы мєселеге ерекше мєн береді: “Қаған өз тағы үшін
халыққа борыштар. Өйткені, тайпалық құрылымдардың бірлесуі жалпы халықты
түзеді. Мұны елемеуге болмайды. Дегенмен, хан өзінің таққа отыруын халықтан
емес, тәңірінің қолдауымен жүзеге асады деп санады” [14, 284 б.]. “
Тәңірідей, тәңіріден жаралған, түркінің дана қағаны” [39, 5 б.], -деп, тас
бетіне түсірілген таңба біздің бұл ойымызды аныќтай түседі. Т‰ркілік
д‰ниетанымда тәңірі жеке т±лѓаны даралап, үстемдік беруі зањды ќ±былыс
ретінде орын алѓан.
Ежелгі халыќтар кµзќарасы олардыњ философиялыќ мањызы зор ењбектерінде
саќталѓан. Орхон жазба деректері VІ-VІІ ғ.ғ. өмір сүрген түркі халықтарының
тарихи және діни-философиялыќ талѓамдарын түсіндіруде теңдесі жоқ туынды
екені жаћан ж±ртшылыѓына мєлім. Адам жаратылысы екі жаќты бастаманыњ
бірлігі. Тєн жанныњ тіршілік етуін ќамтамас ететін материалды организм. Оны
жер анаѓа байланысты ќарастырѓан т‰ркілер адамды топыраќтан т‰зілгенін
айтады. Ал, адам жаны олар ‰шін мєњгілк кµкте тіршілік етеді. Адам
жаратылысы тµњірегінде материалистер мен идеалистер арасындаѓы ќарама-
ќайшылыќ кµрініс алѓан. Б±л т±рѓыда жазылѓан деректер тµмендегі сарында
±сынылады:
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [39, 10 б.].
Болмыстың түбірін танып білуге талпыну, түпкілікті өмір даналығын
іздеу, барлық философиялыќ баѓыттарды ойландырѓаны аныќ. Жан мен тєннен
жаралѓан адам мен єлем жаратылысына мән беру түркі халыќтарыныњ діни -
философиялық көзқарасының сол негізден алшақ кетпегенін аңғартады. Адам
ақылмен танып білген нєрсе тєжірибелік т‰рде ж‰зеге аспайынша єр уаќытта
хаќиќат бола бермейді. Логикалық түрде танып білуде жан категориясы адам
санасына белгісіз ќ±рамдаѓы материалды ќ±рылымнан т±ратын жаратылыс ретінде
ќойылды.
Жан тазалыѓын жетілдіру т‰ркілік сенімде метафизикалыќ т‰сініктермен
берілді. Сондықтан, адам ақыл-ойыныњ қабылдауы қиын кейбір философиялық
т±жырымдар олардыњ µмір тєжірибесінен туындаѓан. М.С. Орынбеков,
“Түркілердің түсінігі бойынша тәңірі өмір сүрудің негізі. Кейбіреулері
тәңірі деп аспанның көкшілдігін айтса, басқалары тәңірді аспан ретінде
қабылдады” [25, 156 б.], - деп жазады. Түркілер аспан кењістігіне жоғарғы
жаратылыс күші ретінде сенген. Кењістік материясыз тіршілік ете береді.
Егерде тіршіліксіз кењістік бар болса, онда тєњірініњ орны бар деп
есептелді. Түркілер сенімінде табиғи ортадаѓы ќарама-ќайшылыќтардан
саќтандыратын рухани күш иесі, нақ сол аспандағы тәңірі. Оған арнап
құрбандық шалу адамзатты табиғат апаттары мен зұлымдық күштерінен сақтайды.
З±лымдыќ б±л д‰ниеге ќалай келді деген Гегель, оны жою жолдарын
іздестіреді. З±лымдыќты жою жолдары адам санасына имандылыќты жаќын етті.
Дегенмен, з±лымдыќ мєселесін жою барысынды жоѓалтып алмаймыз ба? ¤мір
тіршілігіне кедергі болѓан нєрсе ќ±ндылыќ ретінде танылды. ¤йткені, кез-
келген нєрсе ќарама-ќайшылыќтыњ негізінде дамитынын естен шыѓармаѓан жµн.
З±лымдыќтан түркілерді көк тәңірі мен ќатар ата-баба рухы, Ұмай мен жер, су
ќ±тќарды.
Сенімде хаќиќат ретінде танылѓан мєселеніњ µзгеруінде ‰лкен рухани
жаханданудыњ ыќпалы болу керек. Ахмет Иассауи ата-баба рухына космостыќ
сипатта табыну жолын теріс кµрмеді. Т‰ркілік танымда т±лѓа µз сенімін
жетілдіріп, рухтар ќолдаѓан іс-єрекетте еркін болу ‰шін ќ±рбандыќ шалѓан.
Рухани т±рѓыдан жетілу ‰шін ќ±рбандыќ ата-баба рухына арналѓан.
Л.Н. Гумилев, Д. Банзаров пен Е.К. Яковлевтің пікірлерін негізге алып,
(Тағыр-тайық( дєст‰рі бойынша түркілердің көк тәңірге табынуы єруақтарға
сыйынуынан жоғары тұрады [40, 75 б.], -деген. (Тағыр-тайық( дәстүрі б±л
бүкіл қауым ерлері жиналып, тәңірі құрметіне құрбандық шалады. Ќ±рбандыќ
түгел халыќ арасына тарқатылды.
Л.Н. Гумилев б±л т±ста да олардың адам рухынан жоғары бір құдірет
күшіне сыйынѓанына ерекше назар аударып, ол құдірет күшін “жарық” деп
көрсетеді. Демек, жоѓары рух ретінде танылѓан тєњірі тіршілік процесіне
араласып отырѓан. Ақыл-ойға тәуелсіз адам өміріндегі рухани қажеттіліктер
“тағыр-тайық” сияќты құрбандық шалу дєст‰рімен беріледі. Бұл қажеттілік
адамның психологиялық әлсіздігінен туындаған әрекет емес, оның мәні одан да
тереңде жатыр. Адам тіршілік табиѓатында µмір болмысын реттеуші бір рухани
күштің барын біліп, оған сену ќажеттігі пайда болды. М±сылман
философиясындаѓы ќаѓидаларды мойындаѓан єр-бір жеке т±лѓа осы принципке
бағынған. Демек, “алладан басқа табынатын тәңірдің жоқтығына және де сендім
Мұхаммед оның құлы және елшісі екеніне”-деп, сенім келтірумен ғана
мұсылмандар қатарына қосылған.
Адам рухани сыйыну жолында т‰рлі матералды немесе санадан туындаѓан
т‰рлі нєрселерге табынып келді. Б±л халыќтыњ дєст‰рлі танымында саќталып,
уаќыт µткен сайын жања сипат алып келеді. Кейде басќа да сенімдермен
±ласып, жања кµзќарастарды ендіріп отырады. Сол сияќты түркілер көкке, күн
мен айға жоғарыдан шапағат беретін күш есебінде табынумен қатар ата-баба
рухын қастерлеген. Жарық дүниеде үстемдігін жүргізген құдірет иесі көк
тәңірі адамзат қаза болғаннан кейін, өз үстемдігін жояды. Адам жер мен
көктің арасында дүниеге келіп, тіршіліктегі екі ±лы жаратылысќа баѓынып,
µлімді ќабылдаѓан. Т‰ркілер д‰ниетанымда тәні жер ана қойнауына қойылса,
жаны көкке көтерілген. Осы сәттен бастап ол барлық рухани күштерден
тәуелсіз аруаққа айналады. “Єруақтар өзінің ұрпақтарына қиыншылықта сүйенер
сүйеніші болған. Сондықтан, соғыс шайқасына кіргенде, ат бәйгеден келе
жатқанда және палуан күресінде ата-бабаларының атын ұран етіп шақырып,
олардың єруағынан медет күткен” [41, 343 б.].
Түркілер ата-баба рухына сенумен ќатар көк тәңіріге де сиынып, келді.
Оларды бірін - бірінен төмен немесе жоғары деп қарастыру қате пікірлерді
ќалыптастырады. Өйткені, түркі халықтарының д‰ниетанымдық жүйесінен дара
өзіндік даму принциптеріне ие екі бастама бір-біріне бергісіз рухани
күштерді басшылыќќа алѓан. Сондықтан, олардың өзара айырмасы немесе
үстемдігі бар деп т‰ркілер аныќтамаѓан. Екеуі бірлікте келгенде ғана
түркілердің рухани мұқтажын өтеген.
Табиѓи жаратылыста адам ќ±ндылыѓына айналѓан материалды болмыс
ќ±рбандыќќа берілген. Тәңіріге сенім кµрсету негізінде берілген құрбандық
ата-баба рухына да тиесілі етілген. Қаншама ғасыр өтсе де, қазірдің өзінде
тәңіріге арналып шалынған малға оқылған ќұран ата-баба рухына бағытталады.
Түркілер єруақтарға бағыттап төрт түлік малдыњ ќай-ќайсысын болсын
құрбандықќа шалѓан. Танымда "µлі разы болмай тірі байымас" деген ќаѓида
м±сылман философиясына жат. Єруағы асқан т±лѓа мазарына барып қан шығарып,
өз ќажеттіліктері мен м±ќтаждарын µтеуді с±рау жєне сол ‰шін көзінің
қарашығындай ұстаған қимасын да ќ±рбан еткен. Егер де тілеген арманы
орындалар болса, атағанын құрбандыққа шалған. Міне, адам µміріндегі
даѓдырыстарды шешу жолы С. Нестеровтыњ ењбегінде; “Дағдарыс қаншалықты
қатты болса, құрбандық сонша бағалы болуы шарт” [42, 92 б.],-делінген.
Көшпенді халыќтар үшін материалды бастама ќ±нды болудан ќалѓан. Ар, намыс,
иман мен адамгершілік ќасиеттері ‰немі жоѓары бағаланѓан. М±ныњ µзі адам
бойындаѓы рухани жетілудіњ айшыќтары. Материалдыќ м±ќтаждыќ жетегіне т‰сіп
ќимастық жасаса, тәңірінің қахарына ұшырап, қайғы-қасіретке шалдығады
немесе “єруақтар мазарда тынышынан айырылады” деген түсінік қалыптасқан.
Бұл рухани тәсілдер м±сылман философиясындаѓы ойлармен сабаќтастыќта
келіп, адам баласына µмір ќ±ндылыѓын баѓалауѓа м‰мкіндік беретін жања
идеяларды ұсынды. ¤лімде ж±маќ жалѓастыѓы мен тозаќ бар. Ал, рухани жетілу
жолына сенімсіздер ѓана µмірлік іс-єрекеті арќылы енбейді. Сондыќтан,
т‰ркілер м±ндай даѓдырысты ќ±рбандыќ жолы арќылы шешкен. Сенімде рухани
кемелдік формасы ќ±рбандыќ дєст‰рімен бірлесіп, дєст‰рлі танымѓа сол к‰йде
енді. Б±л дәстүрлер ќоѓамда саналы түрде қабылданды. Адам танымы µте қуатты
сенім формаларын ќабылдаумен ќатар, µз м±ќтаждарын µтеу ‰шін оларды
сабаќтастыќта ќарастыра береді. Біздіњ д‰ниетанымдаѓы дін т±ту еркіндігі
мен рухани бостыќты µтеу осылай ж‰зеге асќан. Н. Кузанский пікірінше:
“Адамзат өз ақыл-ойының шығармашылық қызметі арқылы тәңірі ретінде танылды”
[43, 108 б.]. Демек, адам өзіне белгісіз болған рухани күштерді сарапќа
салып, табиғи ортадаѓы іс-єрекетін реттеуде µзі де рухани жетілу жолдарын
ќараѓан және сол тұжырымдар өмір хақиқатының негізгі нормалары ретінде
ќаралды. Гегель: “Дінге деген сезім адамзат рухында философиялық
ізденістердің қорытындысы ретінде пайда болды” [44, 207 б.] -деп, рухани
күштерге деген сенім адамзат ақыл-ойынан тыс жатќан нәрсе емес екенін
түсіндірген. Адам мен тєњірі байланысын немесе рухани ќ±тќару ќасиеті
дарыѓан баќсылар пайда болды.
Табиғат пен адам жаратылысы, олардыњ ішкі ќатынасын реттеу мен
философиялыќ мањызын таныѓан бақсы-балгерлер рухани орта мен адам
арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар қобыздың сарынына елтіп,
“жын” шақырып, тәңірінің қолдауымен адамды қауіп-қатерден сақтандырды.
Тағдырды болжап, табиғат зањдарын мењгергені соншалық, кейде ашық аспанда
бұлттыњ туындауына себепкер болѓан немесе дауыл шаќыру арќылы айналаның
астан-кестеңін шығарған. Сонымен ќатар, адам емдеп, таѓдырѓа болжау
жасаѓан. Осылай бақсы атауына балгер, емші сөздері қосылѓан. Әлі күнге
дейін халық санасында бақсы-балгердің емдеу әдіс-тәсілдері мен “жындарын”
шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі пікірлер сақталған. Бір қызығы,
ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері ретінде емес, тылсым күшті
бағындырған емші ретінде танымал. Тыныштыќ к‰йді б±зѓан ќарама-ќайшылыќты
“жын” реттейді. Баќсы зікірі – рух пен материаны ажыратып, ќайта ќосу
тєсілі. Б±л мєселеге жасалѓан философиялыќ зерттеулерде шаман зікірі адам
єлемінен тысќары бір танымдыќ кµріністердіњ барына кµњіл бµлетін секілді.
Ш. Уәлиханов бақсыларды тєсілдеріне ќарай үлкен, орташа, ұсақ деп үш
топқа бөледі. Соныњ ішінде үлкен бақсы іс-шаралары мен әдіс-тәсілдері назар
аудартады: “Ұлы бақсы барлық аурудан жазады; қарынды тіліп, операция
жасайды, әйелдердің аман-есен босануына болысып, албастыларды рухымен
сескендіреді, қуалайды, керемет ойындарымен өзінің рухын шақырып, бал
ашады. Үлкен бақсылардың белгілері мынадай істерімен көрінеді: зікір салу
барысында кезінде қылышты қарнына салып қояды, қылыштың сабына дейін
жұтады, қып-қызыл темірді жалайды, балтамен кеудесін шапқылайды. Осының
барлығы ертедегі Қорқыт Ата әулиеден мұра болып қалған қобыз сарыныныњ
‰німен ж‰зеге асады” [45, 37 б.].
Шаман рухтандырушы єрі жанды жетілдіруші. Адам еркін билеп, санаѓа
ыќпал ету де ќоѓамдаѓы білікті т±лѓаныњ бойындаѓы ќасиет. ¤з кезегінде
баќсы өмір қиындығын шешуде жәрдемі мол білікті рухани ұстаз қызметін
атқарды. Сондыќтан, баќсы мен сопылардыњ µмір салты ±ќсас. Материалды
болмыстан алшаќ т±рды жєне ќоѓамдаѓы адамныњ рухын жетілдіру ‰шін ќызмет
етті. Т‰ркі халќындаѓы білік сµзі де жетілген т±лѓаѓа жалѓанды. Мєселен,
Орхон жазба ескерткішінде “білік” - “басқарушы”, “данышпан” т±лѓаны
танытты. Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” ењбегінде “білім” деген мағынада
ќолданды. Шындығында білім басқарудыњ алғашқы құралы. Ал, білім мен
басқаруды ішінара бірлестірген біліктілік қасиеті кез-келген адамныњ бойына
дарымаған.
Халық арасында рухани кемелденген білікті тұлғаның бірі Қорқыт-Ата. Ол
рухани к‰ш иесі єрі халыќќа терењ маѓыналы философиялыќ ойлармен танымал:
“Тәкаппарлықты тәңірі сүймес. Мінген атың қиналмайынша жол алынбас. Шалып
кесер өз қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Жалған сөз бұл дүниеде
болғанша, болмағаны игі. Ер жомартын, ер бақылын жырау білер. Қарсы
алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау болсын, ей, ханым
! Азып-тозып келген пақырға тәңірім сауабын берсін, ей, ханым ! ” [46, 128
б.].
Буддизмде тіршілікте азап тарту µмір зањдылыѓы. Зороуастр да ±дайы
ќайшылыќ бірлік сияќты. Гераклит µмірдіњ бастамасын отќа тењеумен ќатар,
барлыќ нєрсеніњ ќ±рамынан оттыњ ‰лесін танытуѓа тырысты. Т‰ркілерде µмір
ќиыншылыќ, тєкаппарлыќ маќсатќа ќайшы. Аќыл ой мен даналыќ жауыздыќ пен
µтіріктен жоѓары. Демек, түркілер Қорқыт Атаны тектен тек марапаттап,
“ата”, “әулие” атамаѓан. Қорқыт Атаны тәңірі ќалаулысы, білікті т±лѓа
санатына қосқан. Т‰ркілер мєдениеті мен ѓылымына м±сылман философиясыныњ
тегеурінді ықпалынан кейін де Қорқыт Ата өз биіктігін сақтап қалѓан.
Дегенмен, тәңірлік сенім м±ндай сыртқы ықпалдан кейін біршама өзгеріске
т‰сті.
Түркілер парсы, қытай және орыс халыќтары мєдениетімен ежелден таныс.
Олар бір-бірінен өзгеше мәдени ошақтарды ішінара байланыстырумен ќатар,
д‰ниетанымдыќ кµзќарастары мен дєст‰рлеріне кµп мєн берген. Сондыќтан,
түркілер кµзќарасында буддизм, зороастризм және христиан сеніміндегі
философиялық ұғымдардың болуы кездейсоқ нәрсе емес, белгілі бір рухани
танымдық әсердің негізінде туындаѓан процесс.
М±сылман философиясы дәстүрлері түркілер сенімінде иассауийа сопылыќ
ілімі негізінде таралды. “Диуани хикмет” ењбегіндегі философиялық,
логикалық т‰сініктер халыќ санасына арналѓан. Халық танымын жаќын, өмір
талабына айналған дәстүрлер иассауийа ілімімен сабаќтастыќта дамыды.
Тәңірге деген философиялық кµзќарас өз деңгейінде алламен тењестіріліп,
рухани мәртебесін арттырды. Ахмет Иассауи сопылық ілімдегі рухани кемелдену
жолындаѓы “қалб” мәселесін барынша ашық қойды. Сондыќтан, аллаға сенім адам
жүрегіне жазылѓан ±станым ретінде қабылданды. Т‰ркілердіњ алѓашќы рухани
әдет-ғұрыптары да б±рынѓы ќалпын сақтап қалды.
Сопылыќ дәстүрлерде м±сылман философиясы ќаѓидалары алѓашќы орында.
¤йткені, тариќат жолына т‰спес алдын шариѓат зањдар жиынтыѓын мењгеру шарт.
Шариѓат зањдарымен ќатар ата-баба рухын ќастерлеу иассауийа ќауымдастыѓында
бірлікте ж‰ргізілді. Адамныњ рухтануына б±л бастамалардыњ єсері айтарлыќтай
болды. Б±л т±рѓыда Р.Н. Мустафина: “Ислам дініндегі бір ќұдайлық қағидасына
қайшы келетін ата-баба рухына табынуды мұсылмандық тұрғыдан баяндап берген
де сопылық ілім” [30, 207 б.] -деп, єруақтарды қастерлеу жөніндегі
пікірлер м±сылмандыќќа сопылыќ арќылы енгенін айтады. Б±л к‰ні б‰гінге
µзгеріссіз ќалѓан. В.В. Бартольд: “Әлемде түрлі халықтар арасында таралған
ислам діні, мәдениеті мен өмір сүру тәжірибесінің әртүрлі болғанына
қарамастан, оларды ішінара байланысты етті” [14, 462 б.], -деген. Түркі
халықтары араб дүниесімен, олардыњ рухани ќ±ндылыќтарымен сопылыќ дєруіштер
мен т‰ркі тілінде жазылѓан м±сылман туындылары арќылы танысты. Т‰рлі єдет-
ѓ±рыптар м±сылмандыќ философияныњ идеяларымен бірлікте ќаралуы ќауымдастыќ
ќ±рылѓан ортаѓа байланысты.
Миссионерлік бағытта танылѓан сопылық ілімнің философиялық астарын жете
түсінген сопылар үшін бұл алланыњ рухани кемелдендіру жолын тану. Сопылық
ілім дөрекі “жүн” жамылғысын жамылған тақуалар танымы негізінде ќалыптасты.
Шамандар іспетті материалды ќ±ндылыќтар баѓалы ретінде ќаралмады. Тек ќана
ќоѓамдаѓы рухани балланс ќатты ойландырды. Сондыќтан, олар ‰шін адамныњ
жаны мен оныњ рухани µмірі ќымбат болды. Грек тілінде “софос”- “ақылды”
деген маѓынада ќолданылады. Біз білеміз, кейбір зерттеушілер сопылыќ пен
ежелгі грек кµзќарастарын бірлікте ќарастырады. Мєселен, М.Т. Степанянц:
“Сопылық идеясы негізінен Платонның философиялық ойларынан туындайтын ағым”
[17, 5 б.], -деген.
Е.Э. Бертельс: “Сопылыќ ағымның негізін құрушылардың көпшілігі қаланың
орта және кедей тұрғындары” [13, 41 б.] болѓанын айтады. Материалды
ќ±ндылыќтарды жоѓары ќойѓан халифат билеушілеріне иман байлыққа емес рухани
кемелденуде екенін таныту мақсатында сопылар тақуалық дәстүрлерді
қалыптастырды. Осы дәстүрлер жетіле келе адам жанын рухани толыќтыратын
єдіс-тєсілдерді түзді. Б±л кейінірек, философиялық тұрғыдан Платон ілімімен
сабаќтастыќта дамып, дербес сопылық ќауымдастыќтарды қалыптастырды. Өмір
материалды немесе сол материалды мұқтаждықты µтеуден т±рады деген
кµзќарасќа ќарама-ќайшы пікірлерді сопылар ќойды. Жан тазалыѓы алладан
деген олар ќ±ран ќаѓидаларын ќайта ќарады. Дж.Тримингэм: “ алламен жүздесу
мүмкіндігіне сенген тақуалар, оны іске асыру жолында бүкіл күш-жігерін
жұмсауға әзір” [11, 15 б.],- деген. Рух пен жан ќайшы кейде бірлікте. Алла
болмысы м±ныњ ара-жігін ажыратады. Д‰ниеге тєуелсіз рухани бастамалар
халдер арќылы беріледі. Сондыќтан, сопылар ѓана ерекше бір хәлде жанын
рухани күшпен ұштастыра алѓан.
Алла болмысы жµнінідегі көзқарастарѓа философиялыќ анализ жасаѓан А.
Мехмет: “Тәңірі білімді, құдіретті және рақымшылық етуші, т.б. Оның
жаратқан әлемі кемелдігініњ белгісі” [47, 138 б.],- деген. Демек, тәңіріні
тану үшін алдымен оның жаратқанын таны.
Құранда жаратылыс төңірегінде айтылѓан философиялыќ ойлар жања
кµзќарасарѓа негіз болды. “Алла сендерге жерді тұрақ, көкті күмбез қылды.
Сондай-ақ, сендерді бейнелегенде көркем бейнеледі” (40:64). Кµкке табынѓан
т‰ркілерге б±л жолдар б±рыннан таныс. Жер ана мен адам жанын єруаќ ретінде
ќастерлеу де танымѓа жат емес. Біраќ, м±сылман философиясына б±л ±ѓымдар
тікелей т‰ркілік таным бойынша ќойылуы м‰мкін емес. М±ны Ахмет Иассауи
т‰сіне єрі т‰сіндіре білді. Мұхаммед пайғамбардыњ рухани жолын түркі
әлемінде жалғастырѓанда ќұран аяттарына т‰сіндірмені сабаќтастыќта беруді
жµн кµрді:
“Фа`азкур-ул аллаху касиран”-деп аят келді,
Зікір айтып зар илеумен жүрдім міне [1, 50 б.].
Сопылардың ќұран мен хадистерді қарап, философиялыќ т±рѓыдан ќайта
талќылауы жања рухани д‰ниені алып келді. М±сылман философиясыныњ мистика-
аскеттік бағыты жµнінде жарық көрген ѓылыми немесе діни еңбектердің көптігі
соншалық, олар әлдеқашан исламтанудан бөлек дәстүрлер мен әдістерге толы
сопылық ќауымдастыќтар ілімін т‰зді [48, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz