Қазақстандағы кеңестік мәдени жаңғыру
1. САУАТСЫЗДЫҚТЫ ЖОЮ
2. КЕҢЕСТІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Йндустриаландыру
2. КЕҢЕСТІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Йндустриаландыру
1917 жылғы Казан төнкерісінен кейін Казакстанда жаппай сауатсыз-дықты жою мен халык ағарту ісін дамыту мәдени өзгерістердің басты бағы-ты болды. XX ғасырдың басында халык ағарту ісі коғамнын. қосалкы жүйесі ретінде терең дағдарыска душар болды. Халыктыңбасым көпші лігі оқи да, жаза да алмайтын еді, миллиондаған балалар мектепке бармады, оқу орын-дары мен педагогикалыккадрлардынасатапшылығы байкалды. Сондықтан большевиктер халык ағарту саласында кешенді және батыл шараларға кіріскен кезде, кос максатка бірдей жетуді: біріншіден, қарапайым адам-дардың ықпалы мен сеніміне кіру; екіншіден, бүкара халыктын санасына маркстік-ленйндік идеологияны сініруді үйғардьк}
БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы «Бірыңғай енбек мектебітура-лы» Ережесі, РКФСР Халық ағарту комиссариатының 1918 жылғы 31 казандағы«Үлттыказшылықмектептерітуралы»каулысы, В.И. Ленин 1919 жылы 26 желтоксанда кол койған «РКФСР халыктары арасындағы сауатсыздықты жою туралы» декреті осы шараға мемлекеттік сипат берді. 1920 жыддан жергілікті халык. ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссиялар кұрыла бастады, олар хат танымай-тындардың есебін алуды ұйымдастыру, педагогика кадрларын даярлау, мектептер мен курстар ұйымдастыру, оку кұралдарын шығарумен айна-лысты./і920—1921 жылдары сауатсыздықты жою бойынша 2412 кызыл отау жұмыс істеп, онда 72 232 адам сауатын ашты.
БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы «Бірыңғай енбек мектебітура-лы» Ережесі, РКФСР Халық ағарту комиссариатының 1918 жылғы 31 казандағы«Үлттыказшылықмектептерітуралы»каулысы, В.И. Ленин 1919 жылы 26 желтоксанда кол койған «РКФСР халыктары арасындағы сауатсыздықты жою туралы» декреті осы шараға мемлекеттік сипат берді. 1920 жыддан жергілікті халык. ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссиялар кұрыла бастады, олар хат танымай-тындардың есебін алуды ұйымдастыру, педагогика кадрларын даярлау, мектептер мен курстар ұйымдастыру, оку кұралдарын шығарумен айна-лысты./і920—1921 жылдары сауатсыздықты жою бойынша 2412 кызыл отау жұмыс істеп, онда 72 232 адам сауатын ашты.
Алтыншы тарау
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИ ЖАҢҒЫРУ
1. САУАТСЫЗДЫҚТЫ ЖОЮ
1917 жылғы Казан төнкерісінен кейін Казакстанда жаппай сауатсыз-дықты
жою мен халык ағарту ісін дамыту мәдени өзгерістердің басты бағы-ты болды.
XX ғасырдың басында халык ағарту ісі коғамнын. қосалкы жүйесі ретінде терең
дағдарыска душар болды. Халыктыңбасым көпші лігі оқи да, жаза да алмайтын
еді, миллиондаған балалар мектепке бармады, оқу орын-дары мен
педагогикалыккадрлардынасатапшылығы байкалды. Сондықтан большевиктер халык
ағарту саласында кешенді және батыл шараларға кіріскен кезде, кос максатка
бірдей жетуді: біріншіден, қарапайым адам-дардың ықпалы мен сеніміне кіру;
екіншіден, бүкара халыктын санасына маркстік-ленйндік идеологияны сініруді
үйғардьк}
БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы Бірыңғай енбек мектебітура-лы
Ережесі, РКФСР Халық ағарту комиссариатының 1918 жылғы 31
казандағыҮлттыказшылықмектептеріту ралыкаулысы, В.И. Ленин 1919 жылы 26
желтоксанда кол койған РКФСР халыктары арасындағы сауатсыздықты жою
туралы декреті осы шараға мемлекеттік сипат берді. 1920 жыддан жергілікті
халык. ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше
комиссиялар кұрыла бастады, олар хат танымай-тындардың есебін алуды
ұйымдастыру, педагогика кадрларын даярлау, мектептер мен курстар
ұйымдастыру, оку кұралдарын шығарумен айна-лысты.і920—1921 жылдары
сауатсыздықты жою бойынша 2412 кызыл отау жұмыс істеп, онда 72 232 адам
сауатын ашты.1
Бастапкы кезде мектептер мен сауат ашу курстары депутаттар кеңесі-нің,
ревкомдардың және баска да мемлекеттік құрылымдардың шешімде-рімен, сондай-
ақ интеллигенцияның немесе хат танымайтындардың өзде-рінін бастамасымен
ашылып отырды. Мәселен, 1917 жылы карашада жұмысшы және солдат
депутаттарының Әулиеата калалык Кенесі, сауат ашу мектебін ұйымдастыру
мүмкіндігін карағаннан кейін, кажетті каржы бөлуге шешім шығарды. 1918
жылдың бас кезінде осындай мектептер Вер-ный, Семей, Акмола калаларында
жөне тиісті оку-материалдык, жағдайлары мен ұстаз табу мүмкіндіктері бар
елді мекендерде ашылды^1918 жылы жазда Жетісу облыстык Кеңестерінің
революциялык органы - Заря сво
боды газеті Верный мүғалімдер одағынын. барлык. жастағы азаматтар мен
азаматшалар үшін бес мектеп және аздап кана хат танитын, ежелеп оки
білетіндер үшін бір мектеп ашу женіндегі шешімін жариялады. Қатынас кағазда
сабактын жүмыстан бос уакытқа және окығысы келетіндердің келісіміне сай
үйлестірілетіні көрсетілді.2
Қазақстанда Кеңес билігінің орнығуына орай сауатсыздыкты жою үрдісі
ұйымдаскан және жүйелі сипат ала бастады. Бұған ен алдымен ТүркАКСР-і Халық
ағарту комиссариаты мен Қырревкомньщ мектеп белпідінің қүрылуы септігін
тигізді.
^ауатсыздыкты жою жүмысының максаты мен міндеттерін, онын. маз-мұнын
кдлалар мен ауылдардағы ересектер арасындағы сауатсыздыкты жою бойынша
курстар үйымдастыру туралы Түркреспубликасы Халык ағарту комиссариатының
Ережесі (26 шілде 1918 ж.) және Түркреспубликасы Кеңесі ОАК-нің ересектер
арасында міндетті окуды енгізу туралы Декреті (3 желтоқсан, 1919 ж.)
барынша айкын белгілеп берді. Әрі кос күжат хроно-логиялыкжағынан Орталык
Үкіметтіңнегізге алынатын күжаты — РКФСР халкыныңарасындасауатсыздыкты
жоютуралы ХКК-нің 1919жылғы 26 желтоқсандағы Декретінен бұрын шыкты.
Халыкағарту комиссариатының Ережесімен әр орында және әр ауылда курстар
ұйымдастыру көзделінді. Курстар ересектерді оку мен жазуға үйретумен
шектелмеуі тиіс деп есеп-телді. Олар хаттанудан баска: а) ойды дамыту,
жалпы білім беру; ә) отаны-мыздыңөндіргіш күштерін жетілдіру ісінде
жергілікті жерде елеулі маңызы бар нақты колөнер кәсібіне үйрету; б)
Мәдениет үйлерін, көркемөнерпаз-дар үжымдарын т.б. үйымдастыру жолымен
эстетикалык, және коғамдык сананы дамыту мақсатын алға койды.
Курстардыңоку жоспарына жалпы білім беретін пәндер (оқу мен жазу,
арифметика, табиғаттану, бухгалтер-лік есеп және т.б.), арнайы сабактар
(етікшілік, тігіншілік, ағаш шеберлігі, слесарлық, темір ұстасы және т.б.),
сондай-акенертану, ән сабағы, сурет салу, драмалық шығармаларды оку
енгізілді. Белгілі бір дәрежеде идеоло-гияландыру мәселесі де катар
жүргізілді. Тындаушылардың міндетіне саяси экономиканы, социологияны
(әлеуметтану), революциялыккозғалыстар менсаяси партиялардың тарихын оку
жүктелді.
Жаңа екіметтің (биліктін) осындай күш салуына карамастан білім беру
саласы каржы және материалдыкресурстарға аса зәру болды. А. Бай-тұрсынов
1923 жылы ашылатын мектептерге бөлінген акша 2616 мұғалім-дер мен
кітапханашылардың жалақысына ғана жетеді. Балаларды окумен толық қамту үшін
20 мыңнан аса мүғалім керек екенін айтты. Ол халыкты, губаткомдарды,
болыстык және ауылдык, биліктерді мектептерді өздері ашуға, оларды үстауға
өз каражаттарын жұмсауға және аса кедей отбасын-дағы балаларды тегін
окытуды карастыруға шакырды. Шалғай және халык сирек қоныстанған елді
мекендерде интернаттар және мектеп бөлімдерін ашуды ұсынды.3 1923 жылдан
шаласауаттыларға арналған мектептер де ашыла бастады. Сауатсыздыкты жою мен
білім беру ісінің негізгі ошағы — кызыл отау болды, ол да шамамен оқу-үйі
аткдратын міндеттерді орындады. 1924 жылы Сауатсыздық жойылсын қоғамынын
(СЖК) казакстандык бөлімі өз жұмысын бастады, 1925 жылға карай коғамның 882
бастауыш үйымында 77 800мүше тіркелді.4
А. Байтұрсынов пен оның пікірлестері 20-жылдарда мәдениет және білім
саласында ерен еңбек сіңірді. Халкын, өз ұлтын сүйген Байтұрсынов қазактын
тұнғыш лингвист-ғалымы. Ол казақ тілі орфографиясының реформаторы,
грамматикасы мен казак әдебиеті теориясының негізін салушы, — деп жазды
оның замандастары.' Сол жылдардағы мамандар жоғары бағалаған Байтүрсыновтың
араб әліпбиі араб жазуын сәтті рефор-малаудың және оны казак тілінің
фонетикалык. жүйесіне бейімдеудің жар-кын үлгісі болды. Бүл зайырлы
мәдениетті енгізу және жазуды бірыңғай-ландыру ісін мәдени дәстүрлерді
сақтаумен үштастыруға мүмкіндік туғызды.
Мемлекеттарапынан көрсетілген қолдау мен казак. мәдениеті жана-
шырларының жанкешті жүмысы ұлттың ерекшелігіне қатыстщ тарихи кажетгілігін
кднағатгандыра отырып, оң нәтижелер бере бастады. Қалпына келтіру кезеңі,
содан кейін 20-жылдардың орта шеніндегі экономикалык жандану 1925—27
жылдары халықағарту саласыныңбюджетін екі еседен аса көбейтуге мүмкіндік
туғызды: ол 6415 мыңнан 12 987 мың рубльге дейін жетті. Осы жылдарда барлык
үлгідегі мектептердің желісі 2782-ден 3652-ге дейін есті. Соның арқасында
окушылардын. саны 140 мыңнан 220 мыңға дейін ұлғайды. Сонымен катар
казақтілінде кітаптар шығару жыл сайын артып отырды.
1924—25жылдарыоқу әдебиетінің- 16, 1925—26жылдары— 18, 1926-27 жылдары —
44 атаулары жалпы таралымы 825 мың данамен басылып шыкты.6 Жалпы алғанда,
сауатсыздыкты жою каражаттың жетіспеушілігі, окулыктардың, оку
күралдарының, мектеп үй-жайларының тапшылығы жағдайларында жүріп жатты.
Мектептерді педагог кадрлармен камтамасыз ету де онай мәселе болған жоқ.
Қалалар мен орыс селоларында сауатсыз-дыкпен күресу Орталык Ресейдегі
тәжірибе бойынша жүргізілді. 1926 жыл-ғы БүкілодактыкХалыксанағы
сауатсыздыкты жою жөніндегі жұмыс қоры-тындыларын шығарды. Сауаттылық
деңгейі казак халкының арасында -6,9%, орыс халкынын арасында — 36%,
баскаларының арасында — 33,4%-ды көрсетті. Жалпы деңгей 17,8%-ды кұрады.7
Бейбіт өмірдің орнауы сауатсыздыкты жою науканын жандандырды.
Қырревкомнын халық ағарту бөлімі 1920 жылы өлкедегі сауатсыздықты жою
туралы нұскау әзірледі. Сол жылы Қырревком өлкедегі сауатсыз-дыкты жою
жөніндегі шаралар туралы бүйрык шығарды. Көп үзамай сауатсыздықпен күресу
жөніндегі төтенше комиссиялар қүрыла бастады. Бірнеше айдын ішінде Костанай
губграмчекасы (губерниялықсауаташу тетенше комитеті) бастауыш білім беретін
347 мектеп, Орал губграмчекасы 328 мектеп ашты. Сол мектептерде 653 окытушы
15 мыңнан аса адамды оқытты. Қостанайда сауатсыздықты жою күні өтіп, оған
театр труппалары мен драма үйірмелері жүмылдырылды. Әр спектакль басталар
алдында Сауатсыздык жойылсын деген тақырыпта митинг үйымдастырылды. Осы
жөне баска да іс-шаралардың арқасында 1920—21 оқу жылында республика
бойынша 72 мын адам оку мен жазуды үйренді.8
Алайда содан кейінгі жылдарда окыған хат танымайтындар мен шала
сауаттылардыңсаны күрттөмендеді. Бүл жөнінде 1922 жылдын 8 шілде-сімен
белгіленген ресми күжаттардың бірінде: оның себебі — аштық, бірде-
бір сауатсыздықты жоюшы кызметкер еңбегі үшін сокыр тиын, бір түйір де азык-
түлік паегын алған жок. деп атап көрсетілді. Тек 1924—25 оку жылында
сауатсыздыкты жою жұмысының жандануы байкалды. Оған аштыкты еңсеру және
экономикадағы жетістіктермен катар, 1924 жылдың бас кезінде Сауатсыздык,
жойылсын бүкілодақтық қоғамының қазак. бөлімін ашу да өз әсерін тигізді.
Осы к.оғам сауатсыздықты жоюдың біркүн-діктерін, бірайлықтарын
үйымдастырып, кеңауқымдатүсіндіру жүмыс-тарын жүргізді. Келесі жылдынөзінде-
акСауатсыздыкжойылсын коға-мына40 мыңнан аса адам мүше болып,
солардыңтікелей катысуымен сауат-сыздықты жоюдын 110 кызыл отауы ашылды.
Әйелдердің сауатын ашуға баса назар аударылды.9
Сауат ашушылар саны бірте-бірте өсе түсті. Егер 1922—23 оку жылыида оқи
және жаза білуді небәрі 4,1 мыңадаммеңгерсе,ал 1926—27окужылын-да олардың
саны — 43,6 мың адамға жетті. Республика халкынын сауатты-лык деңгейі де
артты. 1920жылғы 14,4%-дан 1926 жылы 22,5%-ға дейін көтерілді.
Сауат ашу жүмысын жандандыруда жастар мен комсомолдар белсен-
діліктанытты. Солардыңбастамасы бойынша 1928 жылы сауатсыздықтан,
маскүнемдіктен арылуды,тұрмыс мәдениетін қалыптастыруды негізгі мін-дет
етіп койған мәдени жорык басталды. 1930 жылы мәдени жорыкка 5 мыңкомсомол-
мәдениетжасакшылары катысты. Соғыскадейінгібес-жылдыктардың ішінде
республика комсомолы сауатсыздыкты жою жұмы-сынаөз қатарынан 65 мыңадам
бөлді.10
30-жылдардын екінші жартысында жаппай сауатты алғашқы колхоз-шылар
(үжымшарлар) мен аудандар пайда болды. Түрксіб, Балкаш мыс қорыту
комбинаты, Шымкенткорғасын зауыты, Карағанды көмір алабы сиякты
индустриялықалыптардағы жұмысшылар оку мен жазуды үйренді. 1937 жылы
республикадағы комсомолдардың түгелдей дерлігі сауатты болды.
Сауат ашу проблемасын ойдағыдай шешуге халыктын білім алуға күш-тарлығы
септігін тигізді. Қатардағы еңбеккерлер ез еріктерімен мектептер мен
сауатсыздықты жою кызыл отауларын салуға, оларды оқулыктармен, оқу-
әдістемелік әдебиетпен, жазу күралдарымен камтамасыз етуге катыс-ты.
Сауатсыздықты жою науканының барысы мерзімдік басылымның беттерінде кенінен
жарияланып отырды.
1939 жылы Казақстанның 50 жаска дейінгі халкының сауаттылығы 83,6%-ды
құрады." Қараңғылық пен надандықты (білімсіздікті) түбірімен жрюға ¥лы Отан
соғысы бөгет жасады.
Жаппай сауатсыздықты жою науқаны коғам өміріндегі барлық іс-әре-кетті
мемлекет қарамағына көшіру, мәдениет пен жеке адамның үстінен қатаң саяси-
идеологиялық өктемдік жүргізу жағдайларында өтті. Мәселен, 20-жылдардын
сонына қарай қазақ жазу әліппесі араб графикасынан латын, он жылдан кейін
латын графикасынан казіргі кириллицаға ауыстырылды. Соның нәтижесінде бір
адам бастауыш білімді үш қайтара оқуға мәжбүр болды. Әрине, мұндай
қиындыкты меңгеруге әркімнін шамасы келе берме-ді. Латын графикасына
ауыстырудың қажетсіздігін кезінде А. Байтұрсы-новдәлелдепберді.
Бірақтоталитарлықрежим маман пікіріне үлак аспады. Сауатсыздыкты
жоюға қатысты бүкіл жүмысқа 1931-1933 жылдардағы сұрапыл аштық та өз
кеселін тигізді.
Бүкіл олқылыктар мен кемшіліктерге қарамастан, калын көпшілікті сауат
ашуға тарту Қазакстанда жаңа мәдениет орнатудағы оң нәтижелердін бірі болып
табылды.
Мәдениет майданы қызметкерлерінің 1935 жылы Бірінші съезі әр мұғалімді
35 адамды сауатгылыкка үйретуге шакырды. Қазелкелік Комите-тінің III
Пленумы (1935 ж.) Халықағарту комиссариатын сауатсыздыкты 2—3 жылдың ішінде
жоюға міндеттеді. Хат танымайтындар мен арабша оки алатындар ерекше есепке
алынды жөне қайта окытуға жатқызылды. 1939 жылғы Бүкілодақтық халықсанағы
қазақхалқының сауаттылығын -54,5%, орыс халкының сауатгылығын - 70,4%,
басқаларының сауаттылы-ғын - 56,5% деп керсетті. Халықтың жалпы сауаттылығы
61,4%-ды күра-ды.13 Сол жылдардың ресми статистикасы 76,3% туралы
хабарлады, яғни 14,9% жалған қосып жазылған, демек, сауат ашкандар халықтың
34-і емес, 23-сіболыпшыққан.Сондадаболса, санакаралыккезеңнің 12жылынын
ішінде бүкіл халықтың сауаттылығы 17,8-ден 61,4%-ға дейін өсті.
2. КЕҢЕСТІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Мектеп білімінің жаңа жүйесін жасау мемлекеттік басқарулың бұрын-ғы
күрылымын қайта қүру арқылы жүзеге асырылды. Халык ағарту Кеңесте-рі мен
олардын белімдері халык училищелерін инспекциялау міндеттерін өз
бакылауларына алды, діни қауым (дін қызметкерлері) тәрбие және білім беру
істеріне араласу қүкығынан айырылды. БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы
Бірыңғай енбек мектебі туралы Ережесіне сәйкес бүрынғы бастауыш
училищелердің, гимназиялардың, реалдык училищелердіц және баска да оқу
орындарынын орнына 2 сатыдан тұратын бірыңғай еңбек мекте-бі бекітілді:
оның біріншісі 8-ден 13 жасқа дейінгі, екіншісі 13-тен 17 жасқа дейінгі
балаларға арналды. Халықағарту комиссариаты 1918 жылғы 31 қазандағы Шағын
ұлттар мектебі туралы каулысымен: Ресей Кеңес-тік Социалистік Федеративті
Республикасында коныстанған барлық ұлт-тар бірыңғай еңбек мектебінің және
жоғары мектептің кос сатысында да өздерінің ана тілінде оқуды үйымдастыру
құқығын пайдалана алады деп жариялады.
1917жылдыңсоңы — 1918жылдыңбасындамектепбілімініңмәс еле-лері барлық
деңгейлердегі Кеңестер съездерінде талқыланды. Осы жұмыс Азаматсоғысы және
шетелдік интервенция кезінде де жалғасты. Қабыл-данған шаралар балаларды
оқумен қамтуды біршама жақсартты. 1914—15 оку жылында 2011 мектеп болса,
1920—21 оқу жылында республикадағы мектептердің саны 2410-ға жетті.
Негізінен бірінші сатыдағы мектептер көбірек ашылды. Оқушылардын саны да
есті. Рас, мектеп күрылысындағы қиындықтар жетіп артылатын еді. Мәселен,
мектептерді ұстау жергілікті бюджетке берілген жана экономикалық саясат
(ЖЭС) жағдайларында бастауьш сыныптарда окитын оқушылардың саны 1921 -22
оқу жылындағы 172 мыңнан 1922—23 оқу жылында 114 мыңға дейін кеміді. 1924-
25 оқу жылында мектеп жасындағы қазақбалаларының 12%-ығанабіріншісаты-дағы
мектеппен камтылды.14 Көшпелі, жартылай көшпелі мекендердегі
негізгі үлгілік мектеп мекемесі болып жарияланған мектеп-коммуналар ашу да
проблеманы шешкен жок, олар мектеп сабақтарын жатакханаларда өткізу
жолымен үлкен кеністікке шашыраған ауылдар мен коныстарда түратын казақ
жарлы-жақыбайларының (кедей-кепшіктердің) балаларына коммунистік бағытта
білім және тәрбие алуға мүмкіндік беруді максат тұтты.
Мектепте білім беру мәселесін жетілдіру көпшілік мектептерде кажет-
тіматериалдық-техникалыкбазаныңболм ауының, сондай-ақмұғалімкадр-ларының
жетіспеуінен де тежеліп отырды. Мектептер көбіне ауылдан лайықты үй-жай
таппайды, - деп айтылады Ақмола губерниясының жауап-тарының бірінде, —
аядай ғана, әрі тым қораш жеке меншік балшык. үйде кысылып-
қымтырылады,кейдеондай үйлердіңтөбелерішұрқтесікболады, ешкандай жиһаз да,
оку күралдары да жоқ... Бұрынғы молдалар мен шала сауатты азаматтардың
мүғалімдер ретінде шакьірылатыны да сирек кұбылыс емес.
20-жылдардынсоңынакарай мектептебілімбсру проблемасыныңше-шілмеуі айқын
фактіге айналды. Ол Халық шаруашылығын индустрия-ландыру үрдісінен шыға
алмады, сауатсыздықты жою жөніндегі барлық іс-шара кемшін соғып жатты.
Сауатын ашпаған жастар индустриялықең-бек салаларына кіруге жарамсыз болды.
Мәселен, 1929 жылы мектеп жа-сындағы балалардың40%-ы ғана бірінші сатыдағы
мектепте окыды. Әрі ен төмен көрсеткіштер қазақ және өзбек балаларынан
байқалды (21%), тараншылар мен дүнгендерде — осыған сәйкес 34 және 33%,
орыстарда — 60%, татарларда — 65%. Қауырт шаралар қабылдау қажеттігі
туды.15
1930 жылы 27 тамызда республика ОАК және ХКК каулысымен жал-пығабірдей
міндетті бастауыш оку енгізілді. Көшпелі халыктүратын ме-кендерде 8 жастағы
балалар үшін жалпыға міндетті бастауыш оку 1931 жылы кектемде басталды.
Бастауыш мектеп курсынан өтпеген есейген балаларды (11-ден 15
жаскадейінгі)окыту жеделдетілген оқу түрінде: екі жылдык. және бір жылдық
мектеп-курстарда жүзеге асырылды.
ҚАКСР ХКК жанында Жалпыға міндетті бастауыш оқу жөніндегі комитет жүмыс
істеді. Осындай комитеттер жер-жерлерде құрылды. Жал-пыға міндетті окуды
камкорлығына алған комсомол мектеп үй-жайларын жендеуді ұйымдастырып,
балаларды аяк киіммен, киім-кешекпен, ыстық тамақпен камтамасыз етудін,
камын жасады. Сенбіліктер мен жексенбі-ліктер откізіліп, мәдени күштер
педагогикалық жұмыска жүмылдырылды, жалпыға міндетті оку барысына
тексерулер жүргізілді. Оқулықтар мен , әдістемелік әдебиет шығарудың аукымы
кеңейді. Халық ағарту ісіне жұм-салатын каржы мөлшері артатүсті.
30-жылдардын соңына карай жалпыға міндетті бастауыш оқуды жүзеге асыру
іс жүзінде аякталды. 1937 жылы балаларды бастауыш оқумен (білім-мен) қамту
96%-ға жетті. ¥лы Отан соғысының қарсаңында республикада 7,5 мыңнан аса
мектеп жұмыс істеді, соның ішінде бастауыш мектеп 5,2 мың, орталау мектеп
1,7 мың болды. Сол мектептерде 1 млн-нан астам балалар, солардын ішінде 1—
4-сыныптарда 628 мың, 5—7-сыныптарда — 372 мың, 8-10-сыныптарда - 62 мың
оқушы окыды. Жалпыға міндетті окуға жататын ме^степ жасындағы балалар 98,9%-
ға окумен камтылды.
және байланыс, ауыл шаруашылығы, денсаулык сақтау, ок.у-ағарту мен онер
салалары үшін мамандар даярлай бастады. Небәрі 5 жылдыц ішінде ғана
(1936—1940 жылдары) ЖОО мен техникумдар 24 мыңнан аса мамандар даярлап
шығарды.21
Бірақбұлдажеткіліксізболып шыкды. Білікті мамандардынтапшы-лығы барлык
салаларда: материалдықөндіріс пен әлеуметтік-мәдени өмірде де айкын
сезілді. Сондыктан Казакстанға жыл сайын Мәскеудеи, Ленин-градтан, сондай-
ак У краинадан, Өзбекстаннан және басқа да республика-лардан жас мамандар
жіберіліп отырды. Профессор-оқытушылар кадрлары мен студенттер кұрамында
казақтар санының баяу өсуі жоғары мектептің ен өткір және шешілмеген
проблемасы күйінде қалды. ЖОӨ мен техни-кумдардынбіркатарбілікті
қызметкерлеріСталинніңжекебасыиатаб ыну режимінің құрбандығына ұшырады.
Соғыс жоғары мектептің дағдылы өмірін өзгертті. Қазакстанға Ресей және
Украинаның біркатар ЖОО-лары эвакуацияланды (қоныс аударды). Қазаккен-
металлургия жәнеауыл шарушылығы институттарынын, Қазак мемлекеттік
университетінің кұрылымы жаңа бөлімшелер, факультеттер, кафедралар мен
лабфаториялар (зертханалар) ашудың есебінен кенейді. Оқу-тәрбие процесі
соғыс уақытындағы талаптарға сөйкестендірілді. Аса көрнекті ғалымдардын
үлкен тобынын Қазакстанда тұруы республиканын ғылыми әлеуетін нығайтуға
колайлы жағдай жасады: солардың жетекшілі-гімен кандидаттык және докторлык
диссертациялар корғалды. Соғыс жылдарында Алматы шет тілдер институты
(казіргі Қазақ мемлекеттік Халыкаралык катынастар және әлем тілдері
университеті), Шымкент күрылыс материалдары технологиялык институты,
Қүрманғазы атындағы Казақтың мемлекеттік консерваториясы, Қазақ мемлекеттік
қыздар педагогикалык. институты, Қазак мемлекеттік дене тәрбиесі институты
ашылды. Соғыстың аякталуына карай білікті мамандардың кейбір катего-
рияларын және біркатар ЖОО, әсіресе техникалық және ауыл шаруашы-лык ЖОО
студенттерін өскерге шакыру шектеліп, уакытша жабылған ЖОО негізінен
мүғалімдер институттары бұрынғы қалпына келтірілді. 1945 жылы
республикадағы жоғары және орта арнаулы оку орындарында 45 мынадамокыды.22
Сонымен, Кеңес өкіметінің ширек ғасырының ішінде Қазакстандағы
Халыкагарту саласының жүйесі сапалыктүрғыда калыптасты. Сан жағынан да,
сондай-ак. халықты қамту жағынан да республиканын оку орындары революцияға
дейінгі кезеңнін көрсеткіштерінен бірнеше есе асып түсті. Мектепке дейінгі
және мектептен тыс мекемелердің, кәсіптік-техникалык мектептердің, ФЗУ
мектептерінің, фабрика-зауыт жетіжылдык мектептері-нің желісін кұру да
халық ағарту саласының кол жеткен табысы болып саналады. Білімнің етек жаю
проблемасын шешкен большевиктер, алайда процестің мазмүндық жағын олқы
соқтырып алды. Тәрбие мен оку ісінде олар партиялык-таптық принципті ең
басты міндет етіп койды. Жалпы-адамзаттык кұндылыктардан шегіну білім
жүйесін зеректік пен икемділік-тен айырып, оку орындарында өлемдік
педагогикалық ой мен практика-ның жетістіктері калыс қалып койды. Халықтық
педагогиканың ережелері де ұмытқалды.
Йндустриаландыру жылдары ірітамақөнеркәсібі орындары да салынды. Оларға
Семей ет комбинаты, Гурьев балық зауыты, Алматы жеміс-консерві комбинаты,
Жамбыл, Мерке, Талдықорған қант зауыттары жатады. Егер 1926 жылы
Қазақстанда 44 қала және қалашық болса, 1939 жылы олардың саны 81-ге жетті.
Қала тұрғындарының йсаны 8,2%-дан 27,7%-ға өсті. \ Инженер-техникалық,
жұмысшы кадрларының білікті тобы қалыптасты. ■V 1926 жылы халық
шаруашылығында істейтін жұмысшылар саны 10,7%-ды қүраса, 1939 жылы бұл
көрсеткіш 33,8%-ға жетті.
Сонымен қатар индустриаландырудың келеңсіз жақтары да аз емес еді.
Индустриаландыруды жүзеге асыру үлкен қаржылық қорды қажет етті, ал сл
қаржы ауыл шаруашылығы есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕҢЕСТІК МӘДЕНИ ЖАҢҒЫРУ
1. САУАТСЫЗДЫҚТЫ ЖОЮ
1917 жылғы Казан төнкерісінен кейін Казакстанда жаппай сауатсыз-дықты
жою мен халык ағарту ісін дамыту мәдени өзгерістердің басты бағы-ты болды.
XX ғасырдың басында халык ағарту ісі коғамнын. қосалкы жүйесі ретінде терең
дағдарыска душар болды. Халыктыңбасым көпші лігі оқи да, жаза да алмайтын
еді, миллиондаған балалар мектепке бармады, оқу орын-дары мен
педагогикалыккадрлардынасатапшылығы байкалды. Сондықтан большевиктер халык
ағарту саласында кешенді және батыл шараларға кіріскен кезде, кос максатка
бірдей жетуді: біріншіден, қарапайым адам-дардың ықпалы мен сеніміне кіру;
екіншіден, бүкара халыктын санасына маркстік-ленйндік идеологияны сініруді
үйғардьк}
БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы Бірыңғай енбек мектебітура-лы
Ережесі, РКФСР Халық ағарту комиссариатының 1918 жылғы 31
казандағыҮлттыказшылықмектептеріту ралыкаулысы, В.И. Ленин 1919 жылы 26
желтоксанда кол койған РКФСР халыктары арасындағы сауатсыздықты жою
туралы декреті осы шараға мемлекеттік сипат берді. 1920 жыддан жергілікті
халык. ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше
комиссиялар кұрыла бастады, олар хат танымай-тындардың есебін алуды
ұйымдастыру, педагогика кадрларын даярлау, мектептер мен курстар
ұйымдастыру, оку кұралдарын шығарумен айна-лысты.і920—1921 жылдары
сауатсыздықты жою бойынша 2412 кызыл отау жұмыс істеп, онда 72 232 адам
сауатын ашты.1
Бастапкы кезде мектептер мен сауат ашу курстары депутаттар кеңесі-нің,
ревкомдардың және баска да мемлекеттік құрылымдардың шешімде-рімен, сондай-
ақ интеллигенцияның немесе хат танымайтындардың өзде-рінін бастамасымен
ашылып отырды. Мәселен, 1917 жылы карашада жұмысшы және солдат
депутаттарының Әулиеата калалык Кенесі, сауат ашу мектебін ұйымдастыру
мүмкіндігін карағаннан кейін, кажетті каржы бөлуге шешім шығарды. 1918
жылдың бас кезінде осындай мектептер Вер-ный, Семей, Акмола калаларында
жөне тиісті оку-материалдык, жағдайлары мен ұстаз табу мүмкіндіктері бар
елді мекендерде ашылды^1918 жылы жазда Жетісу облыстык Кеңестерінің
революциялык органы - Заря сво
боды газеті Верный мүғалімдер одағынын. барлык. жастағы азаматтар мен
азаматшалар үшін бес мектеп және аздап кана хат танитын, ежелеп оки
білетіндер үшін бір мектеп ашу женіндегі шешімін жариялады. Қатынас кағазда
сабактын жүмыстан бос уакытқа және окығысы келетіндердің келісіміне сай
үйлестірілетіні көрсетілді.2
Қазақстанда Кеңес билігінің орнығуына орай сауатсыздыкты жою үрдісі
ұйымдаскан және жүйелі сипат ала бастады. Бұған ен алдымен ТүркАКСР-і Халық
ағарту комиссариаты мен Қырревкомньщ мектеп белпідінің қүрылуы септігін
тигізді.
^ауатсыздыкты жою жүмысының максаты мен міндеттерін, онын. маз-мұнын
кдлалар мен ауылдардағы ересектер арасындағы сауатсыздыкты жою бойынша
курстар үйымдастыру туралы Түркреспубликасы Халык ағарту комиссариатының
Ережесі (26 шілде 1918 ж.) және Түркреспубликасы Кеңесі ОАК-нің ересектер
арасында міндетті окуды енгізу туралы Декреті (3 желтоқсан, 1919 ж.)
барынша айкын белгілеп берді. Әрі кос күжат хроно-логиялыкжағынан Орталык
Үкіметтіңнегізге алынатын күжаты — РКФСР халкыныңарасындасауатсыздыкты
жоютуралы ХКК-нің 1919жылғы 26 желтоқсандағы Декретінен бұрын шыкты.
Халыкағарту комиссариатының Ережесімен әр орында және әр ауылда курстар
ұйымдастыру көзделінді. Курстар ересектерді оку мен жазуға үйретумен
шектелмеуі тиіс деп есеп-телді. Олар хаттанудан баска: а) ойды дамыту,
жалпы білім беру; ә) отаны-мыздыңөндіргіш күштерін жетілдіру ісінде
жергілікті жерде елеулі маңызы бар нақты колөнер кәсібіне үйрету; б)
Мәдениет үйлерін, көркемөнерпаз-дар үжымдарын т.б. үйымдастыру жолымен
эстетикалык, және коғамдык сананы дамыту мақсатын алға койды.
Курстардыңоку жоспарына жалпы білім беретін пәндер (оқу мен жазу,
арифметика, табиғаттану, бухгалтер-лік есеп және т.б.), арнайы сабактар
(етікшілік, тігіншілік, ағаш шеберлігі, слесарлық, темір ұстасы және т.б.),
сондай-акенертану, ән сабағы, сурет салу, драмалық шығармаларды оку
енгізілді. Белгілі бір дәрежеде идеоло-гияландыру мәселесі де катар
жүргізілді. Тындаушылардың міндетіне саяси экономиканы, социологияны
(әлеуметтану), революциялыккозғалыстар менсаяси партиялардың тарихын оку
жүктелді.
Жаңа екіметтің (биліктін) осындай күш салуына карамастан білім беру
саласы каржы және материалдыкресурстарға аса зәру болды. А. Бай-тұрсынов
1923 жылы ашылатын мектептерге бөлінген акша 2616 мұғалім-дер мен
кітапханашылардың жалақысына ғана жетеді. Балаларды окумен толық қамту үшін
20 мыңнан аса мүғалім керек екенін айтты. Ол халыкты, губаткомдарды,
болыстык және ауылдык, биліктерді мектептерді өздері ашуға, оларды үстауға
өз каражаттарын жұмсауға және аса кедей отбасын-дағы балаларды тегін
окытуды карастыруға шакырды. Шалғай және халык сирек қоныстанған елді
мекендерде интернаттар және мектеп бөлімдерін ашуды ұсынды.3 1923 жылдан
шаласауаттыларға арналған мектептер де ашыла бастады. Сауатсыздыкты жою мен
білім беру ісінің негізгі ошағы — кызыл отау болды, ол да шамамен оқу-үйі
аткдратын міндеттерді орындады. 1924 жылы Сауатсыздық жойылсын қоғамынын
(СЖК) казакстандык бөлімі өз жұмысын бастады, 1925 жылға карай коғамның 882
бастауыш үйымында 77 800мүше тіркелді.4
А. Байтұрсынов пен оның пікірлестері 20-жылдарда мәдениет және білім
саласында ерен еңбек сіңірді. Халкын, өз ұлтын сүйген Байтұрсынов қазактын
тұнғыш лингвист-ғалымы. Ол казақ тілі орфографиясының реформаторы,
грамматикасы мен казак әдебиеті теориясының негізін салушы, — деп жазды
оның замандастары.' Сол жылдардағы мамандар жоғары бағалаған Байтүрсыновтың
араб әліпбиі араб жазуын сәтті рефор-малаудың және оны казак тілінің
фонетикалык. жүйесіне бейімдеудің жар-кын үлгісі болды. Бүл зайырлы
мәдениетті енгізу және жазуды бірыңғай-ландыру ісін мәдени дәстүрлерді
сақтаумен үштастыруға мүмкіндік туғызды.
Мемлекеттарапынан көрсетілген қолдау мен казак. мәдениеті жана-
шырларының жанкешті жүмысы ұлттың ерекшелігіне қатыстщ тарихи кажетгілігін
кднағатгандыра отырып, оң нәтижелер бере бастады. Қалпына келтіру кезеңі,
содан кейін 20-жылдардың орта шеніндегі экономикалык жандану 1925—27
жылдары халықағарту саласыныңбюджетін екі еседен аса көбейтуге мүмкіндік
туғызды: ол 6415 мыңнан 12 987 мың рубльге дейін жетті. Осы жылдарда барлык
үлгідегі мектептердің желісі 2782-ден 3652-ге дейін есті. Соның арқасында
окушылардын. саны 140 мыңнан 220 мыңға дейін ұлғайды. Сонымен катар
казақтілінде кітаптар шығару жыл сайын артып отырды.
1924—25жылдарыоқу әдебиетінің- 16, 1925—26жылдары— 18, 1926-27 жылдары —
44 атаулары жалпы таралымы 825 мың данамен басылып шыкты.6 Жалпы алғанда,
сауатсыздыкты жою каражаттың жетіспеушілігі, окулыктардың, оку
күралдарының, мектеп үй-жайларының тапшылығы жағдайларында жүріп жатты.
Мектептерді педагог кадрлармен камтамасыз ету де онай мәселе болған жоқ.
Қалалар мен орыс селоларында сауатсыз-дыкпен күресу Орталык Ресейдегі
тәжірибе бойынша жүргізілді. 1926 жыл-ғы БүкілодактыкХалыксанағы
сауатсыздыкты жою жөніндегі жұмыс қоры-тындыларын шығарды. Сауаттылық
деңгейі казак халкының арасында -6,9%, орыс халкынын арасында — 36%,
баскаларының арасында — 33,4%-ды көрсетті. Жалпы деңгей 17,8%-ды кұрады.7
Бейбіт өмірдің орнауы сауатсыздыкты жою науканын жандандырды.
Қырревкомнын халық ағарту бөлімі 1920 жылы өлкедегі сауатсыздықты жою
туралы нұскау әзірледі. Сол жылы Қырревком өлкедегі сауатсыз-дыкты жою
жөніндегі шаралар туралы бүйрык шығарды. Көп үзамай сауатсыздықпен күресу
жөніндегі төтенше комиссиялар қүрыла бастады. Бірнеше айдын ішінде Костанай
губграмчекасы (губерниялықсауаташу тетенше комитеті) бастауыш білім беретін
347 мектеп, Орал губграмчекасы 328 мектеп ашты. Сол мектептерде 653 окытушы
15 мыңнан аса адамды оқытты. Қостанайда сауатсыздықты жою күні өтіп, оған
театр труппалары мен драма үйірмелері жүмылдырылды. Әр спектакль басталар
алдында Сауатсыздык жойылсын деген тақырыпта митинг үйымдастырылды. Осы
жөне баска да іс-шаралардың арқасында 1920—21 оқу жылында республика
бойынша 72 мын адам оку мен жазуды үйренді.8
Алайда содан кейінгі жылдарда окыған хат танымайтындар мен шала
сауаттылардыңсаны күрттөмендеді. Бүл жөнінде 1922 жылдын 8 шілде-сімен
белгіленген ресми күжаттардың бірінде: оның себебі — аштық, бірде-
бір сауатсыздықты жоюшы кызметкер еңбегі үшін сокыр тиын, бір түйір де азык-
түлік паегын алған жок. деп атап көрсетілді. Тек 1924—25 оку жылында
сауатсыздыкты жою жұмысының жандануы байкалды. Оған аштыкты еңсеру және
экономикадағы жетістіктермен катар, 1924 жылдың бас кезінде Сауатсыздык,
жойылсын бүкілодақтық қоғамының қазак. бөлімін ашу да өз әсерін тигізді.
Осы к.оғам сауатсыздықты жоюдың біркүн-діктерін, бірайлықтарын
үйымдастырып, кеңауқымдатүсіндіру жүмыс-тарын жүргізді. Келесі жылдынөзінде-
акСауатсыздыкжойылсын коға-мына40 мыңнан аса адам мүше болып,
солардыңтікелей катысуымен сауат-сыздықты жоюдын 110 кызыл отауы ашылды.
Әйелдердің сауатын ашуға баса назар аударылды.9
Сауат ашушылар саны бірте-бірте өсе түсті. Егер 1922—23 оку жылыида оқи
және жаза білуді небәрі 4,1 мыңадаммеңгерсе,ал 1926—27окужылын-да олардың
саны — 43,6 мың адамға жетті. Республика халкынын сауатты-лык деңгейі де
артты. 1920жылғы 14,4%-дан 1926 жылы 22,5%-ға дейін көтерілді.
Сауат ашу жүмысын жандандыруда жастар мен комсомолдар белсен-
діліктанытты. Солардыңбастамасы бойынша 1928 жылы сауатсыздықтан,
маскүнемдіктен арылуды,тұрмыс мәдениетін қалыптастыруды негізгі мін-дет
етіп койған мәдени жорык басталды. 1930 жылы мәдени жорыкка 5 мыңкомсомол-
мәдениетжасакшылары катысты. Соғыскадейінгібес-жылдыктардың ішінде
республика комсомолы сауатсыздыкты жою жұмы-сынаөз қатарынан 65 мыңадам
бөлді.10
30-жылдардын екінші жартысында жаппай сауатты алғашқы колхоз-шылар
(үжымшарлар) мен аудандар пайда болды. Түрксіб, Балкаш мыс қорыту
комбинаты, Шымкенткорғасын зауыты, Карағанды көмір алабы сиякты
индустриялықалыптардағы жұмысшылар оку мен жазуды үйренді. 1937 жылы
республикадағы комсомолдардың түгелдей дерлігі сауатты болды.
Сауат ашу проблемасын ойдағыдай шешуге халыктын білім алуға күш-тарлығы
септігін тигізді. Қатардағы еңбеккерлер ез еріктерімен мектептер мен
сауатсыздықты жою кызыл отауларын салуға, оларды оқулыктармен, оқу-
әдістемелік әдебиетпен, жазу күралдарымен камтамасыз етуге катыс-ты.
Сауатсыздықты жою науканының барысы мерзімдік басылымның беттерінде кенінен
жарияланып отырды.
1939 жылы Казақстанның 50 жаска дейінгі халкының сауаттылығы 83,6%-ды
құрады." Қараңғылық пен надандықты (білімсіздікті) түбірімен жрюға ¥лы Отан
соғысы бөгет жасады.
Жаппай сауатсыздықты жою науқаны коғам өміріндегі барлық іс-әре-кетті
мемлекет қарамағына көшіру, мәдениет пен жеке адамның үстінен қатаң саяси-
идеологиялық өктемдік жүргізу жағдайларында өтті. Мәселен, 20-жылдардын
сонына қарай қазақ жазу әліппесі араб графикасынан латын, он жылдан кейін
латын графикасынан казіргі кириллицаға ауыстырылды. Соның нәтижесінде бір
адам бастауыш білімді үш қайтара оқуға мәжбүр болды. Әрине, мұндай
қиындыкты меңгеруге әркімнін шамасы келе берме-ді. Латын графикасына
ауыстырудың қажетсіздігін кезінде А. Байтұрсы-новдәлелдепберді.
Бірақтоталитарлықрежим маман пікіріне үлак аспады. Сауатсыздыкты
жоюға қатысты бүкіл жүмысқа 1931-1933 жылдардағы сұрапыл аштық та өз
кеселін тигізді.
Бүкіл олқылыктар мен кемшіліктерге қарамастан, калын көпшілікті сауат
ашуға тарту Қазакстанда жаңа мәдениет орнатудағы оң нәтижелердін бірі болып
табылды.
Мәдениет майданы қызметкерлерінің 1935 жылы Бірінші съезі әр мұғалімді
35 адамды сауатгылыкка үйретуге шакырды. Қазелкелік Комите-тінің III
Пленумы (1935 ж.) Халықағарту комиссариатын сауатсыздыкты 2—3 жылдың ішінде
жоюға міндеттеді. Хат танымайтындар мен арабша оки алатындар ерекше есепке
алынды жөне қайта окытуға жатқызылды. 1939 жылғы Бүкілодақтық халықсанағы
қазақхалқының сауаттылығын -54,5%, орыс халкының сауатгылығын - 70,4%,
басқаларының сауаттылы-ғын - 56,5% деп керсетті. Халықтың жалпы сауаттылығы
61,4%-ды күра-ды.13 Сол жылдардың ресми статистикасы 76,3% туралы
хабарлады, яғни 14,9% жалған қосып жазылған, демек, сауат ашкандар халықтың
34-і емес, 23-сіболыпшыққан.Сондадаболса, санакаралыккезеңнің 12жылынын
ішінде бүкіл халықтың сауаттылығы 17,8-ден 61,4%-ға дейін өсті.
2. КЕҢЕСТІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Мектеп білімінің жаңа жүйесін жасау мемлекеттік басқарулың бұрын-ғы
күрылымын қайта қүру арқылы жүзеге асырылды. Халык ағарту Кеңесте-рі мен
олардын белімдері халык училищелерін инспекциялау міндеттерін өз
бакылауларына алды, діни қауым (дін қызметкерлері) тәрбие және білім беру
істеріне араласу қүкығынан айырылды. БОАК-тың 1918 жылғы 16 казандағы
Бірыңғай енбек мектебі туралы Ережесіне сәйкес бүрынғы бастауыш
училищелердің, гимназиялардың, реалдык училищелердіц және баска да оқу
орындарынын орнына 2 сатыдан тұратын бірыңғай еңбек мекте-бі бекітілді:
оның біріншісі 8-ден 13 жасқа дейінгі, екіншісі 13-тен 17 жасқа дейінгі
балаларға арналды. Халықағарту комиссариаты 1918 жылғы 31 қазандағы Шағын
ұлттар мектебі туралы каулысымен: Ресей Кеңес-тік Социалистік Федеративті
Республикасында коныстанған барлық ұлт-тар бірыңғай еңбек мектебінің және
жоғары мектептің кос сатысында да өздерінің ана тілінде оқуды үйымдастыру
құқығын пайдалана алады деп жариялады.
1917жылдыңсоңы — 1918жылдыңбасындамектепбілімініңмәс еле-лері барлық
деңгейлердегі Кеңестер съездерінде талқыланды. Осы жұмыс Азаматсоғысы және
шетелдік интервенция кезінде де жалғасты. Қабыл-данған шаралар балаларды
оқумен қамтуды біршама жақсартты. 1914—15 оку жылында 2011 мектеп болса,
1920—21 оқу жылында республикадағы мектептердің саны 2410-ға жетті.
Негізінен бірінші сатыдағы мектептер көбірек ашылды. Оқушылардын саны да
есті. Рас, мектеп күрылысындағы қиындықтар жетіп артылатын еді. Мәселен,
мектептерді ұстау жергілікті бюджетке берілген жана экономикалық саясат
(ЖЭС) жағдайларында бастауьш сыныптарда окитын оқушылардың саны 1921 -22
оқу жылындағы 172 мыңнан 1922—23 оқу жылында 114 мыңға дейін кеміді. 1924-
25 оқу жылында мектеп жасындағы қазақбалаларының 12%-ығанабіріншісаты-дағы
мектеппен камтылды.14 Көшпелі, жартылай көшпелі мекендердегі
негізгі үлгілік мектеп мекемесі болып жарияланған мектеп-коммуналар ашу да
проблеманы шешкен жок, олар мектеп сабақтарын жатакханаларда өткізу
жолымен үлкен кеністікке шашыраған ауылдар мен коныстарда түратын казақ
жарлы-жақыбайларының (кедей-кепшіктердің) балаларына коммунистік бағытта
білім және тәрбие алуға мүмкіндік беруді максат тұтты.
Мектепте білім беру мәселесін жетілдіру көпшілік мектептерде кажет-
тіматериалдық-техникалыкбазаныңболм ауының, сондай-ақмұғалімкадр-ларының
жетіспеуінен де тежеліп отырды. Мектептер көбіне ауылдан лайықты үй-жай
таппайды, - деп айтылады Ақмола губерниясының жауап-тарының бірінде, —
аядай ғана, әрі тым қораш жеке меншік балшык. үйде кысылып-
қымтырылады,кейдеондай үйлердіңтөбелерішұрқтесікболады, ешкандай жиһаз да,
оку күралдары да жоқ... Бұрынғы молдалар мен шала сауатты азаматтардың
мүғалімдер ретінде шакьірылатыны да сирек кұбылыс емес.
20-жылдардынсоңынакарай мектептебілімбсру проблемасыныңше-шілмеуі айқын
фактіге айналды. Ол Халық шаруашылығын индустрия-ландыру үрдісінен шыға
алмады, сауатсыздықты жою жөніндегі барлық іс-шара кемшін соғып жатты.
Сауатын ашпаған жастар индустриялықең-бек салаларына кіруге жарамсыз болды.
Мәселен, 1929 жылы мектеп жа-сындағы балалардың40%-ы ғана бірінші сатыдағы
мектепте окыды. Әрі ен төмен көрсеткіштер қазақ және өзбек балаларынан
байқалды (21%), тараншылар мен дүнгендерде — осыған сәйкес 34 және 33%,
орыстарда — 60%, татарларда — 65%. Қауырт шаралар қабылдау қажеттігі
туды.15
1930 жылы 27 тамызда республика ОАК және ХКК каулысымен жал-пығабірдей
міндетті бастауыш оку енгізілді. Көшпелі халыктүратын ме-кендерде 8 жастағы
балалар үшін жалпыға міндетті бастауыш оку 1931 жылы кектемде басталды.
Бастауыш мектеп курсынан өтпеген есейген балаларды (11-ден 15
жаскадейінгі)окыту жеделдетілген оқу түрінде: екі жылдык. және бір жылдық
мектеп-курстарда жүзеге асырылды.
ҚАКСР ХКК жанында Жалпыға міндетті бастауыш оқу жөніндегі комитет жүмыс
істеді. Осындай комитеттер жер-жерлерде құрылды. Жал-пыға міндетті окуды
камкорлығына алған комсомол мектеп үй-жайларын жендеуді ұйымдастырып,
балаларды аяк киіммен, киім-кешекпен, ыстық тамақпен камтамасыз етудін,
камын жасады. Сенбіліктер мен жексенбі-ліктер откізіліп, мәдени күштер
педагогикалық жұмыска жүмылдырылды, жалпыға міндетті оку барысына
тексерулер жүргізілді. Оқулықтар мен , әдістемелік әдебиет шығарудың аукымы
кеңейді. Халық ағарту ісіне жұм-салатын каржы мөлшері артатүсті.
30-жылдардын соңына карай жалпыға міндетті бастауыш оқуды жүзеге асыру
іс жүзінде аякталды. 1937 жылы балаларды бастауыш оқумен (білім-мен) қамту
96%-ға жетті. ¥лы Отан соғысының қарсаңында республикада 7,5 мыңнан аса
мектеп жұмыс істеді, соның ішінде бастауыш мектеп 5,2 мың, орталау мектеп
1,7 мың болды. Сол мектептерде 1 млн-нан астам балалар, солардын ішінде 1—
4-сыныптарда 628 мың, 5—7-сыныптарда — 372 мың, 8-10-сыныптарда - 62 мың
оқушы окыды. Жалпыға міндетті окуға жататын ме^степ жасындағы балалар 98,9%-
ға окумен камтылды.
және байланыс, ауыл шаруашылығы, денсаулык сақтау, ок.у-ағарту мен онер
салалары үшін мамандар даярлай бастады. Небәрі 5 жылдыц ішінде ғана
(1936—1940 жылдары) ЖОО мен техникумдар 24 мыңнан аса мамандар даярлап
шығарды.21
Бірақбұлдажеткіліксізболып шыкды. Білікті мамандардынтапшы-лығы барлык
салаларда: материалдықөндіріс пен әлеуметтік-мәдени өмірде де айкын
сезілді. Сондыктан Казакстанға жыл сайын Мәскеудеи, Ленин-градтан, сондай-
ак У краинадан, Өзбекстаннан және басқа да республика-лардан жас мамандар
жіберіліп отырды. Профессор-оқытушылар кадрлары мен студенттер кұрамында
казақтар санының баяу өсуі жоғары мектептің ен өткір және шешілмеген
проблемасы күйінде қалды. ЖОӨ мен техни-кумдардынбіркатарбілікті
қызметкерлеріСталинніңжекебасыиатаб ыну режимінің құрбандығына ұшырады.
Соғыс жоғары мектептің дағдылы өмірін өзгертті. Қазакстанға Ресей және
Украинаның біркатар ЖОО-лары эвакуацияланды (қоныс аударды). Қазаккен-
металлургия жәнеауыл шарушылығы институттарынын, Қазак мемлекеттік
университетінің кұрылымы жаңа бөлімшелер, факультеттер, кафедралар мен
лабфаториялар (зертханалар) ашудың есебінен кенейді. Оқу-тәрбие процесі
соғыс уақытындағы талаптарға сөйкестендірілді. Аса көрнекті ғалымдардын
үлкен тобынын Қазакстанда тұруы республиканын ғылыми әлеуетін нығайтуға
колайлы жағдай жасады: солардың жетекшілі-гімен кандидаттык және докторлык
диссертациялар корғалды. Соғыс жылдарында Алматы шет тілдер институты
(казіргі Қазақ мемлекеттік Халыкаралык катынастар және әлем тілдері
университеті), Шымкент күрылыс материалдары технологиялык институты,
Қүрманғазы атындағы Казақтың мемлекеттік консерваториясы, Қазақ мемлекеттік
қыздар педагогикалык. институты, Қазак мемлекеттік дене тәрбиесі институты
ашылды. Соғыстың аякталуына карай білікті мамандардың кейбір катего-
рияларын және біркатар ЖОО, әсіресе техникалық және ауыл шаруашы-лык ЖОО
студенттерін өскерге шакыру шектеліп, уакытша жабылған ЖОО негізінен
мүғалімдер институттары бұрынғы қалпына келтірілді. 1945 жылы
республикадағы жоғары және орта арнаулы оку орындарында 45 мынадамокыды.22
Сонымен, Кеңес өкіметінің ширек ғасырының ішінде Қазакстандағы
Халыкагарту саласының жүйесі сапалыктүрғыда калыптасты. Сан жағынан да,
сондай-ак. халықты қамту жағынан да республиканын оку орындары революцияға
дейінгі кезеңнін көрсеткіштерінен бірнеше есе асып түсті. Мектепке дейінгі
және мектептен тыс мекемелердің, кәсіптік-техникалык мектептердің, ФЗУ
мектептерінің, фабрика-зауыт жетіжылдык мектептері-нің желісін кұру да
халық ағарту саласының кол жеткен табысы болып саналады. Білімнің етек жаю
проблемасын шешкен большевиктер, алайда процестің мазмүндық жағын олқы
соқтырып алды. Тәрбие мен оку ісінде олар партиялык-таптық принципті ең
басты міндет етіп койды. Жалпы-адамзаттык кұндылыктардан шегіну білім
жүйесін зеректік пен икемділік-тен айырып, оку орындарында өлемдік
педагогикалық ой мен практика-ның жетістіктері калыс қалып койды. Халықтық
педагогиканың ережелері де ұмытқалды.
Йндустриаландыру жылдары ірітамақөнеркәсібі орындары да салынды. Оларға
Семей ет комбинаты, Гурьев балық зауыты, Алматы жеміс-консерві комбинаты,
Жамбыл, Мерке, Талдықорған қант зауыттары жатады. Егер 1926 жылы
Қазақстанда 44 қала және қалашық болса, 1939 жылы олардың саны 81-ге жетті.
Қала тұрғындарының йсаны 8,2%-дан 27,7%-ға өсті. \ Инженер-техникалық,
жұмысшы кадрларының білікті тобы қалыптасты. ■V 1926 жылы халық
шаруашылығында істейтін жұмысшылар саны 10,7%-ды қүраса, 1939 жылы бұл
көрсеткіш 33,8%-ға жетті.
Сонымен қатар индустриаландырудың келеңсіз жақтары да аз емес еді.
Индустриаландыруды жүзеге асыру үлкен қаржылық қорды қажет етті, ал сл
қаржы ауыл шаруашылығы есебінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz