Қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы іске қатыстырылатын аудар¬машы ұғымын жан-жақты ашу
Кіріспе
1 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін азаматтарға қатысты қылмыстық іс жүргізуде аудармашының қатысуының теориялық.құқықтық негізі
1.1 Қылмыстық сот ісін жүргізудегі аудармашының түсінігі мен маңыздылығы.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жүзеге асыруда аудармашыны іске қатыстырудың мен процессуалдық негізі.
2 Қазақстанның қылмыстық іс жүргізуінде аудармашының іс жүргізулік, криминалистикалық.тактикалық аспектілері
2.1 Қылмыстық сот ісін жүргізуде аудармашының қатысуының іс жүргізулік.криминалистикалық ерекшеліктері
2.2 Тілді жеткілікті білмейтін азаматтар жасаған қылмыстық істерде аудармашының көмегін пайдаланумен жүргізілетін криминалистикалық тактикалық әдістемелер.
Қорытынды
1 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін азаматтарға қатысты қылмыстық іс жүргізуде аудармашының қатысуының теориялық.құқықтық негізі
1.1 Қылмыстық сот ісін жүргізудегі аудармашының түсінігі мен маңыздылығы.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жүзеге асыруда аудармашыны іске қатыстырудың мен процессуалдық негізі.
2 Қазақстанның қылмыстық іс жүргізуінде аудармашының іс жүргізулік, криминалистикалық.тактикалық аспектілері
2.1 Қылмыстық сот ісін жүргізуде аудармашының қатысуының іс жүргізулік.криминалистикалық ерекшеліктері
2.2 Тілді жеткілікті білмейтін азаматтар жасаған қылмыстық істерде аудармашының көмегін пайдаланумен жүргізілетін криминалистикалық тактикалық әдістемелер.
Қорытынды
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында болып жатқан әртүрлі саяси, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік салалардағы болып жатқан өзгерістер мемлекеттің ілгері дамуына байланысты көптеген жаңа заңнамалар мен талаптардың осы өзгерістерге сәйкес болуын қажет етеді. Бұл орайда, көптеген заңдар қабылданып, адамдардың құқықтары мен бостандықтарын шынайы демократиялық негізде рет¬телуіне айқын мүмкіндік жасалуда. Осыған орай егеменді мемлекет ретінде даму және құқықтық реформаны жүзеге асыру мемлекетіміздің басты әлеу¬меттік құндылығы болып жарияланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2014 жыл-дың ақпан айындағы Қазақстан Республикасының Халқына Жолдауында де-мократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болып отыр. Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын әділ де тиімді қорғалуын қамтамасыз етілуі тиіс деп көрсеткен [1].
Осыған сәйкес көп ұлтты еліміздегі құқықтық қарым-қатынасында орын алған кейбір өзгерістерге байланысты, қылмыстық іс тараптарының құқық-тары мен заңды мүдделерінің бірден-бір кепілі ретінде қылмыстық іс жүргізу тілі қағидасының сақталуының маңызы зор. Қазіргі кезде мемлекеттік тілді және басқа да тілдерді қолдану аясы кеңейіп, мұның саяси мәнділігі артуда. Осы ретте, алдын ала тергеу мен сот өндірісінде тіл қағидасын жүзеге асыру көбінесе аударма жұмысын ұйымдастыру қажеттілігінен туындайды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тіл-ді жеткілікті білмейтін әрбір іске қатысушы адамға оның құқықтары мен бос-тандықтарын қорғау үшін тергеу және сот ісін жүргізу кезінде аудармашының қатысуынсыз іс жүргізу мүмкін емес. Сондықтан, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушы азамат тілді білмесе немесе жеткі-лікті білмесе оған өзінің құқықтарының бірі ретінде істің қай тілде жүргізіле-тіндігі және аудармашының тегін көмегін пайдалану құқығы түсіндіріледі. Бұл, Бүкіләлемдік Декларацияда, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жөніндегі Конвенцияда және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларында көр¬се¬тілген. Бұл қағидалар қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушының ана тілінде немесе білетін тілде жүргізілуін қамтамасыз ете¬ді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2014 жыл-дың ақпан айындағы Қазақстан Республикасының Халқына Жолдауында де-мократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болып отыр. Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын әділ де тиімді қорғалуын қамтамасыз етілуі тиіс деп көрсеткен [1].
Осыған сәйкес көп ұлтты еліміздегі құқықтық қарым-қатынасында орын алған кейбір өзгерістерге байланысты, қылмыстық іс тараптарының құқық-тары мен заңды мүдделерінің бірден-бір кепілі ретінде қылмыстық іс жүргізу тілі қағидасының сақталуының маңызы зор. Қазіргі кезде мемлекеттік тілді және басқа да тілдерді қолдану аясы кеңейіп, мұның саяси мәнділігі артуда. Осы ретте, алдын ала тергеу мен сот өндірісінде тіл қағидасын жүзеге асыру көбінесе аударма жұмысын ұйымдастыру қажеттілігінен туындайды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тіл-ді жеткілікті білмейтін әрбір іске қатысушы адамға оның құқықтары мен бос-тандықтарын қорғау үшін тергеу және сот ісін жүргізу кезінде аудармашының қатысуынсыз іс жүргізу мүмкін емес. Сондықтан, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушы азамат тілді білмесе немесе жеткі-лікті білмесе оған өзінің құқықтарының бірі ретінде істің қай тілде жүргізіле-тіндігі және аудармашының тегін көмегін пайдалану құқығы түсіндіріледі. Бұл, Бүкіләлемдік Декларацияда, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жөніндегі Конвенцияда және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларында көр¬се¬тілген. Бұл қағидалар қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушының ана тілінде немесе білетін тілде жүргізілуін қамтамасыз ете¬ді.
1 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жол¬дауы // Егемен Қазақстан. 17.01.2014.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы, 2004. —
48-б.
3 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында тілдер туралы» Заңы // ҚР Парламентінің Ведомостілері. — 1997. — № 13-14. —
202-б.
4 Өтепберген Ақыпбек., Гүлжаһан Тұтқышбаева. Аудармашыға көмек: Әділет министрлігі мемлекеттік тілді дамыту басқармасы аударма бөлімінің іс-тәжірибесінен. — Алматы, 2006. — 247-б.
5 Добровольская Т. Н. Принципы советского уголовного процесса (воп¬ро¬сы теории и практики). — М., 1971. — 176-б.
6 Щерба С. П. Переводчик в российском уголовном процессе. — М., 2005. — 414-б.
7 Гаврилов А. Двусторонний перевод — вид устного перевода // Тет-ра¬ди переводчика. — 1969. — № 6. — 64-67-б.
8 Ермолович В. И. К вопросу об одновременности слушания в процес¬се синхронного перевода // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1978. — № 15. — 67-68-б.
9 Леви А. А., Пичкалева Г. И., Селиванов Н. А. Получение и проверка показаний следователем. — М., 1987. — 205-б.
10 Гофман Е. К. К истории синхронного перевода // Тетради переводчи¬ка. Ученые записки. — 1963. — № 1. — 20-23-б.
11 Цвиллинг М. Синхронный перевод как объект экспериментального ис¬сле¬дования // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1966. — № 3. — 91-93-б.
12 Беляевская Е. Г., Бритвин В. Г., Мухин Н. К., Рюмина Н. А. Опорные пункты и формирование гипотезы у переводчика // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1973. — № 10. — 28-31-б.
13 Мосьяков А. Е. О роли штампов в синхронном переводе // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1987. — № 22. — 74-79-б.
14 Миньяр-Белоручев Р. К. Пособие по устному переводу. — М., 1969. — 107-б.
15 Миньяр-Белоручев Р. К. Последовательный перевод // Теория и мето¬ды обучения. — М., 1969. — 125-б.
16 Федоров А. В. Введение в теорию перевода (лингвистические проб-лемы). — М., 1958. — 253-б.
17 Набиев Б. Культура языка. — Баку, 1979. — 169-б.
18 Божьев В. П. Уголовно-процессуальные правоотношения. — М., 1975. — 173-б.
19 Рагинский М. Ю. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодек-су РСФСР. — М., 1985. — 495-б.
20 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Н. В. Жогин. — М., 1973. — 736-б.
21 Рахунов Р. Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по советскому праву. — М., 1961. — 287-б.
22 Джафаркулиев М. А. Проблемы национального языка судопроизвод¬ства в правотворческой и правоприменительной деятельности на современ¬ном этапе: Дис. д-ра юрид. наук. — М., 1990. — 439-б.
23 Сарсенбаев Т. Е. Лица, участвующие в уголовном процессе. Инсти-тут отвода. — Астана, 2001. — 173-б.
24 Саркисянц Г. П. Переводчик в советском уголовном процессе. Таш-кент, 1974. — 247-б.
25 Васильева-Кардашевская Л. Л. Конституционный принцип нацио-наль¬ного языка и его реализация в досудебных стадиях уголовного процесса: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 2002. — 26-б.
26 Гриненко А. В. Конституционные основы досудебного уголовного процесса в Российской Федерации. — М., 2000. — 207-б.
27 Кокорев Л. Д., Кузнецов Н. П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. — Воронеж, 1995. — 268-б.
28 Стеснова Т. И. Реализация принципа национального языка при рас-сле¬довании и рассмотрении уголовных дел: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1993. — 295-б.
29 Выдря М. М. Участники судебного разбирательства и гарантии их прав. — Краснодар, 1979. — 102-б.
30 Лупинская П. А. Уголовный процесс. — М., 1995. — 207-б.
31 Леонтьев А. А., Шахнорович А. М., Батов В. И. Речь в криминалис-тике и судебной психологии. — М., 1977. — 107-б.
32 Гинзбург А. Я., Белкин Р. С. Криминалистическая тактика. — Алма-ты, 1998. — 474-б.
33 Куцова Э. Ф. Гарантии прав личности в советском уголовном про-цессе. — М., 1973. — 103-б.
34 Петренко В. Г., Назаров В. В., Цыганенко С. С. Процессуальное по-ло¬же¬ние переводчика в уголовном процессе // Юридический вестник. — 1998. — № 4. — 88-92-б.
35 Шейфер Л. С. Следственные действия. Система и процессуальная форма. — М., 1981. — 128-б.
36 Александрова О. И. Уголовно-процессуальные и криминалистичес-кие особенности возбуждения и расследования уголовных дел с участием иност¬ранных граждан: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 2001. — 201-б.
37 Төлеубекова Б. Х. Уголовно-процессуальное право Республики Ка-зах¬стан. Часть общая: Курс лекций. — Караганда, 1994. — Кн. 1. — 237-б.
38 Карев Д. С. Об уголовно-процессуальном кодексе РСФСР // Об уго-ловно-процессуальном законодательстве союзных республик. — М., 1962. — 17-б.
39 Галкин Б. А. Советский уголовно-процессуальный закон. — М., 1962. — 23-б.
40 Оспанов С. Д. Уголовный процесс Республики Казахстан. Часть об-щая. — Алматы, 2003. — 266-б.
41 Бозров В. М., Кобяков В. М. Об участии переводчика в суде // Со-ветская юстиция. — 1993. — № 8. — 26-29-б.
42 Абова Т. Е., Гуреев П. П., Добровольский А. А. Курс советского граж¬данского права. — М., 1981. — 477-б.
43 Кобзарев Ф. Взаимодействие основных участников уголовного судо¬про¬из¬водства: новые процессуальные условия и организационные потребнос¬ти // Фемида. — 2003. — № 12. — 51-54-б.
44 Ейгер Г. В., Юхт В. Л. Некоторые психолингвистические аспекты про¬цесса перевода научно-технической литературы (взаимодействие фоно-вых и языковых знаний переводчика) // Тетради переводчика. — 1987. — № 22. — 88-89-б.
45 Мамедова Х. А., Савицкий В. М. Институт отводов в советском уго-лов¬ном судопроизводстве. — Баку, 1986. — 178-б.
46 Уголовный процесс России / Под ред. З. Ф. Ковриги, Н. П. Кузнецо-ва. — Воронеж, 2003. — 106-б.
47 Мамедова Х. А. Институт отводов в советском уголовном судопроиз¬водстве: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1984. — 123-б.
48 Джафаркулиев М. А. Язык уголовного судопроизводства в зарубеж-ных странах. — Баку, 1990. — 55-б.
49 Белоусов Л. В. Настольная книга судебного пристава-исполнителя. — М., 2000. — 141-б.
50 Саркисянц Г. П., Агзамходжаев А. А. Переводчик в советском уго-лов¬ном процессе. — Ташкент, 1974. — 89-б.
51 Абдумаджидов Г. Расследование преступлений: процессуально-пра-во¬вое исследование. — Ташкент, 1986. — 100-б.
52 Калашникова Н. Я. Гарантии прав свидетеля, эксперта, переводчика и понятого в советском уголовном процессе. — М., 1963. — 149-б.
53 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. — М., 1981. — Т. 1. — 202-б.
54 Сарсенбаев Т. Е., Хан А. Л. Уголовный процесс: Досудебное произ-вод¬ст¬во. — Астана, 2000. — 192-б.
55 Хитрова О. В. Участие понятых в российском уголовном судопроиз-водстве. — М., 1998. — 41-б.
56 Махов В. Н. Теория и практика использования знаний сведущих лиц при расследовании преступлений. — М., 2000. — 347-б.
57 Хайдуков Н. П. Тактико-психологические основы воздействия следо¬ва¬те¬ля на участвующих в деле лиц. — Саратов, 1984. — 126-б.
58 Кокорев Л. Д. Положение личности в советском уголовном судопро-из¬водстве: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — Л., 1975. — 21-б.
59 Полосков П. В. Правоспособность и дееспособность в советском уго¬лов¬ном процессе: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1985. — 4-б.
60 Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Ратифицирован Республикой Казахстан в соот-ветствии с законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 г.
61 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан № 152 от 25 февраля 1992 г. «Об утверждении Инструкции о порядке и размерах возмещения расходов и выплаты вознаграждения лицам в связи с их вызовом в органы дознания, предварительного следствия, прокуратуру или в суд» (с изменениями, внесенными постановлением Правительства РК № 1209 от 30 ноября 1998 г.).
62 Колесников С. В. Система конституционных гарантий обеспечения прав и свобод граждан в условиях формирования в России гражданского об-щества // Государство и право. — 2002. — № 10. — 15-18-б.
63 Зайцев О. А. Государственная защита участников уголовного про-цес¬са. — М., 2003. — 167-б.
64 Бозров В. М., Кобяков В. М. Об участии переводчика в суде // Совет¬ская юстиция. — 1993. — № 8. — 27-б.
65 Владыкин Б. Е. Уголовно-процессуальные механизмы защиты конс-ти¬туционных прав и свобод человека и гражданина. — Ижевск, 2001. —
127-б.
66 Якимов П. П. Совершенствование правового положения участников уголовного судопроизводства // Гарантии прав лиц, участвующих в уголов-ном судопроизводстве. — Свердловск, 1975. — 127-б.
67 Джафаркулиев М. А. Проблемы национального языка в уголовном су¬допроизводстве. — Баку, 1989. — 167-б.
68 Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод, принятая 4 ноября 1950 г. — М., 1997. — 47-б.
69 Еникеев М. И. Следственные действия: психология, тактика, техноло¬гия. — М., 2007. — 216-б.
70 Төлеубекова Б. Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргі-зу құқығы. — Алматы, 2000. — 416-б.
71 Шпилев В. Н. Участники уголовного процесса. — Минск, 1970. — 107-б.
72 Коломеец В.К. Советский закон о явке с повинной // Известия ВУЗов. Правоведение. — 1986. — № 4. — 64-67-б.
73 Львова Е., Парашуткин В. Недостоверный протокол судебного засе-да¬ния — не доказательство // Қазақстан полициясы. — 2003. — № 9. — 50-
53-б.
74 Выдря М. М. Уголовно-процессуальные гарантии в суде. — Краснодар. — 1980. — 94-б.
75 Фомин М. Протокол судебного заседания: «прошу данный вопрос и ответ на него отразить дословно» // Қазақстан полициясы. — 2003. — № 11. — 22-24-б.
76 Семенцов В. А. Видео и звукозапись в доказательственной деятель-нос¬ти следователя: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. — Екатеринбург, 1994. — 20-б.
77 Кудрявцева Е. Аудиозапись судебного заседания // Российская юсти-ция. — 2002. — № 1. — 57-58-б.
78 Подольный Н. Аудиозапись исключит фальсификацию протокола су¬дебного заседания // Российская юстиция. — 2002. — № 8. — 36-б.
79 Баркалова О. Взаимосвязь устной и письменной речи в гражданском судебном процессе // Российская юстиция. — 2001. — № 7. — 72-б.
80 Махов В. Н. Теория и практика использования знаний сведущих лиц при расследовании преступлений: Дис. ... д-ра юрид.наук. — М., 1993. —
307-б.
81 Щерба С. П., Зайцев О. А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. — М., 1996. — 127-б.
82 Садиков А. В. Перевод арготизмов // Тетради переводчика. — 1979. — № 16. — 71-79-б.
83 Дмитриев В. Издержки перевода // Тетради переводчика. — 1982. — № 19. — 45-48-б.
84 Декларация о правах инвалидов. Международные акты о правах человека // Сб. документов. — М., 2000. — 784-б.
85 Дьячков А. И., Гейльман И. Ф. Индивидуальное обучение взрослых глу¬хонемых. — М., 1966. — 97-б.
86 Гриненко А. В. Конституционные основы досудебного уголовного процесса. — М., 2000. — 54-б.
87 Щерба С. П., Марков А. Я., Стеснова Т. И. Участие переводчика на предварительном следствии и дознании. — М., 1993. — 39-б.
88 Чужакин А. П. Общая теория устного перевода и переводческой ско¬рописи. — М., 2002. — 137-б.
89 Милославская Д. Трудности семантической интерпретации юриди-чес¬кого текста // Российская юстиция. — 2000. — № 3. — 45-47-б.
90 Щерба С. П., Сәрсенбаев Т. Е., Зайцев О. А. Дәрменсіз жәбірленуші-ге қатысты алдын ала тергеу жүргізу. — Қарағанды, 2002. — 138-б.
91 Калашникова Н. Я. Гарантии прав свидетеля, эксперта, переводчика и понятого в советском уголовном процессе. — М., 1966. — 23-б.
92 Стремовский В. А. Актуальные проблемы организации и производст¬ва предварительного следствия. — Краснодар, 1978. — 138-б.
93 Нұрғалиев Б. М., Арыстанбеков М. А., Шәкенов А. О. Криминалис-тика: Дәрістер курсы. — Қарағанды, 2005. — 282-б.
94 Ахпанов А. Н. Возбуждение уголовного преследования и применение мер процессуального принуждения. — Караганда, 2000. — 122-б.
95 Нургалиев Б. М. Организованная преступность. — Караганда, 1998. — 167-б.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы, 2004. —
48-б.
3 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында тілдер туралы» Заңы // ҚР Парламентінің Ведомостілері. — 1997. — № 13-14. —
202-б.
4 Өтепберген Ақыпбек., Гүлжаһан Тұтқышбаева. Аудармашыға көмек: Әділет министрлігі мемлекеттік тілді дамыту басқармасы аударма бөлімінің іс-тәжірибесінен. — Алматы, 2006. — 247-б.
5 Добровольская Т. Н. Принципы советского уголовного процесса (воп¬ро¬сы теории и практики). — М., 1971. — 176-б.
6 Щерба С. П. Переводчик в российском уголовном процессе. — М., 2005. — 414-б.
7 Гаврилов А. Двусторонний перевод — вид устного перевода // Тет-ра¬ди переводчика. — 1969. — № 6. — 64-67-б.
8 Ермолович В. И. К вопросу об одновременности слушания в процес¬се синхронного перевода // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1978. — № 15. — 67-68-б.
9 Леви А. А., Пичкалева Г. И., Селиванов Н. А. Получение и проверка показаний следователем. — М., 1987. — 205-б.
10 Гофман Е. К. К истории синхронного перевода // Тетради переводчи¬ка. Ученые записки. — 1963. — № 1. — 20-23-б.
11 Цвиллинг М. Синхронный перевод как объект экспериментального ис¬сле¬дования // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1966. — № 3. — 91-93-б.
12 Беляевская Е. Г., Бритвин В. Г., Мухин Н. К., Рюмина Н. А. Опорные пункты и формирование гипотезы у переводчика // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1973. — № 10. — 28-31-б.
13 Мосьяков А. Е. О роли штампов в синхронном переводе // Тетради переводчика. Ученые записки. — 1987. — № 22. — 74-79-б.
14 Миньяр-Белоручев Р. К. Пособие по устному переводу. — М., 1969. — 107-б.
15 Миньяр-Белоручев Р. К. Последовательный перевод // Теория и мето¬ды обучения. — М., 1969. — 125-б.
16 Федоров А. В. Введение в теорию перевода (лингвистические проб-лемы). — М., 1958. — 253-б.
17 Набиев Б. Культура языка. — Баку, 1979. — 169-б.
18 Божьев В. П. Уголовно-процессуальные правоотношения. — М., 1975. — 173-б.
19 Рагинский М. Ю. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодек-су РСФСР. — М., 1985. — 495-б.
20 Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Н. В. Жогин. — М., 1973. — 736-б.
21 Рахунов Р. Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности по советскому праву. — М., 1961. — 287-б.
22 Джафаркулиев М. А. Проблемы национального языка судопроизвод¬ства в правотворческой и правоприменительной деятельности на современ¬ном этапе: Дис. д-ра юрид. наук. — М., 1990. — 439-б.
23 Сарсенбаев Т. Е. Лица, участвующие в уголовном процессе. Инсти-тут отвода. — Астана, 2001. — 173-б.
24 Саркисянц Г. П. Переводчик в советском уголовном процессе. Таш-кент, 1974. — 247-б.
25 Васильева-Кардашевская Л. Л. Конституционный принцип нацио-наль¬ного языка и его реализация в досудебных стадиях уголовного процесса: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 2002. — 26-б.
26 Гриненко А. В. Конституционные основы досудебного уголовного процесса в Российской Федерации. — М., 2000. — 207-б.
27 Кокорев Л. Д., Кузнецов Н. П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. — Воронеж, 1995. — 268-б.
28 Стеснова Т. И. Реализация принципа национального языка при рас-сле¬довании и рассмотрении уголовных дел: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1993. — 295-б.
29 Выдря М. М. Участники судебного разбирательства и гарантии их прав. — Краснодар, 1979. — 102-б.
30 Лупинская П. А. Уголовный процесс. — М., 1995. — 207-б.
31 Леонтьев А. А., Шахнорович А. М., Батов В. И. Речь в криминалис-тике и судебной психологии. — М., 1977. — 107-б.
32 Гинзбург А. Я., Белкин Р. С. Криминалистическая тактика. — Алма-ты, 1998. — 474-б.
33 Куцова Э. Ф. Гарантии прав личности в советском уголовном про-цессе. — М., 1973. — 103-б.
34 Петренко В. Г., Назаров В. В., Цыганенко С. С. Процессуальное по-ло¬же¬ние переводчика в уголовном процессе // Юридический вестник. — 1998. — № 4. — 88-92-б.
35 Шейфер Л. С. Следственные действия. Система и процессуальная форма. — М., 1981. — 128-б.
36 Александрова О. И. Уголовно-процессуальные и криминалистичес-кие особенности возбуждения и расследования уголовных дел с участием иност¬ранных граждан: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 2001. — 201-б.
37 Төлеубекова Б. Х. Уголовно-процессуальное право Республики Ка-зах¬стан. Часть общая: Курс лекций. — Караганда, 1994. — Кн. 1. — 237-б.
38 Карев Д. С. Об уголовно-процессуальном кодексе РСФСР // Об уго-ловно-процессуальном законодательстве союзных республик. — М., 1962. — 17-б.
39 Галкин Б. А. Советский уголовно-процессуальный закон. — М., 1962. — 23-б.
40 Оспанов С. Д. Уголовный процесс Республики Казахстан. Часть об-щая. — Алматы, 2003. — 266-б.
41 Бозров В. М., Кобяков В. М. Об участии переводчика в суде // Со-ветская юстиция. — 1993. — № 8. — 26-29-б.
42 Абова Т. Е., Гуреев П. П., Добровольский А. А. Курс советского граж¬данского права. — М., 1981. — 477-б.
43 Кобзарев Ф. Взаимодействие основных участников уголовного судо¬про¬из¬водства: новые процессуальные условия и организационные потребнос¬ти // Фемида. — 2003. — № 12. — 51-54-б.
44 Ейгер Г. В., Юхт В. Л. Некоторые психолингвистические аспекты про¬цесса перевода научно-технической литературы (взаимодействие фоно-вых и языковых знаний переводчика) // Тетради переводчика. — 1987. — № 22. — 88-89-б.
45 Мамедова Х. А., Савицкий В. М. Институт отводов в советском уго-лов¬ном судопроизводстве. — Баку, 1986. — 178-б.
46 Уголовный процесс России / Под ред. З. Ф. Ковриги, Н. П. Кузнецо-ва. — Воронеж, 2003. — 106-б.
47 Мамедова Х. А. Институт отводов в советском уголовном судопроиз¬водстве: Дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1984. — 123-б.
48 Джафаркулиев М. А. Язык уголовного судопроизводства в зарубеж-ных странах. — Баку, 1990. — 55-б.
49 Белоусов Л. В. Настольная книга судебного пристава-исполнителя. — М., 2000. — 141-б.
50 Саркисянц Г. П., Агзамходжаев А. А. Переводчик в советском уго-лов¬ном процессе. — Ташкент, 1974. — 89-б.
51 Абдумаджидов Г. Расследование преступлений: процессуально-пра-во¬вое исследование. — Ташкент, 1986. — 100-б.
52 Калашникова Н. Я. Гарантии прав свидетеля, эксперта, переводчика и понятого в советском уголовном процессе. — М., 1963. — 149-б.
53 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. — М., 1981. — Т. 1. — 202-б.
54 Сарсенбаев Т. Е., Хан А. Л. Уголовный процесс: Досудебное произ-вод¬ст¬во. — Астана, 2000. — 192-б.
55 Хитрова О. В. Участие понятых в российском уголовном судопроиз-водстве. — М., 1998. — 41-б.
56 Махов В. Н. Теория и практика использования знаний сведущих лиц при расследовании преступлений. — М., 2000. — 347-б.
57 Хайдуков Н. П. Тактико-психологические основы воздействия следо¬ва¬те¬ля на участвующих в деле лиц. — Саратов, 1984. — 126-б.
58 Кокорев Л. Д. Положение личности в советском уголовном судопро-из¬водстве: Автореф. дис. ... д-ра юрид. наук. — Л., 1975. — 21-б.
59 Полосков П. В. Правоспособность и дееспособность в советском уго¬лов¬ном процессе: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. — М., 1985. — 4-б.
60 Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.) // Ратифицирован Республикой Казахстан в соот-ветствии с законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 г.
61 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан № 152 от 25 февраля 1992 г. «Об утверждении Инструкции о порядке и размерах возмещения расходов и выплаты вознаграждения лицам в связи с их вызовом в органы дознания, предварительного следствия, прокуратуру или в суд» (с изменениями, внесенными постановлением Правительства РК № 1209 от 30 ноября 1998 г.).
62 Колесников С. В. Система конституционных гарантий обеспечения прав и свобод граждан в условиях формирования в России гражданского об-щества // Государство и право. — 2002. — № 10. — 15-18-б.
63 Зайцев О. А. Государственная защита участников уголовного про-цес¬са. — М., 2003. — 167-б.
64 Бозров В. М., Кобяков В. М. Об участии переводчика в суде // Совет¬ская юстиция. — 1993. — № 8. — 27-б.
65 Владыкин Б. Е. Уголовно-процессуальные механизмы защиты конс-ти¬туционных прав и свобод человека и гражданина. — Ижевск, 2001. —
127-б.
66 Якимов П. П. Совершенствование правового положения участников уголовного судопроизводства // Гарантии прав лиц, участвующих в уголов-ном судопроизводстве. — Свердловск, 1975. — 127-б.
67 Джафаркулиев М. А. Проблемы национального языка в уголовном су¬допроизводстве. — Баку, 1989. — 167-б.
68 Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод, принятая 4 ноября 1950 г. — М., 1997. — 47-б.
69 Еникеев М. И. Следственные действия: психология, тактика, техноло¬гия. — М., 2007. — 216-б.
70 Төлеубекова Б. Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргі-зу құқығы. — Алматы, 2000. — 416-б.
71 Шпилев В. Н. Участники уголовного процесса. — Минск, 1970. — 107-б.
72 Коломеец В.К. Советский закон о явке с повинной // Известия ВУЗов. Правоведение. — 1986. — № 4. — 64-67-б.
73 Львова Е., Парашуткин В. Недостоверный протокол судебного засе-да¬ния — не доказательство // Қазақстан полициясы. — 2003. — № 9. — 50-
53-б.
74 Выдря М. М. Уголовно-процессуальные гарантии в суде. — Краснодар. — 1980. — 94-б.
75 Фомин М. Протокол судебного заседания: «прошу данный вопрос и ответ на него отразить дословно» // Қазақстан полициясы. — 2003. — № 11. — 22-24-б.
76 Семенцов В. А. Видео и звукозапись в доказательственной деятель-нос¬ти следователя: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. — Екатеринбург, 1994. — 20-б.
77 Кудрявцева Е. Аудиозапись судебного заседания // Российская юсти-ция. — 2002. — № 1. — 57-58-б.
78 Подольный Н. Аудиозапись исключит фальсификацию протокола су¬дебного заседания // Российская юстиция. — 2002. — № 8. — 36-б.
79 Баркалова О. Взаимосвязь устной и письменной речи в гражданском судебном процессе // Российская юстиция. — 2001. — № 7. — 72-б.
80 Махов В. Н. Теория и практика использования знаний сведущих лиц при расследовании преступлений: Дис. ... д-ра юрид.наук. — М., 1993. —
307-б.
81 Щерба С. П., Зайцев О. А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. — М., 1996. — 127-б.
82 Садиков А. В. Перевод арготизмов // Тетради переводчика. — 1979. — № 16. — 71-79-б.
83 Дмитриев В. Издержки перевода // Тетради переводчика. — 1982. — № 19. — 45-48-б.
84 Декларация о правах инвалидов. Международные акты о правах человека // Сб. документов. — М., 2000. — 784-б.
85 Дьячков А. И., Гейльман И. Ф. Индивидуальное обучение взрослых глу¬хонемых. — М., 1966. — 97-б.
86 Гриненко А. В. Конституционные основы досудебного уголовного процесса. — М., 2000. — 54-б.
87 Щерба С. П., Марков А. Я., Стеснова Т. И. Участие переводчика на предварительном следствии и дознании. — М., 1993. — 39-б.
88 Чужакин А. П. Общая теория устного перевода и переводческой ско¬рописи. — М., 2002. — 137-б.
89 Милославская Д. Трудности семантической интерпретации юриди-чес¬кого текста // Российская юстиция. — 2000. — № 3. — 45-47-б.
90 Щерба С. П., Сәрсенбаев Т. Е., Зайцев О. А. Дәрменсіз жәбірленуші-ге қатысты алдын ала тергеу жүргізу. — Қарағанды, 2002. — 138-б.
91 Калашникова Н. Я. Гарантии прав свидетеля, эксперта, переводчика и понятого в советском уголовном процессе. — М., 1966. — 23-б.
92 Стремовский В. А. Актуальные проблемы организации и производст¬ва предварительного следствия. — Краснодар, 1978. — 138-б.
93 Нұрғалиев Б. М., Арыстанбеков М. А., Шәкенов А. О. Криминалис-тика: Дәрістер курсы. — Қарағанды, 2005. — 282-б.
94 Ахпанов А. Н. Возбуждение уголовного преследования и применение мер процессуального принуждения. — Караганда, 2000. — 122-б.
95 Нургалиев Б. М. Организованная преступность. — Караганда, 1998. — 167-б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында болып
жатқан әртүрлі саяси, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік салалардағы болып
жатқан өзгерістер мемлекеттің ілгері дамуына байланысты көптеген жаңа
заңнамалар мен талаптардың осы өзгерістерге сәйкес болуын қажет етеді. Бұл
орайда, көптеген заңдар қабылданып, адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
шынайы демократиялық негізде реттелуіне айқын мүмкіндік жасалуда. Осыған
орай егеменді мемлекет ретінде даму және құқықтық реформаны жүзеге асыру
мемлекетіміздің басты әлеуметтік құндылығы болып жарияланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2014 жылдың
ақпан айындағы Қазақстан Республикасының Халқына Жолдауында демократиялық
қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге
ие болып отыр. Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын
әділ де тиімді қорғалуын қамтамасыз етілуі тиіс деп көрсеткен [1].
Осыған сәйкес көп ұлтты еліміздегі құқықтық қарым-қатынасында орын
алған кейбір өзгерістерге байланысты, қылмыстық іс тараптарының құқықтары
мен заңды мүдделерінің бірден-бір кепілі ретінде қылмыстық іс жүргізу тілі
қағидасының сақталуының маңызы зор. Қазіргі кезде мемлекеттік тілді және
басқа да тілдерді қолдану аясы кеңейіп, мұның саяси мәнділігі артуда. Осы
ретте, алдын ала тергеу мен сот өндірісінде тіл қағидасын жүзеге асыру
көбінесе аударма жұмысын ұйымдастыру қажеттілігінен туындайды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тілді
жеткілікті білмейтін әрбір іске қатысушы адамға оның құқықтары мен
бостандықтарын қорғау үшін тергеу және сот ісін жүргізу кезінде
аудармашының қатысуынсыз іс жүргізу мүмкін емес. Сондықтан, қылмыстық сот
ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушы азамат тілді білмесе немесе
жеткілікті білмесе оған өзінің құқықтарының бірі ретінде істің қай тілде
жүргізілетіндігі және аудармашының тегін көмегін пайдалану құқығы
түсіндіріледі. Бұл, Бүкіләлемдік Декларацияда, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары жөніндегі Конвенцияда және Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларында көрсетілген.
Бұл қағидалар қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушының
ана тілінде немесе білетін тілде жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тергеушілерге, анықтаушыларға,
прокурорға, соттарға, қорғаушыларға және т. б. қылмыстық сот ісін
жүргізушілерге тілді жеткілікті білмейтін азаматтар тіл саясатына
байланысты кейбір қиындықтар туғызады, тіпті кей жағдайларда олардың
құқықтарының бұзылуы да байқалады. Тәжірибеде, қылмыстық сот ісін тергеуде
тілді жеткілікті білмейтін азаматтарға аудармашы қатыстырылмай, алынған
дәлелдемелердің заңдылық күші болмайтындығы кездесіп отыр. Осыған
байланысты, тәжірибелік қызметкерлерден алынған сауалнамада тілді
жеткілікті білмейтін
іске қатысушылар көптеген қиындықтар туғызатындығын көрсетеді.
Осы тұрғыда, қылмыстық іс жүргізуді дұрыс ұйымдастыру арқылы іске
қатысушылардың құқықтарын қамтамасыз ету, оның ішінде тілді жеткілікті
білмейтін іске қатысушыларға құқық қорғау органы аудармашының көмегін
пайдалануды қамтамасыз етуі қажет.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
мақсатында тілді жеткілікті білмейтін қатысушыларға аудармашының қатысуы
үлкен рөл атқарады. Дегенмен, заң әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізуге
аудармашының қатысуының процессуалдық, криминалистикалық және
ұйымдастырушылық мәселелері әлі күнге дейін толығымен зерттелмеген. Жарық
көрген ғылыми еңбектерде аудармашының іске қатысуға арналған мәселелерінің
белгілі бір бөлігі, яғни іске қатысу реті ғана қарастырылған. Бұл, қазіргі
заманның талабына сай тәжірибелік және теориялық қажеттілігін толық
деңгейде қанағаттандырмайды.
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында тақырыптың процессуалдық тұрғыдағы
өзектілігіне, оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасына, аудармашының жеке
тергеу әрекеттеріне, сонымен қатар сот процесіне қатысуының толықтай
анықталмағандығын және қажетті шартты нормалардың орын алмағандығын атап
өтуге болады. Қазіргі қолданыстағы заңда аудармашының іске қатысуы ҚР ҚІЖК-
нің 85-бабында көрсетіліп 10-тарауға енгізілген. Бірақ, аудармашының
түсінігі және оны іске тартудағы ұйымдастырушылық шаралары заң нормасында
қажетті дәрежеде толық ашылмаған. Атап айтқанда, аудармашы түсінігі заңда
көрсетілмеген және аудармашыны іске тартуда оның сот ісін жүргізу тілін
жеткілікті білу қажеттілігі, жасы, білімі, қабілеті, құзыреті, аудармашыға
төленетін сыйақы көлемі туралы нормалар мен мән-жайлары қарастырылмаған.
Сондықтан да аудармашының тергеу және сот ісін жүргізу барысында оны іске
қатыстыру нормаларын жан-жақты талқылау және талдау қажеттілігі туындап
отыр.
Аудармашының іске қатысуының ұйымдастыруға байланысты процессуалдық
шарттарын және криминалистикалық әдістемелерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
қажет. Өйткені, бүгінгі таңда аудармашыны іске қатыстыруды ұйымдастыру,
алдын ала тергеу мен сот процесінде кейбір елеулі қиындықтарға әкеп
соқтыруда. Осы тұрғыдан, сот тәжірибесі мен құқықтық статистика
мәліметтеріне сүйенсек, аудармашының іске қатысуы осы заманғы талаптарға
жауап бермейтіндігі байқалады. Оған себеп, тек заңдардағы кемістіктер ғана
емес, сонымен бірге алдын ала тергеу және сот органдарының аудармашыны іске
қатыстыру барысында кейбір олқылықтар мен кемшіліктерге жол берілгендігі өз
септігін тигізді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында аудармашыны іске қатыстыру және
тіл мәселесі қылмыстық іс жүргізу және криминалистикалық тәсілдердің ғылыми
негіздерін дайындау мен оларды тергеу және сот тәжірибелеріне енгізудің
көптеген бұрын зерттелмеген басты мәселелерін зерттеу бүгінгі таңдағы
мәселелердің бірі болып отыр.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тілді жеткілікті білмейтін іске
қатысушылармен жүргізілетін істер жөнінде көптеген ғалымдардың көзқарастары
бойынша аудармашы арқылы тіл мәселесі өз деңгейіне жетеді.
Дипломдық тақырыбының жекеленген мәселелері Н. А. Абдуллаев,
О. И. Александрова, И. С. Алексеева, М. Т. Әшірбекова, В. Бозров,
Л. Л. Васильева-Кордашевская, В. Кобяков, М. А. Джафаркулиев,
Н. Я. Калашникова, А. Я. Марков, А. Г. Романова., Г. П. Саркисянц,
Е. А. Степанова, Т. И. Стеснова, А. В. Федоров, С. П. Щерба және тағы басқа
криминалистика, қылмыстық іс жүргізу саласында танымал ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылған.
Алайда, сот ісін жүргізу барысында аудармашының іске қатысуы отандық
заң ғылым саласында қазіргі кезге дейін оның процессуалдық,
криминалистикалық, психологиялық, ұйымдастырушылық сипаттағы мәнді
мәселелер шеңберінде қарастырылып зерделенбеген және зерттелмеген. Ал, бұл
мәселелердің жекеленген бөліктері қарастырылған еңбектерде аудармашының
іске қатысу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбей, ғылыми тұрғыда
талқыланбаған және олардың көбісі бұрыңғы кеңестік және ресейлік заңнамаға
негізделген. Сонымен бірге, тақырыптың өзектілігі қоғамның экономикалық
әлеуметтік жағынан қарқынды дамуына байланысты қазіргі заманға сай
аудармашының іске қатысуы теориялық және тәжірибелік мәселелері терең және
жүйелі түрде зерттеудің қажеттілігі туындап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымның
негізгі мақсаты — қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы іске
қатыстырылатын аудармашы ұғымын жан-жақты ашу арқылы оны теориялық және
тәжірибелік тұрғыда кешенді зерттеу. Атап айтқанда, аудармашының іске
қатысуының процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық
мәселелерін айқындау, аудармашы түсінігін ғылыми тұрғыда толық жан-жақты
анықтау, аудармашының құзыретін реттеу, оған қойылатын талаптар мен
міндеттерді реттеу, аудармашының біліктілігін тексеру арқылы іске қатыстыру
қағидасын құру және онымен жасалынатын келісім-шарт ретін жүзеге асыру және
басқа да тәжірибеде кездесетін кемшіліктер мен олқылықтардың алдын алу
болып табылады.
Көзделген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер атқарылады:
аудармашының іске қатыстырылу әрекетінің теориялық және тәжірибелік
аспектіде зерттеу;
зерттеу тақырыбына қатысты заңдарды және өзге де нормативтік актілерді,
әдебиеттерді зерттеу, талдау және оқып-үйрену;
қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы аудармашы ұғымының анықтамасын
айқындап, оның тәжірибелік ғылыми мәнін анықтау;
аудармашының тергеу әрекеттері және сот ісін жүргізу барысында оның рөлін
анықтау және оған ғылыми түрде талдау жасау;
аудармашының іске қатысудағы процессуалдық жағдайын жетілдіруге бағытталған
ұсынымдар беру, оның ішінде тергеулік және сот процесінде құқықтық
мәртебесін анықтау;
аудармашыны іске қатыстырудағы процессуалдық құзыретін зерттеу
арқылы оған қойылатын талаптар мен міндеттерді реттеу;
аудармашының қатыстырылуымен тергеу барысында жүргізілетін
криминалистикалық әдістемелер мен тәсілдерді ғылыми тәжірибелік түрде
жетілдіру;
қылмыстық тергеу әрекеттерінде аудармашының қатыстырылуымен жүргізілетін
тактикалық әрекеттер ерекшеліктерін айқындау және жетілдіре түсу;
аудармашының қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеттері және сот процесі
барысында криминалистикалық-техникалық құралдарды пайдалану ретін
қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық тақырыбының жекеленген
мәселелері бойынша Н. А. Абдуллаев, О. И. Александрова, И. С. Алексеева,
М. Т. Әшірбекова, В. Бозров, Л. Л. Васильева-Кордашевская, В. Кобяков,
М. А. Джафаркулиев, Н. Я. Калашникова, А. Я. Марков, А. Г. Романова.,
Г. П. Саркисянц, Е. А. Степанова, Т. И. Стеснова, А. В. Федоров,
С. П. Щерба және тағы басқа криминалистика, қылмыстық іс жүргізу саласында
танымал ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Мұнда, қылмыстық іс жүргізуге аудармашының қатысуының теориялық-
құқықтық негіздері және тәжірибелік талдауы негізінде тергеу және анықтау
органдары қызметкерлерінің қылмыстық сот ісін жүргізу барысында
аудармашының көмегін пайдалану мүмкіндіктеріне қатысты бірқатар жаңа
ережелер, қорытындылар мен ұсыныстар тұжырымдалды. Сонымен қатар, қылмыстық
іс жүргізу және криминалистикалық білімдерді пайдалана отырып, қылмыстық
сот ісін жүргізу барысында аудармашының көмегін пайдалануға бағытталған
әдістемелерге алғаш рет кешендік зерттеу жасалынды. Осы әдістемелерде,
қылмыстық сот ісін жүргізуде тілді жеткілікті білмейтін азаматтарға қатысты
істерде аудармашыны іске қатыстыру жүйесінің жаңа түрі және оның тиімділік
жолдары ұсынылады. Бұл, заң нормаларына жаңадан аудармашы ұғымын белгілі
бір деңгейге ұлғайту мақсатында көзделген ұсынымдар жасалынды.
Ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жеткілікті білмейтін азаматтарға
аудармашыны іске қатыстырудағы процессуалдық кепілдіктермен қамтамасыз ету
жолдары көрсетілді.
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасына арналған қылмыстық
іс жүргізудегі аудармашының құқықтық нормасы тұжырымының қажеттілігін
айқындау арқылы, оның жіктемесіне жаңадан ғылыми тұрғыда негізделді. Яғни,
іске қатысушылардың қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмеу немесе
жеткілікті білмеу жағдайында, аударма қылмыстық сот ісін жүргізу
қатысушысының ана тіліне немесе ол білетін тілге тегін аударылуы тиіс.
3. Аудармашы ұғымы жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жаңадан
ғылыми тұрғыда тұжырымдалып, оның процессуалдық жағынан іске қатысу
мүмкіндіктері кеңейтілді. Бұл ұсынылған тұжырым, аудармашының іс
жүргізушілік тәртібін реттейтін нормалардың жобасы ретінде жаңадан ғылыми
тұрғыдан дәлелденді.
4. Қылмыстық сот ісін жүргізушісі аудармашы ретінде қылмыстық сот
ісіне және сот талқылауында аудармашының қатысуы үшін, аудармашыдан келісім
алу қажеттілігі мен оған қойылатын талаптары мен құзыреті бойынша жаңадан
ҚР ҚІЖК 85-бабына процессуалдық қағидалар ұсынылды.
5. Қылмыстық сот ісін жүргізушілер, аудармашыны іске қатыстыруда
процессуалдық-құқықтық және ұйымдастырушылық шешімдерінің заңды тұрғыда
бекітілуін ұсынды.
6. Аудармашының қатысуымен жүргізілетін тергеулік әрекеттерде
қылмысты ашуға бағытталған тактикалық әдіс-тәсілдер қайта жаңадан
қарастырылды. Бұл қылмыстық істі ашу мақсатында тергеушінің жауап алу,
жауапты оқиға болған жерде нақтылау мен тексеру, тергеу эксперимент, адамды
тануға ұсыну және басқа да тергеулік әрекеттерді жүргізу барысында
аудармашының кәсіби сот тілін жеткілікті білу қажеттілігі айқындалды.
Сонымен қатар, ҚР ҚІЖК 179-бабына толықтырулар енгізу ұсынылады.
7. Аудармашының қатысуымен криминалистикалық-техникалық құралдарды
қолдану ерекшелігі жөнінде ұсыныстар енгізілді. Осыған қатысты мәселелер
жаңа ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан қайта қарастырылып, жаңдандырылды.
1 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін азаматтарға қатысты
қылмыстық іс жүргізуде аудармашының қатысуының теориялық-құқықтық негізі
1.1 Қылмыстық сот ісін жүргізудегі аудармашының түсінігі мен
маңыздылығы.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам құқықтарының бірі
әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие,
оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар және осы
Конституцияның 19-бабына сәйкес, мемлекеттік тіл — қазақ тілі деп, нақты
тұрғыда реттелгені баршамызға да мәлім [2].
Еліміздің аумағында жүргізілетін тілдік саясатының бағытын нақты
көрсету мақсатында, 1997 жылы 11-шілдеде Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заңы қабылданып, іс жүзінде
қолданылуда. Осы заңның негізінде, мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар
мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастары осы заңмен реттеліп келеді [3].
Қазақстанның егемен мемлекет ретіндегі дамуы көп ұлтты халқымыздың
қажеттілігін өтейтін тілдік, демографиялық және саяси жағдайды есепке ала
отырып, тіл саясатын қалыптастыруды талап етті. Тәуелсіздігіміздің он алты
жыл мерзімі ішінде Елбасы жүргізген бірыңғай мемлекеттік тіл саясаты
халқымыздың қолдауын тапты.
Осының барлығы өзекті тіл мәселелерін шешуде өзінің тиімділігі мен
нәтижелілігін іс жүзінде көрсетіп отыр. Тілдердің сақталуы мен қызмет етуі
ең маңызды фактор болып табылады.
Қазақ тілінің тағдыры үшін күрес соңғы жүз жылда бірде-бір толас тапқан
жоқ. Оның суреткерлік қуатын, небір тұңғиық ойларды жеткізу қабілетін,
шексіз байлығын, бейнелілігі мен саздылығын әлемнің ең құдіретті тілдерінде
ғана кездесетін көркемдік сапаға жеткізген ұлы Абай заманын айтпағанда,
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастаған алып топ тарих сахнасына
шыққан осы ғасырдың алғашқы ширегінде бұл күрес ел тәуелсіздігі үшін
күреспен бірлікте жүргізілді.
Бұл орайда басшылыққа алынатын үш мәселе жөнінде айтқанымыз орынды
сияқты. Оның біріншісі — тілдерді дамытуға байланысты еліміздің өткен
тарихының тағылымдары. Екінші ескертетін мәселе — әлем мемлекеттерінің тіл
саясатын жүргізудегі өнегелі тәжірибесі. Үшіншісі — Қазақстан
Республикасының Конституциясында толық көрініс тапқан, басқа бірде-бір
елдің тіліне ұқсамайтын өз ерекшелігіне орай ұстанған даму жолы.
Әлемдік тәжірибеге келетін болсақ, кезінде Тіл комитетінде көптеген
материалдардың басы жинақталып, қорытындыланған еді. Олардың ішінде бұрынғы
КСРО құрамында болған республикалардың тіл туралы заңдары мен алыс шет
елдерде Америка, Еуропа, Азия елдерінде тіл саясаты жөнінде бұрын-соңды
шыққан еңбектер бар. Оларды салыстыра қарағанда көз жеткен бір нәрсе біздің
Тілдер туралы Заңның әлдеқайда демократиялық сипатта
екендігі.
Әлемнің көптеген елдерінде тілге қатысты заңдарды жүзеге асыру мен оны
бақылауды арнайы мекемелер (Қытай, Франция, Латвия және т. б.) атқарды.
Оларда осындай заңды бұзғандары үшін айып салудан бастап, заң алдында
жауапқа тартуға дейін шаралар қолданылады. Бізде бұл жағына ерекше мән
беруіміз керек. Осы уақытқа дейін бізде Тіл заңын бұзғаны үшін жауапқа
тартылған бірде-бір адам жоқ. Өйткені оның тетіктері жасалмаған. Сондықтан,
заңды бұзғаны үшін қолданылатын шаралар нақты көрсетілген жөн және
лауазымды адамдарға айып салу шараларын батыл енгізу керек. Латвияның
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Заңы бойынша кәсіптік міндеттерін
атқаруда мемлекеттік тілді белгіленген дәрежеде пайдаланбағаны үшін өте
көлемді айып салынады. Одан түскен қаражатты тілдерді дамытуға жұмсайды.
Латвия Заңындағы мұндай баптың ұзын саны он шақты.
Заңда тағы бір ескерілуге тиіс жағдай — тілдің мемлекеттік мәртебесін
қорғау мен тазалығын сақтау. Заңға мұндай тарау өте қажет. Ол қазақ тілінің
қолданыс аясын кеңейтумен қатар оның іштей түлеуіне жағдай жасайды.
Мұндай шаралар бүгінгі тіл заңын жүзеге асыруға аса қажет. Демек, тіл
заңы Қазақстан Республикасының Конституциясында атап көрсетілгендей, ана
тілімізге тұғыр, барша ұлт тілдерінің құлаш жая дамуына тірек болуы тиіс.
Қазақстанды Отаным деп түсінетін әрбір азаматқа бүгінгі өтпелі кезеңде
ұлттар ынтымағын, халықтар түсіністігін, ел тыныштығын сақтаудан асқан
мұрат жоқ. Еліміздегі барша конституциялық заңдардың, соның ішінде тіл
заңының да алтын арқауы осы болуы тиіс.
Ал, бүгінгі күні тілдік ахуалға келетін болсақ, мемлекеттік тіл
саласындағы азды-көпті жетістіктерді көріп желпінуге әлі ерте, тоқмейілсуге
тіптен болмайды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының тікелей қолдауымен қазақ
тілінің өрісі кеңейіп, өнімді де тындырымды жұмыстар атқарылғанын жоққа
шығаруға және құқымыз жоқ. Оған мемлекеттік тілге толықтай көшкен
Қызылорда, Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл сияқты облыстардағы жағдай
толық куә [4].
Осыған орай, тіл қылмыстық сот ісін жүргізуде ерекше орын алуда. Бұл
жөнінде іс жүргізу заңнамаларында, нормативтік құжаттарда реттелгенін
нақтырақ айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 30-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасында қылмыстық сот
ісін жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда сот
ісінде мемлекеттік тілмен бірдей орыс тілі немесе басқа да тілдер
қолданылады делінген.
Тілдің маңыздылығын қарастыратын болсақ, ол кейбір халықтың, ұлттың
және этникалық топтың рухани мәдениеті мен дүниесін байытатын негізгі
жолдардың бірі болып табылады. Тіл — адамның қарым-қатынас жасау мен
ақпарат алудың тәсілі және құралы ретінде, ерекше құндылықтың бірі болып
табылады. Тіл конституциялық нормаларда, адамзат пен мемлекеттік деңгейде
ерекше маңызды. Көпұлтты Қазақстанда қоғамның нығаюы, соның ішінде әрбір
ұлттың конституциялық құқығын сақтау, тілін ескеру және тілге байланысты
процессуалдық ережелерді қатаң сақтауға ерекше көңіл аударылған.
Бұл қағида кейбір теорияның, ілімнің, ғылымның және дүниетанымның
негізгі ережелерінде қарастырылады. Тілдің дамуы қылмыстық іс жүргізуге
қатысты, олардың алдында тұрған міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
және олардың барлық сатыларын, нысандары мен институттарының құрылымын
анықтайтын негізгі ережелерімен айқындалады.
Қылмыстық сот ісі тілінің мәселелерін қарастыра келіп, М. Т. Әшірбекова
қылмыстық сот ісін жүргізу тілі туралы мәселелердің шешілуін сот әділдігін
жүзеге асырудағы маңызды мәселелердің шешіміне байланыстырып және оның
халық үшін соттың қажеттілігін қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың
мүдделері мен құқықтарының кепілі ретінде айқындап көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында,
қылмыстық іс жүргізудің міндеттері, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
мәні, заңдылық, сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, жеке адамның
абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу, адамның жеке басына тиіспеушілік,
қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, жеке өмірге қол сұқпаушылық, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, пошта, телеграф және өзге де хабардардың құпиясы, тұрғын
үйге қол сұқпаушылық, кінәсіздік презумпциясы, сезіктінің, айыпталушының
қорғануға құқығын қамтамасыз ету, дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша
бағалау, қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидалары, кез келген
субъективті қарауларынан объективті және тәуелсіз тұрғыда және заңды
негізде болатын айтылған.
Қылмыстық іс жүргізуді жүзеге асыратын органның тиісті шешімі бойынша
міндеттерінің бірі қылмыстық сот өндірісінің тілін анықтау, оның іске
қатысушылардың сот ісі тілін жеткілікті білуін айқындау болып табылады.
Дегенмен, осы мәселеге қатысты, атап айтқанда, қылмыстық сот ісін
жүргізу тілін білмеуге байланысты, қылмыстың болғаны жөнінде мәлімдеушінің
белгілі бір тілді ғана білуі, уәкілетті органдарға келіп түскен мәлімет сот
ісі жүргізілетін тілінде болмауы біраз қиыншылықтыр тудыратыны айтпасада
түсінікті. Осыған байланысты қылмыстық сот өндірісінің тілін, тілді
таңдауға негізделетін кейбір жағдайларды алдын ала анықтау қажет.
Осы мәселеге байланысты, Т. Н. Добровольскаяның пікірінше, іс бойынша
өндірістік тіл туралы мәселені шешу үшін, істегі тіл мәселесі немесе сот
ісіндегі жүргізілетін тіл анықтауға жергілікті орындағы тұрғын халықтардың
ұлттық құрамы негіз болып және осыған байланысты қызмет көрсетілуі немесе
ескерілуі қажет [5].
Біздің ойымызша, бұл мәселені жан-жақты қарастыру қажет. Алдымен,
осындай келтірілген негіз, дамыған көпұлтты Қазақстанда қылмыстық сот
өндірісінің тілін анықтау үшін құптауға лайық емес. Екіншіден, қылмыстық
сот өндірісін жүргізетін заңды тұлға, ұлттың басым көпшілігі жөнінде анық
деректерді пайымдай алмайды немесе дер кезінде осы ақпаратты анықтай ал
майды.
Іс бойынша сот өндірісі жүретін жергілікті орнында тұрғындардың басым
құрамын, оның ішінде сот өндірісінің тілін таңдау негізіне жүргізілуі
қажет. Белгілі болғандай, қылмыстық іс жүргізудің басты мақсаттарының бірі,
қылмыстық іс жүргізуге қатысты шақырылған азаматтардың құқықтарын қорғау
болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысатын тұлғаларға, іс жүргізу құжаттарын
тапсыру жағдайларын анықтайтын іс жүргізу заңнамаларының нормаларына терең
талдау жасамасақ та қылмыстық сот ісін жүргізуде белгілі бір тілді
қолданған жағдайда оның барлық іс жүргізу құжаттарының да дәл сол тілде
жасалатындығын білу шарт.
Қылмыстық сот ісіндегі тіл қағидасын жүзеге асыру аударма арқылы
жүргізіледі. Аударма — ел мен тілді, тіл мен тілді жақындастыратын
ұғыныстыратын әсіресе тілді жеткілікті меңгермеген жағдайдағы аса қажет
ұғым.
Аударма түпнұсқасы мен жасалатын жағдайларының ерекшеліктеріне қарай
және оның алдында тұрған міндеттеріне сәйкес, әртүрлі қалыптар мен жолдарды
ұсынады. Жалпы аударманың а) ауызша; б) жазбаша түрлері болады.
Ауызша аударма ілеспе және дәйекті түрде екі нұсқада жасалады. Олардың
әрқайсысы әтүрлі жағдайларда қолданылуы мүмкін..
Ауызша аударма соттың істі қарау сатысында кеңінен қолданылады.
Аудармашының қызметі қылмыстық сот ісін жүргізудің тіл қағидасының жүзеге
асырудың кепілі болып, сотта істі қарауының ауызша және тікелей талаптарына
тығыз байланысты болады. Сотта істі ауызша қарау — бұл, сотта істі қарауға
қатысушылардың арасындағы қарым-қатынас ғана емес, сонымен бірге олардың,
іс жүргізу қатысушыларымен тікелей қабылдауын қамтамасыз ететін
дәлелдемелердің зерттеу әдісі.
Қазіргі кезде, екі жақты аударма әртүрлі кездесулерді, келіссөздерді,
сұхбаттасуларды өткізуде пайдаланылады. Ал, қылмыстық сот ісін жүргізу
кезінде тілді білмейтін куәдан, куәгерден, жәбірленушіден, айыпталушыдан
және т. б. іс жүргізуге қатысушылардан тергеу амалдарын жүргізу барысында
аударманың көмегі өте зор. Әсіресе, аударма жауап алу кезінде, іс жүргізуге
қатысушыларының өтініштерне, қолдаухаттарына және басқа да сөйлеген
сөздеріне қатысты, сараптама жүргізу, оқиға орнын қарау, тінту және басқа
да тергеу-соттық амалдарды жүргізу кезінде қолданылады.
Екі жақты аударма дегеніміз — бұл екі тілді бірдей жетік білген
аудармашының бір бірінен өзгеше әртүрлі тілді меңгерген адамдардың
арасындағы сөулесулеріне әрқайсысына олардың өз тілдерінде жеткізу арқылы
екі жақты қарым-қатынасты түйістіру. Мұндай жағдайда бір-бірінен бөлек
тілді меңгерген адамдар өздерінің сөздері ұғынықты болуы үшін әрбір
сөздерін анық жеткізуге, арасында үзіліс беріп, асықпай сөйлеуге,
аудармышының ыңғайына қарай әңіме құрулары тиіс [6]. Осы фактіні, ілеспе
аударма жасаған кезде ескеру керек.
Ілеспе аударма — бұл аудармашының сөйлеп жатқанның сөйлеу уақыты
бойынша дәл келуі ғана емес, ал, техникалық құралдарды пайдалануына
байланысты жұмыс шарттарының өзгешелігі және аудармашының үнемі тұрғыда
зияткерлік (интеллектуальный) қауырттылығы және шоғырлануы. Ақыл ой
қауырттылығы, ойлаудың бір тілден басқа тілге үнемі аударудан пайда болады,
нақтырақ, екеуінде де бірдей ойлау — бір тілде қабылдап, сөз орамының
қалыптасу барысында басқа тілде көрсету.
Белгілі іс жүргізуші В. И. Ермоловичтің пікірінше, ілеспе аударма —
бұл, аудармашының айтылған сөздердің мазмұнын шешенмен бірге жарасы сөйлеп,
оның сөзін бөлмей айтатын аударманың түрі. Аудармашы шешенді дыбысқағар
(наушник) арқылы естиді, ал аударма мазмұнын ол микрофонға айтады. Міне,
кабиналық жүйе кезінде, дәл осылай болады [7]. Ескеретін жай, аудармашы,
кейбір тұлғалардың сөздерін жүру барысында жиі аударады, мысалы, ол оқиға
болған жерді қарау немесе тергеу экспериментті және т. б. жүргізу кезінде
болады .
Ілеспе аударма, аударылатын сөйлемді, аудармашының тікелей естіп
қабылдау жолымен жиі-жиі жүзеге асыруы, кейбір ретте оның мазмұнымен алдын-
ала танысуға да болады.
Айта кетерлік жай, ілеспе аударманы ұйымдастыру, кей кезде, әсіресе,
оның бірнеше тілде жасалуы кезінде күрделі жабдықтардың пайдалануын, талап
етеді.
Ілеспе аударманың дамуына қатысты аудармашылар алдында үлкен міндеттер
тұр. Екі тілді меңгерген адамның өзі ілеспе аударманы жасай алмайды.
Олардың көбісі басқа тілде естіген сөздердің мазмұнын ғана жеткізе алады
(мысалы, заңгер). Аудармашының дайындығы, біліктілігі ауызша аудармаға
қойылатын талаптарға сай болу үшін, ол тілдерді ғана жетік білмей, ілеспе
аударманың қыр-сырын жақсы меңгеруі, дағдылары, ең бастысы ерекше қабілеті
болуы қажет [8].
Байқағанымыздай, толыққанды ілеспе аударма үшін, аудармашы, өзінің
қызметтерін орындау барысында, өз орнының дұрыс орналасуын анықтау қажет.
Біріншіден, ол түпнұсқаны естіп, қабылдау үшін қолайлы болатын жайғасымды
таңдау және осы жөнінде тергеудегі жауап алушыға немесе сот талқылауының
төрағасына хабарлауы қажет. Аудармашы келіссөздегі тараптар арасындағы
делдал болып табылады, барлық қатысушыларға жүгінуге, көпшіліктің және іс
жүргізудің қатысушылары тараптарынан қойылатын сұрақтары мен пікірлеріне
уақытында жауап бере алатын шеберлікке ие болуы тиіс.
Осы саладағы әртүрлі тәжірибе жүргізулер (эксперименттер), маман-
психологтар ынтасы, ақыл-ойы, сөйлеген сөзді қабылдауға икемділігі, оны
табыстау және т. б. жөнінде жаңа мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Адамның ілеспе аударма жасау барысындағы жағдайына қараулар, оны пайдалану
мүмкіндіктерін және жұмыстың дәлдігін бағалау үшін қажетті болады. Арнайы
әдебиетте көрсеткендей, аудармашының есту назары, сөйлеуді қабылдау (кей
кезде аудиторияның реакциясы, сот төрағасының пікірлері және т. б.) мен
өзінің сөзін өзі бақылаумен бөлінген; көру назары — шешеннің, залдың және
мәтінді оқу үшін байқау арасында; оның есінде дәл осы кезде естілген және
айтылған сөздің бір бөлігі орын табуда. Айтатын болсақ, ол есінде,
түпнұсқаның жалпы мазмұнын және және жеке, үстірт элементтерін және
жағдайдың барысында пайда болатын өзінің реакциясын сақтайды. Сонымен
бірге, оның ой-сезімі, негізінде аударма жасаумен толы болады [9].
Тәжірибе көрсеткеніндей, ілеспе аударма жасаушы жұмыстан кейін
баяндалғандардың мазмұнын айтып беруге қиналады және өзі айтқан, аяқталған
ойды қайталауға мүмкіндігі жоқ. Негізінде, осы ережелерді, сот ісін
жүргізуде аудармашының қызметін байқаған кезде қарастыру керек, яғни, ол
ілеспе аударма жасаған кезде, кейбір сздер мен түгел сөз орамын жібереді.
Осындай жіберулер және дәлдік еместіктер, ілеспе аударма теориясында өз
түсінігін тапқан. Аудармашы, сот ісін жүргізудің нақты қатысушысының
интонациялық құрастыруына көңіл аударатын болса, ол автоматты тұрғыда,
өзіне есеп бермей, сөйлемнің аударма құрылымына кіретін нақты шешімдер
таңдайды.
В. Штайердің пікірінше, ілеспе аударманың нақты тетігін түсіну үшін,
деректі, мінсіз ілеспе аударманы зерттеу қажет. Осыны растау үшін,
аударманың келесідей қалыптарына жүгінуіміз керек.
Аудармаларының ішіндегі дәйекті аударма — аудармашының, шешеннің ойын
айқындаудан кейін орындалатын ауызша аударма. Ілеспе аудармамен қатар, ол
сот ісін жүргізуде ерекше мәнге ие болады. Егер, біріншісі негізінен соттық
жарыссөздерде қолданылса, екіншісі, қылмыстық іс жүргізудің барлық
сатыларында жүзеге асырылады. Дәйекті аударма — бұл, мәтінді тыңдап
шыққаннан кейін, басқа тілдің құралдарымен ауызша қайта шығаруы болып
табылады [10].
Байқағанымыздай, осындай аударма жүзінде, аудармашының ақыл-ойы маңызды
рөл атқарады. Аударма, зияткерлікті және ерікті ойлауларды талап етеді,
себебі, басқа тілде аударылуға келетін мәтін үзінділерінің артуымен,
аудармашы ой өрісі кеңейтіледі. Қазіргі кезде, ауызша аударма жасайтын
тұлғалардың жағдайы тым қауырт болып қалуда. Себебі, аударма затының барлық
маңыздылығына қарамастан, ауызша аударма жасаудың мәселелері, әдебиеттерде
жеткілікті түсіндіріле қоймаған. Нақтырақ айтқанда, жазбаша жасалған
дәйекті аудармаға байланысты мәселелер жалпы тұрғыдан қарастырылмаған.
Ауызша аудармасының екінші түрі дәйекті аударма ұғымына қарағанда,
шешеннің сөзін бөлмей-ақ, яғни, аудармашыға тыныстар кезінде сөз берерде,
аударманы жасауға болады. Бұл жағдайда, ол, автор жасайтын, тыныстармен
белгіленген мәтіннің жеке үзінділерінің аудармасын жасайды.
Айтатын болсақ, шешеннің сөзі ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Мысалы,
топтық істер бойынша сот жарыссөздері кезінде баяндайтын мемлекеттік
айыптаушы немесе қорғаушының сөзі көбінесе 3-4 сағаттан аса уақытқа
жалғасады. Осыған ұқсас жағдайларда, мүмкіндігінше, мәтіннің үлкен
үзінділерін сол бойынша аударуға мәжбүрлеуге болмайды. Бұл талаптан бас
тартуы, аудармашы жағынан еркін мазмұндауға әкеліп соқтырады, яғни, сот
жарсыссөздері кезінде шешеннің сөздерінің үлкен көлемдегі құрылымдарын
есте сақтау қиын, ал кейбір жағдайда оны толық жазып беру аудармашы үшін
күрделі іс [11]. Егер аудармашының осы жұмыс жағдайы ескерілмесе, ол сөйлеу
мазмұнын өз сөзімен, қысқаша мазмұндауға мәжбүр болады. Бұл жағдай,
аударманың толықтылығы мен әділдігін бұзады. Сондықтан, сот ісін жүргізу
тілін білмейтін іске тартылған тұлғалар, сот жарыссөздерінің басқа
қатысушылары беретін заң сұрақтарын және дәлелдемелердің талдауын
қабылдауға күйсіз болады. Осындай жағдайларда, мемлекеттік айыптаушының
соталушыға деген көзқарасы, шын мәнінде қолайсыз болып қалуы мүмкін; ол, өз
қорғаушысының, қалған сотталушылар қорғаушыларының баяндауын және тең
қатысушылардың соңғы сөзін толығымен қабылдамайды.
Аудармалардың ішіндегі жиі кездесетін жазбаша аударма — бұл аударылатын
материалдың мазмұнын бекітетін құжаты болып, ауызша аударма кезінде
қиындатылған аударманың толықтылығы мен әділдігін, кез келген уақытта
тексеруге мүмкіндік береді.
Аударма теориясы, мазмұнының толықтығының дәрежесі бойынша жіктелген,
аударманың келесі түрлеріне көрсетеді: а) сөзбе-сөз; б) мағыналық.
Қылмыстық іс жүргізуде жауап берушінің сөздері ешқандай өзгеріссіз
аударылуы тиіс. Аудармашы, жауап беруші сот ісін жүргізу тілін білсе, оның
өзз ойын қалай білдіретіні жөнінде болжауға тырыспауы керек. Оның міндеті —
айтылғанды түпнұсқаға жақын мазмұнда жеткізе айтып беру. Сонымен бірге,
сөзбе-сөз аудармаға да ұмтылуға болмайды. Сөзбе-сөз аудару кейде сөздерді
тізу арқылы ғана құрылады да түпнұсқаның мағынасын түсініксіз етіп және
аударма жасалатын тілдің дұрыстылығын бұзуы мүмкін. Сөйлеуді сөзбе-сөз
айту, аударылатын мағынаны бұрмалап тастап, аударманың түсініксіздігі, шым-
шытырығы, қиындығы пайда болады. Белгілі бір тілге жататын сөз
тіркестерінің қатары, сөзбе-сөз аударма кезінде, ұлттық дәстүрі бар,
сөйлемнің мағыналы дәлдігін қамтамасыз ететін белгілерін жоғалтады.
Тәжірибесі мол және теориялық жағынан білімді де білікті
аудармашылардың өздері де кейде ауызша аударма жасауда шешендікпен сөйлеуде
тығырыққа тіреліп қалатын кездері де болады. Сонымен бірге, әсіресе ресми
мәселелерді шешендік тілмен аударып жеткізу өте қиынға соғады, ол екіні
біріне қона бермейтін қасиет [12].
Мағыналық аударманы негізге алып, түпнұсқаның мазмұнын тура айту үшін,
қажетті сөзбе-сөз аудармадан кетуге болмайды (мысалы, айыпталушының,
жәбірленушінің көзқарасы). Бұл жерде, жеке сөздер мен сөйлемдер маңызды
болады. Сот ісін жүргізуде аударма сөздерді әсірелеп жеткізуге жол
берілмейді, өйткені, жеткізілеттің ақпараттың қисыны, дәйектілігі,
тұтастығы, нақталағы бұзылады. Мағыналы аударманы, сөзбе-сөздік
элементтерімен бірге, алдын ала тергеуде және сот тергеуінде жүзеге асыру
орынды болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу қатысушыларының сот
жарыссөздерде сөйлеген сөздері, мағыналық аудармаға жатады [13].
Аударманың нысандары мен түрлерінің әлеуметтік тіршілік әрекетінде және
әртүрлі білім салаларында оны пайдалану кезінде кездесетін жалпы сипатты
ерекшеліктері бар. Осындай жалпы кездері болып табылатындар:
1) аударманың мақсаты — түпнұсқаның тілін білмейтін тыңдаушыны не
месе оқырманды осы мәтінмен немесе ауызша айтудың мазмұнымен жақынырақ
таныстыру;
2) басқа тілдің құралымен мазмұнының және қалыптың болғанын
үзілместік тұтастықта айтылғанды, бір тілдің құралымен толық және дәлдікпен
көрсету[14].
Біздің пікірімізше, ауызша аудармашы, жазбаша аудармашыға қарағанда,
аударылатын мәтінмен еркін тұрғыда айналысуға психологиялық жағынан дайын
деп тергеу-соттық қызметкерлері үнемі ескерулері қажет [15]. Сонымен бірге,
аудармашының жеткізген сөздердің мағынасының ғана құнды болатынын ескерген
жөн. Аудармашы үшін, кейбір ойларды айтуы, ақиқаттың жеке үзіндісін
сипаттау нысаны елеулі маңызға ие боладынын естен шығармау керек.
Егер, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар, оның ішінде куәлар,
куәгерлер, жәбірленуші, айыпталушы және басқалар іс бойынша сот ісі
жүргізілетін тілді білмейтін тұлғалар болса, онда іс бойынша барлық тергеу
амалдары тікелей аудармашының қатысуымен ғана өткізілуі қажет.
Сот ісін жүргізуде аудармашы аса маңызды рөл атқарса да ол дәлелдеме
көзі болып табылмайды Сол себептен, аудармашының іс жүргізуге қатысуын
куәгерлер мен сарапшылардың іске қатысуымен теңестіруге болмайды.
Процессуалист-ғалым С. П. Щербаның, қылмыстық іс бойынша өндірісіне
қатысу үшін шақырылған аудармашы, айыптау қызметінің (айыптау актін,
айыптау қорытындысын және мемлекеттік айыптаушының сөзін аударады), қорғау
қызметінің (сотталушының айғақтарын, дәлелдемелерін, аргументтері мен соңғы
сөзін және қорғаушының сөзін аударады), сот төрелігін іске асыру қызметінің
(соттың үкімін дауыстап және ілеспе түрінде аударады) жүзеге асырылуына
жәрдемдеседі деген пікірімен толығымен келісеміз [16].
Аудармашының қызметтік міндеттері қылмыстық істі тергеу мен сот ісін
жүргізу тілін білмейтін тұлғалардың арасындағы қарым-қатынасты жүзеге
асыруға дәнекерлікті жүзеге асыру болып табылады. Бұл дәнекерлік қылмыстық
іс жүргізу саласындағы қалыпты үрдіс пен қылмыстық іс жүргізу қызметінің
саласында шешілетін міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді [17].
В. П. Божьевтің айтуынша, аудармашының қызметі белгілі бір мағынада,
маманның қызметінен кеңірек болуда: оның қызметі, сот ісін жүргізу
қағидаларының маңызды кепілін, қорғауға деген құқығын білдіреді және жауап
алушының заңды мүдделерін қорғаудың нәтижелі құралы болып табылады [18].
Байқағанымыздай, аудармашы қылмыстық іс бойынша өндірісіне қатысып, сот
ісін жүргізудің басқа да қатысушыларымен өзара әрекеттеседі.
Бұл әрекеттесу, оң сипатында байқалады, яғни, аудармашының іс
әрекеттері, қылмыстық сот ісін жүргізудің басқа да қатысушыларына пайда
әкеледі. Айтылғанның барлығы, қылмыстық сот ісін жүргізу қатысушысы
ретінде, аудармашыға толық мәнде жатады. Көрсетілген қылмыстық сот ісін
жүргізу қатысушысының басты міндеті, іс бойынша өндірісінің тілін білмейтін
қатысушының өтініштерін, түсіндірмелерін, қолдаухаттары мен шағымдарын және
сол қатысушының қылмыстық іс материалдарымен танысу және сотта баяндау
үшін аудару.
Айтар болсақ, қылмыстық сот ісін жүргізуде, аудармашының құқықтық
жағдайы қылмыстық іс жүргізу заңнамсымен айқындалады. Ол ҚР ҚІЖК 85-бабында
көрсетілгендей аударма жасау үшін қажет тілді меңгерген және жазбаша
құжаттарды аудару үшін тергеу және сот әрекеттеріне қатысуға тартылған іске
мүдделі емес адам аудармашы ретінде шақырылады. Осы түсінікті ғылыми тілде
зерттеген ғалымдардың көзқарастарын қарастыратын болсақ, М. Ю. Рагинскийдің
пікірінше, аудармашы екі негізгі талапқа жауап беру керек: біріншісі — іс
бойынша өндірісті жүргізу кезінде қажетті болатын тілдерді еркін білу;
екіншісі істің мән-жайына мүдделі болмау [19].
Ал, Н. В. Жогин аудармашы ретінде іске қатыстырылатын адамға үш талап
қояды: 1) құзырлығы және аударма үшін қажетті тілдерді еркін білуі; 2) іске
мүдделі еместігі; 3) қылмыстық іс бойынша аудармашының қызметтерін, басқа
да іс жүргізулік міндеттерді орындаумен қоса атқару[20].
Іс жүргізуші Р. Д. Рахуновтің пікірінше, аудармашы ретінде келесі тұлға
болады: 1) он сегіз жасқа толған; 2) тиісті тілдерге сәйкес білімі бар; 3)
іске мүдделі еместігі. Бұдан басқа, аталған автордың пікірінше, аудармашыға
қойылатын талаптардың бірі, оның бұрын сотталғандығының болмауы ескеріледі.
Яғни, теріс пайдаланушылықтың мүмкіндігіне жол бермейтін, аудармашының
адал тәртібінің кепілдіктері талап етіледі. Бұрын сотталғандығының болмауы,
аудармашы ретінде іске қатысуға осы кепілдіктерінің бірі болып табылады
[21].
Осы мәселені терең зерттеген ғалымдардың бірі М. А. Джафаркулиев,
аудармашының жинақталған жеті белгілерін айқындап көрсеттті. Оларға:
1) аудармашының аударма жасайтын тілдерді білу; 2) іске мүдделі еместігі;
3) іске аудармашы ретінде анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сотпен
тағайындалуы; 4) сот ісін жүргізу барысында қатысушылардың біреуі сот тілін
білмеген жағдайда аудармашының іске қатысуы; 5) құзыреті; 6) аударма
қызметінің сот ісін жүргізудің басқа да қызметтерімен үйлесімсіздігі;
7) аудармашының іске қатысуға жасының жеткілікті болуы [22].
Бұдан, аудармашы ретінде іске қатысушы адам жөнінде Р. Д. Рахуновтың
көзқарасымен толықтай келісе алмаймыз. Өйткені, іс бойынша 17 жас кәмелетке
толған адам егер сот ісін жүргізу тілін жеткілікті деңгейде білсе, ол
азаматты біз іс бойынша қатыстыра аламыз. Ол заңмен де тыйым салынбайды.
Ал, М. А. Джафаркулиев осы мәселеде аудармашы ретінде оның жасының
жеткілікті болуы деп қана көрсеткен, бірақ нақты қай жастан бастап іске
қатысуға болатындығын ескермеген. Автордың пікірінше, егер, қатысушылардың
біреуі, сот ісін жүргізу тілін білмейтін жағдайда іске қатысса, бұл
аудармашының белгісі емес, ал қылмыстық іске аудармашыны қатыстыруда негіз
және алғышарт болып табылады. Н. В. Жогиннің пікірінше қылмыстық іс бойынша
аудармашының қызметтерін, басқа да іс жүргізулік міндеттерді орындаумен
қоса атқару деп көрсеткен. Бұл ұсыныспен толықтай келісуге болмайды.
Аудармашы тек тергеушінің тапсырмасы бойынша аудармамен ғана айналысуы
қажет.
Осы мәселеге байланысты, көптеген ғалымдардың материалдарының теориялық
тұжырымдарын көрсете отырып, ҚР ҚІЖК талаптарына сәйкестіріп қарастырып
өтетін болсақ кейбір кемшіліктерді байқаймыз. Оған аудармашы ретінде оның
белгілердің бір түрлерін айқындау қажетті болып көрінеді және қойылатын
мақсатқа сай болып табылмайды. Сонымен қатар, аударма жүретін тілдерді
білу, аудармашының құзырлығы жөнінде айтады. Сот ісін жүргізуде, аударма
қызметтерінің, басқа да қызметтермен сәйкессіздігі, іске мүдделі болмау
белгісімен байқалады. Айталық, заң шығарушы, аудармашының белгілі жасқа
жету талаптарын бекітпейді, бірақ, әрекетке қабілеттіліктің жалпы
ережелерінен шыға, сот ісін жүргізуге кәмелетке толған, яғни 18 жасқа
толған тұлғаларды қатыстыруға орынды деп ойлаймыз. Алайда,
М. А. Джафаркулиевтің ескертуімен келіспеуге тура келеді, яғни, кәмелетке
толмаған тұлғалардың жастық ерекшеліктерін ескере отырып, сапасыз
аударманың қауіпі төнеді, осыдан басқа, аудармашылардың осындай санатының
қатысуымен жүргізіліп жатқан, ауыр қылмыстардың қатарын тергеу және сотта
істі қарауы, тұлғаның қалыптасуына келеңсіз әсер етуі мүмкін.
Заң бойынша аудармашы дегеніміз — аударма жасау үшін қажет тілді
меңгерген және сезікті, айыпталушы, сотталушы, олардың қорғаушылары не
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың
өкілдері, сондай-ақ, куәлар және өзге де процеске қатысушылар іс бойынша іс
жүргізілетін тілді білмеген жағдайларда, сонымен бірге, жазбаша құжаттарды
аудару үшін тергеу және сот әрекеттеріне қатысуға тартылған іске мүдделі
емес адам. Ол мынадай қызметтерді жүзеге асырады:
өтініштер, көрсетулер, талап арыздарды ана тілінен сот өндірісі тіліне
немесе керісінше;
жекелеген тергеу әрекеттерінің өндірісін;
қылмыстық іс бойынша барлық іс материалдарын іс бойынша өндіріс
аяқталғаннан кейін қылмыстық процеске қатысушылар танысу үшін;
айыпкерге тергеу құжаттарының оның ана тіліне немесе ол жетік білетін тілге
аударады.
Қылмыстық іс бойынша аудармашы ретінде шақырылған тұлғаның аударуға
қажетті тілдерді жеткілікті білуге және іс жүргізуге мүдделі болмауы тиіс
[23].
Сонымен, қылмыстық сот процесінде аудармашыға жаңадан түсінік бере
отырып, оған ғылыми-теориялық және тәжірибелік тұрғыда ұғымын жан-жақты
сипаттап бердік, соған орай аудармашы — жасы кәмелетке толған, қылмыстық
сот ісін жүргізу тілін және арнайы терминологияны жеткілікті білетін,
тергеу және сот ісін жүргізу барысында әрбір түсініктің нақты аудармаларын
жүзеге асырушы, іске мүдделі емес құзыретті тұлға.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жүзеге асыруда аудармашыны іске
қатыстырудың мен процессуалдық негізі.
Қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасы қылмыстық іс бойынша
қылмыстық процесті жүргізуші органның міндеті мен қажеттілігіне, сот ісін
жүргізу тілі ретінде белгілі тілді анықтау жөнінде, іс бойынша іс
жүргізулік қаулы қабылдауға сілтейді. Өйткені, қылмыстық іс жүргізуді
жүзеге асыратын органның осындай шешімі ҚР ҚІЖК 202-бабында көзделген
барлық ережелер бойынша қаулы түрінде рәсімделуі қажет (ҚР ҚІЖК 30-б. 2-
бөл.).
Біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық іс жүргізу қағидалары — бұл
заңда бекітілген, іс жүргізу субъектілері қызметінің мәнін, мазмұнын,
бағыттылығын, тәсілдерін және іс жүргізу қалпын анықтайтын мемлекеттің
қылмыстық іс жүргізулік саясатының стратегиясы мен тактикасын іске асыратын
және адамның құқықтары мен бостандықтың мызғымас кепілдерін және әділетті
сот әділдігін қамтамасыз ету жүйесін салатын негізін қалаушы бастаулар.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары қылмыстық сот ісін жүргізу саласында
құқық қатынастарын реттеу және іс жүргізу жолдарын дамытудың сенімді және
нәтижелі тәсілі болып табылады.
Айталық, жинақтаудың жоғары дәрежесін ескере отырып, басқа да
ережелерде көрінетін қағидалардың, іс жүргізу нормаларының барлық жүйесін
қалыптастырып, қылмыстық іс жүргізу ықпалының тетігінде терең бірлік
көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесіне жеке ережелерді енгізу
өлшемдеріне олардың өзіндік ерекшеліктерінің келесідей жиынтығы:
1) қылмыстық іс жүргізу үшін елеулі маңызда болатын және оның
бағыттылығын, жалпы құрылымын және оның институттары мен сатыларының
нысандары мен мазмұнын анықтайтын жалпы ережелер мен негіздемелер;
2) қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізуді жүзеге асыру міндеттері
мен тәсілдеріне жанасатын мемлекеттік саяси және құқықтық негіздері;
3) олардың құқықтық нормаларда бекітілуі;
4) қағидалар, қылмыстық іс жүргізудің кейбір немесе барлық
сатыларында және міндетті тұрғыда оның ортадағы сатысы — сотта істі қарау
сатысында толығымен қызмет етуі;
5) кез келген қағиданы бұзу — іс бойынша шешімнің заңсыздығын
көрсетіп, оның күші жойылғаны анықталады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі барлық іс жүргізу
құқығының генетикалық негізі және сот ісін жүргізудің тұжырымдамалық үлгісі
болып табылады.
Жалпы айтқанда, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары — бұл құқық
қолданушы немесе заң шығарушының субъективтік қарауы бойынша құрылған
жасанды құрылымдар емес, сот төрелігі саласынан шығатын объективті сатылар.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-інде бекітілген барлық қағидалар бірдей заң
күші бар және өзінің маңыздылығы жағынан тең бағалы болуда. Заңда көзделген
жағдайда олардың жекелері қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында
тікелей және толық көлемде жүзеге асырылады (мысалы, заңдылық қағидасы ҚР
ҚІЖК 10-бабы), ал басқалары ішінара (мысалы, сот ісін жүргізудің
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ҚР
ҚІЖК 23-бабы) немесе қылмыстық сот ісін жүргізудің осы сатысын
тағайындаумен сәйкес сот төрелігін іске асыру кезінде сотта ғана асырылуда.
Айталық, қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасы, бәсекелестік
процесінің жағдайында сот төрелігін іске асырудың конституциялық кепілдігі
болып табылады. Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидасы өзінің мәні
мен маңыздылығы бойынша, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді үзеге асыратын
лауазымды тұлғалардың, соттың, қылмыстық іс жүргізу қатысушыларының тілдік
қарым-қатынасының тәртібін анықтайтын, жалпы таныған халықаралық,
конституциялық және қылмыстық іс жүргізулік нұсқаулар мен тәртіптерді талап
етеді.
Осы ережені ескере отырып, Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін
жүргізудің тіл қағидасы мазмұнының құрылымдық элементтері мыналар болып
табылады:
1) қылмыстық сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған
жағдайда сот ісінде мемлекеттік тілмен бірдей орыс тілі немесе басқа да
тілдер қолданылады;
2) іс бойынша іс жүргізілген тілді білмейтін немесе жеткілікті
білмейтін іске қатысушы адамдарға сотта өзінің ана тілінде немесе олар
білетін басқа тілде өтініш жасау, түсінік және айғақтар беру, өтініш
білдіру, шағым жасау, істің материалдарымен танысу, сөйлеу;
3) Кодексте белгіленген тәртіппен аудармашының қызметін тегін
пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі;
4) қылмыстық процесті жүргізуші органдар процеске қатысушыларға ҚР
ҚІЖК-не сәйкес, оларға сот ісін жүргізу тілінде тапсырылуы тиіс құжаттарды
тапсырады. Бұл ретте, қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін адамдар
үшін сот ісін жүргізудің осы адамдар таңдаған тілінде жазылған құжаттарының
куәландырылған көшірмесі қоса беріледі;
5) егер үкім сотталушы (ақталушы) білмейтін тілде оқылса, онда
аудармашы үкім жарияланысымен немесе ілеспе түрде оны сотталушының ана
тіліне немесе ол білетін басқа тілге дауыстап аударуға тиіс (ҚР ҚІЖК 384-
бабы).
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қылмыстық сот төрелгі саласында сот
ісін жүргізудің тіл қағидасы мазмұнына кіретін құрылымдық элементінің
біріне айырықша орын немес артықшылық берілмеуіне ерекше назар аудару
қажет. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары мазмұнының барлық құрылымдық
элементтері олардың диалектикалық бірлігінен табылуы және бір-бірімен өзара
әрекеттесіп қабылдануы тиіс. Дегенмен бұл тұрғыда, Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, кез келген салада адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі деген, жалпыға
бірдей іргелі ережені ескеруіміз қажет (ҚР Конституциясының 12-бабы).
Осы мәселе, өзінің басым көпшілігінде, қылмыстық қудалау кезінде
адамның құқықтарын қамтамасыз ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында болып
жатқан әртүрлі саяси, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік салалардағы болып
жатқан өзгерістер мемлекеттің ілгері дамуына байланысты көптеген жаңа
заңнамалар мен талаптардың осы өзгерістерге сәйкес болуын қажет етеді. Бұл
орайда, көптеген заңдар қабылданып, адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
шынайы демократиялық негізде реттелуіне айқын мүмкіндік жасалуда. Осыған
орай егеменді мемлекет ретінде даму және құқықтық реформаны жүзеге асыру
мемлекетіміздің басты әлеуметтік құндылығы болып жарияланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2014 жылдың
ақпан айындағы Қазақстан Республикасының Халқына Жолдауында демократиялық
қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге
ие болып отыр. Құқық қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын
әділ де тиімді қорғалуын қамтамасыз етілуі тиіс деп көрсеткен [1].
Осыған сәйкес көп ұлтты еліміздегі құқықтық қарым-қатынасында орын
алған кейбір өзгерістерге байланысты, қылмыстық іс тараптарының құқықтары
мен заңды мүдделерінің бірден-бір кепілі ретінде қылмыстық іс жүргізу тілі
қағидасының сақталуының маңызы зор. Қазіргі кезде мемлекеттік тілді және
басқа да тілдерді қолдану аясы кеңейіп, мұның саяси мәнділігі артуда. Осы
ретте, алдын ала тергеу мен сот өндірісінде тіл қағидасын жүзеге асыру
көбінесе аударма жұмысын ұйымдастыру қажеттілігінен туындайды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тілді
жеткілікті білмейтін әрбір іске қатысушы адамға оның құқықтары мен
бостандықтарын қорғау үшін тергеу және сот ісін жүргізу кезінде
аудармашының қатысуынсыз іс жүргізу мүмкін емес. Сондықтан, қылмыстық сот
ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушы азамат тілді білмесе немесе
жеткілікті білмесе оған өзінің құқықтарының бірі ретінде істің қай тілде
жүргізілетіндігі және аудармашының тегін көмегін пайдалану құқығы
түсіндіріледі. Бұл, Бүкіләлемдік Декларацияда, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары жөніндегі Конвенцияда және Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларында көрсетілген.
Бұл қағидалар қылмыстық сот ісін жүргізу барысында әрбір іске қатысушының
ана тілінде немесе білетін тілде жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тергеушілерге, анықтаушыларға,
прокурорға, соттарға, қорғаушыларға және т. б. қылмыстық сот ісін
жүргізушілерге тілді жеткілікті білмейтін азаматтар тіл саясатына
байланысты кейбір қиындықтар туғызады, тіпті кей жағдайларда олардың
құқықтарының бұзылуы да байқалады. Тәжірибеде, қылмыстық сот ісін тергеуде
тілді жеткілікті білмейтін азаматтарға аудармашы қатыстырылмай, алынған
дәлелдемелердің заңдылық күші болмайтындығы кездесіп отыр. Осыған
байланысты, тәжірибелік қызметкерлерден алынған сауалнамада тілді
жеткілікті білмейтін
іске қатысушылар көптеген қиындықтар туғызатындығын көрсетеді.
Осы тұрғыда, қылмыстық іс жүргізуді дұрыс ұйымдастыру арқылы іске
қатысушылардың құқықтарын қамтамасыз ету, оның ішінде тілді жеткілікті
білмейтін іске қатысушыларға құқық қорғау органы аудармашының көмегін
пайдалануды қамтамасыз етуі қажет.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
мақсатында тілді жеткілікті білмейтін қатысушыларға аудармашының қатысуы
үлкен рөл атқарады. Дегенмен, заң әдебиеттерінде қылмыстық іс жүргізуге
аудармашының қатысуының процессуалдық, криминалистикалық және
ұйымдастырушылық мәселелері әлі күнге дейін толығымен зерттелмеген. Жарық
көрген ғылыми еңбектерде аудармашының іске қатысуға арналған мәселелерінің
белгілі бір бөлігі, яғни іске қатысу реті ғана қарастырылған. Бұл, қазіргі
заманның талабына сай тәжірибелік және теориялық қажеттілігін толық
деңгейде қанағаттандырмайды.
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында тақырыптың процессуалдық тұрғыдағы
өзектілігіне, оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасына, аудармашының жеке
тергеу әрекеттеріне, сонымен қатар сот процесіне қатысуының толықтай
анықталмағандығын және қажетті шартты нормалардың орын алмағандығын атап
өтуге болады. Қазіргі қолданыстағы заңда аудармашының іске қатысуы ҚР ҚІЖК-
нің 85-бабында көрсетіліп 10-тарауға енгізілген. Бірақ, аудармашының
түсінігі және оны іске тартудағы ұйымдастырушылық шаралары заң нормасында
қажетті дәрежеде толық ашылмаған. Атап айтқанда, аудармашы түсінігі заңда
көрсетілмеген және аудармашыны іске тартуда оның сот ісін жүргізу тілін
жеткілікті білу қажеттілігі, жасы, білімі, қабілеті, құзыреті, аудармашыға
төленетін сыйақы көлемі туралы нормалар мен мән-жайлары қарастырылмаған.
Сондықтан да аудармашының тергеу және сот ісін жүргізу барысында оны іске
қатыстыру нормаларын жан-жақты талқылау және талдау қажеттілігі туындап
отыр.
Аудармашының іске қатысуының ұйымдастыруға байланысты процессуалдық
шарттарын және криминалистикалық әдістемелерін ғылыми тұрғыдан зерттеу
қажет. Өйткені, бүгінгі таңда аудармашыны іске қатыстыруды ұйымдастыру,
алдын ала тергеу мен сот процесінде кейбір елеулі қиындықтарға әкеп
соқтыруда. Осы тұрғыдан, сот тәжірибесі мен құқықтық статистика
мәліметтеріне сүйенсек, аудармашының іске қатысуы осы заманғы талаптарға
жауап бермейтіндігі байқалады. Оған себеп, тек заңдардағы кемістіктер ғана
емес, сонымен бірге алдын ала тергеу және сот органдарының аудармашыны іске
қатыстыру барысында кейбір олқылықтар мен кемшіліктерге жол берілгендігі өз
септігін тигізді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында аудармашыны іске қатыстыру және
тіл мәселесі қылмыстық іс жүргізу және криминалистикалық тәсілдердің ғылыми
негіздерін дайындау мен оларды тергеу және сот тәжірибелеріне енгізудің
көптеген бұрын зерттелмеген басты мәселелерін зерттеу бүгінгі таңдағы
мәселелердің бірі болып отыр.
Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында тілді жеткілікті білмейтін іске
қатысушылармен жүргізілетін істер жөнінде көптеген ғалымдардың көзқарастары
бойынша аудармашы арқылы тіл мәселесі өз деңгейіне жетеді.
Дипломдық тақырыбының жекеленген мәселелері Н. А. Абдуллаев,
О. И. Александрова, И. С. Алексеева, М. Т. Әшірбекова, В. Бозров,
Л. Л. Васильева-Кордашевская, В. Кобяков, М. А. Джафаркулиев,
Н. Я. Калашникова, А. Я. Марков, А. Г. Романова., Г. П. Саркисянц,
Е. А. Степанова, Т. И. Стеснова, А. В. Федоров, С. П. Щерба және тағы басқа
криминалистика, қылмыстық іс жүргізу саласында танымал ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылған.
Алайда, сот ісін жүргізу барысында аудармашының іске қатысуы отандық
заң ғылым саласында қазіргі кезге дейін оның процессуалдық,
криминалистикалық, психологиялық, ұйымдастырушылық сипаттағы мәнді
мәселелер шеңберінде қарастырылып зерделенбеген және зерттелмеген. Ал, бұл
мәселелердің жекеленген бөліктері қарастырылған еңбектерде аудармашының
іске қатысу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбей, ғылыми тұрғыда
талқыланбаған және олардың көбісі бұрыңғы кеңестік және ресейлік заңнамаға
негізделген. Сонымен бірге, тақырыптың өзектілігі қоғамның экономикалық
әлеуметтік жағынан қарқынды дамуына байланысты қазіргі заманға сай
аудармашының іске қатысуы теориялық және тәжірибелік мәселелері терең және
жүйелі түрде зерттеудің қажеттілігі туындап отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымның
негізгі мақсаты — қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы іске
қатыстырылатын аудармашы ұғымын жан-жақты ашу арқылы оны теориялық және
тәжірибелік тұрғыда кешенді зерттеу. Атап айтқанда, аудармашының іске
қатысуының процессуалдық, криминалистикалық және ұйымдастырушылық
мәселелерін айқындау, аудармашы түсінігін ғылыми тұрғыда толық жан-жақты
анықтау, аудармашының құзыретін реттеу, оған қойылатын талаптар мен
міндеттерді реттеу, аудармашының біліктілігін тексеру арқылы іске қатыстыру
қағидасын құру және онымен жасалынатын келісім-шарт ретін жүзеге асыру және
басқа да тәжірибеде кездесетін кемшіліктер мен олқылықтардың алдын алу
болып табылады.
Көзделген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер атқарылады:
аудармашының іске қатыстырылу әрекетінің теориялық және тәжірибелік
аспектіде зерттеу;
зерттеу тақырыбына қатысты заңдарды және өзге де нормативтік актілерді,
әдебиеттерді зерттеу, талдау және оқып-үйрену;
қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы аудармашы ұғымының анықтамасын
айқындап, оның тәжірибелік ғылыми мәнін анықтау;
аудармашының тергеу әрекеттері және сот ісін жүргізу барысында оның рөлін
анықтау және оған ғылыми түрде талдау жасау;
аудармашының іске қатысудағы процессуалдық жағдайын жетілдіруге бағытталған
ұсынымдар беру, оның ішінде тергеулік және сот процесінде құқықтық
мәртебесін анықтау;
аудармашыны іске қатыстырудағы процессуалдық құзыретін зерттеу
арқылы оған қойылатын талаптар мен міндеттерді реттеу;
аудармашының қатыстырылуымен тергеу барысында жүргізілетін
криминалистикалық әдістемелер мен тәсілдерді ғылыми тәжірибелік түрде
жетілдіру;
қылмыстық тергеу әрекеттерінде аудармашының қатыстырылуымен жүргізілетін
тактикалық әрекеттер ерекшеліктерін айқындау және жетілдіре түсу;
аудармашының қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеттері және сот процесі
барысында криминалистикалық-техникалық құралдарды пайдалану ретін
қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық тақырыбының жекеленген
мәселелері бойынша Н. А. Абдуллаев, О. И. Александрова, И. С. Алексеева,
М. Т. Әшірбекова, В. Бозров, Л. Л. Васильева-Кордашевская, В. Кобяков,
М. А. Джафаркулиев, Н. Я. Калашникова, А. Я. Марков, А. Г. Романова.,
Г. П. Саркисянц, Е. А. Степанова, Т. И. Стеснова, А. В. Федоров,
С. П. Щерба және тағы басқа криминалистика, қылмыстық іс жүргізу саласында
танымал ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Мұнда, қылмыстық іс жүргізуге аудармашының қатысуының теориялық-
құқықтық негіздері және тәжірибелік талдауы негізінде тергеу және анықтау
органдары қызметкерлерінің қылмыстық сот ісін жүргізу барысында
аудармашының көмегін пайдалану мүмкіндіктеріне қатысты бірқатар жаңа
ережелер, қорытындылар мен ұсыныстар тұжырымдалды. Сонымен қатар, қылмыстық
іс жүргізу және криминалистикалық білімдерді пайдалана отырып, қылмыстық
сот ісін жүргізу барысында аудармашының көмегін пайдалануға бағытталған
әдістемелерге алғаш рет кешендік зерттеу жасалынды. Осы әдістемелерде,
қылмыстық сот ісін жүргізуде тілді жеткілікті білмейтін азаматтарға қатысты
істерде аудармашыны іске қатыстыру жүйесінің жаңа түрі және оның тиімділік
жолдары ұсынылады. Бұл, заң нормаларына жаңадан аудармашы ұғымын белгілі
бір деңгейге ұлғайту мақсатында көзделген ұсынымдар жасалынды.
Ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жеткілікті білмейтін азаматтарға
аудармашыны іске қатыстырудағы процессуалдық кепілдіктермен қамтамасыз ету
жолдары көрсетілді.
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасына арналған қылмыстық
іс жүргізудегі аудармашының құқықтық нормасы тұжырымының қажеттілігін
айқындау арқылы, оның жіктемесіне жаңадан ғылыми тұрғыда негізделді. Яғни,
іске қатысушылардың қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмеу немесе
жеткілікті білмеу жағдайында, аударма қылмыстық сот ісін жүргізу
қатысушысының ана тіліне немесе ол білетін тілге тегін аударылуы тиіс.
3. Аудармашы ұғымы жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жаңадан
ғылыми тұрғыда тұжырымдалып, оның процессуалдық жағынан іске қатысу
мүмкіндіктері кеңейтілді. Бұл ұсынылған тұжырым, аудармашының іс
жүргізушілік тәртібін реттейтін нормалардың жобасы ретінде жаңадан ғылыми
тұрғыдан дәлелденді.
4. Қылмыстық сот ісін жүргізушісі аудармашы ретінде қылмыстық сот
ісіне және сот талқылауында аудармашының қатысуы үшін, аудармашыдан келісім
алу қажеттілігі мен оған қойылатын талаптары мен құзыреті бойынша жаңадан
ҚР ҚІЖК 85-бабына процессуалдық қағидалар ұсынылды.
5. Қылмыстық сот ісін жүргізушілер, аудармашыны іске қатыстыруда
процессуалдық-құқықтық және ұйымдастырушылық шешімдерінің заңды тұрғыда
бекітілуін ұсынды.
6. Аудармашының қатысуымен жүргізілетін тергеулік әрекеттерде
қылмысты ашуға бағытталған тактикалық әдіс-тәсілдер қайта жаңадан
қарастырылды. Бұл қылмыстық істі ашу мақсатында тергеушінің жауап алу,
жауапты оқиға болған жерде нақтылау мен тексеру, тергеу эксперимент, адамды
тануға ұсыну және басқа да тергеулік әрекеттерді жүргізу барысында
аудармашының кәсіби сот тілін жеткілікті білу қажеттілігі айқындалды.
Сонымен қатар, ҚР ҚІЖК 179-бабына толықтырулар енгізу ұсынылады.
7. Аудармашының қатысуымен криминалистикалық-техникалық құралдарды
қолдану ерекшелігі жөнінде ұсыныстар енгізілді. Осыған қатысты мәселелер
жаңа ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан қайта қарастырылып, жаңдандырылды.
1 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін азаматтарға қатысты
қылмыстық іс жүргізуде аудармашының қатысуының теориялық-құқықтық негізі
1.1 Қылмыстық сот ісін жүргізудегі аудармашының түсінігі мен
маңыздылығы.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам құқықтарының бірі
әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие,
оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар және осы
Конституцияның 19-бабына сәйкес, мемлекеттік тіл — қазақ тілі деп, нақты
тұрғыда реттелгені баршамызға да мәлім [2].
Еліміздің аумағында жүргізілетін тілдік саясатының бағытын нақты
көрсету мақсатында, 1997 жылы 11-шілдеде Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заңы қабылданып, іс жүзінде
қолданылуда. Осы заңның негізінде, мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар
мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастары осы заңмен реттеліп келеді [3].
Қазақстанның егемен мемлекет ретіндегі дамуы көп ұлтты халқымыздың
қажеттілігін өтейтін тілдік, демографиялық және саяси жағдайды есепке ала
отырып, тіл саясатын қалыптастыруды талап етті. Тәуелсіздігіміздің он алты
жыл мерзімі ішінде Елбасы жүргізген бірыңғай мемлекеттік тіл саясаты
халқымыздың қолдауын тапты.
Осының барлығы өзекті тіл мәселелерін шешуде өзінің тиімділігі мен
нәтижелілігін іс жүзінде көрсетіп отыр. Тілдердің сақталуы мен қызмет етуі
ең маңызды фактор болып табылады.
Қазақ тілінің тағдыры үшін күрес соңғы жүз жылда бірде-бір толас тапқан
жоқ. Оның суреткерлік қуатын, небір тұңғиық ойларды жеткізу қабілетін,
шексіз байлығын, бейнелілігі мен саздылығын әлемнің ең құдіретті тілдерінде
ғана кездесетін көркемдік сапаға жеткізген ұлы Абай заманын айтпағанда,
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастаған алып топ тарих сахнасына
шыққан осы ғасырдың алғашқы ширегінде бұл күрес ел тәуелсіздігі үшін
күреспен бірлікте жүргізілді.
Бұл орайда басшылыққа алынатын үш мәселе жөнінде айтқанымыз орынды
сияқты. Оның біріншісі — тілдерді дамытуға байланысты еліміздің өткен
тарихының тағылымдары. Екінші ескертетін мәселе — әлем мемлекеттерінің тіл
саясатын жүргізудегі өнегелі тәжірибесі. Үшіншісі — Қазақстан
Республикасының Конституциясында толық көрініс тапқан, басқа бірде-бір
елдің тіліне ұқсамайтын өз ерекшелігіне орай ұстанған даму жолы.
Әлемдік тәжірибеге келетін болсақ, кезінде Тіл комитетінде көптеген
материалдардың басы жинақталып, қорытындыланған еді. Олардың ішінде бұрынғы
КСРО құрамында болған республикалардың тіл туралы заңдары мен алыс шет
елдерде Америка, Еуропа, Азия елдерінде тіл саясаты жөнінде бұрын-соңды
шыққан еңбектер бар. Оларды салыстыра қарағанда көз жеткен бір нәрсе біздің
Тілдер туралы Заңның әлдеқайда демократиялық сипатта
екендігі.
Әлемнің көптеген елдерінде тілге қатысты заңдарды жүзеге асыру мен оны
бақылауды арнайы мекемелер (Қытай, Франция, Латвия және т. б.) атқарды.
Оларда осындай заңды бұзғандары үшін айып салудан бастап, заң алдында
жауапқа тартуға дейін шаралар қолданылады. Бізде бұл жағына ерекше мән
беруіміз керек. Осы уақытқа дейін бізде Тіл заңын бұзғаны үшін жауапқа
тартылған бірде-бір адам жоқ. Өйткені оның тетіктері жасалмаған. Сондықтан,
заңды бұзғаны үшін қолданылатын шаралар нақты көрсетілген жөн және
лауазымды адамдарға айып салу шараларын батыл енгізу керек. Латвияның
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Заңы бойынша кәсіптік міндеттерін
атқаруда мемлекеттік тілді белгіленген дәрежеде пайдаланбағаны үшін өте
көлемді айып салынады. Одан түскен қаражатты тілдерді дамытуға жұмсайды.
Латвия Заңындағы мұндай баптың ұзын саны он шақты.
Заңда тағы бір ескерілуге тиіс жағдай — тілдің мемлекеттік мәртебесін
қорғау мен тазалығын сақтау. Заңға мұндай тарау өте қажет. Ол қазақ тілінің
қолданыс аясын кеңейтумен қатар оның іштей түлеуіне жағдай жасайды.
Мұндай шаралар бүгінгі тіл заңын жүзеге асыруға аса қажет. Демек, тіл
заңы Қазақстан Республикасының Конституциясында атап көрсетілгендей, ана
тілімізге тұғыр, барша ұлт тілдерінің құлаш жая дамуына тірек болуы тиіс.
Қазақстанды Отаным деп түсінетін әрбір азаматқа бүгінгі өтпелі кезеңде
ұлттар ынтымағын, халықтар түсіністігін, ел тыныштығын сақтаудан асқан
мұрат жоқ. Еліміздегі барша конституциялық заңдардың, соның ішінде тіл
заңының да алтын арқауы осы болуы тиіс.
Ал, бүгінгі күні тілдік ахуалға келетін болсақ, мемлекеттік тіл
саласындағы азды-көпті жетістіктерді көріп желпінуге әлі ерте, тоқмейілсуге
тіптен болмайды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының тікелей қолдауымен қазақ
тілінің өрісі кеңейіп, өнімді де тындырымды жұмыстар атқарылғанын жоққа
шығаруға және құқымыз жоқ. Оған мемлекеттік тілге толықтай көшкен
Қызылорда, Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл сияқты облыстардағы жағдай
толық куә [4].
Осыған орай, тіл қылмыстық сот ісін жүргізуде ерекше орын алуда. Бұл
жөнінде іс жүргізу заңнамаларында, нормативтік құжаттарда реттелгенін
нақтырақ айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 30-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасында қылмыстық сот
ісін жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда сот
ісінде мемлекеттік тілмен бірдей орыс тілі немесе басқа да тілдер
қолданылады делінген.
Тілдің маңыздылығын қарастыратын болсақ, ол кейбір халықтың, ұлттың
және этникалық топтың рухани мәдениеті мен дүниесін байытатын негізгі
жолдардың бірі болып табылады. Тіл — адамның қарым-қатынас жасау мен
ақпарат алудың тәсілі және құралы ретінде, ерекше құндылықтың бірі болып
табылады. Тіл конституциялық нормаларда, адамзат пен мемлекеттік деңгейде
ерекше маңызды. Көпұлтты Қазақстанда қоғамның нығаюы, соның ішінде әрбір
ұлттың конституциялық құқығын сақтау, тілін ескеру және тілге байланысты
процессуалдық ережелерді қатаң сақтауға ерекше көңіл аударылған.
Бұл қағида кейбір теорияның, ілімнің, ғылымның және дүниетанымның
негізгі ережелерінде қарастырылады. Тілдің дамуы қылмыстық іс жүргізуге
қатысты, олардың алдында тұрған міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін
және олардың барлық сатыларын, нысандары мен институттарының құрылымын
анықтайтын негізгі ережелерімен айқындалады.
Қылмыстық сот ісі тілінің мәселелерін қарастыра келіп, М. Т. Әшірбекова
қылмыстық сот ісін жүргізу тілі туралы мәселелердің шешілуін сот әділдігін
жүзеге асырудағы маңызды мәселелердің шешіміне байланыстырып және оның
халық үшін соттың қажеттілігін қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың
мүдделері мен құқықтарының кепілі ретінде айқындап көрсеткен.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында,
қылмыстық іс жүргізудің міндеттері, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
мәні, заңдылық, сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау, жеке адамның
абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу, адамның жеке басына тиіспеушілік,
қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, жеке өмірге қол сұқпаушылық, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, пошта, телеграф және өзге де хабардардың құпиясы, тұрғын
үйге қол сұқпаушылық, кінәсіздік презумпциясы, сезіктінің, айыпталушының
қорғануға құқығын қамтамасыз ету, дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша
бағалау, қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидалары, кез келген
субъективті қарауларынан объективті және тәуелсіз тұрғыда және заңды
негізде болатын айтылған.
Қылмыстық іс жүргізуді жүзеге асыратын органның тиісті шешімі бойынша
міндеттерінің бірі қылмыстық сот өндірісінің тілін анықтау, оның іске
қатысушылардың сот ісі тілін жеткілікті білуін айқындау болып табылады.
Дегенмен, осы мәселеге қатысты, атап айтқанда, қылмыстық сот ісін
жүргізу тілін білмеуге байланысты, қылмыстың болғаны жөнінде мәлімдеушінің
белгілі бір тілді ғана білуі, уәкілетті органдарға келіп түскен мәлімет сот
ісі жүргізілетін тілінде болмауы біраз қиыншылықтыр тудыратыны айтпасада
түсінікті. Осыған байланысты қылмыстық сот өндірісінің тілін, тілді
таңдауға негізделетін кейбір жағдайларды алдын ала анықтау қажет.
Осы мәселеге байланысты, Т. Н. Добровольскаяның пікірінше, іс бойынша
өндірістік тіл туралы мәселені шешу үшін, істегі тіл мәселесі немесе сот
ісіндегі жүргізілетін тіл анықтауға жергілікті орындағы тұрғын халықтардың
ұлттық құрамы негіз болып және осыған байланысты қызмет көрсетілуі немесе
ескерілуі қажет [5].
Біздің ойымызша, бұл мәселені жан-жақты қарастыру қажет. Алдымен,
осындай келтірілген негіз, дамыған көпұлтты Қазақстанда қылмыстық сот
өндірісінің тілін анықтау үшін құптауға лайық емес. Екіншіден, қылмыстық
сот өндірісін жүргізетін заңды тұлға, ұлттың басым көпшілігі жөнінде анық
деректерді пайымдай алмайды немесе дер кезінде осы ақпаратты анықтай ал
майды.
Іс бойынша сот өндірісі жүретін жергілікті орнында тұрғындардың басым
құрамын, оның ішінде сот өндірісінің тілін таңдау негізіне жүргізілуі
қажет. Белгілі болғандай, қылмыстық іс жүргізудің басты мақсаттарының бірі,
қылмыстық іс жүргізуге қатысты шақырылған азаматтардың құқықтарын қорғау
болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысатын тұлғаларға, іс жүргізу құжаттарын
тапсыру жағдайларын анықтайтын іс жүргізу заңнамаларының нормаларына терең
талдау жасамасақ та қылмыстық сот ісін жүргізуде белгілі бір тілді
қолданған жағдайда оның барлық іс жүргізу құжаттарының да дәл сол тілде
жасалатындығын білу шарт.
Қылмыстық сот ісіндегі тіл қағидасын жүзеге асыру аударма арқылы
жүргізіледі. Аударма — ел мен тілді, тіл мен тілді жақындастыратын
ұғыныстыратын әсіресе тілді жеткілікті меңгермеген жағдайдағы аса қажет
ұғым.
Аударма түпнұсқасы мен жасалатын жағдайларының ерекшеліктеріне қарай
және оның алдында тұрған міндеттеріне сәйкес, әртүрлі қалыптар мен жолдарды
ұсынады. Жалпы аударманың а) ауызша; б) жазбаша түрлері болады.
Ауызша аударма ілеспе және дәйекті түрде екі нұсқада жасалады. Олардың
әрқайсысы әтүрлі жағдайларда қолданылуы мүмкін..
Ауызша аударма соттың істі қарау сатысында кеңінен қолданылады.
Аудармашының қызметі қылмыстық сот ісін жүргізудің тіл қағидасының жүзеге
асырудың кепілі болып, сотта істі қарауының ауызша және тікелей талаптарына
тығыз байланысты болады. Сотта істі ауызша қарау — бұл, сотта істі қарауға
қатысушылардың арасындағы қарым-қатынас ғана емес, сонымен бірге олардың,
іс жүргізу қатысушыларымен тікелей қабылдауын қамтамасыз ететін
дәлелдемелердің зерттеу әдісі.
Қазіргі кезде, екі жақты аударма әртүрлі кездесулерді, келіссөздерді,
сұхбаттасуларды өткізуде пайдаланылады. Ал, қылмыстық сот ісін жүргізу
кезінде тілді білмейтін куәдан, куәгерден, жәбірленушіден, айыпталушыдан
және т. б. іс жүргізуге қатысушылардан тергеу амалдарын жүргізу барысында
аударманың көмегі өте зор. Әсіресе, аударма жауап алу кезінде, іс жүргізуге
қатысушыларының өтініштерне, қолдаухаттарына және басқа да сөйлеген
сөздеріне қатысты, сараптама жүргізу, оқиға орнын қарау, тінту және басқа
да тергеу-соттық амалдарды жүргізу кезінде қолданылады.
Екі жақты аударма дегеніміз — бұл екі тілді бірдей жетік білген
аудармашының бір бірінен өзгеше әртүрлі тілді меңгерген адамдардың
арасындағы сөулесулеріне әрқайсысына олардың өз тілдерінде жеткізу арқылы
екі жақты қарым-қатынасты түйістіру. Мұндай жағдайда бір-бірінен бөлек
тілді меңгерген адамдар өздерінің сөздері ұғынықты болуы үшін әрбір
сөздерін анық жеткізуге, арасында үзіліс беріп, асықпай сөйлеуге,
аудармышының ыңғайына қарай әңіме құрулары тиіс [6]. Осы фактіні, ілеспе
аударма жасаған кезде ескеру керек.
Ілеспе аударма — бұл аудармашының сөйлеп жатқанның сөйлеу уақыты
бойынша дәл келуі ғана емес, ал, техникалық құралдарды пайдалануына
байланысты жұмыс шарттарының өзгешелігі және аудармашының үнемі тұрғыда
зияткерлік (интеллектуальный) қауырттылығы және шоғырлануы. Ақыл ой
қауырттылығы, ойлаудың бір тілден басқа тілге үнемі аударудан пайда болады,
нақтырақ, екеуінде де бірдей ойлау — бір тілде қабылдап, сөз орамының
қалыптасу барысында басқа тілде көрсету.
Белгілі іс жүргізуші В. И. Ермоловичтің пікірінше, ілеспе аударма —
бұл, аудармашының айтылған сөздердің мазмұнын шешенмен бірге жарасы сөйлеп,
оның сөзін бөлмей айтатын аударманың түрі. Аудармашы шешенді дыбысқағар
(наушник) арқылы естиді, ал аударма мазмұнын ол микрофонға айтады. Міне,
кабиналық жүйе кезінде, дәл осылай болады [7]. Ескеретін жай, аудармашы,
кейбір тұлғалардың сөздерін жүру барысында жиі аударады, мысалы, ол оқиға
болған жерді қарау немесе тергеу экспериментті және т. б. жүргізу кезінде
болады .
Ілеспе аударма, аударылатын сөйлемді, аудармашының тікелей естіп
қабылдау жолымен жиі-жиі жүзеге асыруы, кейбір ретте оның мазмұнымен алдын-
ала танысуға да болады.
Айта кетерлік жай, ілеспе аударманы ұйымдастыру, кей кезде, әсіресе,
оның бірнеше тілде жасалуы кезінде күрделі жабдықтардың пайдалануын, талап
етеді.
Ілеспе аударманың дамуына қатысты аудармашылар алдында үлкен міндеттер
тұр. Екі тілді меңгерген адамның өзі ілеспе аударманы жасай алмайды.
Олардың көбісі басқа тілде естіген сөздердің мазмұнын ғана жеткізе алады
(мысалы, заңгер). Аудармашының дайындығы, біліктілігі ауызша аудармаға
қойылатын талаптарға сай болу үшін, ол тілдерді ғана жетік білмей, ілеспе
аударманың қыр-сырын жақсы меңгеруі, дағдылары, ең бастысы ерекше қабілеті
болуы қажет [8].
Байқағанымыздай, толыққанды ілеспе аударма үшін, аудармашы, өзінің
қызметтерін орындау барысында, өз орнының дұрыс орналасуын анықтау қажет.
Біріншіден, ол түпнұсқаны естіп, қабылдау үшін қолайлы болатын жайғасымды
таңдау және осы жөнінде тергеудегі жауап алушыға немесе сот талқылауының
төрағасына хабарлауы қажет. Аудармашы келіссөздегі тараптар арасындағы
делдал болып табылады, барлық қатысушыларға жүгінуге, көпшіліктің және іс
жүргізудің қатысушылары тараптарынан қойылатын сұрақтары мен пікірлеріне
уақытында жауап бере алатын шеберлікке ие болуы тиіс.
Осы саладағы әртүрлі тәжірибе жүргізулер (эксперименттер), маман-
психологтар ынтасы, ақыл-ойы, сөйлеген сөзді қабылдауға икемділігі, оны
табыстау және т. б. жөнінде жаңа мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Адамның ілеспе аударма жасау барысындағы жағдайына қараулар, оны пайдалану
мүмкіндіктерін және жұмыстың дәлдігін бағалау үшін қажетті болады. Арнайы
әдебиетте көрсеткендей, аудармашының есту назары, сөйлеуді қабылдау (кей
кезде аудиторияның реакциясы, сот төрағасының пікірлері және т. б.) мен
өзінің сөзін өзі бақылаумен бөлінген; көру назары — шешеннің, залдың және
мәтінді оқу үшін байқау арасында; оның есінде дәл осы кезде естілген және
айтылған сөздің бір бөлігі орын табуда. Айтатын болсақ, ол есінде,
түпнұсқаның жалпы мазмұнын және және жеке, үстірт элементтерін және
жағдайдың барысында пайда болатын өзінің реакциясын сақтайды. Сонымен
бірге, оның ой-сезімі, негізінде аударма жасаумен толы болады [9].
Тәжірибе көрсеткеніндей, ілеспе аударма жасаушы жұмыстан кейін
баяндалғандардың мазмұнын айтып беруге қиналады және өзі айтқан, аяқталған
ойды қайталауға мүмкіндігі жоқ. Негізінде, осы ережелерді, сот ісін
жүргізуде аудармашының қызметін байқаған кезде қарастыру керек, яғни, ол
ілеспе аударма жасаған кезде, кейбір сздер мен түгел сөз орамын жібереді.
Осындай жіберулер және дәлдік еместіктер, ілеспе аударма теориясында өз
түсінігін тапқан. Аудармашы, сот ісін жүргізудің нақты қатысушысының
интонациялық құрастыруына көңіл аударатын болса, ол автоматты тұрғыда,
өзіне есеп бермей, сөйлемнің аударма құрылымына кіретін нақты шешімдер
таңдайды.
В. Штайердің пікірінше, ілеспе аударманың нақты тетігін түсіну үшін,
деректі, мінсіз ілеспе аударманы зерттеу қажет. Осыны растау үшін,
аударманың келесідей қалыптарына жүгінуіміз керек.
Аудармаларының ішіндегі дәйекті аударма — аудармашының, шешеннің ойын
айқындаудан кейін орындалатын ауызша аударма. Ілеспе аудармамен қатар, ол
сот ісін жүргізуде ерекше мәнге ие болады. Егер, біріншісі негізінен соттық
жарыссөздерде қолданылса, екіншісі, қылмыстық іс жүргізудің барлық
сатыларында жүзеге асырылады. Дәйекті аударма — бұл, мәтінді тыңдап
шыққаннан кейін, басқа тілдің құралдарымен ауызша қайта шығаруы болып
табылады [10].
Байқағанымыздай, осындай аударма жүзінде, аудармашының ақыл-ойы маңызды
рөл атқарады. Аударма, зияткерлікті және ерікті ойлауларды талап етеді,
себебі, басқа тілде аударылуға келетін мәтін үзінділерінің артуымен,
аудармашы ой өрісі кеңейтіледі. Қазіргі кезде, ауызша аударма жасайтын
тұлғалардың жағдайы тым қауырт болып қалуда. Себебі, аударма затының барлық
маңыздылығына қарамастан, ауызша аударма жасаудың мәселелері, әдебиеттерде
жеткілікті түсіндіріле қоймаған. Нақтырақ айтқанда, жазбаша жасалған
дәйекті аудармаға байланысты мәселелер жалпы тұрғыдан қарастырылмаған.
Ауызша аудармасының екінші түрі дәйекті аударма ұғымына қарағанда,
шешеннің сөзін бөлмей-ақ, яғни, аудармашыға тыныстар кезінде сөз берерде,
аударманы жасауға болады. Бұл жағдайда, ол, автор жасайтын, тыныстармен
белгіленген мәтіннің жеке үзінділерінің аудармасын жасайды.
Айтатын болсақ, шешеннің сөзі ұзақ уақытқа созылуы мүмкін. Мысалы,
топтық істер бойынша сот жарыссөздері кезінде баяндайтын мемлекеттік
айыптаушы немесе қорғаушының сөзі көбінесе 3-4 сағаттан аса уақытқа
жалғасады. Осыған ұқсас жағдайларда, мүмкіндігінше, мәтіннің үлкен
үзінділерін сол бойынша аударуға мәжбүрлеуге болмайды. Бұл талаптан бас
тартуы, аудармашы жағынан еркін мазмұндауға әкеліп соқтырады, яғни, сот
жарсыссөздері кезінде шешеннің сөздерінің үлкен көлемдегі құрылымдарын
есте сақтау қиын, ал кейбір жағдайда оны толық жазып беру аудармашы үшін
күрделі іс [11]. Егер аудармашының осы жұмыс жағдайы ескерілмесе, ол сөйлеу
мазмұнын өз сөзімен, қысқаша мазмұндауға мәжбүр болады. Бұл жағдай,
аударманың толықтылығы мен әділдігін бұзады. Сондықтан, сот ісін жүргізу
тілін білмейтін іске тартылған тұлғалар, сот жарыссөздерінің басқа
қатысушылары беретін заң сұрақтарын және дәлелдемелердің талдауын
қабылдауға күйсіз болады. Осындай жағдайларда, мемлекеттік айыптаушының
соталушыға деген көзқарасы, шын мәнінде қолайсыз болып қалуы мүмкін; ол, өз
қорғаушысының, қалған сотталушылар қорғаушыларының баяндауын және тең
қатысушылардың соңғы сөзін толығымен қабылдамайды.
Аудармалардың ішіндегі жиі кездесетін жазбаша аударма — бұл аударылатын
материалдың мазмұнын бекітетін құжаты болып, ауызша аударма кезінде
қиындатылған аударманың толықтылығы мен әділдігін, кез келген уақытта
тексеруге мүмкіндік береді.
Аударма теориясы, мазмұнының толықтығының дәрежесі бойынша жіктелген,
аударманың келесі түрлеріне көрсетеді: а) сөзбе-сөз; б) мағыналық.
Қылмыстық іс жүргізуде жауап берушінің сөздері ешқандай өзгеріссіз
аударылуы тиіс. Аудармашы, жауап беруші сот ісін жүргізу тілін білсе, оның
өзз ойын қалай білдіретіні жөнінде болжауға тырыспауы керек. Оның міндеті —
айтылғанды түпнұсқаға жақын мазмұнда жеткізе айтып беру. Сонымен бірге,
сөзбе-сөз аудармаға да ұмтылуға болмайды. Сөзбе-сөз аудару кейде сөздерді
тізу арқылы ғана құрылады да түпнұсқаның мағынасын түсініксіз етіп және
аударма жасалатын тілдің дұрыстылығын бұзуы мүмкін. Сөйлеуді сөзбе-сөз
айту, аударылатын мағынаны бұрмалап тастап, аударманың түсініксіздігі, шым-
шытырығы, қиындығы пайда болады. Белгілі бір тілге жататын сөз
тіркестерінің қатары, сөзбе-сөз аударма кезінде, ұлттық дәстүрі бар,
сөйлемнің мағыналы дәлдігін қамтамасыз ететін белгілерін жоғалтады.
Тәжірибесі мол және теориялық жағынан білімді де білікті
аудармашылардың өздері де кейде ауызша аударма жасауда шешендікпен сөйлеуде
тығырыққа тіреліп қалатын кездері де болады. Сонымен бірге, әсіресе ресми
мәселелерді шешендік тілмен аударып жеткізу өте қиынға соғады, ол екіні
біріне қона бермейтін қасиет [12].
Мағыналық аударманы негізге алып, түпнұсқаның мазмұнын тура айту үшін,
қажетті сөзбе-сөз аудармадан кетуге болмайды (мысалы, айыпталушының,
жәбірленушінің көзқарасы). Бұл жерде, жеке сөздер мен сөйлемдер маңызды
болады. Сот ісін жүргізуде аударма сөздерді әсірелеп жеткізуге жол
берілмейді, өйткені, жеткізілеттің ақпараттың қисыны, дәйектілігі,
тұтастығы, нақталағы бұзылады. Мағыналы аударманы, сөзбе-сөздік
элементтерімен бірге, алдын ала тергеуде және сот тергеуінде жүзеге асыру
орынды болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу қатысушыларының сот
жарыссөздерде сөйлеген сөздері, мағыналық аудармаға жатады [13].
Аударманың нысандары мен түрлерінің әлеуметтік тіршілік әрекетінде және
әртүрлі білім салаларында оны пайдалану кезінде кездесетін жалпы сипатты
ерекшеліктері бар. Осындай жалпы кездері болып табылатындар:
1) аударманың мақсаты — түпнұсқаның тілін білмейтін тыңдаушыны не
месе оқырманды осы мәтінмен немесе ауызша айтудың мазмұнымен жақынырақ
таныстыру;
2) басқа тілдің құралымен мазмұнының және қалыптың болғанын
үзілместік тұтастықта айтылғанды, бір тілдің құралымен толық және дәлдікпен
көрсету[14].
Біздің пікірімізше, ауызша аудармашы, жазбаша аудармашыға қарағанда,
аударылатын мәтінмен еркін тұрғыда айналысуға психологиялық жағынан дайын
деп тергеу-соттық қызметкерлері үнемі ескерулері қажет [15]. Сонымен бірге,
аудармашының жеткізген сөздердің мағынасының ғана құнды болатынын ескерген
жөн. Аудармашы үшін, кейбір ойларды айтуы, ақиқаттың жеке үзіндісін
сипаттау нысаны елеулі маңызға ие боладынын естен шығармау керек.
Егер, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар, оның ішінде куәлар,
куәгерлер, жәбірленуші, айыпталушы және басқалар іс бойынша сот ісі
жүргізілетін тілді білмейтін тұлғалар болса, онда іс бойынша барлық тергеу
амалдары тікелей аудармашының қатысуымен ғана өткізілуі қажет.
Сот ісін жүргізуде аудармашы аса маңызды рөл атқарса да ол дәлелдеме
көзі болып табылмайды Сол себептен, аудармашының іс жүргізуге қатысуын
куәгерлер мен сарапшылардың іске қатысуымен теңестіруге болмайды.
Процессуалист-ғалым С. П. Щербаның, қылмыстық іс бойынша өндірісіне
қатысу үшін шақырылған аудармашы, айыптау қызметінің (айыптау актін,
айыптау қорытындысын және мемлекеттік айыптаушының сөзін аударады), қорғау
қызметінің (сотталушының айғақтарын, дәлелдемелерін, аргументтері мен соңғы
сөзін және қорғаушының сөзін аударады), сот төрелігін іске асыру қызметінің
(соттың үкімін дауыстап және ілеспе түрінде аударады) жүзеге асырылуына
жәрдемдеседі деген пікірімен толығымен келісеміз [16].
Аудармашының қызметтік міндеттері қылмыстық істі тергеу мен сот ісін
жүргізу тілін білмейтін тұлғалардың арасындағы қарым-қатынасты жүзеге
асыруға дәнекерлікті жүзеге асыру болып табылады. Бұл дәнекерлік қылмыстық
іс жүргізу саласындағы қалыпты үрдіс пен қылмыстық іс жүргізу қызметінің
саласында шешілетін міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді [17].
В. П. Божьевтің айтуынша, аудармашының қызметі белгілі бір мағынада,
маманның қызметінен кеңірек болуда: оның қызметі, сот ісін жүргізу
қағидаларының маңызды кепілін, қорғауға деген құқығын білдіреді және жауап
алушының заңды мүдделерін қорғаудың нәтижелі құралы болып табылады [18].
Байқағанымыздай, аудармашы қылмыстық іс бойынша өндірісіне қатысып, сот
ісін жүргізудің басқа да қатысушыларымен өзара әрекеттеседі.
Бұл әрекеттесу, оң сипатында байқалады, яғни, аудармашының іс
әрекеттері, қылмыстық сот ісін жүргізудің басқа да қатысушыларына пайда
әкеледі. Айтылғанның барлығы, қылмыстық сот ісін жүргізу қатысушысы
ретінде, аудармашыға толық мәнде жатады. Көрсетілген қылмыстық сот ісін
жүргізу қатысушысының басты міндеті, іс бойынша өндірісінің тілін білмейтін
қатысушының өтініштерін, түсіндірмелерін, қолдаухаттары мен шағымдарын және
сол қатысушының қылмыстық іс материалдарымен танысу және сотта баяндау
үшін аудару.
Айтар болсақ, қылмыстық сот ісін жүргізуде, аудармашының құқықтық
жағдайы қылмыстық іс жүргізу заңнамсымен айқындалады. Ол ҚР ҚІЖК 85-бабында
көрсетілгендей аударма жасау үшін қажет тілді меңгерген және жазбаша
құжаттарды аудару үшін тергеу және сот әрекеттеріне қатысуға тартылған іске
мүдделі емес адам аудармашы ретінде шақырылады. Осы түсінікті ғылыми тілде
зерттеген ғалымдардың көзқарастарын қарастыратын болсақ, М. Ю. Рагинскийдің
пікірінше, аудармашы екі негізгі талапқа жауап беру керек: біріншісі — іс
бойынша өндірісті жүргізу кезінде қажетті болатын тілдерді еркін білу;
екіншісі істің мән-жайына мүдделі болмау [19].
Ал, Н. В. Жогин аудармашы ретінде іске қатыстырылатын адамға үш талап
қояды: 1) құзырлығы және аударма үшін қажетті тілдерді еркін білуі; 2) іске
мүдделі еместігі; 3) қылмыстық іс бойынша аудармашының қызметтерін, басқа
да іс жүргізулік міндеттерді орындаумен қоса атқару[20].
Іс жүргізуші Р. Д. Рахуновтің пікірінше, аудармашы ретінде келесі тұлға
болады: 1) он сегіз жасқа толған; 2) тиісті тілдерге сәйкес білімі бар; 3)
іске мүдделі еместігі. Бұдан басқа, аталған автордың пікірінше, аудармашыға
қойылатын талаптардың бірі, оның бұрын сотталғандығының болмауы ескеріледі.
Яғни, теріс пайдаланушылықтың мүмкіндігіне жол бермейтін, аудармашының
адал тәртібінің кепілдіктері талап етіледі. Бұрын сотталғандығының болмауы,
аудармашы ретінде іске қатысуға осы кепілдіктерінің бірі болып табылады
[21].
Осы мәселені терең зерттеген ғалымдардың бірі М. А. Джафаркулиев,
аудармашының жинақталған жеті белгілерін айқындап көрсеттті. Оларға:
1) аудармашының аударма жасайтын тілдерді білу; 2) іске мүдделі еместігі;
3) іске аудармашы ретінде анықтаушы, тергеуші, прокурор немесе сотпен
тағайындалуы; 4) сот ісін жүргізу барысында қатысушылардың біреуі сот тілін
білмеген жағдайда аудармашының іске қатысуы; 5) құзыреті; 6) аударма
қызметінің сот ісін жүргізудің басқа да қызметтерімен үйлесімсіздігі;
7) аудармашының іске қатысуға жасының жеткілікті болуы [22].
Бұдан, аудармашы ретінде іске қатысушы адам жөнінде Р. Д. Рахуновтың
көзқарасымен толықтай келісе алмаймыз. Өйткені, іс бойынша 17 жас кәмелетке
толған адам егер сот ісін жүргізу тілін жеткілікті деңгейде білсе, ол
азаматты біз іс бойынша қатыстыра аламыз. Ол заңмен де тыйым салынбайды.
Ал, М. А. Джафаркулиев осы мәселеде аудармашы ретінде оның жасының
жеткілікті болуы деп қана көрсеткен, бірақ нақты қай жастан бастап іске
қатысуға болатындығын ескермеген. Автордың пікірінше, егер, қатысушылардың
біреуі, сот ісін жүргізу тілін білмейтін жағдайда іске қатысса, бұл
аудармашының белгісі емес, ал қылмыстық іске аудармашыны қатыстыруда негіз
және алғышарт болып табылады. Н. В. Жогиннің пікірінше қылмыстық іс бойынша
аудармашының қызметтерін, басқа да іс жүргізулік міндеттерді орындаумен
қоса атқару деп көрсеткен. Бұл ұсыныспен толықтай келісуге болмайды.
Аудармашы тек тергеушінің тапсырмасы бойынша аудармамен ғана айналысуы
қажет.
Осы мәселеге байланысты, көптеген ғалымдардың материалдарының теориялық
тұжырымдарын көрсете отырып, ҚР ҚІЖК талаптарына сәйкестіріп қарастырып
өтетін болсақ кейбір кемшіліктерді байқаймыз. Оған аудармашы ретінде оның
белгілердің бір түрлерін айқындау қажетті болып көрінеді және қойылатын
мақсатқа сай болып табылмайды. Сонымен қатар, аударма жүретін тілдерді
білу, аудармашының құзырлығы жөнінде айтады. Сот ісін жүргізуде, аударма
қызметтерінің, басқа да қызметтермен сәйкессіздігі, іске мүдделі болмау
белгісімен байқалады. Айталық, заң шығарушы, аудармашының белгілі жасқа
жету талаптарын бекітпейді, бірақ, әрекетке қабілеттіліктің жалпы
ережелерінен шыға, сот ісін жүргізуге кәмелетке толған, яғни 18 жасқа
толған тұлғаларды қатыстыруға орынды деп ойлаймыз. Алайда,
М. А. Джафаркулиевтің ескертуімен келіспеуге тура келеді, яғни, кәмелетке
толмаған тұлғалардың жастық ерекшеліктерін ескере отырып, сапасыз
аударманың қауіпі төнеді, осыдан басқа, аудармашылардың осындай санатының
қатысуымен жүргізіліп жатқан, ауыр қылмыстардың қатарын тергеу және сотта
істі қарауы, тұлғаның қалыптасуына келеңсіз әсер етуі мүмкін.
Заң бойынша аудармашы дегеніміз — аударма жасау үшін қажет тілді
меңгерген және сезікті, айыпталушы, сотталушы, олардың қорғаушылары не
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе олардың
өкілдері, сондай-ақ, куәлар және өзге де процеске қатысушылар іс бойынша іс
жүргізілетін тілді білмеген жағдайларда, сонымен бірге, жазбаша құжаттарды
аудару үшін тергеу және сот әрекеттеріне қатысуға тартылған іске мүдделі
емес адам. Ол мынадай қызметтерді жүзеге асырады:
өтініштер, көрсетулер, талап арыздарды ана тілінен сот өндірісі тіліне
немесе керісінше;
жекелеген тергеу әрекеттерінің өндірісін;
қылмыстық іс бойынша барлық іс материалдарын іс бойынша өндіріс
аяқталғаннан кейін қылмыстық процеске қатысушылар танысу үшін;
айыпкерге тергеу құжаттарының оның ана тіліне немесе ол жетік білетін тілге
аударады.
Қылмыстық іс бойынша аудармашы ретінде шақырылған тұлғаның аударуға
қажетті тілдерді жеткілікті білуге және іс жүргізуге мүдделі болмауы тиіс
[23].
Сонымен, қылмыстық сот процесінде аудармашыға жаңадан түсінік бере
отырып, оған ғылыми-теориялық және тәжірибелік тұрғыда ұғымын жан-жақты
сипаттап бердік, соған орай аудармашы — жасы кәмелетке толған, қылмыстық
сот ісін жүргізу тілін және арнайы терминологияны жеткілікті білетін,
тергеу және сот ісін жүргізу барысында әрбір түсініктің нақты аудармаларын
жүзеге асырушы, іске мүдделі емес құзыретті тұлға.
1.2 Қылмыстық сот ісін жүргізу тілін жүзеге асыруда аудармашыны іске
қатыстырудың мен процессуалдық негізі.
Қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасы қылмыстық іс бойынша
қылмыстық процесті жүргізуші органның міндеті мен қажеттілігіне, сот ісін
жүргізу тілі ретінде белгілі тілді анықтау жөнінде, іс бойынша іс
жүргізулік қаулы қабылдауға сілтейді. Өйткені, қылмыстық іс жүргізуді
жүзеге асыратын органның осындай шешімі ҚР ҚІЖК 202-бабында көзделген
барлық ережелер бойынша қаулы түрінде рәсімделуі қажет (ҚР ҚІЖК 30-б. 2-
бөл.).
Біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық іс жүргізу қағидалары — бұл
заңда бекітілген, іс жүргізу субъектілері қызметінің мәнін, мазмұнын,
бағыттылығын, тәсілдерін және іс жүргізу қалпын анықтайтын мемлекеттің
қылмыстық іс жүргізулік саясатының стратегиясы мен тактикасын іске асыратын
және адамның құқықтары мен бостандықтың мызғымас кепілдерін және әділетті
сот әділдігін қамтамасыз ету жүйесін салатын негізін қалаушы бастаулар.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары қылмыстық сот ісін жүргізу саласында
құқық қатынастарын реттеу және іс жүргізу жолдарын дамытудың сенімді және
нәтижелі тәсілі болып табылады.
Айталық, жинақтаудың жоғары дәрежесін ескере отырып, басқа да
ережелерде көрінетін қағидалардың, іс жүргізу нормаларының барлық жүйесін
қалыптастырып, қылмыстық іс жүргізу ықпалының тетігінде терең бірлік
көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесіне жеке ережелерді енгізу
өлшемдеріне олардың өзіндік ерекшеліктерінің келесідей жиынтығы:
1) қылмыстық іс жүргізу үшін елеулі маңызда болатын және оның
бағыттылығын, жалпы құрылымын және оның институттары мен сатыларының
нысандары мен мазмұнын анықтайтын жалпы ережелер мен негіздемелер;
2) қылмыстық іс бойынша сот ісін жүргізуді жүзеге асыру міндеттері
мен тәсілдеріне жанасатын мемлекеттік саяси және құқықтық негіздері;
3) олардың құқықтық нормаларда бекітілуі;
4) қағидалар, қылмыстық іс жүргізудің кейбір немесе барлық
сатыларында және міндетті тұрғыда оның ортадағы сатысы — сотта істі қарау
сатысында толығымен қызмет етуі;
5) кез келген қағиданы бұзу — іс бойынша шешімнің заңсыздығын
көрсетіп, оның күші жойылғаны анықталады.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу қағидаларының жүйесі барлық іс жүргізу
құқығының генетикалық негізі және сот ісін жүргізудің тұжырымдамалық үлгісі
болып табылады.
Жалпы айтқанда, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары — бұл құқық
қолданушы немесе заң шығарушының субъективтік қарауы бойынша құрылған
жасанды құрылымдар емес, сот төрелігі саласынан шығатын объективті сатылар.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК-інде бекітілген барлық қағидалар бірдей заң
күші бар және өзінің маңыздылығы жағынан тең бағалы болуда. Заңда көзделген
жағдайда олардың жекелері қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында
тікелей және толық көлемде жүзеге асырылады (мысалы, заңдылық қағидасы ҚР
ҚІЖК 10-бабы), ал басқалары ішінара (мысалы, сот ісін жүргізудің
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асыру ҚР
ҚІЖК 23-бабы) немесе қылмыстық сот ісін жүргізудің осы сатысын
тағайындаумен сәйкес сот төрелігін іске асыру кезінде сотта ғана асырылуда.
Айталық, қылмыстық сот ісін жүргізу тілінің қағидасы, бәсекелестік
процесінің жағдайында сот төрелігін іске асырудың конституциялық кепілдігі
болып табылады. Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізу қағидасы өзінің мәні
мен маңыздылығы бойынша, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді үзеге асыратын
лауазымды тұлғалардың, соттың, қылмыстық іс жүргізу қатысушыларының тілдік
қарым-қатынасының тәртібін анықтайтын, жалпы таныған халықаралық,
конституциялық және қылмыстық іс жүргізулік нұсқаулар мен тәртіптерді талап
етеді.
Осы ережені ескере отырып, Қазақстан Республикасында қылмыстық сот ісін
жүргізудің тіл қағидасы мазмұнының құрылымдық элементтері мыналар болып
табылады:
1) қылмыстық сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған
жағдайда сот ісінде мемлекеттік тілмен бірдей орыс тілі немесе басқа да
тілдер қолданылады;
2) іс бойынша іс жүргізілген тілді білмейтін немесе жеткілікті
білмейтін іске қатысушы адамдарға сотта өзінің ана тілінде немесе олар
білетін басқа тілде өтініш жасау, түсінік және айғақтар беру, өтініш
білдіру, шағым жасау, істің материалдарымен танысу, сөйлеу;
3) Кодексте белгіленген тәртіппен аудармашының қызметін тегін
пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі;
4) қылмыстық процесті жүргізуші органдар процеске қатысушыларға ҚР
ҚІЖК-не сәйкес, оларға сот ісін жүргізу тілінде тапсырылуы тиіс құжаттарды
тапсырады. Бұл ретте, қылмыстық сот ісін жүргізу тілін білмейтін адамдар
үшін сот ісін жүргізудің осы адамдар таңдаған тілінде жазылған құжаттарының
куәландырылған көшірмесі қоса беріледі;
5) егер үкім сотталушы (ақталушы) білмейтін тілде оқылса, онда
аудармашы үкім жарияланысымен немесе ілеспе түрде оны сотталушының ана
тіліне немесе ол білетін басқа тілге дауыстап аударуға тиіс (ҚР ҚІЖК 384-
бабы).
Жоғарыда айтылғандардың негізінде қылмыстық сот төрелгі саласында сот
ісін жүргізудің тіл қағидасы мазмұнына кіретін құрылымдық элементінің
біріне айырықша орын немес артықшылық берілмеуіне ерекше назар аудару
қажет. Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидалары мазмұнының барлық құрылымдық
элементтері олардың диалектикалық бірлігінен табылуы және бір-бірімен өзара
әрекеттесіп қабылдануы тиіс. Дегенмен бұл тұрғыда, Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, кез келген салада адам құқықтары
мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі деген, жалпыға
бірдей іргелі ережені ескеруіміз қажет (ҚР Конституциясының 12-бабы).
Осы мәселе, өзінің басым көпшілігінде, қылмыстық қудалау кезінде
адамның құқықтарын қамтамасыз ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz