Қазақстандағы 1991 ж. бергі банктік реформа

Жоспар
Кіріспе

Негізгі бөлім
1. НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2. Несиелік саясат, оның элементтері

Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қа-шнастарға көшу кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету механизмін ,КҰРУ, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастав^ жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар мен процестерді] ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінш маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер категориясының біг болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макро| экономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін щ санайды. Бірінші категорияга (қаржылық) орталықтандй» рылған экономикадан мұра боп қалған мақсатгы несие м«У банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің есод тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орна-ластырмау мәселесі; екінші категория мәселелеріне банк-' тердің "сапасыз" (мерзімі өткен) қарыздары мен мемлекетгіг зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке кәсіпорын-дардын қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі байқалады. 1992 жылдың I тоқсанында несиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің - 11,3%-ын құраса,-ал IV тоқсанда - 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта қар-і жыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, эрі | бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокоррентга; несиесімен қаржыландырады. Оларды келесідей мәлімепері куәландырады: 1992 жылдың I тоқсанында Ұлттық банктіц коммерциялық банқтерге берген несиелерінің сомасы - 6,7%-ды құраса, IV тоқсанда - 17,8%-ды құраған. Мұндай не-' сиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасамайтын несиелердің яғни банктердің несиелік' портфелінің нашар несиелерден кұрылуына әкеліп соқгы-рады.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1991 ж. БЕРГІ БАНКТІК РЕФОРМА Банктік жуйеде реформа
жүргізудің қажеттілігі
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қа-шнастарға көшу
кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіне банктік
қызмет көрсету механизмін ,КҰРУ, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне
жетекшілік етуде экономикалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері,
сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарым-қатынастав^ жүйесін қайта құру, яғни, жаңа
құбылыстар мен процестерді] ескере отырып, принципті түрде реформалау
қажеттілігінш маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың
қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа
мерзімді мәселелер категориясының біг болуымен түсіндіріледі және
оларды өз кезегінде макро экономикалық реформасын жүргізуде кедергі
етуі мүмкін щ санайды. Бірінші категорияга (қаржылық)
орталықтандй рылған экономикадан мұра боп қалған мақсатгы несие мУ
банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің есод
тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орна-ластырмау
мәселесі; екінші категория мәселелеріне банк-' тердің "сапасыз"
(мерзімі өткен) қарыздары мен мемлекетгіг зиянды кәсіпорындарын жатқызады.
Бұл мәселелер өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке
кәсіпорын-дардын қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік
қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың
пайдасына кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем
төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі
байқалады. 1992 жылдың I тоқсанында несиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің
- 11,3%-ын құраса,-ал IV тоқсанда - 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта қар-
і жыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, эрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокоррентга; несиесімен
қаржыландырады. Оларды келесідей мәлімепері куәландырады: 1992
жылдың I тоқсанында Ұлттық банктіц коммерциялық банқтерге берген
несиелерінің сомасы - 6,7%-ды құраса, IV тоқсанда - 17,8%-ды
құраған. Мұндай не-' сиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы
орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік
кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасамайтын
несиелердің яғни банктердің несиелік' портфелінің нашар
несиелерден кұрылуына әкеліп соқгы-рады.
1993 ж. Ұлттық банктен 7,5 млрд тсцгс сомасында орталықтандырылған
несие берілді, 5,6 млрд твҢГвСІ - үкіметке, ини олардың үлесі 75%-ды
құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн теңгеге немесе
3,9%-ға тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылды.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибе-сінін жетіспеушілігі
келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру мүмкіндігіне ие
бола отырып, депо-зитгік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру ынтасынан
айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде
орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік
ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді
орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмзн пайыздық
мөлшерлеме сая-саты. Томен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген қажет-
тіліктің кебеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орта-лықтанді.ірылған
тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіп-орындардың қаржылық тәртібінің
әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе оларды
инвестор үшін емес, яғни жалакы төлеуге және материалды құндылықтарды
жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк несиесінің
номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992 жылы наурыз
айында 25% жылдық мөлшер-лемені құраса, бөлшек сауда бағаларының жылдық
инфля-циясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоға-рылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тіке-лей несиелеу
саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме сая-сатымен берілуі несиелік
ресурстарды дұрыс орналастыр-мауға әкелді.
Арнайы банктердің ездерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін
ескермей, тікелей несиелендіруі - мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына
әкеліп соқтырады, ал осы ке-зде жаңадан пайда болған, нарықтық
қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе
ал* мады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақіш^ ларды банктерге толық
мөлшерде жұмылдыруға мүмкіқді^ берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті
тұрғындар өздеріні жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады.
Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматар өз қаражаттарына
жылжымайтын мүмлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала
бастады. Нақты актив-тер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан қор-
ғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтін банк пайыздары
инфляциядан туывдайтын шығын-ның орнын жаппады. Мекемелер мен жергілікті
тұргавдар-дың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне байланысты,
несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді мекемелерге несие
беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекетгік кәсіпорындарға
субсидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері ықпалын
тигізді. Субсидиялық несиелер деп - кәсіпорындардың өздеріне тән
шығындарының орнын толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен бірге,
кәсіпорынның дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететін шығындар, т.б. Олар
Ұлттық банктің қайта қаржыландыра-тын несиелерге қарағанда, төменгі
пайыздық (1992 ж. IV тоқсанында 65% төмен) мөлшерлеме бойынша берілді. Қара-
жаттандырылған несиелер саясаты кәдімгі несие мен мемле-кетгік дотация
арасындағы айырмашылықгы мүлде жойды. Бұл карыздарды кәсіпорындар етемеді.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға және есеп айырысуда өзара есептесуді
жүргізу үшін жеңілдікті несиелерді беру тәжірибесі кеңінен қолданады. 1992
ж. Ұлттық банктің бұндағы несиелерінің үлесі барлық қайта қаражыландырған
несиелердің 70%-ын немесе барлық несиелік салымнын 42%-ын құрады.
Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы
кәсігіорындардың үлесіне тиді.
1993 ж. мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетін ор-талықтандырылған
несиелер жеңілдетілген пайыздық мөлшер-лемелермен (3%, 25% және 65%)
беріледі. Банктердің барық берген несиелерінің 7,5 млрд теңге жалпы
сомасынан,шрдың үлесіне 76% тиді, себебі 1992 ж. коммерциялық
Уанктердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер Ьлынып
тастағаннан кейін, Ұлттық банктің орталықтандырылған нссиелік
ресурстарының есебінен банктерге беретін несиелері бойынша маржа 3%
мөлшерінде сақталды. Нәтижесінде, орташа пайыздық мөлшерлеме
орталықтандырылған ресиелер жонінен 1993 ж. жалпы республика бойынша 48,2%
қурады. Сол жылы тұтыну бағаларының индексі 2269,8% деңгейдс
аиықталды.
Ұлттык банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (клиринг)
жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несиелер
берді. 1992 ж. осы мақ-саттарға бсрілген несиелердің үлесі барлық жеңілдік
несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды. Дегепмен
жоғарыда аталган несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартуға
берілгенімен де, олар кәсіп-орындар шығындарын қаржыландырудың құралына
айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілгең несиелер бойынша
номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен
айырмашылық - қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несислік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлеке-тгік емес қарыз
бюджетінің тапшылығын жабу үшін үкімет-ке берілгсн несиенің үлес салмағы
жоғары: 1992 ж. 1 қаң-тарында олар тиісінше 13,7 және 11% құраса, 1993 ж. 1
қаң-тарда - 1,5 және 2%, ал 1993 ж. бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн
теңге берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады, мерзімі
өтіп кеткен несиелер үлесі ұлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуынан
¥лттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары болды. 1992
ж. Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы эконо-микаға қатты әсер етті және әлі де әсер етуде.
Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуге, ал кейбіреулері өндірісті
тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге алдын ала төлем бартер қолданады.
1991 ж. 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу; құжаттары 5 млн
теңге құраса, 1992 ж. 1 қаңтарына - 11,2 млн теңгені, ал 1992 ж. маусымында
- 384 млн теңге нё месе жалпы ұлттық өнімнің - 12,3 % немесе алынған банк-
тік несиелердің жалпы сомасының - 84,1% құрады. 1993 ж. мерзімі өтіп кеткен
төлемдер 91,5 млн теңгеден 5,5 млрд. теңгеге дейін немесе 60 есе жоғары
есті. Сөйтіп, банктердін қарыздары. бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар
12,6 млн теңгеден 1,7 млрд теңгеге дейін немесе 135 есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер
жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе, олар 1992
ж. басында Ұлттык бащ кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған кезде
пақда болды. Кәсіпорындар жөнелтілген тауарлары ушін басед кәсіпорындардан
төлемдерін ала алмауынан төлемдер жарты жылға немесе одан да кеп
уақытқа кешіктірілді. Жағдайы жақсы, төлем қабілеттілігі бар, тіпті төлем
қабі-летінсіз кәсіпорындар да қауіпті жағдайларға ұшырады.
Несиелік нарықтың мәселелері қолма-қолсыз есеп айы-рысудың бұрынғы
жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде
байқалды. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың келісімі
мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін тексермеді.
Егер сатып алушының шотында ақша қаражаты болмаса, онда банк оған бірден
несие беретін, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген болмайтын. Бұл жүйені
алып тастаған соң (кәсіпорындар несие төлеуге қабілетсіз болса, оларға
банктер несие бермейтін болды) төлемсіздік дағда-рысы орын алады;
төлемдерді кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер
үшін төлем төлей алмауы - төлемсіздік тізбегін туғызды.
Сонымен бірге, төлемдердің кешіктірілуі ескірген құрал-дар мен
банктердің техникалық жарақтарының артта қалуы-мен де (ескірген ЭЕМ және
оларды ақпараттық қамтамасыз етулер торабы) байланысты болды.
Кәеіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шы-ғуда улкен 3 шараны
жүзеге асырады: Біріншіден, баска да ііміршең кәсіпорындардың қарыз көлемш
азаиту мақсатында ііяімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарызын қайта
қаржыландырды. ¥лттық банк бұрынғы мамандандырылған банктер арқылы қайта
қаржыландыруға 245,6 млн теңге несие берді. Екіншіден, үкімет жаңа төлем
құралдарын енгі-зді. Мемлекеттік кәсіпорындарға чектер немесе төлем,
тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететін төлем қүралдарын
пайдалануға рұқсат етілді. Үшіншіден, бұрынғы одақтас республикалар
республикааралық есеп айырысу банктсрін қайта құру келісіміне келді. 1992
ж. соңында Қа-рақстан мен Ресей, екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын
езара есепке алу туралы екі жақты келісімге қол қойды, ол қарыздар сомасы
1992 ж. аяғында 80 млн. теңгені құраған.
Бұл шаралар төлемсіздік дағдарысына төтеп бере ал-мады, себебі бірқатар
маңызды мәселелер шешілмей қалды. Кәсіпорындардың өзара қарыздар болуынан
туындаған не-сиелік нарық пен төлем жүйесінің тиімсіздігі жойылған жоқ;
мэселен, төлемдерді кешіктіру және кәсіпорындарда қаржы-. лық тәртіптің
болмауына қатысты мәселелер шешусіз қалды. Төлемсіздік дағдарысы 1992 ж.
соңында тағыда қайталанды, ол кезде үкімет қарызды жабуға тағы 600 млн
теңге, ал 1993 жылы I тоқсанда мемлекеттік кәсіпорындардың айна-лым
капиталын толықтыруға 800 млн теңгеге жеңілдетілген пайыз мөлшерлемесінде
(25% жылдық) несие белуге мәжбүр болды.
1993 ж. қараша айында Ұлттық банкке ұлттық валю-таның енуімен ақша-
несие саясатын жүзеге асыру; бюд-жетпен, банктермен өзара қарым-қатынаста
классикалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін
нығайтуға қатысты толық жауапкершілГк жүктелді.
Ұлттык валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметін атқару, жүйе қызметін ретгеп отыратын нормативтік
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі
жоқ Ұлт-тық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тэжірибесін
қолға алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валю-таның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардьщ
әрекетіне бейімделуі болатынТТСонымен бір мезгілде, 1995 ж. 15 ақпан
Негізгі бөлім
НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Несие экономикалык категория ретінде формаларға ие. Форма
әруакытта қандай да бір объектілерге тэн тұрақты, қажетті байланыстардың
жиынтығын білдіреді. Несиегс қа-тысты оның формасы бұл ыесиелік
қатынастар кұрылымы-ның, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер
кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілгені құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы бай-І ланыс
қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретін-{ дегі мазмұнын
білдіреді.
Экономикалық әдебйетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коңмерциялық және банктік. Со-нымен қатар кептеген
жарияланымдарда несие формаларына:і тұтыну, мемлекеттік, халықаралық,
үкімвтаралык, фирмальщ және т.б. жатқызады.
Коммерциялык несяе – бұл жеткпушінің сатып алушы-га ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді! Кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ре- тінде тауарлық капитал қызмет атқарады.
Комыерциялық! Несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы
өнеркәсіптік капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді
жылдамдату.
Әр түрлі тауарларды өндіру және өткізу бірдей емес уақыт кезеңін және
көбінесе белгілі бір маусымға сәйкестен-діруді талап етеді. Қандай да бір
тауар өндіруші өз тауар-ларын нарықка ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп
тұрған бас*қа тауар өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін.
Нәтижесінде тауарларды несиеге сату қа-жеттілігі туындайды. Коммерциялық
несиенің құрылымы век-сель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол
оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге кұкық береді. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Бірін-шіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталистердің
резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни олардың әрқай-сысы
коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін қажет емес
капиталдың шегінде ғана бере алады. Екін-шіден, коммерциялық несие өзінің
бағыты бойынша шектел-ген: оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар осы
құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді, бірак керісінше емес. Мысалы,
машина құрылыс кәсіпорнының иесі тЬкыма станоктарын несиеге тоқыма
фабрикасына сата алады, ал то-қыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына
коммерция-лық несие бере алмайды, өйткені маталар машина құрылы-сында
өндіріс құрал- жабдығы бола алмайды.
Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс
пайызының және тауарларды өткізудің үздік-сіздігін қамтамасыз ете отырып,
несиелік жүйенің негізі болды.
Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің бұл формасын – төлемді
кейінге қалдыра отырып сатуды белсен-ді қолданады. Бүл ұсақ және орта
фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалылығымен, тауарлар құнының өсуімен,
банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондык
кәсіпорындар балансынын жалпы сома-сында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есепппен 30%-ға жетеді, француз фирмаларынкі –
20-25%. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық жә-не германиялық
компаниялар кіреді. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі
шектеулі ұсак фирмалар гаиа пайдаланбайды, сонымен катар кредитор жэне
карыз алушы ретінде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала
алатын ірі компаниялар да пайдаланады.
Коммерциялық несиенің сақталуының негізгі себептсрініц бірі –
тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап ететін кәсіпо-рындардың экономикалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
.Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық
несиенің ролі оның көмегінің абсолютті ша-мада ұлғаюына қарамастан қысқарып
кетті.
Батыстың экономикалық әдебиеттерівде коммерциялық не-сие терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қа-рыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп тұрған капиталистердің бір-біріне тауарларды төлемді кейінге қалдыру
шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К. Маркстін
айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист бір қо-лымен несие
береді және екінші қолымен несие алады. Сон-дықган жекелеген кәсіпорын
тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие шамасын төлеуді кейінге калдыру
шартымен, сатып алу-шыларға қойылған тауарлар және осывдай шартпен
жабдыктау-шьшардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде
анықтауға болады. Кейбір экономистер несие көлемін анағұрлым анықгау үшін
тауарлардьг жеткізу кезівде қолданылатын аванс-тық төлемдерді де ескеру
керек деп есегггейді.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: карыз келісі-мі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне ко-сақталып жүреді. Қарыз
келісімі тауарлардың өткізілуін жс-ңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру
мерзімі жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған
уақыт-та жеке анықталады. Әдетте төлеуді кейінге калдырудың ен жоғары
мерзімі 90 күнге белгіленеді. Төлемді кейінге калды-ру тауарлардың түріие
және басқа факторларға (мысалы, азық-түлік тауарларын төлеу қыска мерзім
ішінде жүзеғе асырылады) байланысты. Төлемді кейінге калдыру кезеңін ұзарту
сатып алушы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының
төлемдерімен салыстыруға болады.
Несиенің бұл форімасын таңдаудьщ баска факторы бәсе-келестік кезінде
мәнді роль аткаратын оның кұны болып табылады. Коммерциялык
несие бойынша мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады,
бірақ, әдетте анағұрлым жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық не-сие
казіргі уакытта несиенің басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің
негізгі екі формасының байланысы банк-те қарыз міндеттемелерін есептеу
мысалында көрінеді. Тауар өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель
арқылы банк-те басқа сападағы несиелік мәмілеге айналады, оның негізін-дг
карыз капиталының қозғалысы жатыр. Банкте вексельдер-ді есептеу мүмкіндіғі
коммерциялық несиенің көмегімен үл-ғайтылады, жабдықтаушылар банкте
вексельді оның төлем мерзімі жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатынын
біле отырып, өз клиенттеріне ынталы түрде төлемді кейін жүргі-зуді ұсынады,
яғни вексельді есептеу механизмі кәсіпорын-дардың. Сатып алушыларға төлемді
кейінге қалдыруды ұсы-иуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасында-ғы өзара байланыс
нығайып келеді. Банктік несиені коммер-циялық несиемен салыстырғандағы
артықшылық күшейе тү-суде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты роль
аткаруда, өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің
өзгерістері көрінеді. І
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кем-шіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
бола-ды; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушы-лар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әруақта-та жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады. Төлеуді
кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (атап
айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банктс вексель-ді каншалықты есептете
алатынына байланысты). Корсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің ролін
төмендетеді.
Банктік несне – бұл банктердің, арнайы несие-қаржы-лық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шек-теулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез кслген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі озінің бос к ақшалай капиталын
баикке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс
кәсіпорнына қарызға берсді.
Банктік несие сферасы коМмерциялық несие сферасына ка-рағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялык несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банісгік несие коғамнын барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жлнактарып капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына кызмст етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы эр түрлі. Коммерциялык
несиенің көлемі өндіріс пен тауар ай-налымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюы-мен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарылайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де кыскарады, ал қарызда$ды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып, жоғары-
лаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар үшін
банктік қарыздарға деген сұраныс жоға-рылайды. Қоғамдык капиталдың ұдайы
ендірілуі тұрғысынан банктік ііссис қарыз капиталына (қарыз алушылар
каражат-тарды жумыс істсп тұрган капиталдын колемін ұлгайту үшіи
ііаИдііляііганда) ж^пс акіиалай карыла Гкарьн алушылар наражігпм' очдсршііі
кіірьпдык міндспемслсрһі оісу ушіи ал-гаида) боліиеді. Жскс капиталды ұдайы
оидіріс іұріысыиаи алғанда, бүл бөліну қарыздың қамтамасыз стілуіне
байланыс-ты және карыз алушы капиталыныа шамасына нссисніц ь\ түрлі әсерін
көрсетеді. Несие алу кезіндс тауарларды, багалы кағаздарды кепілдікке қоя
отырып, борышкор банктен ко-сымша капитал алмайды. Онын көзкарасы
тұргысынан, бүл –акша карызы.
Банктік несие эмбебап болып келеді. Ейткені банк аркы
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байла-нысты. Қазіргі уақытта ол мәміленің екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шекте-ліп
калмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банк-терден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, езара несие банктері) жүзеге асырады.
Қарыз капиталымен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде банктік
емес деген атқа ие, ал бұл жағдай олардың мәнін өзгертпейді (мы-салы,
Үлыбританиядағы кұрылыс қоғамы олардың қькзметі тұрғын үй несиесін берумен
байланысты). Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Жұмыс істеп
тұрған капиталистерден баска (акционерлік компаниялар және жеке
кәсіпорындар) қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекеме-лер, тұрғындар,
үкімет және жергілікті үкімет органдары бо-лып табылады. Банктік
мекемелерде қарыз алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі
мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен катар беріл-ген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операция-лардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Бі-ріншігс банктің қолында бар ресурстардыц колемі
жатады. Рссурстардыц оеуіне сйиксс оныц нссислік мүмкіидіктеріие әсср сгоді
және активтік опсрациялардыц ұлгаюына жагдаГі жасайды.
Ваикгіц бслгілі бір шопсс капитал шыгпру жаие оны қа-рыз алушыларга
бсру мүмкіндігі бар. Қазіргі жагдаііда дсію-зиттер банктік ресурстардың
бірден-бір кезі болып табыл-майды. Несиелік мекемелер ақшалай қаражаттарды
банк ара-лық парықтан карызға алады, соиымсп қагар корсстілгсм мақсатқа
облигациялық қарыздарды да белсенді пайдаланады.
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған нактылы
ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке тұлғалар
және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген сұраныс та
эсер етеді. Осылайша экономикалық төмендеу кезінде қарыз капиталы нарығының
конъюнктурасын айқындаушы негізгі фактор болып, банктердің ресурстары емес,
несиеге деген әлсіз сұраныс болып табылды.
Несиелік жүйе мемлекет тарапынан болатын ыкпалға ұшырайды. Мемлекеттік
органдар және орталык банктср ұдайы қолданылатын ңесиелік шектеулер,
активтік опсра-циялардың жасанды түрде қысқарылуын тудырады. Осі.і-лайша,
несиенін экономикалық ғана емес, онын өкімшіліктік те шектері бар.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің баска түрлері арасындагы қо-лайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, қаржылық инженеринг жүйесі - әр түрлі экономикалык кеңес беруді
қоса алғандағы, каржылай кызмет көрсетулердің толык ко.м-плектісін үсыну
дамытылады.
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегенінс қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеу-ге негіз жоқ. Өйтқені көптеген
кәсіпорыннын косымша кара-жаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік компа-
ниялар үшін, . жеке тұлғалар үшін де қарыз каражаттарын алудың анағүрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осы-лайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер кұрайды, ал банктік несие^ өзінің басымдық жағдайында калады.
Тұгыну несиесі – бұл түрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
түрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммер-циялык (бөлшек' сауда орындары
арқылы төлемді кейінгс қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік
(тұтыну макса-тына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің
негізгі міндеті – тұрғьшдарға тауарларды сатуға колдау көр-сету. Бүл
несие белшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар
айналымының ұлғаюымен несиенің келемі де өседі, өйткені тауарларға болған
сүраныс несисге де сұра-ныс тудырады; екінші жағынан – түрғындарды
несиелеудің өсуі телем қабілеттіне сұранысты күшейтеді. Бул тәуелділік,
әсіресе, қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толыгу жағ-дайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру опыц дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапония-да тұрғындардың жалпы қарыз
сомасының катынаеы, осы елдердің жалпы ішкі өнімдеріне 10% деңгейінде, ГФР
және Францияда – 30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та – 60%-дан астам'. Тұтыну
несиесі негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу кезінде:
автомобильдерді, электр тұрмыстық құ-ралдарды, жиһаздарды және т.б.
пайдаланылады. Тауар кым-бат болған сайын, несие де жиі қолданылады.
Капиталистік елдерде несие көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді –
сатудың үлесіне тиеді. Қалған тауарлар көбінесе қолма-кол төлеу шартымен
сатылады.
70-жылдардан бастап бірқатар елдерде жеке тұлғаларга тұрақты несиелер
ашу тәжірибесі кең таралды. Бүл жерде ай-тылатын нәрсе тауарларды сырттай
каталогтардың көмегімен немесе ірі әмбебаптардан сатып алатын алушылар
туралы бо-лып отыр. Тұтыну несиесінің бұл түрінің мақсаты – клиент-терді
жоғалтпай сақтап қалу және оларды көбейту, сонымен қатар сәйкесінше
фирманың сауда айналымын ұлғайту.
Сондай-ақ, банктік мекемелер тұтыну несиесі жүйесіне қосылған. АҚШ-пен
және Үлыбританияның коммерциялық банктері жеке тұлғаларға дербес несиелер
деп аталатын не-сиелерді беруді қолдана бастады. Бұл несиелерді тұтыну
несиенің бір түрі деп қарастыруға болады, бірақ олардың тауарларды
қаржыландырудан бірқатар мәнді айырмашылық-тары бар.
Біріншіден, дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақ-шалай формада
беретін банктік қарыздар; екіншіден, бұл не-сиелер нақтылы коммерциялық
мәмілеге бекітілген, сондықтан олар сатып алынған тауар үшін телемді
кейінге қалдыруға қарағанда анағұрлым икемді болып табылады; үшіншіден,
делдалдардың болмауы мұндай несиелер жүйесін едәуір икем-ді және қарапайым
етеді, өйткені оған тек банк пен қарыз алушы қатысады.
Дербес несиелер тұтыну тауарларын сатып алу мен бел-гілі бір
қызметтерді алу үшін (мысалы, туристік сапарларды төлеу) кезінде
пайдаланылады. Бұл несиелерді көбінесе жас жанүялар және білім алудың бүкіл
кезеңіне қарыздарын 5 жыл ішінде өтеу үшін оқуға түскен студенттер алады.
Әдетте дербес несиенің сомасы қарыз алушының 3 айлық еңбекақы мөлшерімен
шектеледі, өтелу мерзімі – 36 ай.
Қазіргі уақытта дербес несиені пайдалану ережелері анағұрлым біркелкі
бағыггалынған. Буған несиелік карточ-каларды жаппай қолдану жағдай жасады.
Бул толсм карточ-каларының көптеген турлері бар. Олардың барлығын рртақ
сипат біріктіреді ? яғни тауарды болашакта төлемін толеу бойынша сатып алу
мүмкіндігі туады.
Тұтыну несиесі кептеген елдердің экономикасында үлкен роль атқарады,
сондыктан ол мемлекеттік органдар тарапы-нан белсенді реттеуге ұшырайды.
Бұл реттеуді екі түрге бөлуге болады: беру деңгейі және пайдалану деңгейі
бойын-ша. Беру сатысында мемлекет тұтынушыларды несиелеуді кейде қолдап,
кей кезде тежейді. Банктер жэне каржылық компаниялар қызмеітерінің бұл
түріне несиелік шектеу әре-кеті таралады.
Экономикалык құлдырау және әлсіз сұраныс жағдайында мемлекеттің саясаты
елде іскерлік белсенділікті ынталанды-руға бағытталған. Бұл үшін түтыну
несиесіне женілдік жағ-дайлар енгізілген: тауар бағасының қолма-кол
түрде төле-нетін бөлігін қысқарту, несиенің мерзімін ұзарту,
оның құнының төмендетілуі. Экономиканың қызып кеткен, акша-ның
инфляциялық құнсыздануы күшейуі жағдайында қарама-қарсы саясат жүргізіледі:
қолма-қол төлемнің үлесі жоғары-лайды, несиенің мерзімі қысқарады және
пайыздық мөлшер-леме жоғарылайды. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы
өте жоғары. Ол тұрғындардың тауарларға сұранысын ынталандырады және
олардың өндірісі мен өткізілуінің ұлғаюына жағдай жасайды.
Тұтыну несиесін көбінесе табыс деңгейі орташа жүмысшылар мен қызметкерлер
пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы тауарларды несиеге алу жеке тұл- ;
ғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға қарағанда едәуір : қымбатқа
түседі.
КСРО-да тұтыну несиесі 60-70-жылдары дамыды. Несие , ұзақ қолданыстағы
тұрмыстық заттарды сатып алу үшін 1-2% жылдық мөлшерлемемен 6-24 айға
берілді.
Тұтыну несиесі жеке түлғаларға үзак мерзімді банктік қарыз
формасында тұрғын үй алуға және салуға берілуі мүмкін.
Қазақстанда осы үіпін мамандандырылған Мемлекет-тік тұрғын үй құрылыс банкі
құрылған.
Жаңа тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасы-на сәйкес
азаматтарға қызмет көрсету үшін Түрғын үй кұры-лыс банкінде қарыз-жинақ
шоттары ашылады. Қарыз-жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған
құрылысты жал-ғастыруға, жарналарды жинақтау мен, тұрғын үй сатып алуға
және осы мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайда-ланылады.
Ипотекалык несие –жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынас-тар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
–мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазы-налык
міндеттемелер, түрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады.
Қысқа мерзімді қазыналық мін-деттемелер (вексельдер және де басқа несиелік
міндеттеме-лер) ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін
шығарылады, бірақ іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Қазақстанда 1994 жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы
үнемі өткі-зіліп тұрады.
Хяльщаральщ несие – валюталық және тауарлық ресур-старды
қайтарылымдылық және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты
халықаралық экономикалық каты-настар сферасындағы қарыз капиталының
қозғалыс формасы. Кредиторлар жәме қарыз алушылар ретінде банктер, жеке
түлғалар, кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен ка-тар халықаралық
және аймақтық ұйымдар қатынасады.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық қар-жылық ұйымдарға мүше
болуы, экономикалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Халықаралық валюта қорымен 185,6 млн СДР (арнайы қарыз қүқығы) сомасын
стенд-бай несиесі шеңберінде ке-лісімге қол қойылды. Стенд-бай –
резервтік несие – креди-тор қажет болған жағдайда және көрсетілген талаптар
орын-далған кезде (бұл жағдайда сез Қазақстандағы экономикалық
реформалардың бағыттары бойынша ХВҚ-.мен келісімнің шарттары орындалуы
туралы болып отыр) акшалай каражат-тардың белгілі бір сомасы келісілген
уакыт аралығында не-сиеге берілетіні туралы келісім.
Келісімнің әрекет етуінің барлык кезені бойында ХВҚ миссиясымен стенд-
бай бағдарламасының жүзеге асуының нәтижелеріне талдау жасалынды жэне
кредитор займнын ке-зекті траншын бөлу туралы шешім кзбылданды.
Қысқа мерзімді бағдарламаның жетістікті орындалуы ХВҚ-ның 1996-1998
жылдары орта мерзімді бағдарламасы туралы келісім жасауға мүмкіндік берді.
1993 жылы Халыкаралық қайта құру жэне да.му банкімен 1993 жылы
құрылымдық реформалардың үкіметтік бағдарла-масын қолдауға бағытталған 180
млн АҚШ доллары сома-сында медеттік займ бөлу туралы және Қазакстаннын
эконо-микалық қаржылық, әлеуметтік қорғау, денсаулык сактау, ауыл
шаруашылығы сияқты секторларына техникалык көмек көрсетуге бағытталған 38
млн АҚЩ доллары сомасында тех-никалық көмек қарызын бөлу туралы келісімге
кол койылды.
Еуропалық кайта құру және даму банкі Қазакставда шағын және орта
кәсіпорындарды дамыту бағдарламасына 100 млн ЭКЮ сомасында несие бөлді.
Бұл бағдарламаға экономиканың төмендегідей секторларындағы жобалар кіргі-
зілді: қонақ үй шаруашылығы, алтыны бар рудаларды кайта өңдеу, диірмен
құрылысы, косметика өндірісі, кұрылыс жэне медицина саласындағы жобалар.
Жапонияның экспорт-импорт банкі ХКДБ-мен катар қоса қаржыландыруға заем
бөлді.
Азиялық даму банкі мен Қазақстан Республикасы ара-сында 1994 жылы 40
млн АҚШ доллары сомасында арнайы көмек займы туралы келісімге қол қойылды.
Халықаралық займдарды пайдалануды екінші денгейдегі банктер де белсенді
қолдануда.
Несиеиің турлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиет-терге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы – диалектика катего-риясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық катынастар ретінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жікте-леді:
мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін); ә)орта
мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін), б) ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары);
несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі корларға берілетін
несие ә) айналым қорларына берілетін несие;
несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; ә)айналым
бойынша несиелеу. Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы-өткізуші
ұйымдар несиеленеді, ал қалғавдарында айналым бойынша да, қалдық бойынша да
несиелеудің элементтері
бар.
Мысалы, тұтыну несиенің түрлері тауарлы және акшалай болуы мүмкін, ал
халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады:
несиелеу объектісі бойынша: тауарлы және қаржылық есиелер;
эқономикалық мазмұны бойынша: сыртқы сауда оперйцияларымен байланысты
коммерциялық және қаржылық - кез келген мақсат үшін пайдаланылады
(қарызды етеуге, бағалы қағаздарға инвестициялау);
несие субъектілері бойынша: жеке, үкіметтік және халықаралық
қаржылық ұйымдар беретін;
мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді.
Шетелдік әдебиеттерде несиелердің келесі жіктеулері кез-деседі1.
Несиелердің категориялары: а) Қарыз алушының типі бойынша:
Түтыну.
Бөлшек көтерме.
Ауыл шаруашылығы.
Коммерциялық өнеркәсіптік.
Қозғалмайтын мүлік
Энергия.
7. Үкімет – (жергілікті үкімет, штаттар, ұлттык) федералдық.
ә) Максаты бойынша:
Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
Айналым капиталы.
Құрылғылар.
Ғимаразтар.
Жобалар.
Лизингтік қаржыландыру.
Б) Әрекет ету мерзімі бойынша:
Қысқа мерзімді (бір жылдан кем емес). .
Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін)
Үзақ мерзімді (5 жыл және одан жогары)
в)Өтелу кестесі бойынша:
Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесі үшін ай сайын).
Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті кезенді
немесе женілдіксіз кезенді, модификацияланған несие – шар, яғни
өтелуі кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге карағанда аиагұрлым көп төлемді
талап ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта жэне үзак мерзімді несие – шар).
Г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
Қамтамасыз етілмеген.
Кепілмен қамтамасыз етілген (колма-кол бағалы кағаздармен,
дебито.рлық қарыздармен, корлар.мсн. кұрылғылармен, жермен,
ғимараттармен)
Кепілдендірілген.
Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі
бар хат).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған. . Ұлттьщ банктің
иесиелері:
— аукциондық— Ұлттық банктің акша несие саясатынын уақытша құралы болып
табылатын жэне екінші дең-гейдегі банктерге аукциондық негізде, республика
банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін кыска мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.