Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
Кіріспе
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1.1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші топтары және белгілері
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
2.3. Заңдылықты прокурорлық қадағалау функциясы
2.4. Қорғау функциясы
2.5. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1.1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші топтары және белгілері
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
2.3. Заңдылықты прокурорлық қадағалау функциясы
2.4. Қорғау функциясы
2.5. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Сотта қылмыстық іс жүргізу табиғатына зер салсақ, оны «қозғалыс» , «іс-қимыл» , «даму» деп түсінілетін процесстен бөле-жарып қарауға болмайтынын көреміз. Демек, қылмыстық процесске реттелген үйлесімді жүйесі бар серпінділік тән. Әрбір іс-қимылдың қылмыстық іс жүргізу қатынастарының жалпы құрылымында өз мәні мен орны бар. Іс- қимылдар белгілі бір мақсаттар мен міндеттерді көздейді. Алайда, мақсаттар мен міндеттерге процесске қатысушылар - өзіндік құқықтар мен міндеттер иелерінсіз жетуі мүмкін емес. Қатысушылар қызметінің бағыты қылмыстық іс жүргізу функцияларының мәнімен және мазмұнымен анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу функциялары деп іс жүргізу қызметінің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну керек, олар өз мүдделерін қорғайтын басқа да адамдар қатыстырылатын іс бойынша іс жүргізетін құзіретті органдардың қызметі нәтижесінде қол жететін арнайы және жеке мақсаттар мен міндеттерге қарай қылмыстық процессте саралануы мүмкін.
Іс жүргізу функциясы екі жақты сипатта болып отыр. Бір жағынан,ол жалпы қылмыстық іс жүргізу процессі жөніндегі жеке ұғым, ал екінші жағынан, жекелеген іс жүргізу институттары, іс-қимылдар мен шешімдер жөніндегі жалпы ұғым болып табылады.
Осы ғасырдың 50-ші жылдарының аяқ кезі мен 60-шы жылдарының бас кезіне ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен нәрселердің бәрінен барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық ізге түсу функциясының тән екенін көрсеткен М. С. Строговичтің көзқарасы қатты сыналды. Ол қылмыстық ізге түсу — тергеушінің (немесе анықтау органының) және прокурордың айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір адам жөніндегі, ол адамның қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оның кінәлі екенін көрсетуге, оған лайықты жаза қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі екенін жазған болатын. Белгілі бір адамды айыпталушы ретінде іске тарту актісі қылмыстық ізге түсуді қозғау актісі болып табылады. Одан әрі қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық іс қозғалуымен шатастыруға болмайтынын атап көрсеткен еді .
Қылмыстық іс жүргізу функциялары деп іс жүргізу қызметінің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну керек, олар өз мүдделерін қорғайтын басқа да адамдар қатыстырылатын іс бойынша іс жүргізетін құзіретті органдардың қызметі нәтижесінде қол жететін арнайы және жеке мақсаттар мен міндеттерге қарай қылмыстық процессте саралануы мүмкін.
Іс жүргізу функциясы екі жақты сипатта болып отыр. Бір жағынан,ол жалпы қылмыстық іс жүргізу процессі жөніндегі жеке ұғым, ал екінші жағынан, жекелеген іс жүргізу институттары, іс-қимылдар мен шешімдер жөніндегі жалпы ұғым болып табылады.
Осы ғасырдың 50-ші жылдарының аяқ кезі мен 60-шы жылдарының бас кезіне ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен нәрселердің бәрінен барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық ізге түсу функциясының тән екенін көрсеткен М. С. Строговичтің көзқарасы қатты сыналды. Ол қылмыстық ізге түсу — тергеушінің (немесе анықтау органының) және прокурордың айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір адам жөніндегі, ол адамның қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оның кінәлі екенін көрсетуге, оған лайықты жаза қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі екенін жазған болатын. Белгілі бір адамды айыпталушы ретінде іске тарту актісі қылмыстық ізге түсуді қозғау актісі болып табылады. Одан әрі қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық іс қозғалуымен шатастыруға болмайтынын атап көрсеткен еді .
Мазмұны:
Кіріспе
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші
топтары және белгілері
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
2.3. Заңдылықты прокурорлық қадағалау функциясы
2.4. Қорғау функциясы
2.5. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Сотта қылмыстық іс жүргізу табиғатына зер салсақ, оны
қозғалыс , іс-қимыл , даму деп түсінілетін процесстен бөле-жарып
қарауға болмайтынын көреміз. Демек, қылмыстық процесске реттелген үйлесімді
жүйесі бар серпінділік тән. Әрбір іс-қимылдың қылмыстық іс жүргізу
қатынастарының жалпы құрылымында өз мәні мен орны бар. Іс- қимылдар белгілі
бір мақсаттар мен міндеттерді көздейді. Алайда, мақсаттар мен міндеттерге
процесске қатысушылар - өзіндік құқықтар мен міндеттер иелерінсіз жетуі
мүмкін емес. Қатысушылар қызметінің бағыты қылмыстық іс жүргізу
функцияларының мәнімен және мазмұнымен анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу функциялары деп іс жүргізу
қызметінің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну керек, олар өз мүдделерін
қорғайтын басқа да адамдар қатыстырылатын іс бойынша іс жүргізетін
құзіретті органдардың қызметі нәтижесінде қол жететін арнайы және жеке
мақсаттар мен міндеттерге қарай қылмыстық процессте саралануы мүмкін.
Іс жүргізу функциясы екі жақты сипатта болып отыр. Бір
жағынан,ол жалпы қылмыстық іс жүргізу процессі жөніндегі жеке ұғым, ал
екінші жағынан, жекелеген іс жүргізу институттары, іс-қимылдар мен шешімдер
жөніндегі жалпы ұғым болып табылады.
Осы ғасырдың 50-ші жылдарының аяқ кезі мен 60-шы
жылдарының бас кезіне ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен
нәрселердің бәрінен барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл
тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да
орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық ізге
түсу функциясының тән екенін көрсеткен М. С. Строговичтің көзқарасы қатты
сыналды. Ол қылмыстық ізге түсу — тергеушінің (немесе анықтау органының)
және прокурордың айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір
адам жөніндегі, ол адамның қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оның кінәлі екенін
көрсетуге, оған лайықты жаза қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған
қызметі екенін жазған болатын. Белгілі бір адамды айыпталушы ретінде іске
тарту актісі қылмыстық ізге түсуді қозғау актісі болып табылады. Одан әрі
қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық іс қозғалуымен
шатастыруға болмайтынын атап көрсеткен еді .
Дәлелдердің бірі ретінде сыншылар алдын ала тергеу мен анықтама
жүргізу барысында айыпталушыны әшкерелейтін ғана емес, сондай-ақ оны
ақтайтын жағдайлар анықталуға тиіс екені туралы ережені келтірді..3аңдағы
бұл талап сонымен бірге буржуазиялық құқық категориясы болып табылатын
қылмыстық ізге түсу функциясының мәніне қайшы келеді. Бұған қоса, қылмыстық
ізге түсу функциясы идеяларының қарсыластары сотта іс жүргізуге
қатысушылардың процестегі құқықтық жағдайына қарамастан заңдардың сақталуын
қадағалауға тиісті прокурордың "бейтараптылығын" дәлелдеуге тырысты.
Пікірталас тұйыққа тіреліп, 60-шы жылдардың бас кезінде ғылымда
социалистік үлгідегі қылмыстық процесте ешқандай функциялардың жоқ екені
туралы көзқарас орын алды. Пайымдау буржуазиялық қүқық институттары
социалистік құқыққа жат, сондықтан оларды зерттеу мен дамытуға болмайды
деген бұрынғы схемаға негізделді. Атап айтқанда, С. А. Голунский былай деп
жазды: "...Іс жүргізу функцияларының тұжырымдамасы, яки істің жағдайларын
зерттеудің жан-жақтылығы деген терминмен әлдеқайда жеңілірек жөне дәлірек
білдірілетін үғымды тек күрделілендіре білдіруді көздейді, яки, егер
әлдебір басқа нәрсені білдіретін болса, ол зерттеудің жан-жақтылығы мен
әділдігінің Негіздердегі 14-бапта жазылған принципіне сәйкес келмейді .
(КСР Одағы мен одақтас республикалардың сотта қылмыстық іс жүргізу
негіздері жайында айтылып отыр).
Бұл көзқарасты М. А. Чельцов пен Д. С. Карев сынап, қылмыстық іс
жүргізу құқығы жүйесінде үш функция бар екенін жазды: 1) айыптау; 2)
қорғау; 3) істі шешу. Бұл ретте "айыптау" мен "қылмыстық ізге түсу" тең
мағыналы терминдер деп түсінілді. "Айыптау" термині ҚІЖК терминологиясымен
сәйкес келгендіктен теоретиктер мен практиктер арасында кеңінен танылды.
Осы мәселенің одан әрі зерттелуіне Р. Д. Рахуновтың қылмыстық процесте алты
функция бар деген тұжырымы себеп болды: 1) істі тергеу; 2) айыптау; 3)
қорғау; 4) азаматтық талапты қолдау; 5) азаматтық талаптан қорғау; 6) істі
нақты шешу.
Құқықтағы қазіргі тенденцияға құқық қатынастарына қатысушылар
және олардың құқықтық мәртебелері деген үғымдар тұрғысынан қылмыстық ізге
түсу функциялары проблемаларының теориялық зерттеулерінің тереңдетілуі мен
дамытылуы тән.
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші топтары және
белгілері
Қылмыстық іс жүргізу құқығында функцияладың екі тобы бар:
негізгі және көмекші.
Негізгі функциялар тобына мыналар кіреді:
-қылмыстық істі тергеу;
-қылмыстық ізге түсу;
-заңдылыққа прокурорлық қадағалау;
-қорғау;
-қылмыстық істі сотта қарау мен шешу.
Көмекші функциялар тобына мыналар жатады:
-ақтау;
-азаматтық талапты қолдау;
-азаматтық талаптан қорғау;
-процесске қатушылардың қауіпсіздігі;
-қылмыстардың алдын алу.
Қылмыстық іс жүргізу функцияларының белгілері:
-сот төрелігінің міндеттерін жүзеге асыру функцияларының мақсаттылығы;
-функцияларды заңда көзделген іс жүргізу нысандарында және іс жүргізудің
белгіленген әдістерімен және құралдарымен жүзеге асыру;
-функцияларды құзіретті органдар мен адамдардың орындауы;
-функцияларды құзіретті органдар мен адамдардың жүзеге асыруының
мүмкіндігі (мысалы, тергеуді тікелей тергеу органдары, сондай-ақ анықтау
органдары жүргізе алады);
-негізгі функциялардың қиылыспау принципінің сол функциялардың көпшілігіне
әсері (мәселен , айыптау мен қорғау функцияларының бір қолда шоғырлануы
олардың бірін – бірі жоққа шығаруына әкеліп соғады, бұл функцияларды түрлі
органлар мен адамдардың жүзеге асыратыны сондықтан);
-жекелеген негізгі функциялардың белгілі бір құқықтық қатынастар
субъектілеріне ғана қатыстылығы ( мәселен, сотта мемлекеттік айыптаушы
болуға прокурор ғана құқылы; істі мәні бойынша қарау мен шешу- соттың ғана
құзіреті).
Сонымен, қылмыстық процесстегі функцияларды дұрыс түсіну
процесске әрбір қатысушының мәртебесін белгілеу, сондай-ақ жекелеген
функциялар арасындағы өзара байланыстарды анықтау арқылы түрлі
қатысушылардың өзара іс-қимылдарының процедуралық нысандары мен шектерін
ажырату үшін маңызды.
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
Бұл функция анықтау мен алдын ала тергеу нысанында жүзеге
асырылады. ҚІЖК-не сәйкес анықтау — анықтау органдарының осы Кодекспен
белгіленген өкілеттік шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау,
белгілеу, бекіту жөне қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту
жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жургізу нысаны (7-бап, 15-тармақ)
алдын ала тергеу (алдын ала іздестіру) анықтамасы анықтау ұғымын сөзбе-сөз
қайталайды (7-бап, 16-тармақ).
Қылмыстық істі тергеу функцияларының белгілері:
— сотқа дейінгі кезеңдердегі функцияларды жүзеге асыру;
— анықтау жөне алдын ала тергеу органдары, анықтаушылар мен тергеушілер,
тергеу бөлімдерінің бастықтары функция субъектілері болып табылады;
— функцияны жүзеге асырудың басталу сәті—уәкілетті адамның қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығаруы (ҚІЖК 194-бап).
— функцияны жүзеге асырудың аяқталу сәті—айыптау қорытындысын жасау не
қылмыстық істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа
жіберу туралы қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы каулы шығару (ҚІЖК
195-бап);
— функцияларды жүзеге асыру үшін анықтау және алдын ала тергеу
органдарына арнаулы өкілеттіктер берілген, ол өкілеттіктер олар тергейтін
кылмыстардың қоғамдық қауіптілігі дәрежесінің принципі бойьнша сараланған;
анықтама жүргізетін оргаңдардың уәкілеттіктері аддын ала тергеу
органдарының уәкілеттіктерінен едәуір төмеңдеу;
— функцияны жүзеге асырудың негізгі құралдары: кылмыс жасау жағдайларын,
қылмыс жасаған адамның қаншалықты дәрежеде кінәлі екенін анықтауға, қылмыс
келтірген нұксанның сипаты мен мөлшерін айқындауға бағыттғалған тергеу жене
басқа іс жүргізу әрекеттері, іс бойынша айғақтарды жинақтау, нақтылау және
бағалау.
Тергеу функциясы тек іс жүргізу нысанында ғана жүзеге асырылады.
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
Отандық қүқықта қылмыстық ізге түсу функциясы Конституция деңгейінде
тұңғыш рет орнықтырылып, оның 83-бабында прокуратура, заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырады деп
белгіленген. Заңға сәйкес қылмыстық ізге түсу (айыптау) — "қылмыстық заңмен
тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы
кінәлілігін анықтау мақсатына, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін
айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі" деп түсіну қажет (ҚІЖК 7-
бабыньщ 13-тармағы).
Қылмыстық ізге түсу органдары —"прокурор (мемлекеттік
айьптаушы), тергеуші, анықтау органы, анықтаушы" (ҚІЖК 7-бабының 14-
тармағы). Сот осы органдар қатарына кірмейді. Прокурор сотқа дейінгі
кезеңдерде, сондай-ақ сотта қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Респуб-
ликасындағы црокуратура туралы" Заң күші бар Жарлығының 46-бабына сәйкес
кылмыстық ізге түсуді сотқа дейінгі кезеңдерде жүзеге асырушы црокурор:
— оқиға болған жерді қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға, сондай-
ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін қажетті басқа да іс-
әрекеттер жасауға хақылы;
— қылмыстық іс қозғайды немесе қылмыстық іс қозғауға рұқсат беруден
бас тартады;
— анықтама немесе алдын ала тергеу жүргізу үшін тиісті органға
прокуратура қозғаған қылмыстық істерді береді;
— заңда көзделген жағдайларда тергеу, анықтама, сондай-ақ жедел-
іздестіру қызметін жүзеге асыратын лауазымды адамдардың іс-әрекетіне
санкция береді;
— жекелеген тергеу әрекеттері бойынша іс жүргізуге қатысады;
— қол сұғуға болмайтын құқыққа ие адамды қылмыстық жауапкершілікке
тартуға келісім алу үшін ұсыныс енгізеді;
— істі сотқа жібереді.
Прокурор істі сотқа жіберген кезде қылмыстық ізге түсу
функциясы өзгешелеу жүзеге асырылады. Сотта прокурордың қылмыстық ізге
түсуге қатысуы мемлекеттік айыптауды колдау түрінде болады. Баска барлық
жағдайларда прокурор заңдылықты қадағалайды.
Қытлмыстық ізге түсуді тергеушінің, анықтау органының,
анықтаушының жүзеге асыруының прокурор қызметінен айырмашылығы—прокурор
қылмыстық ізге түсуді заңдылықты қадағалау міндеттерін шешумен ұштастырады.
Сонымен бірге, аталған органдардың қызметі негізінен қылмыстық ізге тусуге
бағытталған. Басқа барлық функциялар олар үшін екінші дәрежелі сипатта
болады.
Қылмыстық ізге түсу істі тергеу функциясына жақын жанаса
отырып, онымен үйлеспейтінін ескеру қажет. Осы екі функцияны жүзеге асыру
үшін анықтаушы, тергеуші, прокурор уәкілеттіктерінің іс жүзінде бірдей
екені қылмыстық іс қозғау қьглмыстық ізге түсу басталғаньның дәлеліболып
табылатынын тіпті де білдірмейді.
Басты айырмашылық мынада: қылмыстық ізге түсу қылмысқа
қатысты емес, ал қылмыс жасаған адамға қатысты жүзеге асырылады. Демек,
қылмыс жасаған адамды анықтамастан қылмыстық іс қозғау фактісі
қылмыстық ізге түсу немесе қылмыстық ізге түсуді қозғау басталғанының
дәлелі болып табылмайды. Адам тек қылмыс жасағанының белгілері бар жағдайда
ғана кудаланады. Қылмыстық ізге түсу адамның кінәлі екені жөніндегі ұғыммен
өзара байланысты.
Сонымен, қылмыстық ізге түсу функцияларының белгілері мынадай:
— іс-өрекеттің қылмыстық заңда қылмысты деп, қылмыстық жаза қолдануға
лайықты деп танылуы;
— қылмыстық істі тоқтату, қылмыстық ізге түсуді тоқтату үшін
негіздердің жоқтығы;
— адамның кінәлі екенін қуаттайтын қажетті дәлелді базаның
болуы.
Қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық ізге түсудің үш нысаны
көзделген:
— кылмыстық ізге түсуді жеке түрде жузеге асыру (ҚІЖК
33-бап);
— қылмыстық ізге тусуді жеке-жариялы түрде жүзеге асьтру
(ҚІЖК34-бап);
— қылмыстық ізге түсуді жариялы түрде жүзеге асыру (ҚТЖ К 32-бабының 4-
бөлігі).
Нысандарға бөлу жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығының
белгілеріне негізделген (ҚІЖК-нің 32-бабының 1-бөлігі).
Жеке түрде жүзеге асырылатын қылмыстық ізге түсу жәбірленушінің
өтініші бойынша ғана қозғалады және оның айыпталушымен бітісуіне орай
қысқартшгуға тиіс. Қылмыстық ізгетүсу жеке түрде Қылмыстық
кодексте көзделген мына қылмыстар бойынша жүзеге асырылады: денсаулыққа
қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап); денсаулыққа абайсызда зиян келтіру
(111-бап); қорқыту (112-бап); зорлау (120-баптың 1-бөлігі); нәпсіқұмарлық
сипатындағы күш қолдану (121 баптың 1-бөлігі); жыныстық қатынас жасауға,
еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдін. жыныстық
қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттерге межбүр
ету (123-бап); жала жабу (129-бап); қорлау (130-бап); балаларын немесе
еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейі
жалтару (136-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі
жалтару (140-бап); жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу (142-бап);
дәрігерлік құпияны жария ету (144-баптың 1,2-бөліктері); тұрғын үйге қол
сұғылмаушылықты бұзу (145-баттың 1-бөлігі); бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру (188-баптың 1-бөлігі); көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін ережелерді бұзу (300-баптың 1-бөлігі).
Аталған құрамдарды қылмыстық ізге түсу жеке түрде жүзеге
асырылатын істерге жатқызу бұзылған құқықты белгіленген қылмыстық іс
жүргізу тәртібімен қалпына келтіру мүмкіндігімен, сондай-ақ қылмыстық ізге
түсу оргаңдарының, жанжалды соттъң араласуынсыз-ақ шешуінің мүмкіндігімен
байланысты. Бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілік дәрежесі оншалықты жоғары
емес және жебірленушінің ерік білдіруінсіз уәкілетті органдар мен
адамдардың араласуыз қажет етпейді.
Жоғарыда аталған қылмыстар белгілерінің байқалуы, егер жасалған
әрекет дәрменсіз немесе басқа да себептер бойынша өзіне тиесілі құқықтарды
өз бетінше пайдалануға қабілетсіз адамдардың мүдделерін қозғайтын жағдайда
ғана қылмыстық ізге түсуді міндетті түрде қозғауды қажет етеді (ҚІЖК
33-бабының 2-бөлігі).
Жеке-жария түрде жүзеге асырылатын қылмыстық ізге түсуді
Қылмыстық кодексте көзделген мына қылмыстар бойынша жәбірленушінің шағымы
болмаған жагдайда бастауға және қылмыстық іс бойынша іс қозғауға болмайды:
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-баптың 1-бөлігі); денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-баптың 1-бөлігі); заңсыз
аборт жасау (117-баптың 1,2-бөліктері); зорлау (120-бап-тың 2-бөлігі);
бала асырап алу құпиясын жария ету (135-бап); қамқоршы немесе қорғаншы
құқықтарын теріс пайдалану(139-бап); дәрігерлік құпияны жария ету (144-
баптың 3-бөлігі); сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
ету (176-баптың 1,2-бөліктері); интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (184-
баптың 1 -бөлігі); бөтен адамның мүлкін касақана жою немесе бүлдіру (187-
баптың 1-бөлігі); бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (188-
баптың 2-бөлігі); занды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-бап);
коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу
мен жария ету (200-бап); мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға
межбүр ету (226-баптьтң 1-бөлігі); компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ
үшін зияңды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (227-баптың 1-
бөлігі); өкілеттіктерді теріс пайдалану (228-бап); жекеше нотариустардың
және аудиторлардың өкілеттіктерді теріс пайдалануьг (229-баптын. І-бөлігі);
өзінше билік ету (327-баптың 1-бөлігі).
Жеке және жеке-жариялы айыптау істері бойынша қылмыстық ізге түсуді
қозғау шарттары үйлеседі. Айырмашылық мынада: ... жалғасы
Кіріспе
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші
топтары және белгілері
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
2.3. Заңдылықты прокурорлық қадағалау функциясы
2.4. Қорғау функциясы
2.5. Қылмыстық істі сотта қарау мен шешу функциясы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Сотта қылмыстық іс жүргізу табиғатына зер салсақ, оны
қозғалыс , іс-қимыл , даму деп түсінілетін процесстен бөле-жарып
қарауға болмайтынын көреміз. Демек, қылмыстық процесске реттелген үйлесімді
жүйесі бар серпінділік тән. Әрбір іс-қимылдың қылмыстық іс жүргізу
қатынастарының жалпы құрылымында өз мәні мен орны бар. Іс- қимылдар белгілі
бір мақсаттар мен міндеттерді көздейді. Алайда, мақсаттар мен міндеттерге
процесске қатысушылар - өзіндік құқықтар мен міндеттер иелерінсіз жетуі
мүмкін емес. Қатысушылар қызметінің бағыты қылмыстық іс жүргізу
функцияларының мәнімен және мазмұнымен анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу функциялары деп іс жүргізу
қызметінің негізгі түрлері мен бағыттарын түсіну керек, олар өз мүдделерін
қорғайтын басқа да адамдар қатыстырылатын іс бойынша іс жүргізетін
құзіретті органдардың қызметі нәтижесінде қол жететін арнайы және жеке
мақсаттар мен міндеттерге қарай қылмыстық процессте саралануы мүмкін.
Іс жүргізу функциясы екі жақты сипатта болып отыр. Бір
жағынан,ол жалпы қылмыстық іс жүргізу процессі жөніндегі жеке ұғым, ал
екінші жағынан, жекелеген іс жүргізу институттары, іс-қимылдар мен шешімдер
жөніндегі жалпы ұғым болып табылады.
Осы ғасырдың 50-ші жылдарының аяқ кезі мен 60-шы
жылдарының бас кезіне ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен
нәрселердің бәрінен барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл
тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да
орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық ізге
түсу функциясының тән екенін көрсеткен М. С. Строговичтің көзқарасы қатты
сыналды. Ол қылмыстық ізге түсу — тергеушінің (немесе анықтау органының)
және прокурордың айыпталушы ретінде қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір
адам жөніндегі, ол адамның қылмыс жасағанын әшкерелеуге, оның кінәлі екенін
көрсетуге, оған лайықты жаза қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған
қызметі екенін жазған болатын. Белгілі бір адамды айыпталушы ретінде іске
тарту актісі қылмыстық ізге түсуді қозғау актісі болып табылады. Одан әрі
қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық іс қозғалуымен
шатастыруға болмайтынын атап көрсеткен еді .
Дәлелдердің бірі ретінде сыншылар алдын ала тергеу мен анықтама
жүргізу барысында айыпталушыны әшкерелейтін ғана емес, сондай-ақ оны
ақтайтын жағдайлар анықталуға тиіс екені туралы ережені келтірді..3аңдағы
бұл талап сонымен бірге буржуазиялық құқық категориясы болып табылатын
қылмыстық ізге түсу функциясының мәніне қайшы келеді. Бұған қоса, қылмыстық
ізге түсу функциясы идеяларының қарсыластары сотта іс жүргізуге
қатысушылардың процестегі құқықтық жағдайына қарамастан заңдардың сақталуын
қадағалауға тиісті прокурордың "бейтараптылығын" дәлелдеуге тырысты.
Пікірталас тұйыққа тіреліп, 60-шы жылдардың бас кезінде ғылымда
социалистік үлгідегі қылмыстық процесте ешқандай функциялардың жоқ екені
туралы көзқарас орын алды. Пайымдау буржуазиялық қүқық институттары
социалистік құқыққа жат, сондықтан оларды зерттеу мен дамытуға болмайды
деген бұрынғы схемаға негізделді. Атап айтқанда, С. А. Голунский былай деп
жазды: "...Іс жүргізу функцияларының тұжырымдамасы, яки істің жағдайларын
зерттеудің жан-жақтылығы деген терминмен әлдеқайда жеңілірек жөне дәлірек
білдірілетін үғымды тек күрделілендіре білдіруді көздейді, яки, егер
әлдебір басқа нәрсені білдіретін болса, ол зерттеудің жан-жақтылығы мен
әділдігінің Негіздердегі 14-бапта жазылған принципіне сәйкес келмейді .
(КСР Одағы мен одақтас республикалардың сотта қылмыстық іс жүргізу
негіздері жайында айтылып отыр).
Бұл көзқарасты М. А. Чельцов пен Д. С. Карев сынап, қылмыстық іс
жүргізу құқығы жүйесінде үш функция бар екенін жазды: 1) айыптау; 2)
қорғау; 3) істі шешу. Бұл ретте "айыптау" мен "қылмыстық ізге түсу" тең
мағыналы терминдер деп түсінілді. "Айыптау" термині ҚІЖК терминологиясымен
сәйкес келгендіктен теоретиктер мен практиктер арасында кеңінен танылды.
Осы мәселенің одан әрі зерттелуіне Р. Д. Рахуновтың қылмыстық процесте алты
функция бар деген тұжырымы себеп болды: 1) істі тергеу; 2) айыптау; 3)
қорғау; 4) азаматтық талапты қолдау; 5) азаматтық талаптан қорғау; 6) істі
нақты шешу.
Құқықтағы қазіргі тенденцияға құқық қатынастарына қатысушылар
және олардың құқықтық мәртебелері деген үғымдар тұрғысынан қылмыстық ізге
түсу функциялары проблемаларының теориялық зерттеулерінің тереңдетілуі мен
дамытылуы тән.
І. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының жүйесі
1. Қылмыстық іс жүргізу функцияларының негізгі және көмекші топтары және
белгілері
Қылмыстық іс жүргізу құқығында функцияладың екі тобы бар:
негізгі және көмекші.
Негізгі функциялар тобына мыналар кіреді:
-қылмыстық істі тергеу;
-қылмыстық ізге түсу;
-заңдылыққа прокурорлық қадағалау;
-қорғау;
-қылмыстық істі сотта қарау мен шешу.
Көмекші функциялар тобына мыналар жатады:
-ақтау;
-азаматтық талапты қолдау;
-азаматтық талаптан қорғау;
-процесске қатушылардың қауіпсіздігі;
-қылмыстардың алдын алу.
Қылмыстық іс жүргізу функцияларының белгілері:
-сот төрелігінің міндеттерін жүзеге асыру функцияларының мақсаттылығы;
-функцияларды заңда көзделген іс жүргізу нысандарында және іс жүргізудің
белгіленген әдістерімен және құралдарымен жүзеге асыру;
-функцияларды құзіретті органдар мен адамдардың орындауы;
-функцияларды құзіретті органдар мен адамдардың жүзеге асыруының
мүмкіндігі (мысалы, тергеуді тікелей тергеу органдары, сондай-ақ анықтау
органдары жүргізе алады);
-негізгі функциялардың қиылыспау принципінің сол функциялардың көпшілігіне
әсері (мәселен , айыптау мен қорғау функцияларының бір қолда шоғырлануы
олардың бірін – бірі жоққа шығаруына әкеліп соғады, бұл функцияларды түрлі
органлар мен адамдардың жүзеге асыратыны сондықтан);
-жекелеген негізгі функциялардың белгілі бір құқықтық қатынастар
субъектілеріне ғана қатыстылығы ( мәселен, сотта мемлекеттік айыптаушы
болуға прокурор ғана құқылы; істі мәні бойынша қарау мен шешу- соттың ғана
құзіреті).
Сонымен, қылмыстық процесстегі функцияларды дұрыс түсіну
процесске әрбір қатысушының мәртебесін белгілеу, сондай-ақ жекелеген
функциялар арасындағы өзара байланыстарды анықтау арқылы түрлі
қатысушылардың өзара іс-қимылдарының процедуралық нысандары мен шектерін
ажырату үшін маңызды.
ІІ. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі функциялары
2.1. Қылмыстық істі тергеу функциясы
Бұл функция анықтау мен алдын ала тергеу нысанында жүзеге
асырылады. ҚІЖК-не сәйкес анықтау — анықтау органдарының осы Кодекспен
белгіленген өкілеттік шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау,
белгілеу, бекіту жөне қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту
жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жургізу нысаны (7-бап, 15-тармақ)
алдын ала тергеу (алдын ала іздестіру) анықтамасы анықтау ұғымын сөзбе-сөз
қайталайды (7-бап, 16-тармақ).
Қылмыстық істі тергеу функцияларының белгілері:
— сотқа дейінгі кезеңдердегі функцияларды жүзеге асыру;
— анықтау жөне алдын ала тергеу органдары, анықтаушылар мен тергеушілер,
тергеу бөлімдерінің бастықтары функция субъектілері болып табылады;
— функцияны жүзеге асырудың басталу сәті—уәкілетті адамның қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығаруы (ҚІЖК 194-бап).
— функцияны жүзеге асырудың аяқталу сәті—айыптау қорытындысын жасау не
қылмыстық істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа
жіберу туралы қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы каулы шығару (ҚІЖК
195-бап);
— функцияларды жүзеге асыру үшін анықтау және алдын ала тергеу
органдарына арнаулы өкілеттіктер берілген, ол өкілеттіктер олар тергейтін
кылмыстардың қоғамдық қауіптілігі дәрежесінің принципі бойьнша сараланған;
анықтама жүргізетін оргаңдардың уәкілеттіктері аддын ала тергеу
органдарының уәкілеттіктерінен едәуір төмеңдеу;
— функцияны жүзеге асырудың негізгі құралдары: кылмыс жасау жағдайларын,
қылмыс жасаған адамның қаншалықты дәрежеде кінәлі екенін анықтауға, қылмыс
келтірген нұксанның сипаты мен мөлшерін айқындауға бағыттғалған тергеу жене
басқа іс жүргізу әрекеттері, іс бойынша айғақтарды жинақтау, нақтылау және
бағалау.
Тергеу функциясы тек іс жүргізу нысанында ғана жүзеге асырылады.
2.2. Қылмыстық ізге түсу функциясы
Отандық қүқықта қылмыстық ізге түсу функциясы Конституция деңгейінде
тұңғыш рет орнықтырылып, оның 83-бабында прокуратура, заңмен белгіленген
жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырады деп
белгіленген. Заңға сәйкес қылмыстық ізге түсу (айыптау) — "қылмыстық заңмен
тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы
кінәлілігін анықтау мақсатына, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін
айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі" деп түсіну қажет (ҚІЖК 7-
бабыньщ 13-тармағы).
Қылмыстық ізге түсу органдары —"прокурор (мемлекеттік
айьптаушы), тергеуші, анықтау органы, анықтаушы" (ҚІЖК 7-бабының 14-
тармағы). Сот осы органдар қатарына кірмейді. Прокурор сотқа дейінгі
кезеңдерде, сондай-ақ сотта қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Респуб-
ликасындағы црокуратура туралы" Заң күші бар Жарлығының 46-бабына сәйкес
кылмыстық ізге түсуді сотқа дейінгі кезеңдерде жүзеге асырушы црокурор:
— оқиға болған жерді қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға, сондай-
ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін қажетті басқа да іс-
әрекеттер жасауға хақылы;
— қылмыстық іс қозғайды немесе қылмыстық іс қозғауға рұқсат беруден
бас тартады;
— анықтама немесе алдын ала тергеу жүргізу үшін тиісті органға
прокуратура қозғаған қылмыстық істерді береді;
— заңда көзделген жағдайларда тергеу, анықтама, сондай-ақ жедел-
іздестіру қызметін жүзеге асыратын лауазымды адамдардың іс-әрекетіне
санкция береді;
— жекелеген тергеу әрекеттері бойынша іс жүргізуге қатысады;
— қол сұғуға болмайтын құқыққа ие адамды қылмыстық жауапкершілікке
тартуға келісім алу үшін ұсыныс енгізеді;
— істі сотқа жібереді.
Прокурор істі сотқа жіберген кезде қылмыстық ізге түсу
функциясы өзгешелеу жүзеге асырылады. Сотта прокурордың қылмыстық ізге
түсуге қатысуы мемлекеттік айыптауды колдау түрінде болады. Баска барлық
жағдайларда прокурор заңдылықты қадағалайды.
Қытлмыстық ізге түсуді тергеушінің, анықтау органының,
анықтаушының жүзеге асыруының прокурор қызметінен айырмашылығы—прокурор
қылмыстық ізге түсуді заңдылықты қадағалау міндеттерін шешумен ұштастырады.
Сонымен бірге, аталған органдардың қызметі негізінен қылмыстық ізге тусуге
бағытталған. Басқа барлық функциялар олар үшін екінші дәрежелі сипатта
болады.
Қылмыстық ізге түсу істі тергеу функциясына жақын жанаса
отырып, онымен үйлеспейтінін ескеру қажет. Осы екі функцияны жүзеге асыру
үшін анықтаушы, тергеуші, прокурор уәкілеттіктерінің іс жүзінде бірдей
екені қылмыстық іс қозғау қьглмыстық ізге түсу басталғаньның дәлеліболып
табылатынын тіпті де білдірмейді.
Басты айырмашылық мынада: қылмыстық ізге түсу қылмысқа
қатысты емес, ал қылмыс жасаған адамға қатысты жүзеге асырылады. Демек,
қылмыс жасаған адамды анықтамастан қылмыстық іс қозғау фактісі
қылмыстық ізге түсу немесе қылмыстық ізге түсуді қозғау басталғанының
дәлелі болып табылмайды. Адам тек қылмыс жасағанының белгілері бар жағдайда
ғана кудаланады. Қылмыстық ізге түсу адамның кінәлі екені жөніндегі ұғыммен
өзара байланысты.
Сонымен, қылмыстық ізге түсу функцияларының белгілері мынадай:
— іс-өрекеттің қылмыстық заңда қылмысты деп, қылмыстық жаза қолдануға
лайықты деп танылуы;
— қылмыстық істі тоқтату, қылмыстық ізге түсуді тоқтату үшін
негіздердің жоқтығы;
— адамның кінәлі екенін қуаттайтын қажетті дәлелді базаның
болуы.
Қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық ізге түсудің үш нысаны
көзделген:
— кылмыстық ізге түсуді жеке түрде жузеге асыру (ҚІЖК
33-бап);
— қылмыстық ізге тусуді жеке-жариялы түрде жүзеге асьтру
(ҚІЖК34-бап);
— қылмыстық ізге түсуді жариялы түрде жүзеге асыру (ҚТЖ К 32-бабының 4-
бөлігі).
Нысандарға бөлу жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығының
белгілеріне негізделген (ҚІЖК-нің 32-бабының 1-бөлігі).
Жеке түрде жүзеге асырылатын қылмыстық ізге түсу жәбірленушінің
өтініші бойынша ғана қозғалады және оның айыпталушымен бітісуіне орай
қысқартшгуға тиіс. Қылмыстық ізгетүсу жеке түрде Қылмыстық
кодексте көзделген мына қылмыстар бойынша жүзеге асырылады: денсаулыққа
қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап); денсаулыққа абайсызда зиян келтіру
(111-бап); қорқыту (112-бап); зорлау (120-баптың 1-бөлігі); нәпсіқұмарлық
сипатындағы күш қолдану (121 баптың 1-бөлігі); жыныстық қатынас жасауға,
еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдін. жыныстық
қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттерге межбүр
ету (123-бап); жала жабу (129-бап); қорлау (130-бап); балаларын немесе
еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейі
жалтару (136-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейі
жалтару (140-бап); жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу (142-бап);
дәрігерлік құпияны жария ету (144-баптың 1,2-бөліктері); тұрғын үйге қол
сұғылмаушылықты бұзу (145-баттың 1-бөлігі); бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру (188-баптың 1-бөлігі); көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін ережелерді бұзу (300-баптың 1-бөлігі).
Аталған құрамдарды қылмыстық ізге түсу жеке түрде жүзеге
асырылатын істерге жатқызу бұзылған құқықты белгіленген қылмыстық іс
жүргізу тәртібімен қалпына келтіру мүмкіндігімен, сондай-ақ қылмыстық ізге
түсу оргаңдарының, жанжалды соттъң араласуынсыз-ақ шешуінің мүмкіндігімен
байланысты. Бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілік дәрежесі оншалықты жоғары
емес және жебірленушінің ерік білдіруінсіз уәкілетті органдар мен
адамдардың араласуыз қажет етпейді.
Жоғарыда аталған қылмыстар белгілерінің байқалуы, егер жасалған
әрекет дәрменсіз немесе басқа да себептер бойынша өзіне тиесілі құқықтарды
өз бетінше пайдалануға қабілетсіз адамдардың мүдделерін қозғайтын жағдайда
ғана қылмыстық ізге түсуді міндетті түрде қозғауды қажет етеді (ҚІЖК
33-бабының 2-бөлігі).
Жеке-жария түрде жүзеге асырылатын қылмыстық ізге түсуді
Қылмыстық кодексте көзделген мына қылмыстар бойынша жәбірленушінің шағымы
болмаған жагдайда бастауға және қылмыстық іс бойынша іс қозғауға болмайды:
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-баптың 1-бөлігі); денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-баптың 1-бөлігі); заңсыз
аборт жасау (117-баптың 1,2-бөліктері); зорлау (120-бап-тың 2-бөлігі);
бала асырап алу құпиясын жария ету (135-бап); қамқоршы немесе қорғаншы
құқықтарын теріс пайдалану(139-бап); дәрігерлік құпияны жария ету (144-
баптың 3-бөлігі); сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
ету (176-баптың 1,2-бөліктері); интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (184-
баптың 1 -бөлігі); бөтен адамның мүлкін касақана жою немесе бүлдіру (187-
баптың 1-бөлігі); бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (188-
баптың 2-бөлігі); занды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-бап);
коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу
мен жария ету (200-бап); мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға
межбүр ету (226-баптьтң 1-бөлігі); компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ
үшін зияңды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (227-баптың 1-
бөлігі); өкілеттіктерді теріс пайдалану (228-бап); жекеше нотариустардың
және аудиторлардың өкілеттіктерді теріс пайдалануьг (229-баптын. І-бөлігі);
өзінше билік ету (327-баптың 1-бөлігі).
Жеке және жеке-жариялы айыптау істері бойынша қылмыстық ізге түсуді
қозғау шарттары үйлеседі. Айырмашылық мынада: ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz