Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1.1 Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні
1.2 Мемлекет пен құқық теориясы, Құқық философиясы, құқық социологиясы
1.3 Құқық социологиясының әдістемесі
2. Шет ел құқық социологиясының негізгі белгілері
2.1 Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
2.2 Құқық социологиясының европалық мектебі
2.3 Құқық социологиясының американдық мектебі
3. Заңдық социология
3.1 Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі
3.2 Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік факторы
3.3 Заң шығармашылықты әлеуметтік қамтамасыз ету
4. Құқықтың әлеуметтік функциясы
4.1 Құқық функциясының түсінігі
4.2 Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік көзқарасы
4.3 Құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі
«Құқық социологиясы» пәні бойынша өзін.өзі тексеру сұрақтары
Реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар
Бақылау сұрақтары
Тест тапсырмалары
Глоссарий
1.1 Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні
1.2 Мемлекет пен құқық теориясы, Құқық философиясы, құқық социологиясы
1.3 Құқық социологиясының әдістемесі
2. Шет ел құқық социологиясының негізгі белгілері
2.1 Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
2.2 Құқық социологиясының европалық мектебі
2.3 Құқық социологиясының американдық мектебі
3. Заңдық социология
3.1 Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі
3.2 Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік факторы
3.3 Заң шығармашылықты әлеуметтік қамтамасыз ету
4. Құқықтың әлеуметтік функциясы
4.1 Құқық функциясының түсінігі
4.2 Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік көзқарасы
4.3 Құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі
«Құқық социологиясы» пәні бойынша өзін.өзі тексеру сұрақтары
Реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар
Бақылау сұрақтары
Тест тапсырмалары
Глоссарий
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының пәнін құрайды.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының пәнін құрайды.
1. ҚР Конституциясы Алматы 30 тамыз 1998 ж.
2. Алексеев С.С. Теория права. Учебник для вузов. М: БЕК 1994ж.
3. В.Н. Кудрявцев, В.П. Казимирчук. Современная социлогия права: Учебник для вузов. М: Юрист, 1995. 297 с
4. Курганов С.И., Кравченко А.И. Социология дляюристов. М: Закон и право, ЮНИТИ, 19997
5. Современная западная социология: Словарь. М: Политиздат. 1990.
6. Штомпка П. Социология социальных изменений //Пер. С англ. Под ред В.А. Ядова М.: Аспект Пресс,1996
7. Булатова А. Н., Исмагамбетова З. Н. Курс лекций по социологии (часть 1) Алматы, Гылым, 1998 г. С. 3-13
8. Волков Ю. Г., Мостовая И. В. Социология. М., 1998 г
9. Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследований. М. Мысль, 1969
10. Казаринова Н. В., Филатова О. Г., Хренов А. Е. Социология. Учебник для вузов. М., 1999 г
11. Кравченко А.И. Социология.-Екб.,1998
12. Маркович Д. Общая социология. - Ростов на Дону,1993
13. Накипбеков Т. Н. Основы общей социологии. – Алматы,1996
14. Основы социологии: курс лекций. - (в 2-х томах) под ред. Эфендиева А.Г.- М., 1994
15. Рабочая книга социолога. М.: Наука, 1989 г.
16. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология: курс лекций.- М.: Владос,1995
17. Смелзер Н. Социология.- М., 1994
18. Социология: основы общей теории.- М., Аспект-пресс, 1996
19. Социология под ред. проф. В. Н. Лавриненко. М., 2000 г.
20. Тощенко Н.Т. Социология-М. , 1994
21. Краткий словарь по социологии. – М., 1999
22. Как провести социологическое исследование (под ред. М.К.Горшкова). – М., 1990 г.
23. Фролов С. С. Социология. М., 1998 г
24. Ядов В.А. Социологические исследования: методология, программа, методы. – М., 1987 г.
25. Методы сбора информации в социологическом исследовании (в 2-х томах). – М., 1990 г.
26. Социология (жауапты ред. Е.Нысанбаев). – Алматы: 2002 ж
27. Аяған, Тежин Социология негіздері. – Алматы:
28. Воробьев Г.Г. Молодежь в информационном обществе. – М., 1990 г.
29. Нечаев В.Я. Социология образования. – М., 1992 г.
30. Штомпка П. Социология социальных изменений. – М., 1996
Қосымша әдебиеттер
1. Аженов М. Социальные противоречивые в переходном обществе.// Мысль, 1999, №4
2. Жумаканова К. Социальная структура население Казахстан в условиях реформ.// Мысль, 1998, №10, с.24-27
3. Исиналиева М. Социокультурная динамика в Казахстане // Мысль, 1998: № 9-10 с, 79-81
4. Есенгалиева А.К. Культурно-психологический фактор адаптации этнических групп к условиям рынка: некоторые результаты исследования// Саясат, 2000, № 2-3, с 22-28
5. Кулекеева Ж. Казахстан в зеркале стаистики // Мысль, 1998, № 10, с 49-54
6. Нысанбаева А.М. Влияние процесса политических трансформации на социальное поведение и самосознание женщин // Саясат, 2000, № 1, с47-51
7. Игоманов А.Ж. Социокультурное самочувствие казахстанского общества и его отражение в сознании современной молодёжи // Саясат, 1997, №4, с. 64-71
8. Царева Т.А Правовая социализация молодежи в рамках молодёжной политики РК // Саясат, 2000, №2-№, с. 103-106
9. С.Коновалова, М.Топаева. Социальное государство в контексте новой прадигмы развития // Мысль, 1999, №6, с. 13-15
10. Ян Шапп. О свободе, морали и праве// Государство и право, 2002, №5, с. 85-92
11. В.Е. Чиркин. Общечеловеческие ценности и современное государство// Государство и право, 2002, №2, с.5-13
12. В.К Самигулин. Право и неправо.// Государство и право, 2002, №3, с5-8
13. Н.Еримбетов. Культурная политика в условиях социальной трансформации // Мысль,2001, №11, с. 50-56
14. Е.С. Макаревский. О роли органов правовой статистики и информации в борьбе с преступностью и коррупцией// Закон и время, 2001, №5, с. 51-54
15. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое явление // Мысль, 2001, №10, с. 43-47
16. Д.Жазыбаева. Конституция о правовой культуре межэтнического общения //Фемида, 2001, №9, с. 15-20
17. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К. Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане// Саясат, 2000, №1, с. 29-33
18. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы формирования и функционирования представительной демократии// Саясат, 2000, №6-7, с. 75-77
19. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и функционирования представительной демократии// Саясат, 2000, №6-7, с75-77
20. Сарсекеев М.М. Институциональные формы конфликтогенности в постсоветском Казахстане// Саясат, 2000, №8-9, с.37-41
21. М. Сарсекеев. Структурно- функциональная конфликтогенность на постсоветском пространстве// Мысль, 2000, №10, с 2-12
22. Б.Шахалган . О правовом нигилизме// Фемида, 2000, №5-6, с. 78-79
23. Антонов А. И., Медведков В. Н. Социология семьи. Учеб. пособие для вузов. М., 1996 г.
24. Арон Р. Поколение на стыке веков: Дюркгейм, Парето, Вебер. // Полис .- 1993, №2
25. Вебер М. Избранные произведения. М., 1994 г.
26. Гидденс Э. Стратификация и классовая структура. // Социс.- 1992,№9-10
27. Гурко Т. А. Трансформация института современной семьи // Социологические исследования. 1995, № 10
28. Дюркгейм Э. О раз¬делении общественного труда. Метод социологии.-М.: 1990
29. Ерасов Б. С. Социальная культурология. М., 1996 г.
30. Ионин Л. Г. Социология культуры. М., 1996 г.
31. Мертон Р. Социальная структура и аномия. //Социс.-1992, №2-4
32. Миллс Ч. Социологическое воображение // Социологическое исследование. 1994, № 1.
33. Осипова О.С. Девиантное поведение: благо или зло?// Социс.- 1998,№9
34. Сорокин П. А. Человек.Цивилизация.Общество-М.:Политиздат,1992.-С.156-175
35. Ядов В.А. Размышления о предмете.// Социс.- 1990, №2
36. Серікбаева К. Жеке т±лғаның µзін-µзі тєрбиелеу т‰сінігінің мєні. // Саясат 2003, №10, 28-31 б.
37. Д.Өмірқұлова Нормативтік бейімделу ерекшеліктері. // Саясат 2003, №10, 32-34 б.
38. Димов В.М., Лесная Л.В. Актуальные проблемы образования. //СПЖ, 1995, №2
39. Қ.Ешекеева А.Байтұрсынов жєне білім мєселесі. //Саясат 2003, №10, 35-37 б.
40. Қошым-Ноғай Қ. АҚШ-тың оқу-ағарту бағдарламасының Қазақстандағы білім ж‰йесіне єсері. //Саясат 2003, №11, 24-28 б.
41. Ж.Ішпекбаев Жалпы мемлекеттік бєтуаластық – ұлттық қауіпсіздік кепілі. // Саясат, 2003, №11, 47-49 б.
2. Алексеев С.С. Теория права. Учебник для вузов. М: БЕК 1994ж.
3. В.Н. Кудрявцев, В.П. Казимирчук. Современная социлогия права: Учебник для вузов. М: Юрист, 1995. 297 с
4. Курганов С.И., Кравченко А.И. Социология дляюристов. М: Закон и право, ЮНИТИ, 19997
5. Современная западная социология: Словарь. М: Политиздат. 1990.
6. Штомпка П. Социология социальных изменений //Пер. С англ. Под ред В.А. Ядова М.: Аспект Пресс,1996
7. Булатова А. Н., Исмагамбетова З. Н. Курс лекций по социологии (часть 1) Алматы, Гылым, 1998 г. С. 3-13
8. Волков Ю. Г., Мостовая И. В. Социология. М., 1998 г
9. Здравомыслов А.Г. Методология и процедура социологических исследований. М. Мысль, 1969
10. Казаринова Н. В., Филатова О. Г., Хренов А. Е. Социология. Учебник для вузов. М., 1999 г
11. Кравченко А.И. Социология.-Екб.,1998
12. Маркович Д. Общая социология. - Ростов на Дону,1993
13. Накипбеков Т. Н. Основы общей социологии. – Алматы,1996
14. Основы социологии: курс лекций. - (в 2-х томах) под ред. Эфендиева А.Г.- М., 1994
15. Рабочая книга социолога. М.: Наука, 1989 г.
16. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология: курс лекций.- М.: Владос,1995
17. Смелзер Н. Социология.- М., 1994
18. Социология: основы общей теории.- М., Аспект-пресс, 1996
19. Социология под ред. проф. В. Н. Лавриненко. М., 2000 г.
20. Тощенко Н.Т. Социология-М. , 1994
21. Краткий словарь по социологии. – М., 1999
22. Как провести социологическое исследование (под ред. М.К.Горшкова). – М., 1990 г.
23. Фролов С. С. Социология. М., 1998 г
24. Ядов В.А. Социологические исследования: методология, программа, методы. – М., 1987 г.
25. Методы сбора информации в социологическом исследовании (в 2-х томах). – М., 1990 г.
26. Социология (жауапты ред. Е.Нысанбаев). – Алматы: 2002 ж
27. Аяған, Тежин Социология негіздері. – Алматы:
28. Воробьев Г.Г. Молодежь в информационном обществе. – М., 1990 г.
29. Нечаев В.Я. Социология образования. – М., 1992 г.
30. Штомпка П. Социология социальных изменений. – М., 1996
Қосымша әдебиеттер
1. Аженов М. Социальные противоречивые в переходном обществе.// Мысль, 1999, №4
2. Жумаканова К. Социальная структура население Казахстан в условиях реформ.// Мысль, 1998, №10, с.24-27
3. Исиналиева М. Социокультурная динамика в Казахстане // Мысль, 1998: № 9-10 с, 79-81
4. Есенгалиева А.К. Культурно-психологический фактор адаптации этнических групп к условиям рынка: некоторые результаты исследования// Саясат, 2000, № 2-3, с 22-28
5. Кулекеева Ж. Казахстан в зеркале стаистики // Мысль, 1998, № 10, с 49-54
6. Нысанбаева А.М. Влияние процесса политических трансформации на социальное поведение и самосознание женщин // Саясат, 2000, № 1, с47-51
7. Игоманов А.Ж. Социокультурное самочувствие казахстанского общества и его отражение в сознании современной молодёжи // Саясат, 1997, №4, с. 64-71
8. Царева Т.А Правовая социализация молодежи в рамках молодёжной политики РК // Саясат, 2000, №2-№, с. 103-106
9. С.Коновалова, М.Топаева. Социальное государство в контексте новой прадигмы развития // Мысль, 1999, №6, с. 13-15
10. Ян Шапп. О свободе, морали и праве// Государство и право, 2002, №5, с. 85-92
11. В.Е. Чиркин. Общечеловеческие ценности и современное государство// Государство и право, 2002, №2, с.5-13
12. В.К Самигулин. Право и неправо.// Государство и право, 2002, №3, с5-8
13. Н.Еримбетов. Культурная политика в условиях социальной трансформации // Мысль,2001, №11, с. 50-56
14. Е.С. Макаревский. О роли органов правовой статистики и информации в борьбе с преступностью и коррупцией// Закон и время, 2001, №5, с. 51-54
15. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое явление // Мысль, 2001, №10, с. 43-47
16. Д.Жазыбаева. Конституция о правовой культуре межэтнического общения //Фемида, 2001, №9, с. 15-20
17. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К. Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане// Саясат, 2000, №1, с. 29-33
18. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы формирования и функционирования представительной демократии// Саясат, 2000, №6-7, с. 75-77
19. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и функционирования представительной демократии// Саясат, 2000, №6-7, с75-77
20. Сарсекеев М.М. Институциональные формы конфликтогенности в постсоветском Казахстане// Саясат, 2000, №8-9, с.37-41
21. М. Сарсекеев. Структурно- функциональная конфликтогенность на постсоветском пространстве// Мысль, 2000, №10, с 2-12
22. Б.Шахалган . О правовом нигилизме// Фемида, 2000, №5-6, с. 78-79
23. Антонов А. И., Медведков В. Н. Социология семьи. Учеб. пособие для вузов. М., 1996 г.
24. Арон Р. Поколение на стыке веков: Дюркгейм, Парето, Вебер. // Полис .- 1993, №2
25. Вебер М. Избранные произведения. М., 1994 г.
26. Гидденс Э. Стратификация и классовая структура. // Социс.- 1992,№9-10
27. Гурко Т. А. Трансформация института современной семьи // Социологические исследования. 1995, № 10
28. Дюркгейм Э. О раз¬делении общественного труда. Метод социологии.-М.: 1990
29. Ерасов Б. С. Социальная культурология. М., 1996 г.
30. Ионин Л. Г. Социология культуры. М., 1996 г.
31. Мертон Р. Социальная структура и аномия. //Социс.-1992, №2-4
32. Миллс Ч. Социологическое воображение // Социологическое исследование. 1994, № 1.
33. Осипова О.С. Девиантное поведение: благо или зло?// Социс.- 1998,№9
34. Сорокин П. А. Человек.Цивилизация.Общество-М.:Политиздат,1992.-С.156-175
35. Ядов В.А. Размышления о предмете.// Социс.- 1990, №2
36. Серікбаева К. Жеке т±лғаның µзін-µзі тєрбиелеу т‰сінігінің мєні. // Саясат 2003, №10, 28-31 б.
37. Д.Өмірқұлова Нормативтік бейімделу ерекшеліктері. // Саясат 2003, №10, 32-34 б.
38. Димов В.М., Лесная Л.В. Актуальные проблемы образования. //СПЖ, 1995, №2
39. Қ.Ешекеева А.Байтұрсынов жєне білім мєселесі. //Саясат 2003, №10, 35-37 б.
40. Қошым-Ноғай Қ. АҚШ-тың оқу-ағарту бағдарламасының Қазақстандағы білім ж‰йесіне єсері. //Саясат 2003, №11, 24-28 б.
41. Ж.Ішпекбаев Жалпы мемлекеттік бєтуаластық – ұлттық қауіпсіздік кепілі. // Саясат, 2003, №11, 47-49 б.
МАЗМҰНЫ
Дидактикалық жоспар
Әдебиеттер тізімі
1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1.1 Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні
1.2 Мемлекет пен құқық теориясы, Құқық философия сы, құқық социологиясы
1.3 Құқық социологиясының әдістемесі
2. Шет ел құқық социологиясының негізгі белгілері
2.1 Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
2.2 Құқық социологиясының европалық мектебі
2.3 Құқық социологиясының американд ық мектебі
3. Заңдық социология
3.1 Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі
3.2 Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік факторы
3.3 Заң шығармашылықты әлеуметтік қ амтамасыз ету
4. Құқықтың әлеуметтік функциясы
4.1 Құқық функциясының түсінігі
4.2 Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік көзқарасы
4.3 Құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі
Құқық социологиясы пәні бойынша өзін-өзі тексеру сұрақтары
Реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар
Бақылау сұрақтары
Тест тапсырмалары
Глоссарий
1 тақырып. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік
тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді
тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан
жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде
жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті
сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу
үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр
түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік
тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал
құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен
нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар
құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге
бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың
қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ
мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының
пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық
социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда
нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге
бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр
деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып
табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың
дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады.
Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық
қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара
байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы,
яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады?
Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен
заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің
көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды
әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа
мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық
тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа
әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі бір
құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады.
Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын
шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру
оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция.
Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да
әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын
көрсетіледі.
Әдебиеттерде құқық социологиясының мәселесі бір жақты көрсетілмейді.
Біріншіден, құқық социологиясының мәселелерін позитивті және негативті
зерттеулер құрайды.
Екіншіден, құқықтағы социологиялық зерттеулердің мәні, нормадағы заң
мен өмірдегі заңның өзара қатынасын іздеу.
Үшіншіден, құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі. Сонымен бірге
құқықтың қызметі субъектілердің құқықтары мен міндеттері нормаларда
қаншалықты нақты белгіленгендігін тәуелді деп көрсетіледі және оны анықтау
нақ осы социологиялық зерттеулердің көмегімен мүмкін болады. Барлық
жағдайда да құқық әрекетінің әлеуметтік мәселелері назарға алынады.
теориясы, құқық философиясы және құқық социологиясының өзара қатнасын
қарастырайық. Бұл сұрақ бойынша әртүрлі көзқарастар бар. Біріншіден, құқық
социологиясының өзіндікжеке сипатын жоққа шығарылады. Екіншіден, құқық
социологиясы құқық теориясы ығыстырады немесе олар бір ғылымның бөлігі.
Үшіншіден, құқық философиясы мен құқық социологиясын құқық теориясының
ішіне кіреді. В.П. Казимирчук пен В.Н Кудрявцев қандай да бір құбылстардың
бірлігі олардың сәйкестігін білдірмейді деп көрсетеді. Мемлекет пен
құқықтың бірлігі мемлекет пен құқық теориясының сәйкестігін білдірмейді
және олардың жеке ғылым ретіндезерттелуіне кедергі келтірмейді. Ғылыми
білімінің дамуының қазіргі сатысы бір ғана объектіні зерттеу аспектілерінің
атауымен сипатталады.
Сонымен бірге ғылыми пәндердің тоғысуында жаңа білім туындағанда ғылыми
білімінің дамуы интеграция процессімен қатар жүреді. Бұл процесстердің
өзара қатынасын өзара әрекетін дұрыс анықтау маңызды. Ғылымдардың өзара
жақындасуымен араласуы, олардың ирстрациясы да ғылымның тағдырын анықтайды.
Социология мен құқықтану ғылымдарының тоғысуынан жаңа ғылыми пән кешендік
сипаты бар құқық социологиясы пайда болды десек қате болмас. А.Г.
Здравомыслов социологиялық зерттеулерді белгілі бір мәселелрде қодануға
арнайы дайындалған әдіс пен техниканың жиынтығы және алғашқы материалдарды
қайта өңдеуге негізделетін, қандай да бір әлеуметтік мәселелерді жан жақты
толық зерттеу деп анықтайды.
Қосымша әдебиеттер
1. Аженов М. Социальные противоречивые в переходном обществе. Мысль,
1999, №4
2. Жумаканова К. Социальная структура население Казахстан в условиях
реформ. Мысль, 1998, №10, с.24-27
3. Исиналиева М. Социокультурная динамика в Казахстане Мысль, 1998:
№ 9-10 с, 79-81
4. Есенгалиева А.К. Культурно-психологический фактор адаптации
этнических групп к условиям рынка: некоторые результаты исследования
Саясат, 2000, № 2-3, с 22-28
5. Кулекеева Ж. Казахстан в зеркале стаистики Мысль, 1998, № 10, с
49-54
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
Жаңа ғылыми бағытты бөліп шығару үшін және оның дамуы үшін қолайлы
ұйымдастырылған алғы шарттардың болуы, зерттеудің жаңа мәселелерін қоғамдық
ойлармен қолдау, сонымен бірге сол ғылымның мәселесін жүйелі түрде қайта
өңдеумен арнайы айналысатын, сол білімді тарататын және оның мақсаттарын
насихаттайын оқымыстылар тобының болуының маңызы зор.
Құқық теориясы мен құқық социологиясының ара қатынасы туралы айтатын
болсақ, құқық теориясы, жеке ғылыми және оқу пәні ретінде өзінің зерттеу
пәні, түсінігі мен категориясының жүйесі бар екенін есте сақтау қажет.
Құқық теориясының мақсаты құқық мәнің ашу. Ал құқық социологиясы құқықтық
қоғамға және қоғамның құқыққа әсерін зерттейді. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бұл өзара үйлесімді, өзара байланысқан ғылыми талдау бағыты
және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар.
Құқық философиясы ерекше орын алады. Бұл сұраққа Д.А Керимовтың
көзқарасын ұсынайық. Ол құқық социологиясы мен құқық философиясының
айырмашылығын мынадан көрсетеді, құқық философиясы тану теориясы болып
табылады, мемлекет пен құқықты тануда теориялық дүние танымдық иәселе
тұрғысынан қарастырады, ал құқық социологиясы мемлекеттік құқықтық
шындықтың ғылыми бейнесін көрсетеді. Бұл жағдайда құқық философмясы арнайы
таным теориясы ретінде, яғни, гносеология, ал құқық социологиясы онтология,
яғни белгілі бір нәрсе туралы ілім. Философиялық мәселе көптеген сұрақтарды
қамтиды. Бұл құқықты тарихи логикалық тану, құқықтың ерікті табиғаты
мақсатын тану, құқықтың мазмұны мен құрылымын ашу, еркінділікті тану және
оны құқықпен жүзеге асыру және т.б. Құқық теориясы мен құқық философисы
өзара әрекет етеді және өзара үйлесімді.
Құқықтық философиялық аспектіде зерттеуден айырмашылығы құқық
социологиясы қоғамда құқықтың әлеуметтік келсімділігі, құқықтың әлеуметтік
функциясы, оның қоғамдық әрекеттермен шарттары туралы сұрақтар құқық
социологиясының пәні болып табылады. Бұл құқықтың құқықтық реттелуінің
мақсатымен үйлесетін, адамның мінез құлқына ықпалын зерттеу деп айтуға
болады.
Заңдық ғылым оның зерттеу объектілері, мемлекет пен құқық, әлеуметтік
табиғаты көрсететіндіктен қоғамдық ғылымдар қатарын жатады. Құқықтану
қазіргі ғылым жүйесінің элементі бола отырып, өз кезегінде құрамына тарихи
теориялық, салалық, салааралық ,қолданбалы және басқа ғылымдар енетін жүйе
ретінде қарастырылады. Құқық социологиясы жалпы теориялық зерттеулердің
бағытын көрсетеді және тарихи теориялық заңдық ғылымдардың тобына жатады.
Құқық социологиясы барлық заң ғылымдармен бір бірін өзара толықтырады.
Социология ғылымы бірыңғай емес, әлеуметтік құбылыстар мен процестерді
зерттеу деңгеилерінің түрліше болуына қарай. оның құрамы аса
күрделі әрі көп деңгейлі болып келеді.
Социология әлгі құбылыстар мен процестерді жалпы қоғам деңгейінде де,
одан шағынырақ әлеуметтік қауымдар мен олардың өзара ықпалдастығы
деңгейінд де, жеке адамдардың өзара қарым — қатынастары дсңгейінде де
зерттей береді.
Бұл жағдай социология ғылымын төмендегідей құрамдас бөліктерге
бөліп қарастыруға негіз болады:
а) социумның өмір сүруі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтауға
бағытталған макросоциологи түріндегі жалпы теориялык социология:
ә) арнайы әлеуметтік теориялармен бірге салалық социологияларды
(әлеуметтік топтардын социологиясы, қала социологиясы, ауыл
социологиясы, білім социологиясы, саясат социологиясы, қүқық социологиясы,
насихат социологиясы, отбасы социологиясы, мәдениет социологиясы, еңбек
социологиясы, т. б.) қамтитытын, әлеуметтік жүйенің жекелеген бөліктерінің
әрекеттері мен өзара ықпалдасу заңдылықтарын, орта
дәрежедегі қауымдастықтарды зерттейтін орта деңгейдегі социол о г ия;
б) әлеуметтік қүбылыстар мен процестерді жеке адамдардың іс-
әрекеті; өзара ықпалдастығы, тәртібі мінез-кұлқы тұрғысынан
зерттейтін микросоциология.
Социология ғылымының мұндай құрылымы жалпылықтың ерекшелігін және
жекеліктің бір-бірімен өзара қатынасын анык көрсетеді. Социология ғылым
ретінде теориялық және эмпириялык зерттеу әдістерініде органикалық
бірлігіне, өзара әсеріне негізделеді. Теориялық пен эмпириялық
зерттеу әдістерінің аракатынасы проблемасының гылыми
танылымда функционалдық және генетикалық жақтары бар. Біріншісі
ғылымның теориялық аппараты мен эмпириялык негіз арасындағы арақатынасқа
қатысты, ал екіншісІ, теориялық аппараттың, оның ішінде ғылымитеорияның
қалыптасуына, эмприялық кезеңнен теориялық кезеңге өтуге байланысты.
Даму деңгейінің қандай дәрежеде болуына қарамастан социологияның міндеті
әлеуметтік болмысты және оны қайта қүруды түсіндіретін екі кызметімен
сипатталады.
Әлеуметтік теорияларды басым бағытына карай іргелі және қолданбалы деп
екіге белуге болады. Біріншісі ғылыми проблемаларды шешуге, әлеуметтік
ілімнің, социологияның түжырымдамалық аппаратының қалыптасуына, әлеуметтік
зерттеу әдістерін айқындауга бағытталған.
Қолданбалы теориялар қоғамның алға қойған прак-тикалық мақсаттарыиа қол
жеткізу қүралдарын іздеуге көмектсседі. Десек те, теорияларды бағытына
қарай іргелі және қолданбалы деп бөлу шартты түрде.
Қолданбалы социологияда, атының өзі де айтып түрғандай, теориялықтан гөрі
практикалық мүдде ана-ғүрлым жоғары қойылады, мүнда білім ғана емес,
нақтылы практикалық үсыныстар ерекше маңызға ие. Осыған байланысты
қолданбалы социология әлеуметтІк инженерлік, әлеуметтік технология,
әлеуметтік гигиена, әлеуметтік терапия, сияқты ғылым салалары мен
үштасады. Қолданбалы социология үғымының енгізілуімен бірге социологияның
пәні де өзгереді; өйткені Әлеуметтік қүрылым одан әрі бөлшектене түсті.
Қолданбалы зерттеулерде (мысалға, отбасылық, некелік қарым — қатынастарды
қарастырғанда) жалпы әлеуметтік отбасы теориясы емес, жас отбасының
өзіңдік проблемалары немесесонымен
байланыстыөзектімәселелер қаратсырылады.
Қосымша әдебиеттер
1. Нысанбаева А.М. Влияние процесса политических трансформации на
социальное поведение и самосознание женщин Саясат, 2000, № 1, с47-51
2. Игоманов А.Ж. Социокультурное самочувствие казахстанского общества и его
отражение в сознании современной молодёжи Саясат, 1997, №4, с. 64-71
3. Царева Т.А Правовая социализация молодежи в рамках молодёжной
политики РК Саясат, 2000, №2-№, с. 103-106
4. С.Коновалова, М.Топаева. Социальное государство в контексте новой
прадигмы развития Мысль, 1999, №6, с. 13-15
5. Ян Шапп. О свободе, морали и праве Государство и право, 2002, №5,
с. 85-92
3) Құқық социологиясының әдістемесі
Тәжірибе көрсеткендей социологиялық зерттеулердің нақты әдістері
зерттеленетін объекті туралы объективті және толық мәлімет алуға,
информацияның көлемінің мазмұнда және толық болуына, әр түрлі топағы
адамдардың көзқарастарын зерттеуге комектесуі тиіс. Сонымен бірге, оларды
зерттеуші алдына қойған мақсаттары мен міндеттерге, зерттелетін объектінің
ерекшеліктеріне және ұйымдастырылуының нақты мүмкіндіктеріне сәйкес келуі
керек. Социологиялық зерттеулерде мынандай әдістер сәтті қолдануда:
бақылау, құжаттарды талдау, жалпы талқылау, ғылыми теориялық конференция,
адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау, интервью алу, анкета.
Кез келген әдістің тиімділігі зерттеушілердің алдына қойған міндеті мен
мақсаты қандай, жағдайлар, ерекшеліктер зерттелетіндегінде. Мысалы егер,
қоғамдық ойдың қызметінің таралу деңгейі зерттелсе, онда ең тиімді әдіс ол
анкета жүргізу. Бірақ оның көмегімен үнемі толық информация алу мүмкін
емес. Сондықтан жалпы бақылау, құжаттарды талдау және адамдардың
тәжірибелік қызметін де қолдану қажет. Аталған әдістердің біреуін ең
керекті, тиімді және ғылыми негізді деп атауға болмайды. Олардың әрқайсысы
өзінше тиімді және нәтижелі.
Қоғамдық ойды зерттеуде қолданылатын нақты әдістердің ғылыми
классификациясының маңызды теориялық және тәжірбиелік мағнасы бар.
Ғылыми классификацияда критери ретінде объектіні сипаттаушы жеке
элементтер емес, әдетте объективті негізделген принциптер пайдалынады.
Нақты әдістің ғылыми классификациясы процесстерінің және құбылыстардың
ұқсатығы мен айырмашылығын, бағытын ашуға, жиналған фактілік материалдарды
белгілі тәртіпке келтіруге және олардың белгілері бойынша айыруға мүмкіндік
береді. Нақты әдістердің классификациясының критериелері ретінде
зерттелетін объектінің әр түрлі жақтары мен сәттері пайда болуы мүмкін:
оның әлеуметтік психологиялық құбылыс ретіндегі мәні, зерттеу сипаты,
объектісі,міндеттері, құралдары, қызмет ету ерекшеліктері, техникалық
алғышарттары т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы, жеке
және локальдық болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек : интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зертттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақппарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдісттерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі кіреді,
яғни адамдардың процестерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы, әрекеті,
мінез құлқы.
Екінші топтың сананың тікелей факторларын зерттейтін әдістері құрайды,
яғни адамның әрекеті мен мінез құлқы объективті көрінісін таппаған ойлар.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын: құжаттарды
зерттеу жеке қоғамдық жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық кәсіптік
демографиялық, теориялық конференциялар ғылыми теориялық, теориялық
тәжірибелік, насихаттық адамдардың тәжірибелік қызметін талдау жеке
тұлғаның, ұжымының, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы құбылыс
ретіндегі мәні, зерттеу сипаты, объектісі, міндеттері, құралдары, қызмет
ету ерекшеліктері, техникалық алғышарттары және т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы, жеке
және локальды болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек: интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зерттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақпарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдістерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі кіреді,
яғни адамдардың процесстерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы, әрекеті,
мінез-қүлқы.
Екінші топқа сананың тікелей фактілерін зерттейтін әдістер құрайды,
яғни адамның әрекеті мен мінез-құлқында объективті көрініс таппаған ойлар.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау-жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын, қайталанатын;
құжаттарды зерттеу жеке, қоғамдық; жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық,
кәсіптік-демографиялық; теориялық конференциялар ғылыми-теориялық,
теориялық-тәжірбиелік, насихаттық; адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау
жеке тұлғаның, ұжымның, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы.
Сананың тікелей фактілерінің көрінісін зерттеу әдістері: бақылау,
интервью — еркін, жартылай еркін, стандартты, телефон арқылы; анкета
жүргізу — тура, жанама.
Сипаты бойынша бақылау шындықты көрсететін күрделі, объективті
психологиялық процесс.
Эмприкалық социологиялық зерттеулерді дайындау мен жүргізуді жүзеге
асыру үш өзара байланысты кезеңнен тұрады:
- дайындық, сынақтық зерттеу;
- зерттеуді жүргізу;
- алынған материалдармен жұмыс жасау.
Әр кезеңнің өзінің ішкі құрылым мен ерекшелігі болады. Нақты
социологиялық зерттеуді дайындауға мыналар кіреді:
- зерттеудің мақсаты мен міндеті қойылатын бағдарлама,
онда қандай ақпарат қамтамасыз етілуі керек екендігі, зерттеу объектісі мен
субъектісі қандай болу керек екендігі, әртүрлі ұйымдастырушылық сұрақтар
көрсетіледі;
- алынған ақпаратпен жұмыс жасау тәсілі мен әдісі анықталатын
жоба;
- ұйымдастырушылық және техникалық дайындықпен және сәйкес зерттеу
жүргізумен байланысты сұрақтан тұратын ұйымдастырушылық жоспар;
- зерттеу жүргізу үшін және нәтижені тіркеу үшін құжат.
Осылайша, дайындық сатысында нақты зерттеудің бүтіндей жоспары
ойластырылады. Бұл сатыдағы маңызды және анықтаушы сәт бағдарлама дайындау.
Ғылыми гипотезаларды экспериментальды тексеру-теорияның дамуына нақты
зерттеулердің әсер етуінің неғұрлым мағыналы формаларының бірі. Ғылымның
кез-келген сатысында гипотезаны ұсыну және тексеру ғылыми білімнің дамуының
қажетті шарты болып табылады. Гипотезалар — бұл әлеуметтік объектілердің
құрылымы туралы, осы объектілердің элеметтерінің байланыс сипаты туралы,
олардың қызмет ету механизмі мен дамуы туралы ғылыми негізделген ұсыныстар.
Гипотезалар құқықтың нақты зерттелуінде ғылыми мәселені шешудің мүмкін
әдісі ретінде бағдарламаны құрастыру сатысында шығады. Сонымен бірге
гипотезаны ұсыну - зерттеушінің бағдарлама жасаудағы теориялық қызметінің
қортындысы болып табылады.
Ғылыми гипотезаларды тексерудің күшті тәсілі - эксперимент болып
табылады. Ғылымдағы эксперимент танымдық және тәжірбиелік қызметтің бірлігі
ретінде саналады. Ғылыми тәжірибенің формаларының бірі ретіндегі
эксперименттің ролі ғылымды қоғамның өндіруші күшіне айландыру жағдайында
өседі. Эксперимент көп жағдайда құқық төңірегінде норма шығармашылығы
процессінің компоненті ретінде рольо атқарады. Жаңа нормативтік құқықтық
актілердің концепциясын жасау, оларды жан-жақты және салмақты түрде
эксперименттік тексеру мүмкін емес.
Эксперимент ғылыми процедура ретінде - бұл объект туралы оған басқарушы
және бақылаушы факторлар арқылы ықпал ету жолымен білім алу болып табылады.
Қосымша әдебиеттер
1. В.Е. Чиркин. Общечеловеческие ценности и современное государство
Государство и право, 2002, №2, с.5-13
2. В.К Самигулин. Право и неправо. Государство и право, 2002, №3, с5-
8
3.Н.Еримбетов. Культурная политика в условиях социальной трансформации
Мысль,2001, №11, с. 50-56
4.Е.С. Макаревский. О роли органов правовой статистики и информации в
борьбе с преступностью и коррупцией Закон и время, 2001, №5, с. 51-54
5. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое
явление Мысль, 2001, №10, с. 43-47
2 тақырып. Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук өздерінің Қазіргі
құқық социологиясы деген кітабында әлеуметтік контекст тұрғысынан құқықты
қарауды шет ел ғылымында 19ғ. аяғы және 20ғ. басында әлеуметтік ойлардың
дамуымен байланыстырады. Осы кезеңде құқық теориясы өзінің монистік сипатын
біршама жойды. Құқықтың Құқық философиясына және Құқық социологиясына
бөлінуі басталды. Ғылым әдістемесін жаңартуда, онда жинақталған мәселелерді
шешуге және жаңа техникалық аспаптар енгізуге назар аударылды. Мысалы,
нақты -социологиялық зерттеулер криминология, отбасы және неке, сонымен
қатар заң, сот, әкімшілік қызметтің факторларын зерттеу облыстарында
қолданыла бастады. Мұнымен бірге, әлеуметтік-құқықтық зерттеулер процеске
құрылымдық-функционалдық, жүйелік-қ ұрылымдық және т.б. әдістерді енгізу
арқылы баи түсті. Мұндай жағдай әсіресе АҚШ -қа тән болды, онда
зерттеулер көпшілік жағдайларда қолданбалық сипатта болды. Олар
жиі фирманың, коррупцияның немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша жүзеге
асырылады және нақты мақсаттарды шешу міндетін көздейді. Қазіргі батыстық,
сонымен бірге американдық теорияға, әрбір құқықтық ағымның өзінің
жақтастарының болуы тән. Сондықтан онда ешбір құқықтық доктрина басым бола
алмайды, олардың ешқайсысы толығымен қабылданылмайды.
Американдық ғылымдардың айтуынша: құқықтық ойлары ортақ
концепцияның әсерінде болатын елдерден қарағанда, американдық құқық
теориясы тиімді, шынайы, эмпиризмдік, позитивтік, моральдық болып табылады.
Әдістемелік тәсілдерді осылайша будандастыру, американдық заңгерлердің
құқықтық теориялар мен әдістерді абстрактілік тұрғыдан емес, ұлттық дәстүр
мен тәжірбие қажеттілігінің маңыздылығын ескере отырып, АҚШ
құқықтық жүйесін тарихи даму тұрғысынан қараумен ескерілген. Батыс-
Европалық елдерде іс өзгеше қарастырлыған. Францияда, Италияда, ФРГ мен
Ұлыбританияда әрекет етуші құқық туралы жүйелік және біркелкі түсінік
қамтамасыз етуде неопозитивтік бағыт басым тенденция алған. Атап
айтқанда, қоғамдық қатынастарды реттеудегі құқықтың жағымды жақтарынескере
отырып, құқық салалары бойынша курстар жазылуда. Ал кей жағдайларда
хрестоматиялық құралдар жазылады.
Құқықтанудың қазіргі жағдайы үшін теория мен тәжірбие тұрғысынан
үйлесімді бірлік құрып және қосылып әрекет етуге ұмытылу қажет.
Әдебиеттерде құқықты оқытуда төрт негізгі теориялық
тәсіл көрсетілген. Позитивтік тәсіл - құқықты белгіленген жалпы
позитивтік мағына жүйесінде жүйеленген, анықталған нормативтік жиынтық деп
түсіндіреді. Позитивизм заңдық теорияны қорғаудан негізгі құқықтық
категориялар мен түсініктердің өзгермейтінділігімен ерекшеленеді. Түсінік
категориялары мен жалпы алғанда әлеуметтік қатынастың қабағы ретіндегі
құқық формасын жетілдіруге басты тірек қойылады. Сонымен құқықтану
жаратылыс және физика ғылымдарымен бір қатарға қойылады. Позитивистер
әдістер төңірегінде шешуші мағынаны логикалық және логикалық-семантистік
норманы түсіндіру, сонымен қатар Г. Кельзен идеясының рухындағы нормативтік
талдауға береді.
Табиғи-құқықтық тәсіл құқықты жоғарғы ерік бейнесінде әділеттілікті
абстрактілік тұрғыдан түсінетін дерек ретіндегі дәріптеу түрінде
түсіндіреді. Сонымен негізгі әдістемелік әдіс болып ақыл, тарихи тәжірбие
мен зерттелетін құқықтық құбылысқа генетикалық талдау табылады.
Табиғи құқық теориясы - адамдардың жаратылыс қасиетін құқық деректемесі
және құқық шығармашылығының негізгі базасы деп қарастырады.
Жандану табиғи құқық теориясында (Рудольф Штаммер) шешуші рөл құқығы
ақылмен тануға, оның принциптерінің тұрақты және бұзылмайтын ұжымды талдау
жасауға беріледі.
Неотомистік-экзистенционамистік, тәсілде (Ж. Маритен, В. Катраин, И.
Месснер) әлеуметтік табиғат пен құқық функциясы адамның нақты тұрмысының
ерекше шартының көрінісі ретінде, адамның жекелік мәнінің тұрғысынан
қарастырылады. Кез-келген құқықтық қатынас сферасында адамдардың мінез-
құлқының салдары әр субъектінің өзіне тән рухани өмірі болып табылады.
Бұл тәсілді жақтаушылар құқық пен құқықтық институттарды жеке және ұжымдық
өмір қызметінің формасы ретінде, адамдардың бір-бірімен араласу тәсілі
ретінде зерттеуді ұсынады. Сондықтан әдістемелік тұрғыда шешуші рөль
құқықты қабылдаудың ішкі психологиялық анализіне және әлеуметтік құрылымның
барлық деңгейінде құқықтық процесстерге субъективтік бағалауға береді.
Экзистенционалистердің айтуы бойынша құқық адамдардың мінез-құлқын
сыртқы факторлардың әсері деп қана анықтамайды, сонымен қатар адамгершілік
қасиет мінезіндегі тұлғаның өзін көрсету формасы деп түсіндіреді. Осы
негізден шыға отырып, құқықтық реттеуге қойылатын талап ортақ мүддеге
мағыналы зиянкелтірмей жеке мақсаттарды қанағаттандыру тәсілдерін
қамтамсыз ету. Демек, жалпы әлеуметтік мәселелерді шешкенде
жеке индивидтердің өзіндік пайдақор мүддесі толық қанағаттандырылса, шешім
соғұрлым табысты болады.
Социологиялық әдіс құқық пен құқықтық құбылыстарды тануда кең кеңістік
ашады және әдеттегі әдістерден артық болады. Біріншіден, зерттеудің өзінің
тақырыбтық көлемі жеке алынған нормадан күрделі әлеуметтік-құқықтық
жиынтыққа дейін кеңейеді. Екіншіден, жалпы социологияның жетістіктерін
қолдану жолымен зерттеудің техникалық-әдістемелік базасы
байытылады. Социологиялық әдістің негізгі құндылығы ол ғылыми
идеяларды, концепцияларды, әдістер мен құқықтық құбылыстардың мәнін танудың
техникалық құралдарын жете зерттеу сферасында пән аралық ғылыми алмасуды
тану және кеңейту болып табылады. Мысалы, социологиялық тәсіл құқықтың
басқа қоғамдық құбылыстарымен өзара байланысын бекітуге, құқықтық
факторлардың қоғамдық дамудың материалдық және рухани жақтарын айқындайтын
әлеуметтік, психологиялық, саяси және экономикалық бағыттармен өзара
әрекетін ашуға көмектеседі.
Қосымша әдебиеттер
1. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое
явление Мысль, 2001, №10, с. 43-47
2. Д.Жазыбаева. Конституция о правовой культуре межэтнического
общения Фемида, 2001, №9, с. 15-20
3. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К.
Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане Саясат, 2000, №1, с. 29-33
4. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы
формирования и функционирования представительной демократии Саясат, 2000,
№6-7, с. 75-77
5. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и
функционирования представительной демократии Саясат, 2000, №6-7, с75-77
2) Құқық социологиясының европалық мектебі
Европалық құқық социологиясының дамуында ерекше орынды австриялық
заңгер Е.Эрлих (1862-1923) алады. Оның құқықтық концепциясы өте күрделі
және қайшы, сондықтан оны замандастары мен бүгінгі күндегі құқық
социологиясының жаңа бағыттарының өкілдері сынға алған. Эрлих
юриспруденцияны барлық күрделі әлеуметтік шындықты сот төжірбиесінің
көлеңкесінен қарағаны үшін сынайды. Өйткені қоғамдық өмірдің құқықтық жағы
соттың көзқарасына қарағанда кең болады.
Бұдан әрі Е. Эрлих құқықтың негізгі бастауын әр түрлі ұйымдардың
отбасы, қауым, сауда ұйымдары мемлекетпен аяқталған жиынтықты көрсететін
қоғамнан іздеу керек деп көрсетеді. Осылайша, Эрлих құқықтың әлеуметтік
келісімділігіне баса назар аударады. Ол барлық қоғамдық қатынастарды
құқықтық ретінде қарап, өзінің ақырғы көзқарасын көрсетеді. Сондықтан
оның замандасы Отто фон Гирке оның концепциясын Құқықтық маңыздылығына
әуестенушілік деп атаған. Е. Эрлих құқықтық жақ, құқықтық тәртіп және
әлеуметтік өмірдің басқа жақтарының арасына дәл айырмашылық қояды. Ол
мемлекет өзінің қызметін тек құқықтық норма негізінде құрмайды деп
көрсетеді. Бірақ Эрлих құқық түсінігін дәлелсіз кеңейтеді. Мемлекет
белгілеген мінез-құлық ережесінің көлемі, адамдар қатынасының
процессінде қалыптасатын мінез-қүлық ережесінің көлемінен кем болады.
Бұл мінез-құлық ережелерін ол тірі құқық деп атаған. Е.Эрлих тірі құқық
концепциясында мемлекеттің күштеу санкциясын қажет етпейтін мінез-құлық
ережелері мен оларды сақтау үшін заңдық санкция қажетті мінез-қылықтар
арасында шекара жүргізбейді.
Құқық социологиясында ерекше орынды Ж. Гурвич (1894-1965) алады. Ол
құқық жүйесінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру әрекеті деп түсіндірді.
Гурвич құқық социологиясының мәселесін ұсынды. Оның ойы бойынша құқық
социологиясының пәні келесіде болуы қажет:
- кіші құқық социологиясы мәселесі, бұл белгілі бір
заңдық фактілердің салдары бойынша пайда болатын адамдардың әр түрлі өзара
қарым — қатынасы;
- топтар мен кластардың әлеуметтік-құқықтық мәселесі;
- қоғамдық өмірді толығымен сақтауға шақырған
құқықтық нормалардың типологиясының мәселелері;
- құқық социологиясының генетикалық мәселесі.
Гурвич Л. Петрижицкидің (1867-1931) күшті әсерінде болды. Оның
психологиялық концепциясы келесі түрде көрсетілген. Қоғамда тұлға мен
әлеуметтік топтардың әрекетінің негізгі себебі психикалық қайғыру, олар
барлық қоғамдық қызметінің орталығы болып табылады. Мұнда бүл психикалық
қайғырудың бір бөлігі -тану мен сезім-танушы субъектінің енжар жағдайына
жатады.
Келесі өзінің сипаты бойынша белсенді қайғыруға жігерлі актілер
жатады. Олар қайгырудың енжар субъектісіне әсер етуге бағытталады.
Көп жағдайда екі жақты сипаттағы қайғырулар — сезімдік-жігерлі болады.
Петражицкидің ойы бойынша тек сезім біздің сыртқы әлемге қатынасымыз
бойынша мінез-құлқымызды анықтайтын себеп болып табылады. Петражицкий
этикалық қайғыруды негізгі деп сипаттайды. Олар моральдық және
құқықтық қайғырудың негізінде жатыр. Құқықтық нормада этикалық қайғырудың
екі жақты сипаты бар, олар императивтік-атрибутивтік сипатта болады, яғни
міндеткерлік пен талап арасында бірлікті сақтайды.
Құқық социолгиясының қалыптасуында үлкен рольды Эмиль Дюркгейм (1858-
1917), В. Парето (1848-1923), М. Вебер (1864-1920) алады. Эмиль Дюркгейм
қазіргі социологияның негізін салушылардың бірі деп саналады. Бұл үш
социологияның өкілдері социологияның негізін теоретикалық-эмпиристикалық
ғылым ретінде құру мақсатын қояды, бірақ олардың әрқайсысы
бұл мақсатты өз жолдарымен шешеді.
Құқық социолгиясының тарихына Э. Дюркгейм өзінің аномия
концепциясымен кірді. Аномия бүл норма мен құқықтың болмауын көрсетеді.
Оның концепциясы бойынша құқық социологиясының пәні құқықты әлеуметтік
контексте, құқық пен мораль арасындағы байланысты, сонымен қатар өлеуметтік
саясат пен қылмыстың себебі ретіндегі аномия тұрғысынан зерттеу.
Заң сферасында жүргізілген француз социологтарының қазіргі жұмыстары
Дюркгеймнің әсерінде болды. Мысалы, 70 жылдары Ж.Карбонье азаматтық және
отбасылық заңдар төңірегінде зерттеулер жүргізді.
Қазіргі уақытта құқық социологиясында жетекші орынды француз және
итальян ғалымдары алады. Францияда Онати қаласында көрнекті ғалым А.Арномен
құқық социологиясының халықаралық институтын құрды. Миланда құқық
социологиясының итальяндық орталығы жұмыс жасайды, оны 1995 жылы Р.Тревес
пен В.Феррари басқарған. Бұл ғылыми орындар құқық социологиясы төңірегінде
ірі зерттеулер жүргізіп, студенттерді оқытады. Олардың ірі кітапханалары,
құжаттар орталығы бар және ғылыми журналдар шығарады.
Қосымша әдебиеттер
1. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К.
Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане Саясат, 2000, №1, с. 29-33
2. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы
формирования и функционирования представительной демократии Саясат, 2000,
№6-7, с. 75-77
3. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и
функционирования представительной демократии Саясат, 2000, №6-7, с75-77
4. Сарсекеев М.М. Институциональные формы конфликтогенности в
постсоветском Казахстане Саясат, 2000, №8-9, с.37-41
5. М. Сарсекеев. Структурно- функциональная конфликтогенность на
постсоветском пространстве Мысль, 2000, №10, с 2-12
6. Б.Шахалган . О правовом нигилизме Фемида, 2000, №5-6, с. 78-79
3) Құқық соцологиясының американдық мектебі
Құқық социологиясының американдық мектебін Европада Эрлих, Росс,
Иеринг, Смолл, Петражицкийлермен салынған.
Құқық социологиясының американдық мектебінің негізін салушы және басты
өкілі - Роско Паунд (1870-1964). Ол құқықты әрекетте, оның әлеуметтік
тұрғысында, кітап пен кодекстекөрсетілгендей емес, оны зерттеу туралы
мәселе қойды. Р.Паунндтың идеясы төмендегідей:
- құқық бұл әлеуметтік бақылау құралы;
- құқықты бекітудің дамуы мен қолданылуы құқықты қолданушы
тұлғалардың тәжірбиесінде анықталады;
- құқықтық нормалардың қүндылығы соттың қандай да
бір қабылданған шешімінің әсеріне байланысты;
- соттардың субъективті шешім қабылдауы — қандай да
бір әрекеттің заңдылығының шешуші критерииі;
- соттардың құқықтық санасы зандарды сақтауга емес, сол
заң қаншалықты мақсатқа сай және оны қолдануға
бола ма екеңдігін анықтауға негізделуі тиіс.
Социологиялық заңның негізін қалаушылардың басым көпшілігі өздерінің
ойлық қорлары бойынша реформаторлар, әлеуметтік-құқықтық сферада қайта
құрудың жақтаушылары болды. Олардыңбағдарламаларына қоғамдық өмірдегі
құқықтың рөліне консервативтік көзқараспен күрес және теориядағы
формализмді жеңу кірді. Осы социологиялық тәсілдің қойнауында
популизм,прогрессизм және Ф.Рузвельт заманындағы жаңа күрес
ағымдары туындады. Құқықтың инструменталдық құндылығына жаңа көзқарастардың
қалыптасуы әлеуметтік ғылымдардың дамуына әсер етті, сонымен қатар құқық
пен құқықтық шындықты эмпристік зерттеуде жаңа техникалық құралдар
қолданыла бастады.
Құқықты түсіндірудің инструменталистік тәсілінен американдық құқық
социологиясында реалистік бағыт пайда болды. Реалистер көтерген негізгі
ілімдерге келесілер жатады:
-құқық әрқашан қозғлыста болады және сотпен құрылады;
-құқық өзіндік мақсат емес, ол әлеуметтік мақсатарға
жету құралы;
-құқықтық жүйеге қарағанда қоғам жылдам дамиды;
-құқық пен әділеттілік туралы дәстүрлі көзқарастарға толығымен сенуге
болмайды;
-құқықтық нормалар бүл - соттардың не істейтінін жинақтап айту.
Реалистік бағыттан біртіндеп екі бағыт бөлініп шықты: шеткілер (Д.
Фрэнк, Т.Арнольд, Х.Олифент) және біркелкілер (К.Левеллин, Н.Гэрлэн, В.Кук,
реализмнің скандинавтік мектебі). Реалистергенормативтік жазылымдарды қоса
алғанда жалпы заңдық категорияны соттық немесе әкімшілік қараудың объектісі
болып табылатын фактілік жағдайлармен алмастыру тән.
Мұндай нұсқау кейбір реалистерді шектен шығарды. Тіпті, Р.Тэйлор ресми
тұлға өзінің шешімін шығармайынша құқық болмайды және оғанға дейінгі кез-
келген құқықтық жағдай нағыз алып сатарлық деп тұжырымдады.
Реалистердің позициясының ерекшелік белгісі бұл - құқықтың тұрақтылығы
мен нормативтік бастауға қатысты қатынасты ашық жоққа шығару. Мұнда заңдық
позитивизмді сынау (Г.Кельзенбойынша) құқықтық зерттеуде формальдық
әдістердің жойылуымен бірге, құқық тек өзінің жеке көріністерінің көп
түрлілігі арқылы қабылданылады деп көрсетеді. Жекенің жалпымен өзара
байланысы жоққа шығарылады, ол құқық кездейсоқтықтың жиынтығы
ретінде көзқарасқа әкеледі және юриспруденцияның толығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дидактикалық жоспар
Әдебиеттер тізімі
1. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1.1 Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні
1.2 Мемлекет пен құқық теориясы, Құқық философия сы, құқық социологиясы
1.3 Құқық социологиясының әдістемесі
2. Шет ел құқық социологиясының негізгі белгілері
2.1 Құқықтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
2.2 Құқық социологиясының европалық мектебі
2.3 Құқық социологиясының американд ық мектебі
3. Заңдық социология
3.1 Заң шығару процессінің социологиялық аспектісі
3.2 Құқық шығармашылық процессінің әлеуметтік факторы
3.3 Заң шығармашылықты әлеуметтік қ амтамасыз ету
4. Құқықтың әлеуметтік функциясы
4.1 Құқық функциясының түсінігі
4.2 Құқық функциясы сипаттамасының әлеуметтік көзқарасы
4.3 Құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі
Құқық социологиясы пәні бойынша өзін-өзі тексеру сұрақтары
Реферат жазуға арналған әдістемелік нұсқаулар
Бақылау сұрақтары
Тест тапсырмалары
Глоссарий
1 тақырып. Құқық социологиясының пәні мен әдістемесі
1) Құқық социологиясы ғылым ретінде. Құқық социологиясының пәні.
Құқық социологиясы отандық қоғам танудағы өмірмен, әлеуметтік
тәжірибемен байланысты құқықтық жүйенің ғылыми бағыты. Ғылыми зерттеулерді
тиімді ұйымдастыру әр түрлі ғылымдармен сапаландырылған зерттеудің жан
жақты әдістерін кең қолдануды талап етеді.
Құқықта социологиялық зерттеу социология мен құқық шеңберіңде
жүргізіледі, сондықтан мемлекеттік және құқықтық құрылыстың өзекті
сұрақтарын шешуде кешендік мысал болып табылады. Бұл мәселелерді зерттеу
үшін абстракті логикалық және эмприкалық, кешендік әдістер де қажетті.
Құқық социологиясының пәні құқықтың әлеуметтік функциясын, қоғамның әр
түрлі әлеметтік қабаттарын ұжымдардың, топтпрдың және тұлғалардң әлеуметтік
тәртібіндегі құқық нормаларының өзгеру процессінің құрылымын құрайды. Ал
құқықтығы социологиялық зерттеудің пәні құқық жүйесі, оның институттары мен
нормаларын құру мен қызметінің шеңберіндегі қоғамдық қатнастар. Олар
құқықтың әлеуметтік тиімділігі мен әлеуметтік келсімділігінің зерттеуге
бағытталған және құқықтық нормалар, құқықтыө қатнастар мен адамдардың
қоғамдық қатынасы арасындағы өзара байланысты талдайды.
Құқықтық құбылстың өзара әрекетінің әлеуметтік факторы, сондай ақ
мұндай өзара әрекеттің заңдылығы мен механизмі құқықтық социологиясының
пәнін құрайды.
Құқық социологиясының пәні туралы бұл түсінік қазіргі құқық
социологиясының қалыптасқан әр түрлі мәселелік бағыттарын қолдануда
нақтылануы мүмкін. Мысалы құқықтың әлеуметтік келсімділігін зерттеуге
бағытталған зерттеудің пәні құқықтың қалыптасуы мен дамуына белгілі бәр
деңгейде әсер ететін құқықтық емес сипаттағы әлеуметтік факторы болып
табылады. Құқықтың жан жақты әрекетін зертеудің пәні қоғамдық қатнастардың
дамуына құқықтық әсер ету деңгейі мен сипатын анықтау болып табылады.
Құқықтың әсер етумеханизмін зерттеудің пәнін құқық пен реттелетін қоғамдық
қатнастарға әсер ететін құқықтың және құқықтық емес факторлардың өзара
байланысының механизмі құрайды.
Бұл зерттеулердің нәтижесінде құқық туралы әлеуметік білім құрылысы,
яғни құқық социологиясы қалыптасады.
Ғылымда социология жеке білім саласы бола ма деген сұрақ туады?
Болашақта құқықтың социологиялық теориясының мәні өседі. Бұл негізінен
заңдық шешімдерді қабылдау концепциясының дамуынан, құқықтың деңгейінің
көтерілуінен, құқықтық нориалардың тиімділігінен мүмкін болады. Құқықтануды
әлеуметтендіру процессі заңдық тұжырымдама шеңберінде қойылмайтын жаңа
мәселелерді шешуді ұсынады. Құқықтанудың дәстүрлі мәселелері социологиялық
тұрғыдан қайта ойластырылады, бұл оның пәнін байытып, құқықтың жаңа
әлеуметтік мәселелерін шығарады.
Сонымен құқық социологиясы құқық туралы әлеуметтік білімнің белгілі бір
құрылымдық жүйесін қалыптастыратын жеке ғылым болып табылады.
Социологиялық тұрғыдан қарау құқықтық феноменінің әлеуметтік заңдылықтарын
шығаруда гносеологиялық негіз болып табылады. Құқықтанудың әлеуметтендіру
оның қазіргі даму сатысында сәйкес, объективті қажет етілетін тенденция.
Бұл мағнада құқықтың әлеуметтік сапасын түріне байланысты құқық теориясы да
әлеуметтік болуы мүмкін емес деп бекітуге болады. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бірлігінің болашағы қазіргі күнде жеткілікті түрде айқын
көрсетіледі.
Әдебиеттерде құқық социологиясының мәселесі бір жақты көрсетілмейді.
Біріншіден, құқық социологиясының мәселелерін позитивті және негативті
зерттеулер құрайды.
Екіншіден, құқықтағы социологиялық зерттеулердің мәні, нормадағы заң
мен өмірдегі заңның өзара қатынасын іздеу.
Үшіншіден, құқықтың әлеуметтік әрекетінің механизмі. Сонымен бірге
құқықтың қызметі субъектілердің құқықтары мен міндеттері нормаларда
қаншалықты нақты белгіленгендігін тәуелді деп көрсетіледі және оны анықтау
нақ осы социологиялық зерттеулердің көмегімен мүмкін болады. Барлық
жағдайда да құқық әрекетінің әлеуметтік мәселелері назарға алынады.
теориясы, құқық философиясы және құқық социологиясының өзара қатнасын
қарастырайық. Бұл сұрақ бойынша әртүрлі көзқарастар бар. Біріншіден, құқық
социологиясының өзіндікжеке сипатын жоққа шығарылады. Екіншіден, құқық
социологиясы құқық теориясы ығыстырады немесе олар бір ғылымның бөлігі.
Үшіншіден, құқық философиясы мен құқық социологиясын құқық теориясының
ішіне кіреді. В.П. Казимирчук пен В.Н Кудрявцев қандай да бір құбылстардың
бірлігі олардың сәйкестігін білдірмейді деп көрсетеді. Мемлекет пен
құқықтың бірлігі мемлекет пен құқық теориясының сәйкестігін білдірмейді
және олардың жеке ғылым ретіндезерттелуіне кедергі келтірмейді. Ғылыми
білімінің дамуының қазіргі сатысы бір ғана объектіні зерттеу аспектілерінің
атауымен сипатталады.
Сонымен бірге ғылыми пәндердің тоғысуында жаңа білім туындағанда ғылыми
білімінің дамуы интеграция процессімен қатар жүреді. Бұл процесстердің
өзара қатынасын өзара әрекетін дұрыс анықтау маңызды. Ғылымдардың өзара
жақындасуымен араласуы, олардың ирстрациясы да ғылымның тағдырын анықтайды.
Социология мен құқықтану ғылымдарының тоғысуынан жаңа ғылыми пән кешендік
сипаты бар құқық социологиясы пайда болды десек қате болмас. А.Г.
Здравомыслов социологиялық зерттеулерді белгілі бір мәселелрде қодануға
арнайы дайындалған әдіс пен техниканың жиынтығы және алғашқы материалдарды
қайта өңдеуге негізделетін, қандай да бір әлеуметтік мәселелерді жан жақты
толық зерттеу деп анықтайды.
Қосымша әдебиеттер
1. Аженов М. Социальные противоречивые в переходном обществе. Мысль,
1999, №4
2. Жумаканова К. Социальная структура население Казахстан в условиях
реформ. Мысль, 1998, №10, с.24-27
3. Исиналиева М. Социокультурная динамика в Казахстане Мысль, 1998:
№ 9-10 с, 79-81
4. Есенгалиева А.К. Культурно-психологический фактор адаптации
этнических групп к условиям рынка: некоторые результаты исследования
Саясат, 2000, № 2-3, с 22-28
5. Кулекеева Ж. Казахстан в зеркале стаистики Мысль, 1998, № 10, с
49-54
2) Мемлекет пен құқық теориясы, құқық философиясы, құқық социологиясы.
Жаңа ғылыми бағытты бөліп шығару үшін және оның дамуы үшін қолайлы
ұйымдастырылған алғы шарттардың болуы, зерттеудің жаңа мәселелерін қоғамдық
ойлармен қолдау, сонымен бірге сол ғылымның мәселесін жүйелі түрде қайта
өңдеумен арнайы айналысатын, сол білімді тарататын және оның мақсаттарын
насихаттайын оқымыстылар тобының болуының маңызы зор.
Құқық теориясы мен құқық социологиясының ара қатынасы туралы айтатын
болсақ, құқық теориясы, жеке ғылыми және оқу пәні ретінде өзінің зерттеу
пәні, түсінігі мен категориясының жүйесі бар екенін есте сақтау қажет.
Құқық теориясының мақсаты құқық мәнің ашу. Ал құқық социологиясы құқықтық
қоғамға және қоғамның құқыққа әсерін зерттейді. Құқық теориясы мен құқық
социологиясы бұл өзара үйлесімді, өзара байланысқан ғылыми талдау бағыты
және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар.
Құқық философиясы ерекше орын алады. Бұл сұраққа Д.А Керимовтың
көзқарасын ұсынайық. Ол құқық социологиясы мен құқық философиясының
айырмашылығын мынадан көрсетеді, құқық философиясы тану теориясы болып
табылады, мемлекет пен құқықты тануда теориялық дүние танымдық иәселе
тұрғысынан қарастырады, ал құқық социологиясы мемлекеттік құқықтық
шындықтың ғылыми бейнесін көрсетеді. Бұл жағдайда құқық философмясы арнайы
таным теориясы ретінде, яғни, гносеология, ал құқық социологиясы онтология,
яғни белгілі бір нәрсе туралы ілім. Философиялық мәселе көптеген сұрақтарды
қамтиды. Бұл құқықты тарихи логикалық тану, құқықтың ерікті табиғаты
мақсатын тану, құқықтың мазмұны мен құрылымын ашу, еркінділікті тану және
оны құқықпен жүзеге асыру және т.б. Құқық теориясы мен құқық философисы
өзара әрекет етеді және өзара үйлесімді.
Құқықтық философиялық аспектіде зерттеуден айырмашылығы құқық
социологиясы қоғамда құқықтың әлеуметтік келсімділігі, құқықтың әлеуметтік
функциясы, оның қоғамдық әрекеттермен шарттары туралы сұрақтар құқық
социологиясының пәні болып табылады. Бұл құқықтың құқықтық реттелуінің
мақсатымен үйлесетін, адамның мінез құлқына ықпалын зерттеу деп айтуға
болады.
Заңдық ғылым оның зерттеу объектілері, мемлекет пен құқық, әлеуметтік
табиғаты көрсететіндіктен қоғамдық ғылымдар қатарын жатады. Құқықтану
қазіргі ғылым жүйесінің элементі бола отырып, өз кезегінде құрамына тарихи
теориялық, салалық, салааралық ,қолданбалы және басқа ғылымдар енетін жүйе
ретінде қарастырылады. Құқық социологиясы жалпы теориялық зерттеулердің
бағытын көрсетеді және тарихи теориялық заңдық ғылымдардың тобына жатады.
Құқық социологиясы барлық заң ғылымдармен бір бірін өзара толықтырады.
Социология ғылымы бірыңғай емес, әлеуметтік құбылыстар мен процестерді
зерттеу деңгеилерінің түрліше болуына қарай. оның құрамы аса
күрделі әрі көп деңгейлі болып келеді.
Социология әлгі құбылыстар мен процестерді жалпы қоғам деңгейінде де,
одан шағынырақ әлеуметтік қауымдар мен олардың өзара ықпалдастығы
деңгейінд де, жеке адамдардың өзара қарым — қатынастары дсңгейінде де
зерттей береді.
Бұл жағдай социология ғылымын төмендегідей құрамдас бөліктерге
бөліп қарастыруға негіз болады:
а) социумның өмір сүруі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтауға
бағытталған макросоциологи түріндегі жалпы теориялык социология:
ә) арнайы әлеуметтік теориялармен бірге салалық социологияларды
(әлеуметтік топтардын социологиясы, қала социологиясы, ауыл
социологиясы, білім социологиясы, саясат социологиясы, қүқық социологиясы,
насихат социологиясы, отбасы социологиясы, мәдениет социологиясы, еңбек
социологиясы, т. б.) қамтитытын, әлеуметтік жүйенің жекелеген бөліктерінің
әрекеттері мен өзара ықпалдасу заңдылықтарын, орта
дәрежедегі қауымдастықтарды зерттейтін орта деңгейдегі социол о г ия;
б) әлеуметтік қүбылыстар мен процестерді жеке адамдардың іс-
әрекеті; өзара ықпалдастығы, тәртібі мінез-кұлқы тұрғысынан
зерттейтін микросоциология.
Социология ғылымының мұндай құрылымы жалпылықтың ерекшелігін және
жекеліктің бір-бірімен өзара қатынасын анык көрсетеді. Социология ғылым
ретінде теориялық және эмпириялык зерттеу әдістерініде органикалық
бірлігіне, өзара әсеріне негізделеді. Теориялық пен эмпириялық
зерттеу әдістерінің аракатынасы проблемасының гылыми
танылымда функционалдық және генетикалық жақтары бар. Біріншісі
ғылымның теориялық аппараты мен эмпириялык негіз арасындағы арақатынасқа
қатысты, ал екіншісІ, теориялық аппараттың, оның ішінде ғылымитеорияның
қалыптасуына, эмприялық кезеңнен теориялық кезеңге өтуге байланысты.
Даму деңгейінің қандай дәрежеде болуына қарамастан социологияның міндеті
әлеуметтік болмысты және оны қайта қүруды түсіндіретін екі кызметімен
сипатталады.
Әлеуметтік теорияларды басым бағытына карай іргелі және қолданбалы деп
екіге белуге болады. Біріншісі ғылыми проблемаларды шешуге, әлеуметтік
ілімнің, социологияның түжырымдамалық аппаратының қалыптасуына, әлеуметтік
зерттеу әдістерін айқындауга бағытталған.
Қолданбалы теориялар қоғамның алға қойған прак-тикалық мақсаттарыиа қол
жеткізу қүралдарын іздеуге көмектсседі. Десек те, теорияларды бағытына
қарай іргелі және қолданбалы деп бөлу шартты түрде.
Қолданбалы социологияда, атының өзі де айтып түрғандай, теориялықтан гөрі
практикалық мүдде ана-ғүрлым жоғары қойылады, мүнда білім ғана емес,
нақтылы практикалық үсыныстар ерекше маңызға ие. Осыған байланысты
қолданбалы социология әлеуметтІк инженерлік, әлеуметтік технология,
әлеуметтік гигиена, әлеуметтік терапия, сияқты ғылым салалары мен
үштасады. Қолданбалы социология үғымының енгізілуімен бірге социологияның
пәні де өзгереді; өйткені Әлеуметтік қүрылым одан әрі бөлшектене түсті.
Қолданбалы зерттеулерде (мысалға, отбасылық, некелік қарым — қатынастарды
қарастырғанда) жалпы әлеуметтік отбасы теориясы емес, жас отбасының
өзіңдік проблемалары немесесонымен
байланыстыөзектімәселелер қаратсырылады.
Қосымша әдебиеттер
1. Нысанбаева А.М. Влияние процесса политических трансформации на
социальное поведение и самосознание женщин Саясат, 2000, № 1, с47-51
2. Игоманов А.Ж. Социокультурное самочувствие казахстанского общества и его
отражение в сознании современной молодёжи Саясат, 1997, №4, с. 64-71
3. Царева Т.А Правовая социализация молодежи в рамках молодёжной
политики РК Саясат, 2000, №2-№, с. 103-106
4. С.Коновалова, М.Топаева. Социальное государство в контексте новой
прадигмы развития Мысль, 1999, №6, с. 13-15
5. Ян Шапп. О свободе, морали и праве Государство и право, 2002, №5,
с. 85-92
3) Құқық социологиясының әдістемесі
Тәжірибе көрсеткендей социологиялық зерттеулердің нақты әдістері
зерттеленетін объекті туралы объективті және толық мәлімет алуға,
информацияның көлемінің мазмұнда және толық болуына, әр түрлі топағы
адамдардың көзқарастарын зерттеуге комектесуі тиіс. Сонымен бірге, оларды
зерттеуші алдына қойған мақсаттары мен міндеттерге, зерттелетін объектінің
ерекшеліктеріне және ұйымдастырылуының нақты мүмкіндіктеріне сәйкес келуі
керек. Социологиялық зерттеулерде мынандай әдістер сәтті қолдануда:
бақылау, құжаттарды талдау, жалпы талқылау, ғылыми теориялық конференция,
адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау, интервью алу, анкета.
Кез келген әдістің тиімділігі зерттеушілердің алдына қойған міндеті мен
мақсаты қандай, жағдайлар, ерекшеліктер зерттелетіндегінде. Мысалы егер,
қоғамдық ойдың қызметінің таралу деңгейі зерттелсе, онда ең тиімді әдіс ол
анкета жүргізу. Бірақ оның көмегімен үнемі толық информация алу мүмкін
емес. Сондықтан жалпы бақылау, құжаттарды талдау және адамдардың
тәжірибелік қызметін де қолдану қажет. Аталған әдістердің біреуін ең
керекті, тиімді және ғылыми негізді деп атауға болмайды. Олардың әрқайсысы
өзінше тиімді және нәтижелі.
Қоғамдық ойды зерттеуде қолданылатын нақты әдістердің ғылыми
классификациясының маңызды теориялық және тәжірбиелік мағнасы бар.
Ғылыми классификацияда критери ретінде объектіні сипаттаушы жеке
элементтер емес, әдетте объективті негізделген принциптер пайдалынады.
Нақты әдістің ғылыми классификациясы процесстерінің және құбылыстардың
ұқсатығы мен айырмашылығын, бағытын ашуға, жиналған фактілік материалдарды
белгілі тәртіпке келтіруге және олардың белгілері бойынша айыруға мүмкіндік
береді. Нақты әдістердің классификациясының критериелері ретінде
зерттелетін объектінің әр түрлі жақтары мен сәттері пайда болуы мүмкін:
оның әлеуметтік психологиялық құбылыс ретіндегі мәні, зерттеу сипаты,
объектісі,міндеттері, құралдары, қызмет ету ерекшеліктері, техникалық
алғышарттары т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы, жеке
және локальдық болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек : интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зертттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақппарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдісттерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі кіреді,
яғни адамдардың процестерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы, әрекеті,
мінез құлқы.
Екінші топтың сананың тікелей факторларын зерттейтін әдістері құрайды,
яғни адамның әрекеті мен мінез құлқы объективті көрінісін таппаған ойлар.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын: құжаттарды
зерттеу жеке қоғамдық жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық кәсіптік
демографиялық, теориялық конференциялар ғылыми теориялық, теориялық
тәжірибелік, насихаттық адамдардың тәжірибелік қызметін талдау жеке
тұлғаның, ұжымының, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы құбылыс
ретіндегі мәні, зерттеу сипаты, объектісі, міндеттері, құралдары, қызмет
ету ерекшеліктері, техникалық алғышарттары және т.б.
Егер объектінің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, әдістер жалпы, жеке
және локальды болуы мүмкін. Ал зерттеуді кім жүргізетіндігі тұрғысынан
қарайтын болсақ, онда нақты әдістерді қолдану керек: интервью, анкета,
бақылау және т.б. Сондықтан да әрбір жеке критерий жеке әдістер
классификациясының негізі бола алады.
Осылайша, нақты әдістердің классификациясы зерттеушіге зерттелуші
объектілердің сипаты туралы, оның көлемі мен мазмұны бойынша қажетті
ақпарат беруді қамтамасыз етуге қабілетті әдістерді пайдалануға жағдай
жасайды. Осы негізде кейбір авторлар қоғамдық ойды зерттеу әдістерінің екі
негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топқа сананың ішкі, объективті фактілерін талдау әдісі кіреді,
яғни адамдардың процесстерге, құбылыстарға, фактілерге қатынасы, әрекеті,
мінез-қүлқы.
Екінші топқа сананың тікелей фактілерін зерттейтін әдістер құрайды,
яғни адамның әрекеті мен мінез-құлқында объективті көрініс таппаған ойлар.
Сананың объективті фактілерінің көрінісін зерттеу әдісі мынандай:
бақылау-жаппай, стихиялық, ұйымдасқан, ашық, қайталанбайтын, қайталанатын;
құжаттарды зерттеу жеке, қоғамдық; жалпы халықтық талдау аймақтық, ұжымдық,
кәсіптік-демографиялық; теориялық конференциялар ғылыми-теориялық,
теориялық-тәжірбиелік, насихаттық; адамдардың тәжірбиелік қызметін талдау
жеке тұлғаның, ұжымның, ұйымның, топтың әрекеті мен мінез-құлқы.
Сананың тікелей фактілерінің көрінісін зерттеу әдістері: бақылау,
интервью — еркін, жартылай еркін, стандартты, телефон арқылы; анкета
жүргізу — тура, жанама.
Сипаты бойынша бақылау шындықты көрсететін күрделі, объективті
психологиялық процесс.
Эмприкалық социологиялық зерттеулерді дайындау мен жүргізуді жүзеге
асыру үш өзара байланысты кезеңнен тұрады:
- дайындық, сынақтық зерттеу;
- зерттеуді жүргізу;
- алынған материалдармен жұмыс жасау.
Әр кезеңнің өзінің ішкі құрылым мен ерекшелігі болады. Нақты
социологиялық зерттеуді дайындауға мыналар кіреді:
- зерттеудің мақсаты мен міндеті қойылатын бағдарлама,
онда қандай ақпарат қамтамасыз етілуі керек екендігі, зерттеу объектісі мен
субъектісі қандай болу керек екендігі, әртүрлі ұйымдастырушылық сұрақтар
көрсетіледі;
- алынған ақпаратпен жұмыс жасау тәсілі мен әдісі анықталатын
жоба;
- ұйымдастырушылық және техникалық дайындықпен және сәйкес зерттеу
жүргізумен байланысты сұрақтан тұратын ұйымдастырушылық жоспар;
- зерттеу жүргізу үшін және нәтижені тіркеу үшін құжат.
Осылайша, дайындық сатысында нақты зерттеудің бүтіндей жоспары
ойластырылады. Бұл сатыдағы маңызды және анықтаушы сәт бағдарлама дайындау.
Ғылыми гипотезаларды экспериментальды тексеру-теорияның дамуына нақты
зерттеулердің әсер етуінің неғұрлым мағыналы формаларының бірі. Ғылымның
кез-келген сатысында гипотезаны ұсыну және тексеру ғылыми білімнің дамуының
қажетті шарты болып табылады. Гипотезалар — бұл әлеуметтік объектілердің
құрылымы туралы, осы объектілердің элеметтерінің байланыс сипаты туралы,
олардың қызмет ету механизмі мен дамуы туралы ғылыми негізделген ұсыныстар.
Гипотезалар құқықтың нақты зерттелуінде ғылыми мәселені шешудің мүмкін
әдісі ретінде бағдарламаны құрастыру сатысында шығады. Сонымен бірге
гипотезаны ұсыну - зерттеушінің бағдарлама жасаудағы теориялық қызметінің
қортындысы болып табылады.
Ғылыми гипотезаларды тексерудің күшті тәсілі - эксперимент болып
табылады. Ғылымдағы эксперимент танымдық және тәжірбиелік қызметтің бірлігі
ретінде саналады. Ғылыми тәжірибенің формаларының бірі ретіндегі
эксперименттің ролі ғылымды қоғамның өндіруші күшіне айландыру жағдайында
өседі. Эксперимент көп жағдайда құқық төңірегінде норма шығармашылығы
процессінің компоненті ретінде рольо атқарады. Жаңа нормативтік құқықтық
актілердің концепциясын жасау, оларды жан-жақты және салмақты түрде
эксперименттік тексеру мүмкін емес.
Эксперимент ғылыми процедура ретінде - бұл объект туралы оған басқарушы
және бақылаушы факторлар арқылы ықпал ету жолымен білім алу болып табылады.
Қосымша әдебиеттер
1. В.Е. Чиркин. Общечеловеческие ценности и современное государство
Государство и право, 2002, №2, с.5-13
2. В.К Самигулин. Право и неправо. Государство и право, 2002, №3, с5-
8
3.Н.Еримбетов. Культурная политика в условиях социальной трансформации
Мысль,2001, №11, с. 50-56
4.Е.С. Макаревский. О роли органов правовой статистики и информации в
борьбе с преступностью и коррупцией Закон и время, 2001, №5, с. 51-54
5. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое
явление Мысль, 2001, №10, с. 43-47
2 тақырып. Шет елдік құқық социологиясының негізгі белгісі
1) Құқтың әлеуметтік концепциясы: әдістемелік аспект
В.Н.Кудрявцев пен В.П.Казимирчук өздерінің Қазіргі
құқық социологиясы деген кітабында әлеуметтік контекст тұрғысынан құқықты
қарауды шет ел ғылымында 19ғ. аяғы және 20ғ. басында әлеуметтік ойлардың
дамуымен байланыстырады. Осы кезеңде құқық теориясы өзінің монистік сипатын
біршама жойды. Құқықтың Құқық философиясына және Құқық социологиясына
бөлінуі басталды. Ғылым әдістемесін жаңартуда, онда жинақталған мәселелерді
шешуге және жаңа техникалық аспаптар енгізуге назар аударылды. Мысалы,
нақты -социологиялық зерттеулер криминология, отбасы және неке, сонымен
қатар заң, сот, әкімшілік қызметтің факторларын зерттеу облыстарында
қолданыла бастады. Мұнымен бірге, әлеуметтік-құқықтық зерттеулер процеске
құрылымдық-функционалдық, жүйелік-қ ұрылымдық және т.б. әдістерді енгізу
арқылы баи түсті. Мұндай жағдай әсіресе АҚШ -қа тән болды, онда
зерттеулер көпшілік жағдайларда қолданбалық сипатта болды. Олар
жиі фирманың, коррупцияның немесе үкіметтің тапсырмасы бойынша жүзеге
асырылады және нақты мақсаттарды шешу міндетін көздейді. Қазіргі батыстық,
сонымен бірге американдық теорияға, әрбір құқықтық ағымның өзінің
жақтастарының болуы тән. Сондықтан онда ешбір құқықтық доктрина басым бола
алмайды, олардың ешқайсысы толығымен қабылданылмайды.
Американдық ғылымдардың айтуынша: құқықтық ойлары ортақ
концепцияның әсерінде болатын елдерден қарағанда, американдық құқық
теориясы тиімді, шынайы, эмпиризмдік, позитивтік, моральдық болып табылады.
Әдістемелік тәсілдерді осылайша будандастыру, американдық заңгерлердің
құқықтық теориялар мен әдістерді абстрактілік тұрғыдан емес, ұлттық дәстүр
мен тәжірбие қажеттілігінің маңыздылығын ескере отырып, АҚШ
құқықтық жүйесін тарихи даму тұрғысынан қараумен ескерілген. Батыс-
Европалық елдерде іс өзгеше қарастырлыған. Францияда, Италияда, ФРГ мен
Ұлыбританияда әрекет етуші құқық туралы жүйелік және біркелкі түсінік
қамтамасыз етуде неопозитивтік бағыт басым тенденция алған. Атап
айтқанда, қоғамдық қатынастарды реттеудегі құқықтың жағымды жақтарынескере
отырып, құқық салалары бойынша курстар жазылуда. Ал кей жағдайларда
хрестоматиялық құралдар жазылады.
Құқықтанудың қазіргі жағдайы үшін теория мен тәжірбие тұрғысынан
үйлесімді бірлік құрып және қосылып әрекет етуге ұмытылу қажет.
Әдебиеттерде құқықты оқытуда төрт негізгі теориялық
тәсіл көрсетілген. Позитивтік тәсіл - құқықты белгіленген жалпы
позитивтік мағына жүйесінде жүйеленген, анықталған нормативтік жиынтық деп
түсіндіреді. Позитивизм заңдық теорияны қорғаудан негізгі құқықтық
категориялар мен түсініктердің өзгермейтінділігімен ерекшеленеді. Түсінік
категориялары мен жалпы алғанда әлеуметтік қатынастың қабағы ретіндегі
құқық формасын жетілдіруге басты тірек қойылады. Сонымен құқықтану
жаратылыс және физика ғылымдарымен бір қатарға қойылады. Позитивистер
әдістер төңірегінде шешуші мағынаны логикалық және логикалық-семантистік
норманы түсіндіру, сонымен қатар Г. Кельзен идеясының рухындағы нормативтік
талдауға береді.
Табиғи-құқықтық тәсіл құқықты жоғарғы ерік бейнесінде әділеттілікті
абстрактілік тұрғыдан түсінетін дерек ретіндегі дәріптеу түрінде
түсіндіреді. Сонымен негізгі әдістемелік әдіс болып ақыл, тарихи тәжірбие
мен зерттелетін құқықтық құбылысқа генетикалық талдау табылады.
Табиғи құқық теориясы - адамдардың жаратылыс қасиетін құқық деректемесі
және құқық шығармашылығының негізгі базасы деп қарастырады.
Жандану табиғи құқық теориясында (Рудольф Штаммер) шешуші рөл құқығы
ақылмен тануға, оның принциптерінің тұрақты және бұзылмайтын ұжымды талдау
жасауға беріледі.
Неотомистік-экзистенционамистік, тәсілде (Ж. Маритен, В. Катраин, И.
Месснер) әлеуметтік табиғат пен құқық функциясы адамның нақты тұрмысының
ерекше шартының көрінісі ретінде, адамның жекелік мәнінің тұрғысынан
қарастырылады. Кез-келген құқықтық қатынас сферасында адамдардың мінез-
құлқының салдары әр субъектінің өзіне тән рухани өмірі болып табылады.
Бұл тәсілді жақтаушылар құқық пен құқықтық институттарды жеке және ұжымдық
өмір қызметінің формасы ретінде, адамдардың бір-бірімен араласу тәсілі
ретінде зерттеуді ұсынады. Сондықтан әдістемелік тұрғыда шешуші рөль
құқықты қабылдаудың ішкі психологиялық анализіне және әлеуметтік құрылымның
барлық деңгейінде құқықтық процесстерге субъективтік бағалауға береді.
Экзистенционалистердің айтуы бойынша құқық адамдардың мінез-құлқын
сыртқы факторлардың әсері деп қана анықтамайды, сонымен қатар адамгершілік
қасиет мінезіндегі тұлғаның өзін көрсету формасы деп түсіндіреді. Осы
негізден шыға отырып, құқықтық реттеуге қойылатын талап ортақ мүддеге
мағыналы зиянкелтірмей жеке мақсаттарды қанағаттандыру тәсілдерін
қамтамсыз ету. Демек, жалпы әлеуметтік мәселелерді шешкенде
жеке индивидтердің өзіндік пайдақор мүддесі толық қанағаттандырылса, шешім
соғұрлым табысты болады.
Социологиялық әдіс құқық пен құқықтық құбылыстарды тануда кең кеңістік
ашады және әдеттегі әдістерден артық болады. Біріншіден, зерттеудің өзінің
тақырыбтық көлемі жеке алынған нормадан күрделі әлеуметтік-құқықтық
жиынтыққа дейін кеңейеді. Екіншіден, жалпы социологияның жетістіктерін
қолдану жолымен зерттеудің техникалық-әдістемелік базасы
байытылады. Социологиялық әдістің негізгі құндылығы ол ғылыми
идеяларды, концепцияларды, әдістер мен құқықтық құбылыстардың мәнін танудың
техникалық құралдарын жете зерттеу сферасында пән аралық ғылыми алмасуды
тану және кеңейту болып табылады. Мысалы, социологиялық тәсіл құқықтың
басқа қоғамдық құбылыстарымен өзара байланысын бекітуге, құқықтық
факторлардың қоғамдық дамудың материалдық және рухани жақтарын айқындайтын
әлеуметтік, психологиялық, саяси және экономикалық бағыттармен өзара
әрекетін ашуға көмектеседі.
Қосымша әдебиеттер
1. А.Азимбаева. Коррупция в Казахстане как социально-политическое
явление Мысль, 2001, №10, с. 43-47
2. Д.Жазыбаева. Конституция о правовой культуре межэтнического
общения Фемида, 2001, №9, с. 15-20
3. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К.
Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане Саясат, 2000, №1, с. 29-33
4. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы
формирования и функционирования представительной демократии Саясат, 2000,
№6-7, с. 75-77
5. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и
функционирования представительной демократии Саясат, 2000, №6-7, с75-77
2) Құқық социологиясының европалық мектебі
Европалық құқық социологиясының дамуында ерекше орынды австриялық
заңгер Е.Эрлих (1862-1923) алады. Оның құқықтық концепциясы өте күрделі
және қайшы, сондықтан оны замандастары мен бүгінгі күндегі құқық
социологиясының жаңа бағыттарының өкілдері сынға алған. Эрлих
юриспруденцияны барлық күрделі әлеуметтік шындықты сот төжірбиесінің
көлеңкесінен қарағаны үшін сынайды. Өйткені қоғамдық өмірдің құқықтық жағы
соттың көзқарасына қарағанда кең болады.
Бұдан әрі Е. Эрлих құқықтың негізгі бастауын әр түрлі ұйымдардың
отбасы, қауым, сауда ұйымдары мемлекетпен аяқталған жиынтықты көрсететін
қоғамнан іздеу керек деп көрсетеді. Осылайша, Эрлих құқықтың әлеуметтік
келісімділігіне баса назар аударады. Ол барлық қоғамдық қатынастарды
құқықтық ретінде қарап, өзінің ақырғы көзқарасын көрсетеді. Сондықтан
оның замандасы Отто фон Гирке оның концепциясын Құқықтық маңыздылығына
әуестенушілік деп атаған. Е. Эрлих құқықтық жақ, құқықтық тәртіп және
әлеуметтік өмірдің басқа жақтарының арасына дәл айырмашылық қояды. Ол
мемлекет өзінің қызметін тек құқықтық норма негізінде құрмайды деп
көрсетеді. Бірақ Эрлих құқық түсінігін дәлелсіз кеңейтеді. Мемлекет
белгілеген мінез-құлық ережесінің көлемі, адамдар қатынасының
процессінде қалыптасатын мінез-қүлық ережесінің көлемінен кем болады.
Бұл мінез-құлық ережелерін ол тірі құқық деп атаған. Е.Эрлих тірі құқық
концепциясында мемлекеттің күштеу санкциясын қажет етпейтін мінез-құлық
ережелері мен оларды сақтау үшін заңдық санкция қажетті мінез-қылықтар
арасында шекара жүргізбейді.
Құқық социологиясында ерекше орынды Ж. Гурвич (1894-1965) алады. Ол
құқық жүйесінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру әрекеті деп түсіндірді.
Гурвич құқық социологиясының мәселесін ұсынды. Оның ойы бойынша құқық
социологиясының пәні келесіде болуы қажет:
- кіші құқық социологиясы мәселесі, бұл белгілі бір
заңдық фактілердің салдары бойынша пайда болатын адамдардың әр түрлі өзара
қарым — қатынасы;
- топтар мен кластардың әлеуметтік-құқықтық мәселесі;
- қоғамдық өмірді толығымен сақтауға шақырған
құқықтық нормалардың типологиясының мәселелері;
- құқық социологиясының генетикалық мәселесі.
Гурвич Л. Петрижицкидің (1867-1931) күшті әсерінде болды. Оның
психологиялық концепциясы келесі түрде көрсетілген. Қоғамда тұлға мен
әлеуметтік топтардың әрекетінің негізгі себебі психикалық қайғыру, олар
барлық қоғамдық қызметінің орталығы болып табылады. Мұнда бүл психикалық
қайғырудың бір бөлігі -тану мен сезім-танушы субъектінің енжар жағдайына
жатады.
Келесі өзінің сипаты бойынша белсенді қайғыруға жігерлі актілер
жатады. Олар қайгырудың енжар субъектісіне әсер етуге бағытталады.
Көп жағдайда екі жақты сипаттағы қайғырулар — сезімдік-жігерлі болады.
Петражицкидің ойы бойынша тек сезім біздің сыртқы әлемге қатынасымыз
бойынша мінез-құлқымызды анықтайтын себеп болып табылады. Петражицкий
этикалық қайғыруды негізгі деп сипаттайды. Олар моральдық және
құқықтық қайғырудың негізінде жатыр. Құқықтық нормада этикалық қайғырудың
екі жақты сипаты бар, олар императивтік-атрибутивтік сипатта болады, яғни
міндеткерлік пен талап арасында бірлікті сақтайды.
Құқық социолгиясының қалыптасуында үлкен рольды Эмиль Дюркгейм (1858-
1917), В. Парето (1848-1923), М. Вебер (1864-1920) алады. Эмиль Дюркгейм
қазіргі социологияның негізін салушылардың бірі деп саналады. Бұл үш
социологияның өкілдері социологияның негізін теоретикалық-эмпиристикалық
ғылым ретінде құру мақсатын қояды, бірақ олардың әрқайсысы
бұл мақсатты өз жолдарымен шешеді.
Құқық социолгиясының тарихына Э. Дюркгейм өзінің аномия
концепциясымен кірді. Аномия бүл норма мен құқықтың болмауын көрсетеді.
Оның концепциясы бойынша құқық социологиясының пәні құқықты әлеуметтік
контексте, құқық пен мораль арасындағы байланысты, сонымен қатар өлеуметтік
саясат пен қылмыстың себебі ретіндегі аномия тұрғысынан зерттеу.
Заң сферасында жүргізілген француз социологтарының қазіргі жұмыстары
Дюркгеймнің әсерінде болды. Мысалы, 70 жылдары Ж.Карбонье азаматтық және
отбасылық заңдар төңірегінде зерттеулер жүргізді.
Қазіргі уақытта құқық социологиясында жетекші орынды француз және
итальян ғалымдары алады. Францияда Онати қаласында көрнекті ғалым А.Арномен
құқық социологиясының халықаралық институтын құрды. Миланда құқық
социологиясының итальяндық орталығы жұмыс жасайды, оны 1995 жылы Р.Тревес
пен В.Феррари басқарған. Бұл ғылыми орындар құқық социологиясы төңірегінде
ірі зерттеулер жүргізіп, студенттерді оқытады. Олардың ірі кітапханалары,
құжаттар орталығы бар және ғылыми журналдар шығарады.
Қосымша әдебиеттер
1. Сатпаев Д.А, Шоманов А.Ж., Музапарова Л.М. Кушкунбаева С.К.
Механизмпредотвращения коррупции в Казахстане Саясат, 2000, №1, с. 29-33
2. Капасова А. Бюрократия и коррупция в политические факторы
формирования и функционирования представительной демократии Саясат, 2000,
№6-7, с. 75-77
3. Тадекбаева Г.Ж. Социально-политические факторы формирования и
функционирования представительной демократии Саясат, 2000, №6-7, с75-77
4. Сарсекеев М.М. Институциональные формы конфликтогенности в
постсоветском Казахстане Саясат, 2000, №8-9, с.37-41
5. М. Сарсекеев. Структурно- функциональная конфликтогенность на
постсоветском пространстве Мысль, 2000, №10, с 2-12
6. Б.Шахалган . О правовом нигилизме Фемида, 2000, №5-6, с. 78-79
3) Құқық соцологиясының американдық мектебі
Құқық социологиясының американдық мектебін Европада Эрлих, Росс,
Иеринг, Смолл, Петражицкийлермен салынған.
Құқық социологиясының американдық мектебінің негізін салушы және басты
өкілі - Роско Паунд (1870-1964). Ол құқықты әрекетте, оның әлеуметтік
тұрғысында, кітап пен кодекстекөрсетілгендей емес, оны зерттеу туралы
мәселе қойды. Р.Паунндтың идеясы төмендегідей:
- құқық бұл әлеуметтік бақылау құралы;
- құқықты бекітудің дамуы мен қолданылуы құқықты қолданушы
тұлғалардың тәжірбиесінде анықталады;
- құқықтық нормалардың қүндылығы соттың қандай да
бір қабылданған шешімінің әсеріне байланысты;
- соттардың субъективті шешім қабылдауы — қандай да
бір әрекеттің заңдылығының шешуші критерииі;
- соттардың құқықтық санасы зандарды сақтауга емес, сол
заң қаншалықты мақсатқа сай және оны қолдануға
бола ма екеңдігін анықтауға негізделуі тиіс.
Социологиялық заңның негізін қалаушылардың басым көпшілігі өздерінің
ойлық қорлары бойынша реформаторлар, әлеуметтік-құқықтық сферада қайта
құрудың жақтаушылары болды. Олардыңбағдарламаларына қоғамдық өмірдегі
құқықтың рөліне консервативтік көзқараспен күрес және теориядағы
формализмді жеңу кірді. Осы социологиялық тәсілдің қойнауында
популизм,прогрессизм және Ф.Рузвельт заманындағы жаңа күрес
ағымдары туындады. Құқықтың инструменталдық құндылығына жаңа көзқарастардың
қалыптасуы әлеуметтік ғылымдардың дамуына әсер етті, сонымен қатар құқық
пен құқықтық шындықты эмпристік зерттеуде жаңа техникалық құралдар
қолданыла бастады.
Құқықты түсіндірудің инструменталистік тәсілінен американдық құқық
социологиясында реалистік бағыт пайда болды. Реалистер көтерген негізгі
ілімдерге келесілер жатады:
-құқық әрқашан қозғлыста болады және сотпен құрылады;
-құқық өзіндік мақсат емес, ол әлеуметтік мақсатарға
жету құралы;
-құқықтық жүйеге қарағанда қоғам жылдам дамиды;
-құқық пен әділеттілік туралы дәстүрлі көзқарастарға толығымен сенуге
болмайды;
-құқықтық нормалар бүл - соттардың не істейтінін жинақтап айту.
Реалистік бағыттан біртіндеп екі бағыт бөлініп шықты: шеткілер (Д.
Фрэнк, Т.Арнольд, Х.Олифент) және біркелкілер (К.Левеллин, Н.Гэрлэн, В.Кук,
реализмнің скандинавтік мектебі). Реалистергенормативтік жазылымдарды қоса
алғанда жалпы заңдық категорияны соттық немесе әкімшілік қараудың объектісі
болып табылатын фактілік жағдайлармен алмастыру тән.
Мұндай нұсқау кейбір реалистерді шектен шығарды. Тіпті, Р.Тэйлор ресми
тұлға өзінің шешімін шығармайынша құқық болмайды және оғанға дейінгі кез-
келген құқықтық жағдай нағыз алып сатарлық деп тұжырымдады.
Реалистердің позициясының ерекшелік белгісі бұл - құқықтың тұрақтылығы
мен нормативтік бастауға қатысты қатынасты ашық жоққа шығару. Мұнда заңдық
позитивизмді сынау (Г.Кельзенбойынша) құқықтық зерттеуде формальдық
әдістердің жойылуымен бірге, құқық тек өзінің жеке көріністерінің көп
түрлілігі арқылы қабылданылады деп көрсетеді. Жекенің жалпымен өзара
байланысы жоққа шығарылады, ол құқық кездейсоқтықтың жиынтығы
ретінде көзқарасқа әкеледі және юриспруденцияның толығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz