Қалмақ хандығының мемлекеттік құрылысы және құқықтық жүйесі (1664-1771 ж.ж.)



КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертациялық жұмыс патшалық Ресей территориясында қалыптасқан Қалмақ хандығының мемлекеттік құрылысы және құқықтық жүйесін (1664–1771 ж.ж.) зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысында көшпелі халықтардың мемлекеттілігі мен құқықтық жүйелері тарихын зерттеудің кейбір теориялық мәселелері талданады, Қалмақ хандығының құрылуы және қалыптасуы тарихи деректер арқылы сомдалып, кезеңдерге бөлініп қарастырылады. Мемлекеттің құрылысы оның ұйымдастырылуының ерекшеліктері жан-жақты сараланып, қалмақ құқық жүйесі құрылымы және ерекшеліктері анықталып, қалмақ құқығының негізгі құқық салалары мен институттары сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың бүкіл әлемдік жаһандану даму жолындағы одақтас құрылымдарға мүше мемлекеттердің тарихи күресу нәтижесінде қол жеткізген тәуелсіздігінің шайқалуы, жаулап иемденіп алған территориясының мемлекеттік шекарасының бұзылуы туралы сұрақтарды көтереді. Сонымен бірге жаһандану үрдісі нәтижесінде елдер мен халықтар әлемдік біртұтастану, әмбебаптану сияқты даму тенденциясы ықпалымен кейбір өркениеттерге сіңісіп ұлттық ерекшеліктеріне тән қасиеттерін жоғалтып жатқаны байқалады. Осы диссертациялық жұмыста қазіргі кезде әлі де көшпелі өркениет элементтерін сақтап отырған ұлттық нақышы жойылмаған, жалпы көшпелі тіршілігі сақталынған елдерге қатысты еңбек болып табылады.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 23 мамырдағы Жарлығымен мақұлданған, «Қазақстан Республикасының мемлекетік сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасына» тоқталсақ: «Тарихи тұрғыдан келгенде, мемлекет әдетте ұлттық мемлекет ретінде пайда болады, оның құрылтайшысы әрі әлеуметтік базасы белгілі бір этникалық қауым болып табылады. Этностың даму қисынының өзі-ұлттың өмір сүруі мен дамуының материалдық және рухани жағдайын қамтамасыз ететін құрал ретінде мемлекеттің пайда болу қажеттігін негіздейді. Мұның өзі тарихи және жалпы адамзаттық практика. Оған қазіргі заманда халықаралық құқық принципі мәртәбесі беріліп отыр, әрі мұның кез-келген ұлттың мемлекеттік өзін-өзі билеуге құқығының бар екенін білдіреді. Міне, сондықтан да байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құру жөніндегі конституциялық қағиданы халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалар мен принциптерінің аясында қабылдау қажет» [1, 3 б.]. Қазіргі тәуелсіз және құқықтық мемлекет құру кезінде, қоғамдағы жаңа дүниетанымдық көзқарастардың жаңғыруы көшпелілердің мемлекеттік, саяси-құқықтық тарихын кешенді түрде қайта қарауды талап етеді.
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996. – 23 мамыр. – №2995. // Егемен Қазақстан. – 1996. – 29 мамыр. – 3 б.
2 Крадин Н.Н. Социально-экономические отношения кочевников в советской исторической литературе //Рукопись депонирована в МНИОН РАН, № 29892. – Владивосток, 1987. – 162 б.
3 Ударцев С.Ф., Дулатбеков Н.О. С.Л. Фукс қазақтардың көшпелі қоғамы, мемлекеті мен құқығы туралы (Кіріспе орнына). Очерки истории государства и права казахов в XVІІІ и первой половине ХІХ в. – Аcтана – СПб., 2008. – 816 б.
4 Зиманов С.З. Қазақтың билер соты – бірегей сот жүйесі. – Алматы: Ата-мұра. 2008. – 216 б.
5 Johnson A.W., Earle T. The Evolution of Human Societies: From Foraging Groups to Agrarian State. – Washington: Stanford University Press., 1987. – 886 б.
6 Кичиков М.Л. Образование калмыцкого ханства: Пособие для учителя по изучению курса истории Калмыкии. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под. ред.: А.Н. Команджаева, Н.Н. Убушаева. –Элиста. 1994. – 189 б.
7 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. – Т. 1. - 386 б.
8 Материалы по истории русско-монгольских отношений (1607 – 1636 гг.): сб. документов. – М., 1959. – 487 бб.
9 Максимов К.Н. Калмыкия в национальной политике, система власти и управления России (XVІІ в. – ХХ в.). – М., 2002. –524 б.
10 Полное собрание законов Российской империи. – Т. 1. - Собр. 1. - № 145. – 669 б.
11 Козин С. А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. – Т. 1. Введение в изучение памятника, перевод, тексты, глоссарии. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. – 234 б.
12 Лыткин Ю.С. Аюка-хан калмыцкий. // Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе. – Элиста, 1969. – 154 б.
13 Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет (теориялық мәселелері, тарихи тағылымы). – Алматы, 1997. – 192 б.
14 Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основные правовые системы современности. – М., 1996. –316 б.
15 Гойман В.И. Действие права: (Методологический анализ). – М., 1992. – 156 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:   
Қалмақ хандығының мемлекеттік құрылысы және құқықтық жүйесі (1664-1771
ж.ж.)

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама. Диссертациялық жұмыс патшалық
Ресей территориясында қалыптасқан Қалмақ хандығының мемлекеттік құрылысы
және құқықтық жүйесін (1664–1771 ж.ж.) зерттеуге арналған.
Зерттеу жұмысында көшпелі халықтардың мемлекеттілігі мен құқықтық
жүйелері тарихын зерттеудің кейбір теориялық мәселелері талданады, Қалмақ
хандығының құрылуы және қалыптасуы тарихи деректер арқылы сомдалып,
кезеңдерге бөлініп қарастырылады. Мемлекеттің құрылысы оның
ұйымдастырылуының ерекшеліктері жан-жақты сараланып, қалмақ құқық жүйесі
құрылымы және ерекшеліктері анықталып, қалмақ құқығының негізгі құқық
салалары мен институттары сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың бүкіл әлемдік жаһандану
даму жолындағы одақтас құрылымдарға мүше мемлекеттердің тарихи күресу
нәтижесінде қол жеткізген тәуелсіздігінің шайқалуы, жаулап иемденіп алған
территориясының мемлекеттік шекарасының бұзылуы туралы сұрақтарды көтереді.
Сонымен бірге жаһандану үрдісі нәтижесінде елдер мен халықтар әлемдік
біртұтастану, әмбебаптану сияқты даму тенденциясы ықпалымен кейбір
өркениеттерге сіңісіп ұлттық ерекшеліктеріне тән қасиеттерін жоғалтып
жатқаны байқалады. Осы диссертациялық жұмыста қазіргі кезде әлі де көшпелі
өркениет элементтерін сақтап отырған ұлттық нақышы жойылмаған, жалпы
көшпелі тіршілігі сақталынған елдерге қатысты еңбек болып табылады.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 23
мамырдағы Жарлығымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының мемлекетік
сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасына тоқталсақ: Тарихи тұрғыдан
келгенде, мемлекет әдетте ұлттық мемлекет ретінде пайда болады, оның
құрылтайшысы әрі әлеуметтік базасы белгілі бір этникалық қауым болып
табылады. Этностың даму қисынының өзі-ұлттың өмір сүруі мен дамуының
материалдық және рухани жағдайын қамтамасыз ететін құрал ретінде
мемлекеттің пайда болу қажеттігін негіздейді. Мұның өзі тарихи және жалпы
адамзаттық практика. Оған қазіргі заманда халықаралық құқық принципі
мәртәбесі беріліп отыр, әрі мұның кез-келген ұлттың мемлекеттік өзін-өзі
билеуге құқығының бар екенін білдіреді. Міне, сондықтан да байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құру жөніндегі конституциялық қағиданы халықаралық
құқықтың жалпы танылған нормалар мен принциптерінің аясында қабылдау қажет
[1, 3 б.]. Қазіргі тәуелсіз және құқықтық мемлекет құру кезінде, қоғамдағы
жаңа дүниетанымдық көзқарастардың жаңғыруы көшпелілердің мемлекеттік, саяси-
құқықтық тарихын кешенді түрде қайта қарауды талап етеді.
Адамзат тарихының орта ғасырдағы даму ерекшелігі көшпелілік
аспектісімен ашылып, еуразиялық миграция бағыты, шығыстан бастау алып
батысқа жетуі дүниежүзілік тарихтың негізгі сарынын өзгертті. Кез келген
халықтың этностың тарихи қалыптасқан өзіне ғана тән болмыс-бітімі, салт-
дәстүрі, рухани мұралары – сол халықтың қоғамдық, әлеуметтік, саяси
болмысын танытады. Сондай халықтардың бірі қалмақтар. Олар Алтайдан батысқа
қарай, Төменгі Еділ бойына дейін көшіп қоныс аудару жолында түрік тектес
(қазақ, қырғыз, башқұрт, татар, ноғай және т.б.), славян және тау
халықтарымен (кабардалықтар) сан-салалы қатынастар тоқтатқан. Нәтижесінде
монғол дәстүрлі, бірақ қалмақтық сипатты мемлекеттік басқару жүйесі, қалмақ
құқығы қалыптасуы көшпелі мемлекеттер тарихында өз орны бар елеулі құбылыс
болып қалды.
XVІ ғасырда Жоңғар мемлекетінің біртұтастығының ыдырауы нәтижесінде,
Жоңғардың шығыстан батысқа қарай Ресей жаққа бір топ ойрат ноендары өз
ұлыстарымен бірге ауа көшуі Ресей территориясында құрылған Қалмақ
хандығының тұғырын қалады. Осылай Қалмақ хандығы XVІ ғасырдың екінші
жартысында Жоңғар хандығының ішінде туындаған ноендар жанжалы, ел ішіндегі
саяси және әлеуметтік-экономикалық бірлікті, берекелікті ұстай алмай
ыдырауы нәтижесінде өз хандығын құрған ойрат мемлекеттерінің бірі – осы
Қалмақ хандығы.
Кезінде, өз дәуірінде ежелгі қазақ жерінде көшпелі мемлекет құра
білген, бүгінде қайта жаңарып қайта түлеген жас қазақ мемлекеті үшін өткен
ғасырлардағы көшпелі мемлекеттердің саяси-мемлекеттік және құқық жүйесінің
қалыптасуын, дамуын, көшпелілік дәстүрлі өмірін терең түсіну өзімен
көршілес, тіптен, “қоныстас” жұрттардың мемлекеттік-саяси құрылымы мен
құқықтық жүйесін зерттеп зерделеу ісі бүгінгі зайырлы, құқықтық,
демократиялық қоғам құрып отырған қазақ мемлекеті үшін аса қажет.
Біздің ата көршіміз Ресей Федерациясы – әлемдегі ең ірі көпұлтты, ішкі
құрылымы әрқилы субъектілерге негізделген мемлекет. Ресей мемлекеті
полиэтникалық негізде көпұлтты мемлекет болып қалыптасуы тарихи
факторлармен дәйектелінеді.
Кеңес үкіметі кезіндегі тарихшылар Ресей патша үкіметінің құрамына
енген халықтар туралы олардың патша мемлекетінің жергілікті билік
өкілдерімен немесе патша үкіметінің кез келген шенеуніктермен құрған
алғашқы серттік-шартынан кейін өз еріктерімен патша бодандығына енді деп
оңайлықпен жариялайтын. Ресей мемлекетінің құрамына енген халықтар құрылған
шарттың мазмұнынан бағыну және бодандық ұғымын өз беттерінше түсінетін
болған. Яғни патша үкіметімен құрамына енген серіктестіктердің Ресейге
қосылу немесе құрамында болу жайлы пікірлері, түсініктері әртүрлі болды.
Ресей патша үкіметі мен көшпелі хошауыт ноендарының арасындағы өзара тиімді
екі жақтың да мүддесін көздеген серттік-шарттары негізінде Ресейдің заманға
сай құбылмалы саясат жүргізіп келгені тарихтан белгілі. Алайда, көшпелі
халық өз мүддесін сәйкестендіре отырып, діні, тілі, ділі бөлек жат мекенде,
таныс емес өмір сүру болмысы тіпті де өзгеше ортада көшпелі қоғамды құрып,
оны саяси ұйымдастырып хандық деңгейге дейін жеткізгені де шындық. Заманның
аумалы көшпелі жағдайына байланысты ұлттық мемлекеттілігін бір де жойып,
бір де қайта жаңғыртып, әлі күнге дейін осы ұлы Ресей мемлекетінің
субъектісі болып отырған Қалмақ Республикасының мемлекеттік билікті
ұйымдастыру тарихи ерекшелігі, ұлттық ерекшелігі бар қоғамдағы қарым-
қатынастарды реттеп отырған құқық жүйесі тарихы кімді де болсын
қызықтырады.
Ресей құрамына енген кез келген халық бірнеше кезеңді басынан
өткереді. Олар біріншіде өзіндігімен қосылу, яғни ресей бодандығын бекіту;
екіншіде мемлекеттің құрылымына баяу инкорпарациялану; соңғысы
ассимиляциялануы. Аталған үрдістермен қатар келесі құбылыстардың дамуы
объективті: баяу басқарудың және бодандықтың біртұтас стандартының
бекітілуі, территориясының құқықтық мәртебесінің біртұтастануы
(унификациялануы), екіншісі құрамына кірген халықтың орыстануы. Дәл осындай
кезеңдерді де басынан өткере отырып, қалмақтар Ресей мемлекеті құрамына
кірді.
Монғол дәстүріндегі қалмақтың құқық жүйесін қарастыру барысында
олардың құқық қайнар көздерінің ішкі құрылымы, мазмұны, ұғым түсініктерімен
атаулары және кейбір құқық институттары қазақ әдет-ғұрып құқық жүйесіндегі
ұғым түсінік атаулармен және қазақ құқық институттарымен де үндес келіп
жататын тұстары бар. Монғол дәстүріндегі құқық жүйесінің ерекшелігі қайнар
көздері жазбаша сақталынған. Ал монғол және қалмақ халқы көшпелі өмір
салтының дәстүрлі иегерлерінің, тіпті классикалық үлгіге жатқызылатын
халықтардың бірі. Қалмақ құқық жүйесінің тыныс-тіршілігін, өмір сүру
ерекшеліктерін жан-жақты, сан қырынан қарастыру арқылы көшпелі қоғамның
саяси-әлеуметтік өмірінің шынай табиғатын тануға, әдет-ғұрып құқық
жүйесіндегі сіңіскен құқық институттарын анықтауға жол ашылатынына
күмәніміз жоқ.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қалмақ хандығының мемлекеттік
құрылымына және құқықтық жүйесіне арналған арнайы кешенді зертттеу монғол
тілінде де, орыс тілінде де жоқ. Бірақта қалмақ халқының шығу тарихына,
этностық-ұлттық болмысына, шаруашылығына, мәдениетіне арналған әдебиеттер
саны көп. Оларды сұрыптамайынша XVІІ ғасырда Ресей мемлекеттік-құқықтық
кеңістігінде пайда болған, жүз жылға жуық хандық нысанда өмір сүрген қалмақ
мемлекеті жайлы зерттеу жасау мүмкін емес. Сондықтанда қалмақтардың ата
тегі ойрат этносы туралы мәліметтерді беретін зерттеулер бірінші топты
құрайды. Ойраттардың шығу тегі, орта Азия тарихи сахнасына келуі туралы,
олардың тұрмыс тіршілігі жайлы деректерді қамтыған әдебиеттер монғол, қытай
және тибет тілдерінде кездеседі. Ойрат монғолдардың пайда болуы, дамуы
туралы деректері бар монғол тілінде жарияланған әдебиеттердің алғашқысы
1240 жылдары жазылған Монғол құпия шежіресі – тарихи жылнама шежіресі,
кітабы. Осы еңбектен кейінгісі 1640 жылғы Монғол-Ойрат Заңы. XVІІ
ғасырдың соңында тибет тілінде жазылған (шамамен 1691 жылы) Равжимба Зая
бандидын тууж Сарны гэрэл хэмээх оршвой (Равжимба Зая бандидің ай сәулесі
атты шежіресі. Жақшаның ішіне өз мазмұнына қарай аудармасын жаздым. Ш.У.)
еңбегі Ойрат монғол тарихы үшін құнды қайнар көздердің бірі (қазір монғол
тіліндегі 3 нұсқасы табылған). Сонымен қатар ойраттардың шығу тарихын және
олардың діни тарихын қарастыратын тағыда бір маңызды әдебиеттердің бірі
1739 жылғы Богд Нэйж тойн Дамой манзуширын домгийн тодорхой гийгүүлэгч
Чандмань эрх хэмээх оршвой (Богда Нэйж тойн Дамой манзушир аңызының нақты
бейнесі қуат көзі мыс) еңбегі, монғол зерттеулерде атын қысқартып Нэйж
тойны намтар (Нэйж тойн ғұмырнамасы) деп аталады. XVІІ, ХІХ ғасырларда
Монғол құпия шежіресіне және Алтын товчыға негізделе отырып, ойрат
монғол тарихын, ноендар, тайждар, зайсанглардың шығу тегін терең зерттеген
еңбектер жазылды. Бұдан басқада құнды еңбектерді атап өтуге болады: Мэргэн
Гэгээннің Алтан товч (Алтын түйін), Жамбалдоржының Болор толь (Тұнық
(Мөлдір) сөздік), Галданның Эрдэнийн эрх (Асыл құқық), Саган Сэцэннің
Эрдэнийн товч (Асыл түйін), Дарма Гүүштің Алтан хүрдэн мянган хэгээст
(мың кертікті Алтын доға күпшегі), Бямбаның Асрагч нэртийн түүх (Асрагч
атақтының тарихы).
Төрт ойраттар тарихына маңызды қайнар көз болатын зерттеулердің
кейбіреулері монғол тілінде, анық (тод бичик) жазумен жазылған. Баатар
Убаши Түмэннің Дөрбөн Ойрадын түүх (Төрт Ойрат тарихы), Габан Шаравын
Дөрбөн Ойрадын тууж хэмээх оршвой (Төрт Ойрат шежіресі ), Монгол уг
эхийн түүх (Монғолдың тектік шежіресі), Торгууд хаадын тууж (Торғауыт
хандар шежіресі), Үнэн сүжигт хуучин торгууд хийгээд Чин сэтгэлт шинэ
торгуудын хаад, ноедын уг үндэсний илтгэл түүхийн бичиг (Адал
сенімдібайырғы торғауыттар және шынайы сезімді жаңа торғауыт хандары мен
ноендарының ұлттық тарихи жазба), Дамбийжалцан Ломбоцэрэннің Монгол
буриадын түүх (Монғол буриат тарихы). Бұл еңбектерде төрт ойрат одағына
кіретін тайпалардың, рулардың шығу тарихы, олардың өзара тектік-туыстық
байланысы, көшіп-қонып жүрген мекен-жайы, қоғамдық құрылысы туралы деректер
берілген.
Қытай мемлекетінде монғол ойрат зерттеулері бойынша монографиялар,
тақырыпқа арналған журналдар, мақалалар монғол тілінде жарияланған.
Солардың бірі 1980 жылы Шынжан өлкесінде То. Бадам, Т. Жамц авторлықтарымен
басылып шыққан Жангар тууж (Жангар жыры), кейіннен ол 1988 жылы Көк
қаласында басылып шықты. Сонымен қатар Қытай елінде 1985 жылы Ойрад түүхэн
сурвалж бичиг (Ойрат тарихи жәдігерлер жазбалар), 1992 Ойрадын түүхийн
дурсгалууд (Ойрат тарихи ескерткіштер) атты жинақтар басылып шыққан
болатын. Бұл екі кітапта ойрат тарихына қатысты тарихи жәдігерлер жайлы
түсіндірме беріп кеткені ойраттар тарихын зерттеушілер үшін өте құнды
көмегін тигізеді. Қытай елінің Көк қаласында танымалы ойраттанушы ғалым
Намсрай Дөрбөн Ойрадын түүх (Төрт ойрат тарихы) (1993 жыл), Дайчин улсын
үеийн монголын түүх (Дайчин ұлысы кезіндегі монғол тарихы) (1993 жыл),
Зүүн гарын хаант улсын түүх (Жоңғар хандығы тарихы) (1996 жыл), Галдан
бошгот (1997 жыл) деп аталатын еңбектер жазды. Бұл еңбектерде монғол,
қытай деректеріне негізделе отырып, ойраттар тарихын, олардың тұрмыс
тіршілігін, төрт ойрат руларының туыстық байланысын ашып көрсетеді. Сонымен
бірге ойрат халқының арасындағы саяси қайшылықтарды, олардың пайда болған
себептерін сол кездегі қоғамдық өмірмен байланыстырып баяндайды.
Ойраттанушы ғалым Д. Мөнхбаатар 1997 жылы Улаан-Баатар қаласында Көк
нуурын хошуудын түүхэн замнал, угсаа хамаарлын асуудалд (Көк көл бойындағы
хошауыттардың тарихи тағылымы, этнографиялық мәселелеріне) тақырыбында
докторлық диссертация қорғаған. 1996 жылы Ойрадын түүхэн дэхь нэрт XVмүүс
(Ойрат тарихындағы атақты адамдар) атты энциклопедиялық сипатты кітап
шыққан, авторы Алтаншаа. Сонымен қатар ойраттанушы ғалымдардың ішінде
танымал ғалым Алтын-Оргил Ойрад түүх судлалын өгүүллийн түүвэр (Ойрат
тарихи зерттеулердің мақалалар жинағы) атты жинағында ойраттардың этностық
ерекшелігін айқындап және олардың рулық шығу тегіне қатысты аңыздар мен
әңгімелер баяндалған. М.Улаан деген зерттеуші 1999 жылы Шынжанда Ойрадын
түүхийн судлал (Ойрат тарихи зерттеулері) атты жұмысты анық жазумен жазып
шығарған. Шынжанда Хан тэнгэр, Ойрат зерттеулер атты журналдар анық
жазумен басылып шығып тұрады. 1992 жылы Бурятия астанасы Улан-Үдеде
ойраттардың шығу тегіне, рулардың шығу тегін тарихын таратқан Буряадай
түүхэн бэшэгүүд (Буриядтардың тарихи жазбалар (ескерткіштері)) атты
шежіре кітап жарияланды. Авторы буряд ғалымы Ш.Б. Чимитдоржиев.
Ойраттану және қалмақтану мәселелері революциядан кейінгі (1921 жыл)
Монғолия мемлекетінің басты назарында болды. Ойрат ұлыстарының қоғамдық
құрылысы, әлеуметтік болмысы, монғол әлеміндегі қатынастарының құқықтық
реттелуі жайлы келесі зерттеулер жүргізілген: ғалым тарихшы Б.
Баянчуулганның Өөлдийн Галдан бошгот хааны бүлэг (Өліт Ғалдын бошгот
ханға арналған бөлім), Галданцэрэн хааны бүлэг (Ғалданцерен хан туралы
бөлімі), Өөлдийн Амарсанаа хааны бүлэг (Өліт Амурсана ханға арналған
бөлім), Өөлдийн олноор тэмцсэн бүлэг (Өліттердің жаппай күресіне арналған
бөлім) атты 4 бөлімнен тұратын қолжазба еңбегі бүгінде Монғолия
Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар қорында сақталып тұр.
Аталған кітапхананың сирек кітаптар қорында Засагт хан аймгийн түүх
(Засагт хан аймақ тарихы) бірінші дәптер, Дөрвөн Ойрадын намтар түүх энэ
болай (Төрт Ойраттардың ғұмырнамалық тарихы) бір дәптер, Дөрвөн Ойрадын
түүх нэгэн дэвтэр (Төрт Ойрат тарихы бірінші дәптер), Цоросын язгуур
гаралын намтар (Цорос (чорос) шығу тегі туралы ғұмырнамасы) бір дәптер
және сол сияқты 40 дәптер т.б. ойрат руларының шығу тегіне Жоңғар
мемлекетінің құрылуына қатысты деректерді қамтитын 172 дәптерлер ескі
монғол жазумен қолжазба нысанында сақталынған. Олардың барлығы дерлік ойрат
тарихын, ойраттардың әлеуметтік-қоғамдық жағдайын қарастыру үшін өте құнды
дереккөздер. Бұл деректер жұмыста сілтемелік көрініс тауып, кейбір деректер
ішінара салыстырылып зерттелген.
1966-1969 жылдар аралығында Улаан-Баатар қаласында басылып шыққан
Монғолия Халық Республикасының тарихы атты 3 томдық кітаптың 2-ші
кітабының (63-157) беттері аралығында Жоңғар хандық мемлекеті тарихы, Ойрат
халықтарының манжчурия бодандығына қарсы күресі жайлы кеңінен баяндалған.
Монғол академигі Н. Ишжамц Монголын ард түмний 1755-1758 оны тусгаар
тогтнолын зэвсэгт тэмцэл (Монғол халқының 1755-1758 жылдар аралығындағы
тәуелсіздік жолындағы қарулы күресі) атты монографиялық зерттеуі 1962 жылы
Улаан-Баатар қаласында басылып шыққан.
Ойраттар және қалмақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы және құқықтық
болмысы жайлы замана тұрғысынан жаңаша көзқараспен зерттеулер: А.Амар
Монголын товч түүх (Монғолия қысқаша тарихы) (УБ., 1934), академик
Ш. Нацагдорж Халх түүх (Халха тарихы) (УБ., 1963), тарих ғылымдарының
докторы Д. Гонгор Ховдын хураангуй түүх (Ховдоның тарихи жинағы) (УБ.,
1964), Халх товчоон (Халха түйіні) 1,2 том (УБ., 1978), С. Пүрэвжав
Хотгойдын угсаа гарал ба түүхийн асуудалд, XVІ-ХІХ зуун (Хотгойт
этнографиялық зерттеу және XV-ХІХ ғасырлардағы тарихи мәселелері) (УБ.,
1970), Л. Жамцран Эсэн тайш хаан (УБ., 1990), А. Очир Монголын
Ойрадуудын түүхийн товч (Монғол Ойрадтардың тарихи түйіні) (УБ., 1992), Х.
Лагвасүрэн Торгуудын түүх (Торғауыт тарихы) 1 том (УБ., 1996), Ойрадын
угсаатны зүй (Ойраттар туралы этнографиялық зерттеулері) (УБ., 1996), Э.
Авирмэд, Д. Дашцэдэн, Г. Совд Монгол хууль (Монғол заңдары) (УБ., 1997),
Г. Баярхүү Монголын нэгдсэн төрийн болон дараа үеийн хууль цааз, заншлын
хэм хэмжээг харьцуулан судалсан нь (ХІІІ-XVІІІ зуун) (Монғол империясы және
кейінгі кезендегі заңдар мен әдет-ғұрып нормаларының салыстырмалы зерттеуі
(ХІІІ-XVІІІ ғасырлар)) (УБ., 1997), Б. Цэрэл Дөрвөн Ойрад ба Ойрадын
холбоонд багтах үндсэн ястануудын зарим асуудал (Төрт Ойрат одаққа кіретін
негізгі рулардың кейбір мәселелері) (УБ., 1997), Д. Дашбадрах Монгол-
Түвэдийн улс төр, шашны харилцааны түүх (Монғол-Тибет саяси және діни
қатынастар тарихы) (УБ., 1998), А .Очир, Т. Дисан Монгол улсын өөлдүүд
(Монғол мемлекетіндегі Өліттер) (УБ., 1999), А. Нямаа Увс аймгийн тайлбар
толь (Увс аймақтың түсіндірме сөздігі) (УБ., 1999), Н. Саруул
Цэвээнравдан хаан (УБ., 1999), Т. Бямбадорж Увс аймгийн түүх соелын
дурсгалууд (Увс аймағының мәдени тарихи ескерткіштері) (УБ., 1999), С.
Цолмон Галдан бошгот хаан (УБ., 1999), Ж. Өлзий Барга монголын түүх
(Барга монғол тарихы) (УБ., 1999), Г. Цэнд-Аюуш Өөлдүүдийн хоердахь
мынган жилд (Өліттер екі мың жылдықта) (УБ., 2000), Ц. Гантулга Алтайн
урианхайчууд (Алтай урианхайлары) (УБ., 2000), На. Сүхбаатар Баруун
хязгаарын нийгэм-улс төрийн хөгжлийн түүхэн тойм (Батыстағы монғолдардың
қоғамды-саяси дамуының тарихына шолу) (УБ., 2000), Монголын түүхийн тод
бичгийн сурвалжууд (Монғол тарихындағы анық жазу жәдігерлер) (УБ., 2006),
Баатар Увш туурвисан Дөрвөн Ойрадын түүх оршив (Баатар Убашидің жазған
Төрт Ойраттар тарихы) (УБ., 2006), О. Дагвадорж, Д. Довчинсүрэн Монгол
эзэнт гүрний Их Засгийн цааз буюу Чингис хааны зарлигийн хөх дэвтэр (ХІІІ
зуун) (Монғол империясының Қлы Яса заңы және Шыңғыс хан жарлықтарының көк
дәптері (ХІІІ ғасыр)) (УБ., 2006), Ч. Далай Ойрад монголын түүх (Ойрат
монғолдар тарихы) 1 том. (УБ., 2006), Б. Батбаяр Их Цааз-ын эх бичгийн
судалгаа (Ұлы Яса-ның түп нұсқасын зерттеуі) (УБ., 2008).
Мұнан басқа ресей патша үкіметі саяси-құқықтық кеңістігінде пайда
болған қалмақ хандығы және қоғамдық-әлеуметтік қатынастары және оның
реттелуі туралы еңбектері өте көп. Барлығы орыс тілінде жарияланып, отандық
ғылымда ғылыми айналымға енген. Бірақ зерттеушілердің сол қоғамдағы
идеологиясына, саяси ұстанымына байланысты әртүрлі контексте
интерпретацияланған.
Ресей Федерациясы Ғылым Академиясы, Мәскеу, Санкт-Петербург, Элиста,
Саратов, Омск, Иркутск кітапханалары қорында көптеген құнды қолжазба,
басылымдық жазба, ойрат қалмақ тарихына қатысты материалдар сақталып
зерттеушілерге құнды дерек болуда.
Сонымен бірге орыс ғалымдары қалмақ хандығын мемлекет ретінде танып,
оның құрылуын, дамуын қарастырмаса да 1603 жылдан бастап 1771 жылға дейінгі
патша империясы территориясындағы қоныс аударған қалмақтарға қатысты тарихи
деректерді сұрыптап, талдап жазылған. Ресейде қалмақтардың өмірі, тіршілігі
жайлы жүйелі зерттеу XVІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ол ресей
территориясына мекендеген қалмақтарды басқару мақсатымен олардың саяси
өмірін, дінін, мәдениетін және шаруашылық ерекшелігін анықтауына
бағытталғандығымен түсіндіріледі.
Деректерге сүйенсек, орыс патшасы І Петр 1700 жылы 18 маусымда жарлық
шығарып, қытай, монғол тілін үйрену мақсатында 2 ламаны Пекинге жібереді.
1716 жылы Пекинде орыс діни өкілдер орталығы ашылып, осы орталық арқылы
монғолтанушы көптеген ғалымдар дайындалған. 1724 жылы Орыс Ғылымтану
Академиясы құрылып, ғылыми зерттеу бағытын Сібір мен Монғолия өлкесіне
бағыттайды. Шамамен осыдан 200 жыл бұрын И. Иерег деген ғалым Петербургтағы
монғол және тибет тілінде жазылған қолжазбаларды теріп, есепке алу ісімен
айналысып 163 қолжазба жинақтады. Оның 140-на жуығы монғол тілінде. 1725
жылы Иркутск қаласының Вознесенск хийдінде монғол-орыс мектебі ашылып,
тілмаштар мен зерттеушілерді дайындаған. Солардың бірі ғалым А.В. Игумнов
(1761-1834) монғолдар жайлы соның ішінде ойраттар туралы өте көп қолжазба
жинаған. Мұнан басқа Г.Ф. Миллердің Сібір тарихы 2 томдық еңбегі басылған
(1 том М-Л., 1937, 2 том М-Л., 1941).
Сонымен қатар Санкт-Петербург хабаршысы газеті (Санкт- Петербургские
ведомости) 1728 жылы 2 шілдеде 53 нөмірінде қалмақтар туралы ең алғаш рет
қысқаша мәліметтер жазған. Бұл туралы Мәскеуде 1967 жылы басылып шыққан
Очерки истории калмыцкой АССР. До октябрьской период атты ұжымдық
еңбектің 3 бетінде жарық көрген. Кейін 1761 жылы Описание калмыцких
народов, а обосливо из них торгоутского и поступок их ханов и владельцев,
сочиненное статским советником Васильим Бакуниным, 1761 года деп аталатын
В.М. Бакунинның еңбегі бар. 1762 жылы П.И. Рычковтың Орынбор топографиясы
атты еңбегінің 1 бөлімі жазылды.
1768-1810 жылдар арасында И.И. Лепехинннің Дневные записки
путешествия доктора и академика наук адъюнкта Ивана Лепехина по разным
провинциям Российского государства 1768 и 1769 гг. (СПб., 1771);
С.Г. Гмелинің Путешествия по России для исследования трех царств
естества (ч. 2, - СПб., 1777); И.Г. Георгидің Описание всех обитающих в
Российском государстве народов (ч. ІҮ. - СПб., 1799); П.С. Палластың
Путешествие по разным провинциям Российской империи (ч. І. – СПб., 1809)
деректі еңбектері шықты.
Зерттеушілер ХІХ ғасырдың басынан ХХ ғасыр аралығындағы қайнар
көздерде Қалмақ хандығының тарихын баяндау барысында патша саясатын және
басқа да патша мүдделерін ақтайды, яғни ресми-қорғау бағытын ұстанған.
Мұндай жұмыстардың авторлары патша үкіметінің әкімшілік басқару аппаратында
жұмыс жасайтын немесе солардың тапсырмасымен ұлы державаның мүддесін
ұстанушылар: ІІМ журналында 1833 жылы 7 нөмірінде И.Я. Бичуриннің Иакинф
Исторические обозрение волжских калмыков, 1834 жылы Санкт-Петербургте
Исторические обозрение ойратов и калмыков с XVІ столетие до нашего
времени; В. Броневскийдің 1834 жылғы СПб-да Описание Донской земли,
нравов и обычаев ее жителей, части І-ІІІ, А. Поповтың 1839
жылы Халықты ағарту министрлігі журналындағы Краткая замечания о
приволжских калмыках. ч. ХХІІ, отд. 2, С.М. Соловьевтың 1861-1863 жылдары
Мәскеуде История России с древнейших времен, книги ҮІІ-ХІ, 1869 жылы
Астраханьда К.И. Костенковтың Статистические сведения о калмыках, кочующих
в Астраханской губернии., 1886 жылы Халықты ағарту министрлігі журналында
А.М. Позднеевтің Астраханские калмыки и их отношения к России до начала
нынешнего столетия. ч.244, 1915 жылы Казаньда Архимандрит Гурий (Степанов)
Очерки по истории распространения христианства среди монгольских племен,
т.1, чч.1-2 атты еңбектері. Аталған жұмыстар тақырыптарының тарлығымен,
нақты тәжірибелік мақсатымен, авторлық баяндауы деректік сипатталуымен,
қалмақ хандарының патша үкіметімен қарым-қатынасына, патша үкіметі
тарапынан жүргізіп жатқан іс шараларға басты назар аударатындығымен
сипатталады.
Жоғарыда аталған еңбектердің қатарына Н.И. Страхов Нынешнее состояние
калмыцкого народа... (СПб., 1810), Н. Нефьедов Подробные сведения о
волжских калмыках, собранные на месте (СПб., 1834), И.Бентковский Жилище
и пища калмыков Большедебетского улуса. – Сборник статистических сведений
о Ставропольской губернии (1868), И.Житецкий Очерки быта астраханских
калмыков (этнографические наблюдения 1883-1886 гг.) (1893), Астраханские
калмыки (наблюдения и заметки) (Астрахань, 1892) және т.б. кітаптарды
қосуға болады.
Құқық тарихшылары қалмақтардың әдет-ғұрып құқығына және жазбаша құқық
ескерткіштерге назар аударып қалмақ құқық жүйесін зерттеуге толыққанды
қайнар көздер болып табылатын біршама еңбектер жазған. Ф.И. Леонтович
1879 жылы Одессада Древний монгол-калмыцкий и ойратский устав взысканий
(цааджин бичик), К.Ф. Голстунский 1880 жылы Санкт-Петербургте Монголо-
ойратские законы 1640 г. Дополнительные указы Галдан-хунтайджия и законы,
составленные для волжских калмыков при калмыцком хане Дондук-Даши, 1904
жылы Я. Гурлянд 1904 жылы Казаньда Степное законодательство с древнейших
времен по 17-е стӨлітие, 1899 жылы Санкт-Петербургте Е.И. Якушкин Обычное
право русских инородцев. Материалы для библиографии обычного права, 1931
жылы Харбинда В.А. Рязановский Монгольское право
(преимущественноо обычное). Обычное право монгольских племен. Часть 3.
Обычное право калмыков, 2002 жылы Санкт-Петербургте А.Д. Насилов
Восемнадцать степных законов. Памятник монгольского права XVІ-XVІІ вв.
атты жұмыстары басылып шыққан.
Кеңес өкіметі кезінде қалмақ этносы жайлы этнографиялық сипатта қалмақ
қоғамының әлеуметтік-қоғамдық, саяси құрылымына және құқықтық
ерекшеліктеріне арналған еңбектер мен зерттеулер көп жазылды. Атап айтар
болсақ: Н.Н. Пальмовтың (Очерки истории калмыцкого народа за время его
пребывания в пределах России (Астрахань, 1922); Этюды по истории
приволжских калмыков ч. – ІҮ, Ү.(Астрахань, 1926-1932); Калмыки и донские
казаки в XVІ- XVІІІ вв. Неоп. рук. ЦГА Калмыкой АССР. Ф.Р 145, оп.1,
ед.хр.246.), П.С. Преображенскаяның (Калмыки в І половине XVІІ века.
Принятие калмыками (торгоутами и дербетами) русского подданства.
Кандидаттық диссертация (1963.), И.Я. Златкиннің (История Джунгарского
ханства (М., 1964), Т.И. Беликовтың (Калмыки в борьбе за независимость
нашей Родины (Элиста, 1965), В.Ш. Бембеевтің (О родоплеменных делениях и
особенностях улусо-аймачной административной системы калмыков (XVІ-ХІХ вв.,
Проблемы этногенеза калмыков (Элиста, КНИИИФЭ, 1984), Расселение и
общественный строй калмыков с конца XVІ-60-е гг. XVІІ века. Кандидаттық
диссертация (Элиста –М., 1980) және т.б. еңбектерінен байқауға болады.
Ресей мемлекеті құрамында құрылған Қалмақ хандығы тарихын кеңінен жан-жақты
қарастырған еңбек ұжымдық авторлықпен жазылған Очерки истории Калмыцкой
АССР. Дооктябрьской период монографиясы еді. Аталмыш монографияның ІҮ
(авторлары – Н.В. Устюгов, М.Л. Кичиков, Т.И. Беликов) және Ү тарауы
(авторлары – М.Я. Попов, Н.В. Устюгов) бұл мәселеге арналған. Кейін келе,
У.Э. Эрдниев (Калмыки. Историко-этнографические очерки КНИИЯЛИ (Элиста,
1970), А.И. Чернышев (Общественное и государственное развитие ойратов в
XVІІІ в. (М., 1990.), Шовунов К.П. (Калмыки в системе военной организации
России (XVІІІ век). Кандидаттық диссертация (Ростов-на-Дону, 1980),
Калмыки в составе Российского казачества (второй половине XVІІІ- ХІХ
вв.). Докторлық диссертация (Ростов-на-Дону, 1994), Е.И.
Кычанов (Повествование об ойратском Галдане Бошогту-хане (2-е изд., испр. и
доп. -Элиста, 1999), Команджаев А.Н. (Хозяйство и социальное отношения в
Калмыкии в конце ХІХ - начале ХХ века. Докторлық диссертация (Ростов-на-
Дону, 2000), Г.О. Авляев (Происхождение калмыцкого народа. – 2-е изд.,
перераб. и исправл. – Элиста: Калм. Кн. Изд-во, 2002), К.Н. Максимов
(Калмыкия в национальной политике, система власти и управления России (XVІІ
в. – ХХ в.) (М., 2002), М.М. Батмаев (Социально-политической строй и
хозяйство калмыков в XVІІ – XVІІІ вв.: Монография (Элиста, 2002),
А.А. Курапов (Буддизм и власть в Калмыцком ханстве XVІІ-XVІІІ
вв.(Астрахань - Элиста, 2007) сияқты ғалымдардың арнайы еңбектері жарық
көрді.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Объектісі Қалмақ
хандығының мемлекеттік құрылысы мен құқықтық жүйесін қалыптастыратын
қоғамдық қатынастар.
Ресей патшалық мемлекеттік-құқықтық кеңістікте 1664–1771 жылдар
аралығындағы Қалмақ хандығы мен қалмақ құқығының пайда болуы және қалмақ
қоғамының мемлекеттік-құқықтық даму үрдісі пәні болып табылады. Жұмыстың
мақсаты мен міндеттері зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік
өзектілігіне негізделеді. 1664–1771 жылдар аралығындағы Ресей саяси-
құқықтық кеңістігінде құрылған монғол дәстүрлі қалмақ мемлекетінің
құрылуының саяси-құқықтық алғышарттары, құрылуы, танылуы, мемлекеттік саяси
басқару ерекшеліктері, қалмақ қоғамының құқықтық реттелу жүйесін зерттеу
басты мақсаты болып табылады. Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
анықталды:
▪ Көшпелі халықтардың мемлекеттілігі мен құқықтық жүйелерінің тарихын
зерттеудің кейбір теориялық мәселелерін қарастыру;
▪ Көшпелі қоғам және көшпелі мемлекеттің пайда болуы және қалыптасуы
туралы концепцияларын талдай келе монғол көшпелілерінің мемлекет құру
дәстүріне сипаттама беру;
▪ Қалмақ хандығы құрылуының саяси-құқықтық алғышарттарын қарастыра
отырып, Қалмақ хандығының ресей саяси-құқықтық кеңістігінде пайда
болуы, құрылуы, жариялануы, танылуын тарихи кезеңдер арқылы нақты
баяндау;
▪ Қалмақ хандығының мемлекеттік құрылысы оның ұйымдастырылуының
ерекшеліктерін қарастыру, қалмақ мемлекетінің саяси құрылыстарына жеке-
жеке тоқталып, ғылыми негізде сипаттама беру;
▪ Қалмақ құқық жүйесі құрылымы және ерекшеліктерін орта ғасырлық
монғол дәстүрі контексіндегі қалмақ құқығының ескерткіштері арқылы
талдау;
▪ Қалмақ құқық жүйесіне тибет құқығының ықпалын қарастыру, қалмақ
құқығының пайда болуы, әрекет ету, функциялануы ерекшеліктерін талдай
келе, монғол дәстүрлі құқық жүйесіндегі қалмақ құқығының жалпы мәні
және мазмұнының теориялық негізін анықтау;
▪ Қалмақ хандығының құқық жүйесінің басты құқық салалары мен
институттарын қарастыру арқылы зерделеу.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін жалпы ғылыми және жеке
ғылыми әдістер құрайды. Қалмақ хандығының мемлекеттік-құқықтық дамуын
қарастыруда диалектикалық әдіс басым қолданылды.
Жалпы ғылыми әдістердің ішінен логикалық, тарихи, жүйелік, әлеуметтік
және басқа да көзқарастар Қалмақ мемлекеттік-құқықтық болмысының нақты
тарихи оқиғаларын, құқықтық құбылыстарын қарастырғанда заңды деректерді
мемлекеттік-құқықтық үрдіспен біріктіріп, даму кезеңіне сәйкес жеке
қарастыру барысында пайдаланылды. Зерттеудің бұл әдістері жеке деректерді
зерттеуде тарихи оқиғалардың тізбегінде қайталанатын және қайталанбайтын
элементтерді саралау арқылы зерттеліп отырған объектінің даму заңдылығын
ашуға мүмкіндік тудырды.
Индуктивті және дедуктивті әдістері Қалмақ хандығының құрылу
себептерін, алғы шарттарын, қоғамдық-әлеуметтік жағдайын, саяси-құқықтық
кеңістікте жариялануын, саяси құрылысын, мемлекеттік құқық жүйесін
анықтауда қолданылған. Зерттеліп отырған проблеманың басты және жүйе
құрастырушы аспектілерін қарастыруда талдау және сомдау әдістері
қолданылды. Ресей саяси-құқықтық кеңістігіндегі Қалмақ хандығының саяси
құрылысы және қоғамдық қатынасты реттеген құқық жүйесі жүйелік талданды.
Зерттеуде арнайы зерттеу әдістерінің кешені қолданылған, соның ішінде
салыстырмалы-құқықтық, логикалық-юридикалық әдістеріде бар. Зерттеп жатқан
кезеңдегі мемлекеттік-құқықтық кеңістіктегі саяси құрылымдық элементтерді,
құқық жүйесін өзара салыстырып ұқсас тұстарын анықтау, тарихи даму
үрдістерін теңестірмелі әдіспен зерттеу жүргізу, мәндік мазмұндық
ерекшелігін ашу үшін салыстырмалы-құқықтық әдісі қолданылды. Қалмақ
хандығының саяси құрылысына кіретін элементтердің өзара байланысын,
әрекеттесуін қарастыруда және қалмақ құқығының юридикалық табиғатын ашып,
жалпыға ортақ қорытынды жасау кезінде логикалық-юридикалық әдіс көмегін
тигізді. Осылай XVІІ-XVІІІ ғасырдағы көшпелі қалмақ қоғамындағы заңды
құбылыстардың санды деректеріне, фактілеріне сүйене отырып, статистикалық
әдіспен көшпелі мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың көлемдік көрсеткіштерін
анықтауға ұмтылдық. Зерттеу барысында белгілі нәтижеге қол жеткізілді.
Диссертацияның теориялық негізіне мемлекет және құқық теориясы мен
тарихын зерттеу барысында танымал, отандас қазақстандық ғалымдар
Е.М. Абайдельдиновтің, Т.А. Ағдарбековтың, Н.С. Ахметованың,
З.К. Аюпованың, М.Т. Баймахановтың, Ж.Д. Бусурмановтың,
С.О. Дәулетованың, Н.О. Дулатбековтың, Л.В.
Дюковтың, К.А. Жиренчиннің, С.З. Зимановтың, З.Ж. Кенжалиевтің, М.А. Кул-
Мухаммедтің, Т.М.Культелеевтің, М.Х. Матаеваның, С.Өзбекұлының, Н.
Өсеровтың, Г.С.Сапарғалиевтің, С.С. Сартаевтың, Ш.В. Тлепинаның, С.Ф.
Ударцевтің, С.Л. Фукстің, С.В. Юшковтың және
т.б. еңбектері пайдаланылды.
Сонымен қатар Ресей тарих ғылымының көрнекті өкілдері – Н. Авляевтің,
Б. Бембеевтің, Б.Я. Владимирцовтің, М.И. Гольманның, К.Ф. Голстунскийдің,
И.Я. Гурляндының, Л.И. Думанның, С.Д. Дылыковтың, И.Я. Златкиннің,
Н.Н. Крадиннің, В.Л. Котвичтің, Е.И. Кычановтың, Ф.И. Леонтовичтің,
П.С. Палластың, В.А. Рязановскийдің, В. Санчировтың, К.П. Шовкуновтың,
А.М. Хазановтың, У.Э. Эрдниевтің, монғол ғалымдардың арасынан академик Б.
Батбаярдың (Баабар), Ш. Бираның, Ж. Бямбадоржының, Д. Гонгорын, Ч.
Далайдың, Н. Жанцанның, Н. Ишжамцының, Ш. Нацагдоржының, А.
Очирдың, На. Сүхбаатардың, Г. Шаравтың, Ч. Чимэдтің және қытай ғалымдарының
ішінен Хе Цютао, Ду Жункуньнің, Бай Цуциньнің еңбектері жұмыстың теориялық
негізін қалады.
Жалпы диссертациялық зерттеу мемлекет және құқық теориясы мен тарихы
ғылымының, тарихи деректердің ғылыми дәйектілігімен объективтілігіне
негізделген.
Зерттеудің қайнар көздерінің негізгі базасы. Қалмақ хандығының саяси
құрылысын, құқық жүйесін зерттеуде түрлі қайнар көздер базасы, соның ішінде
мұрағаттық материалдар көп қолданылып сараланды. Көбі Ресей Федерациясының
ежелгі актілер мемлекеттік мұрағатында (РФ ЕАММ), Ресей империясының сыртқы
саясат мұрағаты (РИССМ), Қалмақ Республикасының Ұлттық мұрағатындағы (ҚР
ҰМ) іс өндірісі қорындағы құжаттар. XVІІ ғасырдағы қалмақтар туралы
құжаттарының негізгі бөлігі РФ ЕАММ Қалмақ істері деп аталатын 119
қорында сақталған. Сонымен қоса осы мұрағатта Казань губерния
канцелериясы және Ішкі басқарма деп аталатын 407, 16 қорлар бар. 119
қордағы материалдар ҚР Ұлттық мұрағатында қайталанады. Себебі жергілікті
жерлер құжаттың бір данасын орталыққа жіберсе екіншісін жергілікті жерде
сақтап отырған. Сонымен қатар Состоящий при калмыцких делах при
астраханском губернаторе аталатын ҚР ҰМ-ның 36 қорында 1713 жылдан бастап
тақырыпқа қатысты біршама материалдар бар. Осыларға қосымша ретінде
37.57.2.47. нөмірімен сақталған Мф.К-18084 қорындағы Русские архивные
документы по сношениям с ойратами XVІІ-XVІІІ вв. І-ІІІ. жинақтар бар.
Құжаттар құрастырылған жылы бойынша нумерацияланған. Жылдың басынан
нумерация жаңарып отырғанымен істің атауы осы істегі барлық материалдардың
мазмұнын қамтымайды.
Жалпы мұрағаттарда негізінен түпнұсқа, көшірмесі және алдыңғы дайындық
қолжазба сақталған. Хандар мен ноендардың жазған хаттары және басқа да
құжаттар қалмақ тілінде болса, орыс тіліндегі аудармасы бірге сақталған.
Мұрағаттағы құжаттар хронологиялық кезектілігімен сақталынғанымен
тақырыптық мазмұны қарастырылмаған. Сонымен қоса мұрағаттағы құжаттардың
көбі серттік шарттар, патша үкіметі тарапынан шығарған жарлықтар,
бұйрықтар, қалмақ хандарына, наместниктерге, кейбір ноендарға жіберген
хаттар, грамоталар, канцелярлық хаттар, губернаторлар және басқа да патша
шенеуніктердің қалмақтар туралы жеткізген мағлұматтары, есептері, соттық-
тергеу құжаттары және т.б. құжаттар.
Сонымен қоса, Қазақстанның ұлттық ғылыми кітапханасы, әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ кітапханасы, академик Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ
кітапханасы, Монғолия Республикасының Ұлттық кітапханасы, Ресей Федерациясы
Бұхаралық кітапханасы, Ресей Федерациясының Ғылыми Академиясы кітапханасы,
Салтыков-Щедрин атындағы Санкт-Петербург мемлекеттік кітапханасы, Санкт-
Петербургтың Ғылыми Академиясының Шығыстану институтының кітапханасы, Санкт-
Петербург Мемлекеттік университетінің Шығыс факультетінің кітапханасы,
Қалмақ Республикасының мемлекеттік кітапханасы, Қалмақ Республикасының
мемлекеттік университетінің кітапханасы, Қалмақ Ресей Федерациясы ІІМ
Саратов Академиясы кітапханасы, Ресей Федерациясы Саратов Заң Академиясы
кітапханасы қорларындағы қайнар көздер зерделеніп сараланды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен, тарихи
жаңашылдығымен және тақырыпқа арналған кешендік зерттеудің жоқтығымен
анықталады.
Ғылыми жаңалығы мынада:
- ғылыми айналымға енгізілген көшпелі қоғамдағы көшпелі мемлекеттіліктің
пайда болуы және қалыптасуы туралы ғылыми пікірлерді жан-жақты
қарастырып, көшпелі қоғамдағы ерте мемлекеттілік пен көсемділіктің
даму ерекшеліктері айқындалды;
- көшпелі қоғамдағы мемлекеттік белгілердің қалыптасу жолдары сараланып,
монғол көшпелілерінің мемлекет құру дәстүрі сипатталады;
- көшпелі монғол дәстүрлі мемлекеттердің құқықтық жүйесінің қалыптасу
және даму ерекшеліктері кешендік деңгейде зерттелді;
- Ресей саяси-құқықтық кеңістіктігінде монғол дәстүрлі Қалмақ хандығы
құрылуына ықпал еткен саяси-құқықтық алғышарттары және оның
қалыптасуының негізгі кезеңдері анықталып, Қалмақ хандығының
танылуының және жариялануының құқықтық негіздері айқындалды;
- Қалмақ ноендарымен патша үкіметі арасында бекітілген серттік
шарттардың құқықтық табиғаты ғылыми негізде жан-жақты сараланды.
- Ресей мемлекеттік-құқықтық кеңістігіндегі Қалмақ хандығының ішкі саяси
құрылымы анықталып, көшпелі қалмақтарды басқарудағы биліктің
ұйымдастырылу ерекшеліктері талданды;
- Монғол дәстүрлі құқық жүйесіндегі қалмақ құқығының мәні, мазмұны жан-
жақты қарастырылып, қалмақ құқығына деген тибет құқығының ықпалы
ғылыми айналымда алғаш рет ой елегінен өткізілді;
- Қарастырып отырған кезеңдегі көшпелі қалмақ құқығының қолданыста
болған әдет-ғұрып нормаларын, құқық институттарын, ірі құқық салаларын
бөліп қарастыру арқылы көшпелілердің рухани өмір ерекшеліктерін,
қалмақ көшпелі қоғамдағы өмірдің құндылығы туралы жетістіктері мен
биік мұраттары туралы қалыптасқан ой-пікірлері сарапқа салынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Ізденіс зерттеу барысында
автор мемлекеттік-құқықтық ғылымында алғаш рет төмендегідей мәселелерді
көтеріп, талдап-саралап оларды қорғауға ұсынылатын тұжырымдар ретінде беріп
отыр:
1. Диссертацияда көшпелі мемлекетілік ұғымының шартты анықтамасы
беріледі: Көшпелі мемлекеттілік дегеніміз көшпелі этностардың
мекендеген тарихи территориялық кеңістігінде ұзақ уақытқа созылған
қоғамдық даму үрдісі нәтижесінде саяси негізінде ұйымдасқан биліктің
мирасқорлыққа негізделген нысандары мен типтерінің пайда болуы және
дамуы. Көшпелі мемлекеттердің пайда болуы туралы ғылымда қалыптасқан
тұжырымдарды көшпелі мемлекеттің пайда болғанын терістейтін, яғни
көшпелі мемлекет теориясын мойындамайтындар (И. Кант, Ф. Гегель, Н.Н.
Крадин, А.М. Хазанов, Ю.В. Павленко, Г.Е. Марков және т.б.) және
көшпелі мемлекеттің бар екендігін мойындағандар, яғни көшпелі мемлекет
туралы теорияларды танығандар (О.Шпенглер, Л.Н. Гумилев, Б.Я.
Владимирцев, В.В. Бартольд, С. Васильев, Л.П. Лашук, А.И. Першиц, С.Л.
Фукс, С.З. Зиманов және т.б.) деп екіге бөлдік.
2. Көшпелі қоғамдардағы саяси биліктің ұйымдасуы ерте мемлекеттілік және
көшпелі көсемділік нысаны арқылы қалыптасқан. Ежелгі және ортағасырда
орталық Азияда пайда болып, дамыған көшпелі қоғамдардың саяси
ұйымдасуына тән белгілер: 1) әлеуметтік ұйымның көпсатылы иерархиялық
сипаты; 2) оның жоғарғы деңгейлеріндегі әлеуметтік ұйымының триадалық
(сирек жағдайларда - дуальді) қағидасы; 3) ондық қағида бойынша
қоғамдық ұйымның әскери-иерархиялық сипаты. Аталған ерекшеліктер
көшпелі қоғамда саяси биліктің көсемділік нысаны орнығуының алғышартын
қалыптастырады. Демек көсемділік билік (әскери демократия) қоғамның
ұйымдастырылуының иерархиялық қағидасы. Көшпелі көсемділік нысанындағы
қоғамның әлеуметтік топтары басқарушыларға және басқарылатындарға
деп иерархиялық түрде бөлінеді. Көшпелі көсемділік мұрагерлік
әлеуметтік жіктелуге, мұрагерлік теңсіздікке негізделген көсемнің
билігі заңдастырылмаған белгілі деңгейде орталықтан басқарылатын билік
нысаны.
3. Көшпелі мемлекеттің пайда болу жолдары және даму ерекшеліктері
саралана отырып, көшпелі қоғамдағы мемлекеттің белгілері анықталды: 1)
динамикалық өзгермелі сипаттағы территориясы (көшпелілердің көш-қон
маршруттары, қыстақтары, жайлымдары және т.б. ру қоныстары); 2) өзін-
өзі басқару елгезек билік органдарының болуы (түмендік, мыңдық,
жүздік, ондық қол басшылары, ақсақалдар кеңесі, ру жиналыстары, халық
құрылтайы және т.б.); 3) әскери жасақ ұйымдары; 4) жаугершілік және
қорғаныс қажеттілікті қамтамасыз етуге арналған алым-салық жүйесі; 5)
әдет-ғұрып құқық жүйесі.
4. Монғол дәстүрлі көшпелі мемлекетінің тұғыры ондық жүйе негізінде
құрылған, басқаруға оқшауланған, әскериленген, әлеуметтік ұлыстық
жүйелі көшпелі қоғамы. Жалпы ХІІ ғасырда Джамуха басқарған
демократиялық бағыттағы саяси қозғалыс пен Тэмуджин басқарған
ақсүйектер партиясының арасындағы талас-тартыстың нәтижесінде,
көшпелі монғол ұлыстарын біріктіру мақсатында, қағандық вассалитетті,
көшпелі ұлыстар одағы нысанында монғол дәстүрлі көшпелі мемлекеті
құрылды. Монғол дәстүрлі көшпелі мемлекетіндегі ерекшеліктердің бірі
жазбаша нысандағы әдет-ғұрып заңдарының кодификацияланып, көшпелі
қоғамды реттеуі.
5. Көшпелі мемлекеттер мен көшпелі құқық бір-біріне сәйкес келетін жүйе
ретінде өмір сүрді. Көшпелі мемлекеттердің құқық жүйесінің ерекшелігі
оның біртұтас жүйелі-институционалды құрылым болуында. Кез келген
көшпелі қоғам әдет-ғұрып құқық нормаларымен реттелген. Көшпелі құқық
жүйесінің нормалары далалық еркіндік, табиғи әділеттілік
қағидаларын жетекшілікке ұстанған. Себебі көшпелі дала өркениетіне
негізделген құқық жүйесі кең далада еркін өмір сүрген халықтың
санасынан туындаған шынайы жүріс-тұрыс ережелерін бекітетін құқық
нормалары мен көшпелі қоғамдық қатынастарды реттеуге арналған құқық
институттарынан (қылмыс пен жаза институттары, неке және отбасы
институттары, мұрагерлік, жер қатынастарын құқықтық реттеу және т.б.)
тұрады.
6. Қалмақ хандығы құрылуының саяси құқықтық алғышарттары тарихи
кезектілігімен негізделіп және деректік материалдарымен дәйектеліп
баяндалады. Қалмақ хандығының Ресей саяси құқықтық кеңістігінде қоныс
тебуінің құқықтық негіздері қалмақ ноендары мен патша үкіметі арасында
бекітілген серттік-шарттар, патша грамоталары болып табылады. Ресей
саяси-құқықтық кеңістігінде құрылған Қалмақ хандығының пайда болуы,
құрылуының саяси аспектілерін, мемлекет ретінде жариялануын, танылуын
айғақтайтын құқықтық құжат серттік-шарттар. Шерть– араб-түркі тілінде
sart – келісім және шарттық жағдай деген мағынаны білдіреді. Серттік-
шарт –патша үкіметі қол астына кіргенін, оның үкіметіне ясак (салық)
төлейтіндігіне келісім беретін, белгілі құқықтар мен міндеттер көлемін
заңдастырған, куәгерлердің қатысуымен міндеттерді орындауына серттік
берген, орындалуы аманат арқылы қамтамасыз етілген шарттың бір түрі.
1655, 1657 және 1661 жылғы серттік-шарттар Ресей империясының
заңдарының толық жинағына кіру арқылы қалмақтардың Ресей бодандығына
енгенін және этникалық территориясына ие болғанын дәлелдейтін құқықтық
базаны қалыптастырды.
7. Қалмақ хандығының пайда болуын, қалыптасуын, дамуын келесі кезеңдерге
бөлеміз: І. Ресей территориясында мемлекет қалыптастырушы ойрат
(қалмақ) этностарының қоныс аудару, орнығу кезеңі (1606-1637 ж.ж.) ІІ.
Мемлекетке дейінгі қалмақ қоғамының қалыптасу кезеңі (1638-1663 ж.ж.):
ІІІ. Қалмақ хандығының пайда болуы және қалыптасуы (1664-1670 ж.ж.);
ҮІ. Қалмақ хандығының толық қалыптасқан, гүлденген кезеңі (1671-1760
ж.ж.); Ү. Қалмақ хандығының ыдырау кезеңі (1761-1771 ж.ж.)
8. Қалмақ хандығын Аюка ханның (1671-1722 ж.ж.) басқару кезінде билікті
орталықтандыруы және жеке дара басқару қағидаларына негізделген
басқару жүйесі қалыптасады. Оның дәлелі Ресей патша үкіметімен қалмақ
хандығы арасында жасалған серттік-шарттарда Аюка хан дербес елбасшысы
ретінде, халық кепілі ретінде алғаш рет қол қою дәстүрінің негізін
қалағандығы, қалмақ мемлекетінің құқық субъектісі ретінде Ресей
кеңістігінде мойындалғандығымен түсіндіріледі. Аюка хан жоғары заң
шығарушы, әскери және сот өкілеттілігіне ие бола отырып, хандықтың
ішкі өміріне және басқаруына қатысты мәселені жеке дара шешті. Яғни
осы кезеңде хандық билік күшейгенін және басқарудың
орталықтандырылғандығы, хан әкімшілік қызметі құрылымы және штатының
күрделенгендігі жайлы, хан сарайы төңірегіндегі қызмет пен мемлекеттік
функциялардың шекарасы туралы ғылыми айналымдағы деректерге негізделе
отырып, саяси-құқықтық талдау жасалынады.
9. Қалмақ қоғамының саяси құрылыс элементтерінің қалыптасу және даму
тарихын эволюциялық тұрғысынан қарастыра отырып, әлеуметтік тұрғыдан
ашу арқылы, институциональдық аспектілерін және функциональдық
қызметтері табиғаты жан-жақты сипатталады. Монғол мемлекет басқару
дәстүрінде кездесетін, қоғамды басқару демократиялық элементінің бірі
ру мәжілісі эе. Эе – мәжілісінде ру қауіпсіздігі, ру аралық ұрыс-
тартыс, қанды кек алу мәселесі, ру ішінде туындаған қылмыстық істерді
бітімге келтіру және т.б. мәселелерді талқылайды, тек қана қандас
туыстар, ру адамдары ғана қатысады, шешім қабылдайды, шешім қайта
қаралмаған. Эе мүшелері оның шешімін жария етсе, мүшеліктен шығатын
болған екен. Эе мәжілісі кейін келе рулық жиналыс емес бірнеше ірі
ноендардың құпия жиынына айналады. Ру эе мәжілісі тайпа аралық, ұлыс
аралық ұлы құрылтайға ауысты. Ойрат төрттік одағының бас құрылтайы –
ойрат-қалмақтардың ең жоғары өкілетті органы чулган болып табылады.
XVІІ ғасырдың ортасынан бастап өте тиянақты, тәртіптік тұрғысынан
қатаң режимді органға айналады. Сонымен Ойрат одағының құрылған
себептері мен одақтың ойрат әлеміндегі мәртебесі жаңа тұрғыдан ғылыми
бағаланып, одақтың басқару органдарының, соның ішінде одақты
басқаратын хан мен өкілетті органы чулганның құзыреті мен
өкілеттіктері анықталды. Мемлекеттік-құқықтық кеңістіктегі маңызды
мәселелердің барлығы чулган шешімімен реттелген. Ойрат чулганы Ұлы
Шыңғыс құрылтайына ұқсас тәртіппен жүргізілген. Ойрат чулганын
өткізетін сәтті күнді, қолайлы сағатын Далай ламадан да сұрап қояды.
Чулган ең жоғары өкілетті орган болғандықтан, оның басқарушы ханын
төрт ойраттың ең беделді ноендардың арасынан кезектеп сайлау саясатын
ұстанған. Чулганның құқықтық мәртебесінің жоғары екендігін және барлық
одақтас ұлыстар үшін чулганға күш бермек мақсатымен төрт ойрат одағы
чулганының ән ұраны болған. Чулганда ғана ханды сайлау, таққа
отырғызу, тақтан тайдыру, тақтың орнын басу сияқты мәселелері
қарастырылған.
10. Қалмақ қоғамындағы саяси-құқықтық билік жүйесіндегі хан билігінің
нақты мәні діни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ батырлары
Қазақ қоғамындағы батырлар мен билердің рөлі
Түркістан қаласының қазақ хандығы тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету
Абылай ханның саясаттағы орны
БӨКЕЙ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
Жоңғар хандығының құрылуы
«Қазақстанның жаңа заман тарихы» пәнінен
АЗАМАТТЫҚ БАҒЫТТАҒЫ ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
Ж.Қ.Қасымбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
Пәндер