Каспий теңізі туралы

Кіріспе

Каспий теңізі (море Хвалийское, түрікм. Hazar deňzi, парсыша: دریای خزر‎ — Daryâ-ye Xazar, әз. Xəzər dənizi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанғанКаспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий жағалауындағы мемлекеттер
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңіздей бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің нсағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан Үлесіне 29% (2340 км),Ресейге - 16%, Әзербайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзені- нің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
Қалыптасуы
Қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің Понто-каспий алабы оңтүсігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбі

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Каспий теңізі
Каспий теңізі (море Хвалийское, түрікм. Hazar deňzi, парсыша: دریای
خزر‎ — Daryâ-ye Xazar, әз. Xəzər dənizi) — Еуропа мен Азия аралығында
орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз
деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында
қоныстанғанКаспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы
қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-
ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір
сүрген халықтардың қойған аттары.

Каспий жағалауындағы мемлекеттер
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара
теңіздей бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп
есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті
теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200
км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері -
193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5
мемлекеттің нсағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан Үлесіне 29%
(2340 км),Ресейге - 16%, Әзербайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран
Ислам Республикасы - 14% тиеді.

Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың
теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің
80%-ы Еділ өзені- нің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын
Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді.
Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты
ағын сулар жоқ.

Қалыптасуы

Қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы
бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды
(регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің Понто-каспий
алабы оңтүсігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды.
Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан
Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді.
Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы
пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта
плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек
Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.

Географиясы

Каспий теңізінің су көлемінің азаюы Сары түстісі бұрын болған көлемі
Каспий теңізі қазаншұңқырларының бедеріне қарай үшке бөлінген. Солтүстік
бөлігінің шегі Маңқыстау түбегі бойымен өтеді. Ортаңғы бөлігі содан Апшерон
түбегіне дейін созылған, қалған жері оңтүстік бөліктің үлесіне келеді.
Солтүстік бөлігі таяз, көп жерінде 5 м-ден аспайды, ең терең жері 26 м,
жалпы теңіз ауданының 24%-ын алады. Орталық Каспийдің орташа тереңдігі 200
м, ең терең жері 788 м, жалпы теңіз ауданының 36%-ын қамтиды. Оңтүстік
бөлігінің орташа тереңдігі 345 м, ең терең жері 1025 м, теңіз ауданының 40%-
ын, ал теңіз суының 66%-ын алып жатыр. Қазақстанға жататын солтүстік және
орта бөлігінің солтүстік анағұрлым тайыз болып келеді. Аралдар саны аз,
жалпы ауданы 2045 км2. Қазақстан жерінде олардың 88%-ы орналасқан. Ең
ірілері Төленді аралдар тобындағы (архипелаг) Құлалы(73 км2)
және Морской(65 км2) аралдары. Каспийге шығыс жақтан Маңқыстау, Түпқараған,
Бозашы сияқты үлкен түбектер сұғына еніп жатыр, шығыс жағалауында
шығанақтар да көбірек кездеседі. Олардың қатарында Маңқыстаумен Қазақ
шығанақтарыбар. Ауданы 376 000 км2. Меридиан бағытында1200 км-ге созылған,
орташа ені 300 км. Жағалау сызығының Ұзындығы 7000 км.[1]

▪ Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ шығанағы, Қарабұғазкөл, тағы басқа 50-
ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, тағы басқа).
▪ Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Агра хан, Красноводск, Шелекен.
Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғары
тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп.

Климаты

Теңіз екі климаттық белдеуле орналасқан. Солтүстігі қоңыржай континентті
климатта, оңтүстік батысы — құрғақ субтропиктер, шығысыОрта Азияшұғыл
континентті климаттар арасында жатыр. ЖаздаКаспийтеңізінің беті қатты
қызады, температура барлық бөлігінде де бірдей: шілдеде орташа температура
240о-260оС. Қыстатемператураөзгеше. Солтүстігінде қысыаязды болып
келеді. Қаңтарайының орташа температурасы -7-11оС. Орта бөлігінде 10о-50оС,
ал оңтүстікте 8о-10оС. Қаңтардың ең төменгі температура -38оС-қа жетелі.
Теңіздің шығыс жағалауының қысы барлық ендікте де батыс жағалауға қарағанда
суықтау келеді. Қыс айларында Каспий теңізінің тек солтүстік таяз бөлігі
ғана қатады. Мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін жетелі. Судың жоғарғы
қабаттарының қысқы температура солтүстігінде -1о-тан 0о-қа дейін,
оңтүстігінде 10о-11оС-қа дейін жоғарылайды. Тамыз айында температура
айдынның бірқатар бөлігінде 240С, ал оңтүстікте 28"С-қа дейін көтеріледі.

Теңіз деңгейі

Теңіз деңгейі үнемі өзгеріп тұрады. 1830-1929 жылдары 25,5 және 26,6 м
көрсеткіштен айнымалы. 1929 жылдан 1977 жылға дейін деңгейдің күрт
төмендеуі (-29 м) байқалды. 1978 жылдан бастап Каспий қайта көтерілді, 1995
жылдың басында - 26,5 м-лік көрсеткішке жетті. Жағалауды теңіз суы қайта
басты. Еділ сағасында 4-5 км,Жайық сағасында 6-12 км, Қаратон, Теңіз,
Прорвада кен орындарының тұсында 35-45 км, Бозашы түбегінде 4-10 км жер су
астында қалды. Теңіз суының қазіргі деңгейінің жоғарылауын климаттық
жағдайға байланысты түсіндіреді. Каспий суының көтерілуі 45%-ы теңізге
құятын өзендер, 16%-ы айдынға жауатын жауын-шашынның молаюы, 25%-ы теңіз
үстінен булану мөлшерінің азаюы және 14%-ы Қарабұғазкөл Шығанағына
құйылатын суды шектеуге байланысты.

Судың тұздылығы

Судың тұздылығы Солтүстік Каспийде құбылмалы, ал Еділ мен Жайық сағасына
жақын жерде 0,2-2%о болса, орталық бөлігі 10-12%о-ге дейін
көбейеді. Орталық және оңтүстік бөл іктерінде тұз құрамы онша өзгермейді,
әдетте 13-14%о болады.

Табиғаты

Теңізге құятын өзендер мен қоректік заттың мол тасымалдануына байланысты,
Каспий теңізі балыққа бай, итбалық та көп кездеседі. Итбалық теңіздің бір
кезде Солтүстік Мұзды мұхитпен байланыста болғанын көрсетеді. Балықтар мен
итбалықтың үлкен кәсіптік маңызы бар. Ең бағалы балықтарға бекіре
(бекіре, шоқыр, қортпа) тұқымдастары жатады. Дүние жүзінде жыл сайын
ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 80%-ынан астамы Каспий теңізі үлесіне
тиеді. Каспийде ауланатын бекіре тұқымдас балықтардың Қазақстан үлесіне 40%-
ы тиеді. Каспийде өсімдіктердің 500 түрі, балық пен жануарлардың 769 түрі
мекендейді. Мұнда балықтың 55 түрі кездеседі. Бағалы балық — қортпа
(белуга) үзындығы 6-7 м-ге, ал салмағы 1800 кг-ға дейін жетелі, 100 жылға
дейін тіршілік етеді. Бекіренің (осетр) ұзындығы 2,3 м, салмағы 100 кг-ға
дейін барады. Шоқырдың (севрюга) үзындығы 2,2 м-ге, салмағы 40-80 кг-ға
дейін жетелі. Каспийде олардан басқа сазан, көксерке, сыла, майшабақ, т.б.
ау даналы.

Каспий жағалауында қазіргі кезде құстардың 260 түрін кездестіруге болады.
Тек Каспийдің шығыс жағалауында жыл сайын кәсіптік маңызы бар 2
млн құсқонақтайды. Кей жылдары суда жүзетін 3 млн-дай құс қыстап шығады.

Каспий Каспий итбалығы(лат. Phoca Каспий
албырты (лат. Salmo caspіca) – ескекаяқтылар қаязы(лат. Barbus
trutta caspіus) – отряды, итбалық тұқымдасына brachycephalus
албырттар тұқымдасыныңжататын аң. Оны қазақтілінде caspіus) – Арал
бір түр түлен деп те атайды... мақаланықаязының түр тармағы,
тармағы ... мақаланы толығымен оқу өткінші
толығымен оқу балық ... мақаланы
толығымен оқу

Экологиясы

Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына
байланысты Казақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғат, әлеуметтік,
экономикалық жөне экологиялық жағдай. Каспий теңізі — әлемдегі шаруашылық
маңызы зор ең ірі тұйык, су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі
желқума-желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5 — 1 м-ге дейін ауытқып
отырады. 1837 — 1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий
теңізнің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 — 90 ж.
аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 - 41 ж. су деңгейі 2 м-ге
төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төменгі абс. мөлшері не (29,01 м)
жетті. 1978 95 ж. су деңгейі 2,35 м қайта көтеріліп, 1995 ж. көрсеткіш
-26,66 м болды.

Қазіргі заманның балық шаруашылығы — балық аулауды реттеу, аса бағалы
балық түрлерін (бекіре, қортпа, шоқыр жөне пілмай) табиғи және жасанды
жолмен көбейту жұмыстарына негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты
(Ресейдің, Әзербайжанның, Қазақстан ның) Каспий теңізіне 75 млн. балық
шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық з-ты жылына 6 млн.
бекіре балығының шабағын дайындайды. [[Балық уылдырығыБалықтар
уылдырығын]] тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады.
Мысалы, шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына
(дельта) дейін өрістесе, қаракөз, табан, көк-серке тұзды суда(тұздылығы 10
— 11%о), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге
бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан. Солтүстік-Шығыс
Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Казақстанның
және Ресейдің "Қызыл кітабына" енгізілген өте сирек кездесетін калбағай,
карабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал Каспий итбалығы — тек
қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920 ж. 1 млн-нан астам
итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360 — 450 мыңға
дейін азайған итбалықтың — 27 мыңы, 1990 ж. — 13,8 мыңы, 1996 ж. — 8 мыңы
ауланған. 2000 ж. сәуір — тамызайларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды.
Каспий итбалығының жаппай қырылуы — Каспийдің солтүстік бөлігіндегі
гидрометеорология және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз
жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің
88 тұқымдас, 371 туыс бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі
жоғары сатыдағы өсімдік-терге (25 түрі эндемиктер) жатады, 6 түрі —
Казақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Ал теңіздің өзінде су
өсімдіктерінің 728 түрі (оның 5 түрі — жоғары сатыдағылар) өседі. Теңіз
өсімдіктері жамылғысының құрлық өсімдіктерінен көп айырмашылығы бар.
Құрлықта, негізінен, гүлді өсімдіктер, ал суда балдырлар (64 түрі)
кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен қамыс, теңіз
шөбі, шалаң, егеушөп, арамот,мүйізж апырақ өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың
уылдырығының су түбінде бекуі үшін қажет, сондай-ақ, су құстары мен кейбір
балық түрлеріне қорек болады. Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына,
оның экологиялық жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың
ластануы үлкен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.