Қожа Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мәселелері

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Иассауи д‰ниетанымындаѓы

рухани кемелдену мєселесі

Ќазаќстан Республикасы

Алматы, 2006

МазмҰны

Кіріспе . . . . . . ……. . . 3

ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ Д‡НИЕТАНЫМЫНДАҒЫ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

1. 1 Ќожа Ахмет Иассауи сопылық танымы мен түркілер ой кеңістігі . . 11 1. 2 Иассауийа қауымдастығы және оның рухани құндылықтар жүйесі …. . . . ……… . . . …. …. 27

ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ІЛІМІНДЕГІ ЖАН ТАЗАЛЫҒЫ МЕН АҚЫЛ-ОЙДЫҢ БІРЛІГІ

2. 1 Қожа Ахмет Иассауи іліміндегі рухани-танымдық жетілу жолы . …. . . …. … . . . 42

2. 2 Иассауийа қауымдастығының кемелдену дәстүрі және оның діни-философиялық қызметі . . . ……. …. …… . . . 83

2. 3 Қожа Ахмет Иассауи дәстүрлерінің жалғастығы және қазақ философиясы үшін маңызы . . . . 98

Қорытынды . . . ………. … . . . . … . . . … . . . … 113

ПайдаланылҒан Әдебиеттер тізімі . . …. . . . . …. . 116

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысында Ахмет Иассауи іліміндегі рухани кемелдену мәселесінің қоғам өміріндегі діни-философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Түркі халықтарының бай дүниетанымдық мәдениеті мен иассауийа қауымдастығы дағды-дәстүрі арасындағы сабақтастық рухани құндылықтарды қайта жаңғыртуда өз өміршеңдігін танытты. Сондықтан, бүгіндері қазақ ұлтының дағды-дәстүріндегі адам жанының тазалығы, нәпсінің мәртебелері мен сопылықтағы хәлдер, мақамдардың кемелденудегі орнын анықтау зерттеудің негізгі обьектісіне айналып отыр.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының философиялық кµзќарасы мен рухани құндылықтарының өркендеуінде сопылыќ ілімніњ өзіндік орны бар. ¤з кезегінде м±сылман философиясындаѓы т±жырымдар мен негізгі ќаѓидалар да сопылыќ ілімніњ µкілдері арќылы халыќ санасына берілді. Дєст‰рлі танымдаѓы сабаќтастыќ пен ќ±ран зањдылыќтарын т‰сінікті тілде баяндаѓан хикметтерде д‰ниедегі хаќиќат жолын н±сќады. Б±л адамныњ жаратылыс табиѓаты мен µмір шектілігі жєне тєњір болмысы мен жан, рух проблемаларыныњ жањаша баѓалануына негіз болды.

Ахмет Иассауи м±сылман философиясындаѓы мол м±раны бойына сіњіре отырып, рухани кемелденуге апаратын жол салды. Оны хаќиќат деп біліп, Сократша µзіњді-µзіњ таны ќаѓидасы мен Платонныњ рух идеясын бір арнаѓа тоѓыстырады. Адам аќыл-ойы нєпсіге тежеу ќойып, имандылыќ кењістігіне орныѓады жєне сезімдік таным хаќиќатты тану жолына азап шегу арќылы ѓана жетпек. Ахмет Иассауидіњ нєпсі сені торѓа салып, жаќсылыќтан ада иманнан ж±рдай ќылар, аќылѓа ер [1, 89 б. ], - деген сµзініњ мєнісі осында.

Рухани кемелденуді табиѓи д‰ниетанымѓа енгізіп, даѓды-дєст‰рге айналдыруда адам болмысыныњ жаќсы ќырларын дамытып, тєн мен жанныњ бірлігі мен ќайшылыѓын танытќан нєпсіні тежеу жолдарын ашу кµзделді. Сопылыќ ілімдегі кемелденуді ќазаќтыњ рухани єлемінде осылайша ќойѓан Ахмет Иассауи, оны ар мен иманда, тазалыќ пен аллаѓа деген махаббат сеніміндегі пєктікпен толыќтырады. Демек, б±л жол адамды шариѓат тыиым салѓан жат ќылыќтардан: ( арсыздыќ пен б±заќылыќ, хаќсыз ќиянат пен шек келтіру… ) т±рмыста белењ алѓан іс-єректерден: (±рлыќ жасау мен алдап арбау, жалќаулыќ…) баянсыз іске ќ±марлыќтан: (зинаќорлыќ пен біреуге азар кµрсету, параќорлыќ…) сананы т±мшалаѓан єуестіктен: (±йќышылдыќ пен нашаќорлыќ, ішімдік ішу…) босатады.

Ќазіргі тањда т‰рлі ланкестік єрекеттермен сопылыќ ілімді ±штастырып, зікір дєст‰рлерін µз ќажеттілігінде таныта білмеу ќоѓамда теріс кµзќарас туындатуда. Сопылыќ ілімніњ баѓыты даналыќ пен аќылы кемелденген т±лѓа тєрбиелеу. Ал, иассауийа зікірі єуенге салып пайда табудыњ кµзі емес, алланыњ есімін ќайталай отырып рухани тазару жолы. Рухани құндылықтарды өз деңгейінде бағаламау қоғамды аздырады. Ал, адамзат санасын дендеп келе жатқан рухани бостық жалѓан д‰ние кењістігіндегі зұлымдық, менмендік әрекетінен туындайды. Сондыќтан, демократиялық қоғам талаптары рухани құндылықтардың қайта жаңғырып, мәдени-философиялық тұрғыдан зерттелуін қажет етеді.

Әлемдік мәдениеттің қайнар көзіне айналған рухани ќ±ндылыќтар адамзат танымын жетілдіретін, ±лтты µркениетке бастайтын хаќиќат жолы. Міне, халықты имандылық пен рақымдылыққа және азаттық пен әділдікке бағыттаған сопылыќ ілімдегі терең философиялық ойлар адамды хаќиќатты тануѓа шаќырды. Ахмет Иассауи "алланыњ ѓажап маќамы кµњілге ќ±діреттіњ н±рын т‰сірер" [1, 102 б. ] - деп хаќиќат жолындаѓы рухани кемелдену мен аллаѓа деген махаббат идеясын, одан єрі наќтылай т‰седі. Адам танымыныњ басты маќсаты - махаббатпен жасалынѓан ѓибадат арќылы µз сенімін арттыру.

М±сылман философиясыныњ идеялары мен дєст‰рлеріне үстірт қараудан арылу жолы µз µмірін µзгеге µнеге ету деп білген Ахмет Иассауи, ќылуетке т‰сті. Тибет монахтары тєрізді дараланып, жан д‰ниесіндегі "менді" жою арќылы жетілуді кµздеді. Ќылуетте жазылѓан "Диуани хикмет" беттерінен де рухани кемелденуді ањѓарамыз: алланы ойлап д‰ниеден без, µлмей т±рып арѓы д‰ние ќамын ойла. Б±л "уанхар мин ѓасамин мусаффани". Сопылыќ ілімді мењгеру таќуалыќ жолѓа т‰скен адамдарѓа ѓана лайыќ. Екініњ бірі ќылуетке т‰сіп, єулие атанбайды. Дегенмен, алла берген рухани д‰ниені шама-шарќынша мењгеру ќажеттігі бар. Арѓы д‰ниеніњ ќамы деп жалѓан сопы атану да д±рыс болмас. Сондыќтан, Ахмет Иассауи шєкірттері ж‰ргізген рухани ќызметте сопылыќ дєст‰рлерді тєжірибе ж‰зінде халыќќа т‰сіндіру болѓан. Міне осыны ањѓарѓан ойшыл т‰ркі д‰ниесінде м±сылман философиясы мен ѓылымын танытатын алѓашќы сопылыќ мектептіњ іргесін ќалады. Бұл ежелгі наным - сенімдер тізбегімен тығыз байланыста болған сопылық дәстүрлердің жергілікті халық арасында кеңінен қолданылуына қолайлы жағдай туғызды.

Қоғам өміріне бойлай енген сопылық ілім, оның әлеуметтік қайшылықтары мен рухани мұқтаждарын, адам мен алла арасындағы рухани байланыстарды ашып беретін философиялық құбылысқа айналды. Осылайша халыќ сеніміне сопылық ілім ќаѓидалары орныѓып, адамгершілік принциптерін басшылыққа алған тіршілік болмысын танытатын ілімге айналды. Адам рухани жетіліп, пендешілік пен зұлымдық әрекеттерден алыс болатын мүмкіндіктері ќаралды. З±лымдыќ пен ќайрымдылыќ адам санасыныњ обьективті кµрінісі ретінде сипатталады. Жалпыѓа бірдей ќайрымдылыќ жолын ќарастырѓан Платон з±лымдыќты жан д‰ниеге жете назар аудармаудыњ белгісі ретінде таныды. Рухани ќ±ндылыќтардыњ аќылмен баѓалануы з±лымдыќты жоюдыњ бірден бір жолы.

Орта Азия халықтарының дүниетанымы мен тыныс тіршілігін зерттеген В. В. Бартольд: “Халықтың діни сенімін танып білу, оның рухани күйін түсінудегі негізгі мәселе” [2, 10 б. ], -деген. Демек, тамыры тереңге кеткен рухани дәстүрлерді қамтыған д‰ниетанымымызды қайта қарап, ғылыми тұрғыдан зерделеу адамды кемелдендіруге негізделген құндылықтар ретінде халқымыздың беделін арттыра түседі. ¤ткен ѓ±мыр мен уаќыттыњ маңызы философиялық аќыл-ойдыњ жемісіне айналѓан рухани ќ±ндылыќтар мен дәстүрлерді ұмыттырмай, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыруда.

Ұлы ойшылдың тағлымы тек қазақ халқы ғана емес, жалпы түркі халықтарының бүгінгі рухани дағдырысы қарсаңында өте қажет. Қазірдің өзінде Түркістан қаласының бүкіл түркі әлемінің рухани астанасы болып қарастырылуы да Ахмет Иассауи танытқан сопылық ілімнің қуаттылығында. Сондықтан, адам рухын асќаќтатќан Ахмет Иассауи ілімін зерттеп, өз ата-жұртымыздың рухани құндылықтар єлеміндегі кемелдену принципін келешек ұрпаққа танытудың маңызы зор.

Мәселенің зерттелу деңгейі. М±сылман философиясы мен мєдениетін тануда мейлінше мол тәжірибе - тағлымы бар сопылық ілімді зерттеу қызу философиялық пікір таластың негізінде қалыптасып келе жатқаны белгілі. Ќоѓамда саяси белсенділігін арттырып, халыќ сенімінде теріс пікір ќалыптастыруды кµздеген баѓыттар мен сопылыќ ілімніњ т±тас екенін дєлелдеуге тырысќан кµзќарастар да бар. Сопылыќ ілім д‰ниедегі іс-єрекетке араласпау негізінде т‰зілуініњ µзі, сопылыќ баѓытыныњ саясаттан, ќоѓамныњ к‰нделікті тіршілігінен алыс т±рѓан басќа д‰ниетаным екенін кµрсетеді. Оныњ ‰стіне сопылыќ жолѓа рухани кемелдену мен µмірін ѓибадатќа арнаѓандар ѓана т‰сті. Сондықтан, қарама-қайшы екі нәрсенің арасынан тұтастыќты іздеудіњ µзі қате. Міне, осындай ой-т±жырымдар Ахмет Иассауи іліміне де ќатысты. Рухани ќ±ндылыќтардыњ дер кезінде уаќытќа сай зерттелмеуі, оныњ халыќ танымынан жасырын ќалуына алып келді. Б±л т‰рлі теріс кµзќарастар мен пікірлердіњ туындауыныњ себебіне айналды.

¤з кезегінде сопылыќ ілімді зерттеген А. Арберри, [3] В. Стоддарт, [4] М. Смит, [5] Г. Э. фон Грюнебаум [6] жєне Л. Массиниен [7] тєрізді шетел ғалымдары тақуалардың рухани ізденістеріне ерекше тоқталѓан. Ал, сопылық ќауымдастыќ дәстүрлері Эрнст Карл, [8] Ерол Гүндар, [9] Ебул-ала Афифи, [10] Дж. С. Трименгэм, [11] Идрис Шах [12] ењбектеріне арќау болѓан.

Єл-Ѓазали, ибн Араби, Наджмуддин Кубра, Ала ад-Даула Симнани, Баха ад-Дин Наќшбанди мен Ахмет Иассауидіњ адам болмысын µзгертуге бейім сопылыќ идеялары, бұл ілімді қуатты етумен қатар сопылық тариқаттарды бір-бірінен ерекше етіп тұратын дәстүрлерді қалыптастырды. Демек, маќсаты мен баѓыты бір сопылыќ тариќаттыњ дєст‰рлері жергілікті халыќ танымына сєйкес µзгертілді.

Араб мәдениеті мен философиясыныњ күрделене түсуінде сопылыќ ілімніњ орнына назар аударѓан Э. А. Бертельс, [13] В. В. Бартольд, [14] А. Е. Смирнов, [15] И. Н. Петрушевский, [16] М. Т. Степанянц, [17] С. М. Демидов және Р. Б. Рыбаков, [18] А. К. Боровков [19] тарихи оќиѓалар мен жалпы д‰ниетанымдыќ мєселелерді ќарастырады.

Демек, күні бүгінге дейін сопылық ілімді зерттеу жұмыстарының өте көлемді жүргізілуіне қарамастан, оның көптеген қырлары әлде де нақты зерттеуді талап етеді. Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен дәстүрлеріндегі рухани ќ±ндылыќтар єлемі, жєне адам жанын кемелдендіру арќылы ќайрымды ќоѓам т‰зу єрекеті осы мәселеге қарайлас құбылыс. Ойшылдың шығармаларын, әсіресе бұрыннан қалыптасқан рухани құндылықтар жүйесін қайта қарау заман талабына айналды.

Ахмет Иассауидіњ дүниетанымы мен рухани кемелдену жолын танытќан жєне иассауийа ќауымдастыѓындағы дәстүрлерді айқындауға мүмкіндік беретін ”Мират-ул қулуб” рисаласын, Низам Қажы Ғарібидің “Мусибат-намасын”, Сүлеймен Бақырғанидің “Бақырған кітабын”, Кашифи, Фахр ад-дин Али ибн Хусейн-и Ва`издің “Рашахат айн ал-хайат” және Сопы Аллаярдың ” Сабат ал-а`жизин”, “Мурад-ул а`рифин”, Хазинидің “Жауахир-ул Абрар мин Амуаж-ил Бихар”. Иассауийа ќауымдастыѓыныњ қыр-сырын танытқан туындылардың, бұл зерттеуде ұсынары мол.

Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді алѓаш жинақтаған Фуат Көпрүлү иассауийа ќауымдастыѓы жөнінде: “Ахмет Иассауи уағыздаған діни-сопылық насихаттар, қаншама уақыт өткенімен халық жадынан өшпеген, керсінше, тереңдей түскен” [20, 165 б. ] . Жас баладан ќартќа дейін жеті атаны білу мен иман уаѓызы шариѓатты танып, киелі т±лѓалардыњ адамгершілікке баѓытталѓан єрекеттерін насихат ететін ањыздарды мењгеру д‰ниетанмѓа сіњгеніне уаќыт кує.

Қоғамдағы өзгерістерге байланысты, рухани д‰ниемізді жањѓыртып, ±лттыќ м±рамыздыњ ќайта т‰леуін кµздеген А. Х. Қасымжанов, [21] Ә. Н. Нысанбаев, [22] Ғ. Е. Есімов, [23] О. А. Сегізбаев, [24] М. Е. Орынбеков, [25] С. Нұрмұратов, [26] Д. Т. Кенжетаев [27] және т. б. ғалымдарымыз дінге немқұрайлықпен қараудан арылуға шақырады. Сондай-ақ, діни мұраларымызды философиялық тұрғыдан талдауға мән беріп, оны дамытуға және сол арқылы әлемдік мәдениеттермен бір ырғақта болуға үндейді.

“Мәдениеттің, ғылым мен білімнің ошағы болып саналған араб халифатынан шеткері орналасқанына қарамастан Ахмет Иассауи туып, өскен аймақ түркі мәдениетінің, кейінірек мұсылман мәдениетінің ошағына айналып үлгерді” [28, 19 б. ] - деп, ќорытынды жасаѓан А. Абуов ойшыл д‰ниетанымыныњ ќазаќ философиясындаѓы орнына назар аударѓан. Дегенмен, б±л ењбекте сопылыќ дєст‰рлер мен рухани кемелдену мєселелері ќарастырылмаѓан.

Ахмет Иассауи д‰ниетанымы мен ењбектерін ќараѓан К. Х. Таджикова, [29] Р. М. Мустафина [30] және А. Ахметбекқызы [31] өз зерттеулерінде: Ахмет Иассауи ілімінің түркілер мекендеген аймақта дербес әрі ықпалды күш болғанына ерекше тоќталады.

Аќыл-ой еркіндігі т‰ркілер танымында жоѓары баѓаланды. Рухани д‰ниені тањдауды м±сылман философиясы єр-бір жеке т±лѓаныњ еркіне берді. Философиялыќ талдау адам ‰шін ќ±ндылыќ нормаларыныњ т‰рліше екенін аныќтап берген. Сопылыќ ілімде адам баласыныњ ж‰рек тазалыѓы мен ой, сезім жєне ар, ±ждан бостандыѓына ерекші мєн берілді. Ахмет Иассауи осы принциптерді негізге ала отырып, µмір хаќиќатын танытуды кµздеді. Мұны қарастыру мұсылмандыќ д‰ниетанымѓа жаңа еңбектер мен философиялық тұжырымдарды алып келді. Мұсылман мистицизмін қарастыру К. К. Бегалинованың Ахмет Иассауидің сопылық іліміне деген көзқарасын айқындап берді [32, 51 б. ] .

Сопылық ілімге талдау жасағанда Ахмет Иассауи тариқатын қарастырған К. Мұстафа, [33] Т. Белкез, [34] И. Мұстафа және К. Кемал [35] т. б. түрік ғалымдарының қосқан үлесі айтарлықтай.

Ойшылды түркілер арасына танымал еткен “Диуани хикмет” шығармасы Қазан, Стамбул, Ташкент баспаларында жарық көрген. Ахмет Иассауи хикметтерініњ халыќ танымына рухани жандандырушы єрі терењ мєнді философиялыќ ќ±ндылыќтар ретінде танылѓанына баѓа берген ѓалымдар Ә. Қоңыратбаев, [36] Р. Бердібаев [37] пен М. Мырзахметұлы [38] .

Қорыта келе, Ахмет Иассауи µмірі мен шығармашылығын зерттеуге бағытталған жоғарыда аталған еңбектерде біз зерттеген тақырып яғни, Ахмет Иассауи дүниетанымындағы рухани кемелдену мєселесі мен соныњ негізінде туындаѓан дәстүрлер қаралмаѓан. Қазақ жеріндегі алѓашќы сопылыќ мектептің қалыптасып, дамуы және м±сылман мєдениеті мен ѓылымын танытќан философиялыќ идеялар мен дәстүрлерді µз бойына алѓан Ахмет Иассауи ілімі рухани жетілу жолын ќалыптастырды.

Міне, осы зерттеу рухани ќ±ндылыќтарды қалыптастыруда ата жұртымыздың мәдениетінің өркендеуіне септігін тигізген Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен дәстүрлерін қайта ашады. Бұл Ахмет Иассауи іліміндегі кемелдену тақырыбын арнайы зерттеуді қажет етеді.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен негізгі міндеттері:

Түркі тілдес мұсылман халықтарының діни-философиялыќ көзқарасына ыќпал еткен Ахмет Иассауи мен оның шєкірттерінің діни философиялық еңбектерін зерттеп, бүгінгі ғылыми талапқа сай тұжырымдар жасау және Түркістан өлкесінде сопылық ілімнің таралуына негіз болған иассауийа ќауымдастыѓыныњ бағытын анықтап, ойшылдың діни дәстүрлері мен өмір тәжірибесінен орын алған рухани кемелдену мәселесін ќарастыру жұмыстың негізгі мақсаты.

Осы мақсатты іске асыру ‰шін мына міндеттерді белгілейміз:

- Ахмет Иассауидіњ ±заќ уаќыт бойына дамыѓан философиялыќ ілімініњ негізгі т±жырымдары мен т‰ркілік баѓыттаѓы жања ќауымдастыќ т‰зуініњ ерекшелігін аныќтау. Ахмет Иассауидіњ рухани кемелдену жолына баѓа беріп, т‰ркі халыќтарыныњ д‰ниетанымымен сабаќтастыќта µркендеген қауымдастыќ дєст‰рлерініњ діни философиялық аспектілерін ашу.

- Иассауийа ќауымдастыѓыныњ дәстүрлеріндегі “кашф” (сопылық түсініктегі перделердің ашылуы), “илхомға” (шабыт) бағытталған әдіс-тәсілдері арќылы түркілік аќыл ойдыњ философиялық шеңберін кеңейту жєне ләззат пен шахауатты тәрк қылған пақырлықтың “Фақр нама” арқылы сатылы жетілу жолын танып, оның халыќ тіршілігіндегі кµріністерін философиялыќ дењгейде талдау.

- Ахмет Иассауи сопылыќ ілімінде “уирд-аурад” үкімі арқылы муридке баѓытталѓан мистикалық тєсілдер мен “жеті иақинды” анықтап, ”хақиқат” жолыныњ мәнін нєпсілік мєртебелерді аныќтау арќылы ашу. Сонымен ќатар, ойшылдың хикметтерінде бұл төңіректе түйген философиялық ойларын зерделеу.

- Адам болмысы алладан, екеуініњ арасындаѓы рухани қарым қатынас ќайшылыќтарѓа толы. Міне, оны реттеу жолы зікірде. Ахмет Иассауи д‰ниетанымыныњ рухани ќайнарларын зерттеп, оныњ теориялық ілімініњ тәжірибеге ±ласуы мен философиялық ќырларына назар аудару арќылы зікір салудыњ негізгі маќсат, міндеттерін аныќтау.

- Ахмет Иассауи ілімініњ қазақ халқының өміріндегі маңызды рухани философиялық бағыт ретінде қалыптасуын және оны ќазаќ ойшылдарыныњ шығармашылығы мен қызметі арқылы таныту. Ахмет Иассауи сопылыќ ілімініњ тәжірибелік көрінісі және оның дәстүрлер арқылы халық санасына ұласуы, осы іс-шаралардың атқарылуындаѓы иассауийа шєкірттерініњ үлесін аныќтау.

Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне философия тарихы мен қазақ философиясында көрнекті орын алған ойшылдардың ұлттық танымы мен саяси көзқарастарына және рухани мәдениет пен құндылықтарға негізделген еңбектері алынды. Ғылыми жұмыста қолданылған зерттеу әдісінің маңызды бөлігі т‰ркілік баѓыттаѓы сопылық ілімдегі рухани кемелдену жолындағы мақамдарды жүйеге түсіруден тұрды. Сондай-ақ, зерттеуде отандық ѓалымдар ењбектерініњ маңызы зор.

Ахмет Иассауи хикметтеріндегі даналық ойлар мен аллаға деген құштарлық және адам болмысының уақыт пен кеңістіктегі орнына мән беріліп, оның философиялық қырлары ғылыми әдіснамаға сай зерттеліп, ұлы ойшылдардыњ ой-пікірімен сабақтастыќта ќаралды. Сонымен қатар, тарихи-деректік материалдар мен қолжазбаларды ғылымға белгілі жинақтау, жүйелендіру және талдау сияқты әдістерге негіздеу арќылы пайдаланылды. Философия тарихында қолданылатын логикалық принциптердің тізбегі, қарама-қайшылық пен тұтастық және салыстыра зерттеу методикасы кеңінен қолданылды.

Зерттеу жұмысының деректік негіздеріне ѓылыми айналымға осы зерттеу арқылы қосылған араб, парсы тіліндегі деректер мен соњѓы кезеңдерде аударылған зерттеулер мен жазылѓан еңбектер алынды.

Ахмет Иассауи сопылық ілімі мен діни-философиялыќ дәстүрлерін, рухани құндылықтар ж‰йесініњ табиғатын ашуға мүмкіндік беретін қолжазбалар зерттеудің өзегін ќ±рады.

Сопылық д‰ниетаным мен дєст‰рлердіњ ерекшелігін танытќан шетел тіліндегі ғылыми зерттеулердегі философиялыќ ойлар сарапқа салынды. Соныњ ішінде, түрік зерттеушілері мен аѓылшын ғалымдарыныњ т±жырымдарына салыстырмалы түрде талқылау жасалынды.

Ахмет Иассауи кесенесіндегі кітапхана қорында жинақталған материалдар мен даналыќ хикметтіњ ќазан баспасында жарыќ кµрген ‰лгісі зерттеу ж±мысында пайдаланылды.

Сондай-ақ, Ташкенттегі Әлішер Науаи атындағы Орталық кітапхана, Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының фундаментальды кітапханасы, Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының зерттеу жұмысына көп септігі тиді.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

- Ахмет Иассауидіњ түркі халќыныњ танымына сопылыќ ілімдегі ±ѓымдарды ендіру ерекшелігі ќарастырылды. Т‰ркілер ой-кењістігіндегі сопылық шаралар жєне м±ныњ іс-ж‰зіне асырудаѓы иассауийа қауымдастыѓы шәкірттерініњ рµлі зерттеу нысанына айналды. Сондай-аќ, түркілік бағыттағы қауымдастықтың негізгі ерекшеліктері мен дүниетанымдағы сабақтастық аныќталды.

- Түркістан ќаласыныњ рухани орталыќ болуыныњ себебін аныќтауда уалилікке ќатысты деректерді философиялық талдауда ойшылдың ілімі мен ғылыми айналымға енбеген соны ењбектер (Мусибат-нама, Мират-ул қулуб, Насафий) қарастырылды. Ахмет Иассауи ілімдегі сопылық құбылыстардың тәжірибеге сүйенуі мен “Вахдат-и вужут” принципіне негізделген мақамдар комплексті түрде диалектикалық заңдылықтарға сәйкес айќындалды.

- Сопылық ілімдегі абсолютті ақиқат түсінігі, нєпсініњ мєртебелері, оған жасалған философиялық анализ, кемелдену жєне аллаға деген махаббат түсінігі Ахмет Иассауи дүниетанымы арқылы аныќталды.

- Ахмет Иассауи іліміндегі сопылыќ дәстүрлер жєне оныњ ќазіргі тањдаѓы мањызы айќындалды. Зікір салу арќылы рухани жетілу зањдары мен ќоѓамдаѓы ќайшылыќтар, µмір мен µлім мєселесі немесе ќылуеттегі тєжірибе т‰рлі философиялыќ мектептермен байланыста ќарастырылды.

- Сопылық ±ѓымдар қазақ ұлтына оның көркем туындылары мен дәстрлі көзқарасына Ахмет Иассауи ілімініњ єсері аныќталды. М±сылман философиясындаѓы ќ±ндылыќтар, кемелдену жолындаѓы "толыќ адам" принципі Асан Ќайѓыдан, Абайѓа дейінгі аќын-жыраулар шығармашылығымен сабаќтастыќта ќарастырылды.

Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

- Ахмет Иассауидіњ т‰ркілік д‰ниетаныммен сабаќтастыќта дамыѓан ілімін ќарастыруда, оныњ философиялыќ ойлары мен кемелдік идеясыныњ ішкі мєні айќындалды. Мұсылман философиясыныњ адамгершілік пен имандылыќ нормалары мен рухани ќ±ндылыќтарыныњ еркін сұхбатпен таралуы жєне алѓашќы т‰ркілік баѓыттаѓы сопылық қауымдастыќтыњ ерекшеліктері аныќталды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.