Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші

Анықтамалар ... ... ... ... ...3
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелерінің қалыптасуы мен дамуының негізгі бағыттары
1.1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелеріне тарихи шолу ... ... ..14
1.2 Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ..23
2 Қылмыстық заңның уақыттағы күші институтының құқықтық табиғаты
2.1 Қылмыстық заңның уақыт бойынша қолданылуы мен оның заңнамада бекітілуі ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Қылмыстық заңның кері күші ... ... ... ... ... 48
2.3 Кейбір қылмыстарды жасау уақыты мен орнын анықтау ... ... ... ... ... ..64
3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі әрекет етуі
3.1 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшінің негізгі қағидалары ... ... ... ... .72
3.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшін халықаралық реттеу ... ... ... ... .94
3.3 Қылмыс жасаған адамдарды ұлттық және халықаралық заңдарға сәйкес ұстап беру ... ... .105
Қорытынды ... ... ... ... ...121
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ..136

Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Осындай даму жолында әр түрлі жағымсыз құбылыстар кездесіп жататыны да заңды. Олардың қатарында қылмыстылық атты қоғамдық құбылысты жатқызуға болады. Бұл орайда, адам мен азаматтың, мемлекеттің мүдделерін қылмыстық әрекеттерден қорғау, қоғамның қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету мен қылмыстылықтың алдын алу міндеттерінің қылмыстық заңға жүктелгені белгілі. Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заң қылмыстылықты жою мен оның алдын алуда дер кезінде жауап беруге қабілет танытып, өз қызметін атқарады.
Бұл талапты қанағаттандыру барысында қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшіне байланысты мәселелер де өзінің құрылымына және онда қарастырылатын мәселелердің түріне қарай теориялық және практикалық тұрғыдан өзекті болып танылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшінің теориялық тұрғыдан өзектілігі осы тақырып бойынша қылмыстық құқық теориясында келтірілген шешімдер мен ұсыныстардың қылмыстық заңды жетілдіру бағытындағы қызметте қолданылуынан көрінеді. Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды іске асырудың теориясы мен практикасының тарихи тұрғыда дамуын зерттеу, күшіне енген заңды қазіргі жағдаймен үйлестіру де ауқымдылығымен көзге түседі.
Кез келген заңның күші «уақыт», «кеңістік» сияқты ғылыми категориялармен байланысты. Өйткені, заңның қолданылу шегі бар: ол белгілі бір уақыт ішінде және белгілі бір кеңістікте адамдарға қатысты қолданылады, ал қылмыстық заң болса, заңмен көзделген қылмысты іс-әрекеттерді жасаған адамдарды жауаптылыққа тартуды көздейді. Егер оның жасағаны қылмыс болса, қанша уақыт өтсе де, заң негізінде жүргізіледі. Бірақ заң мәңгі емес, ол уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Мәселен, кеңестік және қазақстандық қылмыстық заңнаманы салыстыру кезінде екі заң арасында сәйкес емес тұстардың көптігі назар аудартады.

1 Сергеевский Н.Д. Русское уголовное право. Пособие к лекциям Н.Д.Сергеевского. 8-изд-е. Ч.Общая. -СПб., 1910. -33с.
2 Сазонов Б.И. Социальные, организационные и правовые основы механизма действия закона // Государство и право, 1993, № 1.-С.13-17.
3 Цицерон Марк Туллий. Речи: в 2 Т-х. Репринтное воспроизвед. текста издания. Т.1. -М.:Наука, 1993. -439с.
4 Швеков Г.В. Преемственность в праве. -М.: Высшая школа, 1983. -184с.
5 Лильберн Дж. Памфлеты. -М., 1937. -548с.
6 Уголовное право буржуазных стран: Общая часть (по материалам Общей части ведущих капиталистических стран-Англии, США, Франции, ФРГ и Японии). Сборник законодательных актов / Под ред. А.Н.Игнатова., И.Д.Козочкина. -М.:Изд-во УДН, 1990. -312с.
7 Конституция зарубежных государств. Учебное пособие. -М.: изд.БЕК, 1996.-432с.
8 Полянский Н.Н. Уголовное право и уголовный суд Англии.-М.: Юридическая литература, 1969. -399с.
9 Блум М.И. Действие советского уголовного закона в пространстве. -Рига.: ЛГУ, 1974. -261с.
10 Международное право. Учебное пособие / Отв.ред. Л.О. Маджорян и Т.Н. Блатова. -М.: Юридическая литература, 1970. -568с.
11 Монтескье Ш. О духе законов. -Избранные произведения. -М.: Госполитиздат, 1955. -799с.
12 М.И. Блум. Пределы действия уголовного закона в пространстве в зарубежных государствах Европы // Ученые записки Латв.Университета. Вопросы борьбы с преступностью. -Рига, 1974. Т.212. -С.194-254.
13 Гуго Гроций. О праве войны и мира. Репринтное изд. 1956г. -М., 1994. -868с.
14 Ч. Беккария. О преступлениях и наказаниях. Перевод проф. М.М. Исаева.-М., 1939. -304с.
15 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. (Срав.комментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепции современного уголовного права»). -Алматы.: Жеті жарғы, 2001. -256с.
16 Теория государства и права. Учебник для вузов / Под ред.М.М.Рассолова, В.О.Лучина. -М.: Юнити-Данс, 2000. -640б.
17 Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлений. Уч. для вузов. Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, И.М. Тяжковой. -М.: изд.Зерцало, 1999. -592б.
18 Шершеневич Г.Ф. Общая теория права. Вып. 4. -М., 1912. -743б.
19 Общая теория права: Уч.для ВУЗов / Ю.А. Дмитриев, И.Ф. Казьмин, В.В. Лазарев и др. Под общ. ред. А.С. Пиголкина. -2-е изд-е. -М.: изд.МПТУ, 1998.-384б.
20 Курс Советского уголовного права в 6-томах. Под ред. А.А.Пионтковского., П.С. Ромашкина и В.М. Чхиквадзе. -М., Наука, 1970. -Т.1. Часть Общая. «Уголовный закон». -312с.
21 Теория государства и права: Курс лекции / Под ред. Н.М. Марченко.-М.: Зерцало, 1997. -476с.
22 Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть:Учебное пособие. -Алматы.: «Юрист», 1999. -184б.
23 Теория государства и права. Курс лекции / под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. -М.: Юристъ, 1999. -672с.
24 Юридический энциклопед.словарь / Под ред. Сухарева А.Я. -М., 1987. -528с.
25 Кайржанов Е. Уголовное право РК. Общая часть. -Алматы.: Изд.центр «Vita», 1998. -220б.
26 Юридический энциклопедический словарь. Под ред. Сухарева А.Я. -М.: Советская энциклопедия, 1984. -415с.
27 Советский энциклопедический словарь. -М.: «Советская энциклопедия», 1986. -1599б.
28 Уголовный кодекс РК - общая характеристика (в сравнении с УК Казахской ССР). Практическое пособие. -Алматы, Баспа, 1997. -224с.
29 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы, 20 қыркүйек 2002 жыл № 949 Жарлық, Егемен Қазақстан. -03 қазан 2002ж.
30 Ляпунов Ю.И. Социалистическая законность и уголовный закон // Советское государство и право, 1989, № 2. -С.62-64.
31 Лейстов О.Э. Три концепции права // Государство и право, №12, 1991.
32 Звечаровский И. Новый УК: проблемы применения // Законность, 1999, №1. -С.12-15.
33 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова. -М.: Новый Юрист, 1997.
34 В.П.Кашепов. О проблемах гуманизации уголовного законодательства при его обновлении // Журнал Российского права, 2003, № 6. -С.15-23.
35 Якубов А.Е. Взаимодействие уголовного права и этики // Вестник Московского ун-та. Сер. 11. Право, 1992, № 5. -С.13-22.
36 Барканов А.Н. Обратная сила уголовного закона. Автореф. к.ю.н.: 12.00.08., СЮИ. -Саратов., 2000.
37 Босхолов С.С. Основы уголовной политики. Конституционный, криминологический, уголовно-правовой и информационный аспект. 2-е изд, перераб. -М.: ЦентрЮринфор, 1999. -293с
38 Миньковский Г.М. Правовая политика в сфере борьбы с преступностью и проблемы законодательного регулирования. -М, «Юр.лит», 1995. -133с.
39 Конституциялық кеңес хабаршысы.
40 Волженкин Б.В. Новые подходы к проблемам ответственности за должностные и хозяйственные преступления / Современные тенденции развития уголовной политики и уголовного законодательства. -М.: Юрид.лит., 1994. -93б.
41 С.Г.Келина. Ответстенность юридических лиц в проекте нового УК РФ в сб: УП:Новые идеи. -М., 1994. -100с.
42 Михеев Р.И., Корчагин А.И., Шевченко А.С. Уголовная ответственность юридических лиц: за и против. -Владивосток, 1999.
43 Наумов А.В. Уголовное право. Особенная часть: курс лекций. -М.: изд. Бек, 1996. -550с.
44 Ф.М. Решетников, Б.С. Никифоров. Современное американское уголовное право. -М.: Наука, 1990. -256с.
45 Нуртаев Р.Т. Актуальные проблемы правовой борьбы с экстремизмом в Республике Казахстан // Известия НАН. Серия Общ. науки, 2004, № 2. -С.136-140.
46 Брокгауз Ф.Н., Ефрон И.А. Энциклопедический словарь. Философия и литература. Мифология и религия. -М.: Изд-во-Эскмо, 2004. -592с.
47 Краткий философский словарь / Под ред. А.П. Алексеева. -М.: Проспект, 1997.
48 Краткая филосовская энциклопедия. -М.: прогресс-Энциклопед, 1994.-576с.
49 Р.Л. Хачатуров. Время как признак объективной стороны состава правонарушения // Закон и право, 2006, № 07. -28-29 б.
50 Нормативтік құқықтық актілер туралы ҚР Заңы. -Алматы.: Жеті Жарғы, 1998 ж. -56 б.
51 БҰҰ Бас Ассамблеясының Адам құқықтары мен бостандықтарының Жалпы Декларациясы, 10.12.1948ж. // Международные акты о правах человека. Сборник документов. -М.: Норма, 2000. -784 с.
52 Ащеулов А.Т., Караев А.А. Конституционное право Республики Казахстан. Учебно-методическое пособие. -Алматы: Изд.дом КазГЮУ, 2004. -254с.
53 Таганцев С.С. Русское уголовное право. Часть Общая. Т. 1. -СПб, 1902. Т.1. -Тула: Автограф, 2001.
54 ҚР Конституциялық Кеңестің 03.10.1999ж. № 20/2 Қаулысы / ҚР Конституциялық Кеңес Хабаршысы. 3-басылым. -Алматы, ТОО “Баспа”, 1999.-160б.
55 Пономаренко Ю.А. Обратное действие уголовного закона во времени: автореф.на соиск. к.ю.н. -Харьков, 2002. -20с.
56 Медведев А.М. Правовое регулирование действие закона во времени // Государство и право, 1995, № 3. -С.69-75.
57 Дурманов Н.Д. Советский уголовный закон. -М., 1967. -319с.
58 Уголовное право РК. Общая часть. Учебник / Под ред.И.И. Рогова., С.М. Рахметова. -Алматы.: Изд-во “Норма-К”, 2005. -296с.
59 Ковалев М.И. Советское уголовное право: Курс лекций. Вып.2. Советский уголовный закон. -Свердловск, изд.СЮИ, 1974. -226б.
60 ҚР Конституциялық Кеңестің “Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы” ҚР Парламентіне Жолдауы / ҚР Конституциялық Кеңес Жаршысы, 6-басылым. -Алматы.: ОФППИ «Интерлигал» в Каз-не, 2003.-148б.
61 Әпенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. -Алматы, «Заң әдебиеті», 2006. -332б.
62 Гойман В.И. Действие права. -М.: Академия МВД РФ, 1992. -182б.
63 В.Н. Кудрявцев. Обратная сила нового уголовного кодекса // Советская Юстиция, № 3, 1961. -С.4-7.
64 Теория государства и права. Учебник для ВУЗов / под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. -М.: Инфра∙М-НОРМА, 1999. -570с.
65 Уголовный кодекс Эстонской Республики. Комментированное издание / Под ред. В.В. Запаваловой. -СПб, 2001. -565б.
66 Теория государства и права. Под ред. В.К. Бабаева. -М.: Юристъ, 2001.-592б.
67 Брайнин Я.М. Уголовный закон и его применение.-М.,1967.-240с.
68 М.И.Блум. Установление закона, смягчяющие наказание // Ученые записки Латв.Унив-та. Вопросы борьбы с преступностью. -Рига, 1976, Т.258.-3-22б.
69 Клямко Э. Обратная сила уголовно-процессуальных норм // Законность, 1997, №8. -С.46-49.
70 Тилле А.А. Действие закона во времени и обратная сила закона // Советское государство и право, 1964, №12. -С.29-37
71 Ляпунов Ю.И. Обратная сила новых уголовно-правовых норм // Законность, 1994, №6. -С.2-8
72 Якубов А.Е. Обратная сила уголовного закона: некоторые проблемы совершенствования УК РФ. -СПб.: ”ЮрЦентрПресс”, 2003. -206с.
73 Шаргородский М.Д. Уголовный закон. -М., 1948. -312с.
74 Малиновский А.С. Сравнительное правоведение в сфере уголовного права. -М.: Международное отношение, 2002. -376с.
75 Новый Уголовный кодекс Франции / Науч. ред. Н.Ф. Кузнецова, Э.Ф. Побегайло. -М.: Юр.лит, 1993. -211с.
76 Блум М.И., Тилле А.А. Обратная сила закона. -М.: Юридическая литература, 1969. -136с.
77 Солодкин И.И. Советский уголовный закон. Курс советского уголовного права. Ч. Общая. Т.1. -Л: Изд. Ленинградского ун-та., 1968. -646с.
78 Украина Қылмыстық Кодексі / 05.04.2001. -Киев.: Политиздат, 2001. -182б.
79 Жолумбаев М.К. Обратная сила уголовного закона по уголовному праву Республики Казахстан: дисс. к.ю.н: 12.00.08. -Алматы, 2000. -163б.
80 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда РК за 2000-2002г. Сост.Мами К.А., Джолдасбаева Н.Ч. -Алматы.: ЗАО «Би-Логистика». -191б.
81 Ляпунов Ю.И. Действие новых норм Общей части уголовного законодательства // Советская Законность, 1983, №8. -С.28-31.
82 Тилле А.А. Время, пространство, закон. -М.: Юридич. лит., 1965. -203с.
83 Уголовное право России. Учебник для вузов в двух томах под ред А.Н.Игнатова., Ю.А.Красикова. Том 1. Общая часть. -М., 1999. -639с.
84 Чубинский М.П. Обратное действие уголовного закона.-Киев,1886.
85 Мокринский С.П. Новый закон и старые гарантии (О действии уголовного закона в пределах времени) // Журнал Министерства Юстиции, 1909, №3. -С.7-12.
86 Кудрявцев В.Н., Келина С.Г., Загородников Н.И. Уголовный закон: опыт теоретического моделирования. -М., 1987. -277б.
87 К.А.Мами., А.Т.Жукенов. Судебная практика Верховного Суда РК по уголовным делам (1995-1997гг.). -Алматы.: Изд.”БОРКИ”, 1998. -72с.
88 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені, 2006, №10. -12б.
89 Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствии для уголовной ответственности. -М., Госюриздат, 1958. -219с.
90 Блум М.И. Вопросы действия советского уголовного закона во времени // Учен.зап. Латвийского ун-та. Т.44. Вып.4. -Рига, 1962. -С.12-43.
91 Уголовное право. Часть Общая: Учеб.пособие: В 4 т. / Отв.ред. И.Я. Козаченко. Т.1. -Екатеринбург, 1991.
92 Яковлев А.М. Совокупность преступлений. -М., Госюриздат, 1960. -119с.
93 Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. -М., Госюриздат, 1960. -244с.
94 С. Плавский. Продолжаемое преступление. Қараңыз: Nowe Pravo, 1961. №5. В.Вольтер. Глосса к определению Верховного Суда Польской Народной Республики от 20.11.1959г. – см. В сборнике Вопросы уголовного права стран народной демократии. -М., 1963. -628б.
95 Ляпунов Ю.И. Действие новых норм Особенной части уголовного законодательства во времени // Социалистическая законность, 1993, № 9. -24-27 б.
96 Бойцов А.И., Волженкин Б.В. Уголовный закон: действие во времени и пространстве. -СПб., 1993. -104 б.
97 Уголовное право. Общая часть. Уч. для вузов // Под ред. Б.В. Здравомыслова., Ю.А. Красикова., А.И. Рарога. -М.: Юр.лит, 1994. -536с.
98 Комментарий к УК РФ // Под ред. А.В. Наумова. -М., Юристъ, 1996.
99 Наумов А.В. Реализация уголовного права. Уч.пособие. -Волгоград, 1993.
100 Блум М.И. Вопросы уголовного права и процесса.-Рига, изд.Зинатне, 1969. Қараңыз: Применение некоторых институтов Общей части уголовного права к продолжаемым и длящимся преступлениям. -С.47-50.
101 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. -Алматы, 2004. -312с.
102 Махоткин В.П. Классификация преступлений по степени их общественной опасности // Советское государство и право, 1988, №10. -С.78-82.
103 Бойцов А.И. Действие уголовного закона во времени и пространстве.-СПб., 1995. -260с.
104 УК РФ: Научно-практический комментарий / Под ред. В.М. Лебедева.-Варшава, 1997. -760б.
105 Попов А.Н. Уголовный закон и его обратная сила. -СПб., 1998.
106 Әпенов С.М. Қылмысқа қатысушылық. Әдістемелік құрал.-Алматы: ҚазМЗА, 2000.-28-бет.
107 Международное уголовное право. Учебное пособие / Под общей ред.В.Н. Кудрявцева. 2-е изд. перераб. и доп. -М.:Наука, 1999. -264б.
108 Уголовное право: Общая часть, Часть Особенная. Учебник / Под общ. ред. проф. Л.Д. Гаухмана., проф. Л.М. Колодкина и проф. С.В. Максимова. -М.: Юриспруденция, 1999. -784б.
109 Блум М.И. Действие советского уголовного закона во времени и в пространстве. автореф. дисс...на соискание ученой степени д.ю.н: 12.00.08. -Рига., 1975. -40с.
110 Кулжабаева Ж.О. Международное публичное право. Часть Общая и Особенная. -Алматы: ”Юридическая литература”, 2002. -467с.
111 Курс международного права в шести томах. Т.3.-М.:Наука,1967.-451с.
112 Кашанина Т.В., Кашанин А.В. Основы российского права. Учебник для вузов.3-е изд.перераб. и доп.-М.:Изд.группа. ИНФРА∙М.-НОРМА, 2003.-769с.
113 Международное право. Учебник для вузов. Отв.ред. Г.В.Игнатенко, О.И.Тиунов.-М.:Норма-Инфра-М.,1999.-584с.
114 Лукашук И.И. Действие уголовного закона в пространстве // Российская Юстиция, 1994, №4. -С.37-39.
115 Уголовный Кодекс РФ. Официальный текст. Вступительная статья проф. А.Н.Игнатова и проф. Ю.А. Красикова. -М.: Изд.группа ИНФРА•М-НОРМА, 1996.- 427с.
116 Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-томах. Т.1. Общая часть. Отв. ред. д.ю.н., проф. А.Н. Игнатов и д.ю.н.,проф. Ю.А. Красиков. -М.: Изд.группа ИНФРА•М.-НОРМА, 1996. -639с.
117 Антонов О.М. Проблемы расследования преступлений в условиях формирования правового пространства СНГ и развития международного сотрудничества. -СПб, 1994. -204с.
118 ҚР Конституциялық Кеңес Жаршысы, 2-басылым. -Алматы, 1998. -170б.
119 Наумов А.В. Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы.- М.: изд.БЕК, 1999. -590с. Қайта өңделген және толықтырылған 2-басылымынан Н.О. Дулатбеков аударған. -Астана.: Фолиант, 2001. -664б.
120 Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть: Учебник для вузов. -2-е изд.перераб. и доп. -М.: Юнити-ДАНА, 2002. -399с.
121 Шершеневич Г.Ф.Общая теория права. В 2-х томах. Т.2. -М.,1995. -308б.
122 1927 жылғы Варшава конференциясы Резолюциясы. RiDp. №1, 1928.-39с.
123 Уголовное право. Общая часть / Под ред. Ветрова Н.И., Ляпунова Ю.И. -М.: Новый Юрист, 1997. -592б.
124 Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. В.Н. Петрашева. -М.: “Издательство ПРИОР”, 1999. -544с.
125 Уголовное право России. Общая часть. Учебник / Отв.ред. Здравомыслов Б.В. -М., Юрист, 1996. -512б.
126 Комментарий к Уголовному кодексу РК / Отв.ред: Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. -Караганда, «Полиграфия», 1999. -960с.
127 Волженкин В.М.Применение норм международного права в российском уголовном процессе: Учебное пособие.-СПб., 1997.
128 Левин Д.Б. Ответственность государств в современном международном праве. -М.: Международное отношение, 1966. -152с.
129 Ваттель Эмер де. Право народов. -М., 1960.
130 Девятый Конгресс ООН по предупреждению преступности и обращению с правонарушителями // Информационный бюллетень Следственного Комитета МВД РФ -М., 1995, №4 (85).
131 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Қазақстан халқына жолдауы. Егемен Қазақстан, 19 ақпан 2005ж.
132 Сравнительная таблица статьей Уголовных кодексов стран-участниц СНГ. Уч.пособ. Сост. Ю.А.Зюбанов.-М.: Изд.МНЭПУ, 2000.
133 Комментарий к УК РФ. Общая часть / Под общей ред. Скуратова Ю.И., и Лебедева В.М. -М.: Инфра∙М-Норма, 1996. -832б.
134 Щепельков В.Ф. Уголовный закон: преодоление противоречии и неполноты / Под ред. Н.И.Пикурова. -М., - Юрлитинформ, 2003. -415 с.
135 Бұғыбай Д. Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. -Алматы, 2003. - 253 б.
136 Протасов В.Н. Теория права и государства. Проблемы теории права и государства: Вопросы и ответы. Учебное пособие. 2-е изд-е, перераб. и доп.-М.: Юрайт-М, 2001. - 346 с.
137 Ковалев М.И., Фролов Е.А, Ефимов М.А. Основы уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик: Практический комментарий.-Свердловск, 1960.-282б.
138 Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии: Общая часть уголовного права.-М.: Новый Юрист, 1999.-346б.
139 Сравнительная таблица статей Уголовных кодексов РФ и РК. Сост. Ю.А.Зюбанов.-Байконур, 1999.- с.
140 Комплекс Байконур. Сборник нормативно-правовых актов и документов / Составил Ю.А. Зюбанов.-М.:МНЭПУ, 2000.
141 Байконур.Газета №18 (225).2001.4 мая.
142 Новые Конституции Стран СНГ и Балтии / Сост. Ю.А.Дмитриев, Н.А.Михаева. Сборник документов. Изд-е 8-е.-М., Манускрипт, 1997.-665с.
143 Уголовное право России. Общая часть. Учебник для ВУЗов в 2-х томах, Т.1. / Под ред. Игнатова А.Н., и Красикова Ю.А.-М.: НОРМА∙Инфра-М.,1999.-639б.
144 Уголовное право. Часть общая / Под ред.Беляева Н.А., Шаргородского М.Д. -М.: ”Юридическая литература”, 1969. -654б.
145 Новое уголовное право России. Общая часть. Учебное пособие. -М.: Зерцало, ТЕИС, 1995. -168б.
146 Советское уголовное право. Часть Общая / Отв.ред. Н.А. Беляев. -М.: Госиздат Юрлит, 1981. -687б.
147 Овчинский В.С. ХХІ век против мафии. -М., Инфра-М, 2001. -148с.
148 Shearer I.A. Extradition in international law. Manchester University Press Jceana Publication Inc. 1971р. 35.
149 Сафаров Н.А. Экстрадиция в международном уголовном праве: проблемы теории и практики. -М., 2005. -219с.
150 Звирбуль В.К, Шупилов В.П. Выдача уголовных преступников. -М., 1974.-101с.
151 Словарь иностранных слов. Изд-ние 18-е.-М.:Руский язык, 1980.-622с.
152 Галенская Л.Н. Право убежища. -М., Международное отн, 1968. -С. 79.-160с.
153 Абдрахманов Б. А., Джакубекова А. А. Положительная практика применения Минской конвенции 1993 года по экстрадиции разыскиваемых преступников, задержанных за пределами Республики Казахстан // Материалы Международной научно-теоричической конференции от 20 декабря 2002 года. -Алматы, 2002.
154 Камаровский Л.Л. Работа института международного права по вопросу выдачи преступников, Русская мысль, 1884. Кн. 1. -С. 41.
155 Digest of international Law. Washington. 1942. Vol. IV. р.16.
156 Bedi S. Extradition in international Law and practice. Rotterdam. 1966. p. 36.
157 Васильев А.Е. Региональные системы института выдачи преступников (экстрадиции) // Право и политика, 2002, № 10/34. -С.96-109.
158 Харламова Ю.Н. Отвественность иностранных граждан по российскому уголовному праву: автореферат на соиск. учен. канд. юрид.наук: 12.00.08. -М., 1998. -С.23.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 140 бет
Таңдаулыға:

Қазақ гуманитарлық заң университеті
Алматы заң академиясы

ӘОЖ 343.2.7:1
Қолжазба құқығында

ӘБДІЖӘМИ АЙТУҒАН ЖҰМАХМЕТҚЫЗЫ

Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші

12.00.08 - қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы

Заң ғылымының кандидаты дәрежесін
алу үшін ұсынылған диссертация

Ғылыми жетекшісі – заң ғылымдарының
докторы, профессор Ү.С.Жекебаев

Қазақстан Республикасы
Астана, 2007
МАЗМҰНЫ

Анықтамалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелерінің
қалыптасуы мен дамуының негізгі бағыттары
1.1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелеріне
тарихи
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.2 Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшінің теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2 Қылмыстық заңның уақыттағы күші институтының құқықтық табиғаты
2.1 Қылмыстық заңның уақыт бойынша қолданылуы мен оның заңнамада
бекітілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..36
2.2 Қылмыстық заңның кері
күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3 Кейбір қылмыстарды жасау уақыты мен орнын анықтау
... ... ... ... ... ..64
3 Қылмыстық заңның кеңістіктегі әрекет етуі
3.1 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшінің негізгі
қағидалары ... ... ... ... .72
3.2 Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшін халықаралық
реттеу ... ... ... ... .94
3.3 Қылмыс жасаған адамдарды ұлттық және халықаралық заңдарға сәйкес
ұстап
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..105
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..121
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
6

Анықтамалар

Қылмыстық заң –қылмыстық құқықтың маңызды көрінісі әрі қылмыстық
құқықтың бірден бір қайнар көзі ретінде қоғам үшін қауіпті іс-әрекеттерді
жасауға салынған тыйымдар мен оларды бұзғаны үшін жауаптылықты белгілейтін
нормалардың жүйесі.

Қылмыс – жазалау қатерімен тыйым салынған, қылмыстық заңда көзделген
айыпты қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).

Қылмыстылық – бұл белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір мемлекетте
жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгермелі әлеуметтік және
қылмыстық-құқықтық құбылыс.

Криминализация – бұрын қылмыс болып табылмаған іс-әрекеттерді қылмыстар
қатарына жатқызу.

Декриминализация – заң бойынша қылмыс деп танылатын іс-әрекеттерді
қылмыстар қатарынан алып тастау.

Қылмыс санаттары – қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатына және
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес, ауырлығы орташа
қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.

Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы – Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
белгілі бір бабында немесе бабының бөлігінде көзделген екі немесе одан көп
әрекетті жасау және олар үшін қылмыстық жауаптылықты өтемеген болуы.

Қылмыс қайталануы – қылмыстық заңға сәйкес бұрын қасақана қылмыс
жасағаны үшін соттылығы бар адамның қайтадан қасақана қылмыс жасауы.

Созылмалы қылмыстар – кінәлінің қылмыстық жазамен қорқыту арқылы заңмен
жүктелген міндеттерді ұзақ мерзімге орындамауымен ұштасқан іс-әрекет.

Жалғаспалы қылмыстар – бір ниетпен, бір мақсатпен қамтылып, тұтас
алғанда бір ғана қылмысты құрайтын бірқатар бірдей қылмыстық әрекеттерден
тұратын қылмыстар.

Дипломатиялық иммунитет – шетелдік дипломатиялық өкілдікке, оның
басшылары мен қызметкерлеріне берілетін құқықтар мен артықшылықтардың
жиынтығы.

Дипломатиялық агент – дипломатиялық өкілдіктің басшысы немесе
дипломатиялық өкілдіктің қызметшілері (дипломатиялық рангісі бар
қызметкерлер); Дипломатиялық агенттерге олармен бірге тұратын, бірақ барған
мемлекетінің азаматы емес адамдар да теңестіріледі.

Халықаралық қылмыстар мен халықаралық құқықтық тәртіпке қол сұғатын
қылмыстар – мемлекеттің, ұлттар мен халықтардың өмір сүру негіздеріне қол
сұғатын, халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидаларын бұзатын, әлемдік
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қауіп туғызатын халықаралық құқыққа қайшы іс-
әрекеттер.

Халықаралық сипаттағы қылмыстар – халықаралық қатынастарды бұзатын
немесе оған тікелей қауіп төндіретін, қалыпты халықаралық және
мемлекетаралық қызметке зиян келтіретін, бірақ халықаралық қылмыстарға
жатпайтын халықаралық құқыққа қайшы іс-әрекеттер.

Белгілеулер мен қысқартулар

АК – Азаматтық кодексі
ӘҚБК- Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі
БҰҰ-Біріккен Ұлттар Ұйымы
БП ҚСжАЕК – Бас Прокуратураның құқықтық статистика және арнайы есептер
жөніндегі Комитеті
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚК – Қылмыстық кодексі
ҚІЖК – Қылмыстық іс жүргізу кодексі
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ҚазКСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚХР-Қытай Халық Республикасы
ҚІІО-Қалалық ішкі істер органдары
РФ – Ресей Федерациясы
РФ КСР- Ресей Федеративтік Кеңестік Социалистік Республикасы
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі

Кіріспе

Диссертацияның жалпы сипаттамасы
Диссертациялық жұмыс қылмыстық құқықтағы өзекті де, даулы, әрі күрделі
құрылысымен, оған жүктелетін міндеттерінің біржақты болмауымен
ерекшеленетін және оларға қатысты қылмыстық құқық ғылымының қазіргі
жағдайын терең талқылауды қажет ететін - қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күші, қылмыстық заңның кері күші, заңның кеңістіктегі
қолданылуының қағидалары, оның қазақстандық және алыс-жақын шетелдердің
заңнама жүйесіндегі шешілуі, қылмыс жасау уақыты мен орнын анықтау және
қылмыскерлерді шет мемлекетке ұстап беру сияқты мәселелерді кешенді түрде
зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік,
саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Осындай
даму жолында әр түрлі жағымсыз құбылыстар кездесіп жататыны да заңды.
Олардың қатарында қылмыстылық атты қоғамдық құбылысты жатқызуға болады. Бұл
орайда, адам мен азаматтың, мемлекеттің мүдделерін қылмыстық әрекеттерден
қорғау, қоғамның қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ету мен қылмыстылықтың
алдын алу міндеттерінің қылмыстық заңға жүктелгені белгілі. Аталған
міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заң қылмыстылықты жою мен оның
алдын алуда дер кезінде жауап беруге қабілет танытып, өз қызметін атқарады.

Бұл талапты қанағаттандыру барысында қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күшіне байланысты мәселелер де өзінің құрылымына және онда
қарастырылатын мәселелердің түріне қарай теориялық және практикалық
тұрғыдан өзекті болып танылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшінің теориялық тұрғыдан
өзектілігі осы тақырып бойынша қылмыстық құқық теориясында келтірілген
шешімдер мен ұсыныстардың қылмыстық заңды жетілдіру бағытындағы қызметте
қолданылуынан көрінеді. Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды іске
асырудың теориясы мен практикасының тарихи тұрғыда дамуын зерттеу, күшіне
енген заңды қазіргі жағдаймен үйлестіру де ауқымдылығымен көзге түседі.
Кез келген заңның күші уақыт, кеңістік сияқты ғылыми
категориялармен байланысты. Өйткені, заңның қолданылу шегі бар: ол белгілі
бір уақыт ішінде және белгілі бір кеңістікте адамдарға қатысты қолданылады,
ал қылмыстық заң болса, заңмен көзделген қылмысты іс-әрекеттерді жасаған
адамдарды жауаптылыққа тартуды көздейді. Егер оның жасағаны қылмыс болса,
қанша уақыт өтсе де, заң негізінде жүргізіледі. Бірақ заң мәңгі емес, ол
уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Мәселен, кеңестік және қазақстандық
қылмыстық заңнаманы салыстыру кезінде екі заң арасында сәйкес емес
тұстардың көптігі назар аудартады. Қазіргі заңда кеңестік кезеңдегі ҚК
баптарының 35 % - дайы кездеспейтін болса, ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі баптардың 30 % - ға жуығы мүлде жаңа құрамдар. Тіпті, қазіргі
қолданыстағы Қылмыстық кодекстің түпнұсқасында белгіленбеген қылмыс
құрамдарының да саны уақыт өткен сайын қордаланып келеді. Осыған байланысты
екі заң реттейтін қарым-қатынастарды құқықтық реттеуде ерекшеліктердің
болуы заңды, яғни заңға қылмыс құрамының жаңа белгілері енгізіліп,
қылмыстың кейбір түрлерінің қоғамға қауіптілік дәрежесі өзгертіліп,
заңдарға сәйкес туындаған мәселелерді шешуге ұмтылдырады.
Зерттеу әдебиеттерінің деректеріне сүйенсек, қылмыстық заңның уақыттағы
және кеңістіктегі қолданылу мәселесінде дау тудыратын әр түрлі пікірлер
кездеседі. Оларда қылмыстық заңның әрекет ету шегі, яғни заңның
кеңістіктегі күші және кінәлінің азаматтығына байланысты жауапкершілігін
жеке қарастыру, қылмыстық заңның кері күші бойынша жауаптылықтан босатып
немесе жеңілдетіп белгілеу, ұзақ уақыт бойы істелетін қылмыстардың жасалу
уақытын анықтау, қылмыс жасау орнын белгілеу, қылмыскерді басқа мемлекетке
ұстап беру мен соттау үшін беру, оларға өзге мемлекетте жауаптылық толық
қолданылмаған жағдайда қайта тарту, сонымен қатар, ұлттық және халықаралық
заңдарды кеңістікте қолдану шегі сияқты т.б мәселелер даулы болып саналады
және кешенді талдау жүргізуді қажет етеді.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
еліміздің Конституциясының 1 - бабында баянды етілген ҚР өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады деген норма бекітілген. Аталған норманы іске асыру ұзақ уақыт
бойғы ауыр еңбектің жемісі екені, ол қызмет әлі де жетілдіріле түсетіні
сөзсіз. Дегенмен, біздің жүргізген зерттеулеріміздің нәтижесі бойынша
қолданыстағы заңдарға практика және ғылыми қызметкерлер тарапынан айтылған
сын-пікірлер Қылмыстық кодекске де қазіргі уақытқа дейін көптеген
өзгерістер енгізуге әкелді. Соның ішінде қылмыстық заңның кеңістіктегі және
уақыттағы күшіне байланысты құқықтық ережелер де жетілдіруді қажет етеді
және бұл қызметті практика қызметінің талаптарын қанағаттандыратындай түрде
шешу керек. Әрі заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші екі заң арасындағы
(бұрынғы және қазіргі) қайшылықтарды туындатпауы тиіс, оның дұрыс шешілуі
көп жағдайда нақты құқықтық қатынастарға қолданылатын заңды (жаңа немесе
ескі) дұрыс анықтауға байланысты болып келеді.
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мәселесінің қылмыстық құқықтың өзге
институттарымен салыстырғанда күрделілік байқататын жері - ол бұл тақырыпқа
қатысты қатынастардың бір мемлекет аумағы ішінде шешілмей, қылмыстық
жауаптылыққа тартудың көбінесе, өзге мемлекеттермен бірлесе қарастыру,
ортақ шешім табу негізінде реттелетіндігінде. Қылмыстық заңның кеңістіктегі
күші тақырыбының практикалық тұрғыдан өзектілігін танытатын проблемалардың
қатарында осындай мемлекетаралық қатынастарды реттеу, өзге мемлекеттерде
жасалған әрекеттердің басқа мемлекетте қылмысты болып саналу дәрежесіне
қарай жауаптылықтың көлемін анықтау, қылмыскерді басқа мемлекетке тапсыру
да бар. Сондай-ақ, басқа мемлекет аумағында жалға алған жерлері болғанда,
ол аймақта қолданылатын заңның түріне, қолданылу көлеміне қатысты сот-
тергеу органдары қызметінде туындайтын қиындықтарды да қарастыруға болады.

Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мәселесінің практикада дау тудыратын
тағы бір жері, ол құқықтық шешімдердің барлық мемлекеттерде бір тектес
еместігі, нәтижесінде қылмыскерді ұстап беру сияқты қатынастарда әр
мемлекет өз заңын қолдануға тырысып, мемлекеттер арасында келіспеушіліктер
кездесетіндігі, сонымен қатар, халықаралық және ұлттық заңдарда мүлде
реттелмеген немесе аз реттелген жағдайлар орын алғанда, қылмыскерлерді
ұстап беру бойынша құқықтық шешім жасау қажеттілігі болып табылады.
Заңның кеңістіктегі күші туралы ұлттық заңдардың кейбір жағдайларда бір-
біріне үйлеспеуіне орай заң шығарушы мұндай қатынастарды толық және
басқалардың да мүдделеріне сыйластықпен қарай отырып шешу мақсатында өзара
құқықтық көмек көрсету келісімдерін жасап, осындай нормативтік актілердің
қолданылу практикасын кеңейтуде. Бірақ қылмыстық құқықтың негізгі
міндеттері мен қызметін толық сақтау үшін мұндай мемлекетаралық
келісімдердің санын арттыру негізінде емес, қылмыстық құқықтың ролін,
қызметін пайдалану негізінде шешуді мақсат еткен жөн. Бұл мақсатты іске
асыру үшін практика қызметінде қиындық туғызатын мәселелер іріктеліп, әрі
терең зерттеліп, оның сапалы ұсыныстары заңшығармашылық қызметте қолданылуы
қажет.
Жоғарыда көтерілген және шешімін толық таппаған мәселелер зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы қылмыстық заңнамасындағы
заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелеріне тарихи, теориялық және
салыстырмалы талдау жүргізу, қылмыстық заңның кеңістіктегі әрекет етуі
қағидаларының шетел заңнамаларында жүзеге асырылу тәжірибесін зерттеу болып
табылады. Бұл мақсат қылмыстық құқықтық заңнаманы және оның қолдану
практикасын жетілдіру үшін осы тақырып көлеміндегі теориялық мәселелерді
толығымен зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы шешім ұсыну,
оларды тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады. Жұмыстың
мақсаты қылмыстық заңның мақсатына (қылмыстылықтың алдын алу) жетуге үлес
қосуды, яғни қылмыстық заңның уақыттағы күші ережелерін және оны кеңістік
бойынша қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Диссертациялық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар
айқындайды және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші институтының
негізгі үрдістері мен заңдылықтарын ашып, оның тарихи кезеңдерін анықтау;
- қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші тақырыбы бойынша
ғылымдағы өзекті де даулы мәселелерге талдау жүргізіп, құқықтық баға беру;

- туындаған мәселенің түйінін тарқату үшін алдымен тақырып көлемінде
қолданылатын ұғымдарды белгілеп, мазмұнын ашу қажет. Зерттеу барысында
ашылатын түсініктердің қатарында қылмыстық заңның әрекет етуі, заңның
уақыттағы және кеңістіктегі күші ұғымдарын беру;
- қылмыстық заңның кері күшін анықтауда әрекеттің қылмыстылығы мен
жазаланушылығын белгілейтін немесе жоятын не оны жеңілдететін заңдарды
ажыратып көрсету, сондай-ақ қылмыс жасаған адамның жағдайына Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің ғана емес, Жалпы бөлімінің нормаларының да әсер
ететінін ескеру;
- қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мен оның адамдарға қатысты
қолданылуын реттейтін нормаларды екіжақты норма ретінде тану;
- қылмыстық заңның кеңістіктегі күші ережелерінің тұтас алғанда
қылмыстық заңның міндеттерін орындау мен шешуде негізгі роль атқа-ратынын
ескеріп, заңның кеңістіктегі күшінің қағидаларының мазмұнын ашып көрсету;
- қылмыс жасаған адамды шет мемлекетке ұстап берудің түсінігін
анықтап, экстрадиция институтының қылмыстық құқық пен халықаралық
құқықтағы, сол сияқты қылмыстық іс жүргізу құқығындағы өзге сабақтас
институттармен (қылмыскерлерді ұстап беру, экстрадиция және
қылмыс жасаған адамдарды шет мемлекетке ұстап беру, қосарлы
айыптау, депортация, халықаралық сотқа беру, экстрадициялық
қамау және т.б. сияқты) арақатынасын анықтау.
Зерттеудің объектісі болып қылмыстық құқықтың Жалпы бөліміндегі
қылмыстық заң институтының нормалары – қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күшіне қарай заңды қылмыс жасаған адамдарға қолдану
мәселелерін реттейтін құқықтық қатынастарды қамтиды.
Зерттеудің затын Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қылмыстық
заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшін құқықтық реттеуге арналған 4 – 8 -
баптарының ережелері және осы заң нормаларының мазмұны мен оларды
қолданудың тиімділігі, сонымен қатар осы тақырып көлеміндегі қылмыстық
заңдардың негізінде құқық қорғау қызметін жетілдірудің амалдары мен
қылмыстық заңнаманы қолдану тәжірибесі құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізін жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау
жолында қылмыстық құқықтың жалпы теориялық тұжырымдары, нақты шындықты
танудың жалпы негізі ретіндегі диалектикалық заңдылықтар, нақты әлеуметтік
және формальдық логиканың ережелері құрайды. Диссертация тақырыбына арқау
болған қылмыстық заң институтының уақыттағы және кеңістіктегі күші
мәселелерінің осы күнге дейінгі даму сатыларын қарастыруға және осының
нәтижесінде оның болашағын бағалауға мүмкіндік беретін тарихи әдіс те
пайдаланылды. Бұл зерттеуде салыстырмалы-құқықтық әдістерге баса назар
аударылды, себебі осы мәселені зерттеген ғалымдардың пікірлері мен
шетелдердің заңдарын салыстыру белгілі бір тұжырым жасауға көмектеседі.
Қылмыстық-құқықтық ғана емес, қылмыстық құқықпен сабақтас өзге де құқық
салаларының, атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу құқығы, халықаралық құқық
(оның ішінде, халықаралық қылмыстық құқық) салаларының әдістері мен
ережелері қолданылды.
Диссертация жұмысының теориялық негізін осы тақырыпқа тікелей қатысты
жазылған отандық және шетелдік заңгер-ғалымдардың монографиялық еңбектері
мен оқулық әдебиеттері құрайды. Зерттеу жұмысына дайындық жасау және
жұмысты орындау барысында психология, әлеуметтану және қылмыстық-
атқарушылық құқығы, қылмыстық іс жүргізу құқығы, халықаралық құқық,
компаративистік құқық ғылымдары бойынша жазылған еңбектер де қолданылды.
Зерттеу тақырыбын қолданудың теориялық негіздері әр түрлі уақыттарда Н. С.
Алексеев, С. С. Алексеев, Я. М. Брайнин, Б. В. Волженкин, В. И. Гойман, Н.
Д. Дурманов, Н. И. Загородников, Б. В. Здравомыслов, А. Н. Игнатов, В. Н.
Кудрявцев, И. И. Карпец, М. А. Кауфман, С. Г. Келина, М. И. Ковалев, Г. А.
Кригер, Л. Кругликов, Ю. И. Ляпунов, А. В. Наумов, З. А. Незнамова, Б. С.
Никифоров, А. А. Пионтковский, А. С. Пиголкин, Н. Н. Полянский, П. С.
Ромашкин, Н. С. Таганцев, Ю. А. Тихомиров, М. Д. Шаргородский, Г. Ф.
Шершеневич, В. Ф. Щепельков, Б. В. Яцеленко сынды ғалымдардың құнды
еңбектерінде қозғалған. Мәселенің халықаралық құқықтық элементтерін
зерттеушілер арасында С. Д. Беди, Л. Н. Галенская, В. К. Звирбуль, А.
Кибалник, Ф. Лист, И. И. Лукашук, Ф.Ф. Мартенс, Г. Мюллер, Д. П.
Никольский, Оппенгейм, Н. А. Сафаров, Э. Симсон, В. А. Туманов, В. П.
Шупилов, Г. В. Швеков т.б. сияқты ғалымдар бар. Сол сияқты жұмыс барысында
Н. М. Абдиров, А. Н. Ағыбаев, Ү. С. Жекебаев, Е. І. Қайыржанов, С. С.
Молдабаев, М. С. Нәрікбаев, Р. Т. Нұртаев, И. М. Рогов, Д. С. Чукмаитов, Е.
А. Оңғарбаев, С. М. Рахметов, Б. К. Сыздық сияқты қазақстандық ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күшінің жекелеген
мәселелері көптеген монографиялық еңбектерде қарастырылып, диссертация
көтерген проблемаларды терең зерттеген. Олардың қатарында Кеңестік дәуір
мен ТМД елдерінің ғалымдары М. И. Блум, А. А. Тилле, А. И. Бойцов, В.М.
Волженкин, А.Е. Якубовтардың монографиялық еңбектері бар. Тақырыптың
жекелеген мәселелеріне әр түрлі жинақтар мен мерзімді басылымдарда
мақалалар түрінде қалам тартушылар қатарында Ю.А. Зюбанов, И. Костенко, И.
Б. Колчевский, А. М. Медведев, Ю. А. Мельников еңбектерін атауға болады.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының кейбір мәселелерін М. К. Жолумбаев, Г. А.
Ағыбаев диссертациялық жұмыстарында қарастырған.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қаз КСР-інің Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасы Қылмыстық және
Қылмыстық істер жүргізу кодекстері мен өзге де заңдары (кей тұстарын
салыстыру үшін Ресей Федерациясының ҚК-де), кейбір шет елдердің қылмыстық
заңдары, Қазақстан Республикасының Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
шеңберіндегі және өзге де елдермен бекіткен халықаралық келісім-шарттары,
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясаты Тұжырымдамасы мен ҚР Жоғарғы
Сотының нормативтік қаулылары құрайды.
Бұл жұмыстың жаңалығы ретінде қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күші мәселелерін алғаш рет мемлекеттік тілде Қазақстан
Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы негізінде кешенді түрде
зерттелуі танылады. Ол үшін қылмыстық заңның уақыттағы күші және қылмыс
жасау уақытын, қылмыстық заңның кері күші, заңның кеңістіктегі
қолданылуының қағидалары, қылмыс жасаған адамдарды шет мемлекетке ұстап
беру мәселелері толығымен қамтылды. Олардың отандық және кейбір шетел
мемлекеттерінің қылмыстық заңдарында бекітілуі мен зерттелуі деңгейі,
Қазақстан Республикасы азаматтарының өз мемлекеті аумағынан тыс жерлерде
және шетелдіктердің Қазақстан аумағында жасаған қылмыстық жазаланатын іс-
әрекеттеріне ҚР Қылмыстық кодексін қолданудың ерекше-ліктеріне ғылыми-
теориялық талдау жасап, сипаттама беру жұмыстың жаңа-шылдығын көрсетеді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер
1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне ҚР Құқықтық саясат
Тұжырымдамасында мазмұны белгіленген қағидаларды заң жүзінде бекітетін
арнайы нормаларды енгізу қажет. Бұл жерде заңдылық қағидасының мазмұнын заң
шығарушының бұрынғы жіберген қателіктеріне қарамастан, кез келген күшіндегі
заңның сақталуын қамтамасыз ететін қағида ретінде, ал заңның кері күшінің
ережелерін бекітуді гуманизм қағидасының көрінісі деп емес, заң шығарушының
бұрынғы қызметі барысында жіберген қателігін түзетуге бағытталған қадамдар
жасауы деп немесе қоғам талаптарына жауап беруге ұмтылыс жасауы деп тануды
ұсынамыз.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 5 - бабын мынадай
редакциядағы нормамен толықтыруды ұсынамыз: Қылмыстық жауаптылықты ішінара
жеңілдететін немесе ішінара ауырлататын санкциясы бар заңның тек
жауаптылықты жеңілдететін бөлігінде ғана кері күші болады. Мұндағы
қылмыстық жауаптылықты ішінара жеңілдететін заң ретінде норма санкциясында
көзделген жаза мөлшерін төмендететін де, жоғарылататын да заң танылады.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін күшіне енгізу туралы
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі № 169 Заңының:
- 2-бабының 3-бөлігін: Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
күшіне енген уақытқа дейін аталған заңдар мен нормативтік құқықтық
актілердің қайшы емес тұстары қолданыла береді деп өзгерту;
- 3-бабын: Бұрын шығарылған сот үкімдерінің орындалуын және басқа да
сот актілерін қайта қарауды Кодекстің 5-бабына сәйкес келтіру мәселелерін
шешетін соттың қызмет етуінің нормативтік негіздері Қазақстан
Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексінің ережелері бойынша
жүргізіледі деген ережемен толықтыру қажет.
4. Диссертацияда қылмыстық заңда қолданылатын заңның қолданылуы мен
заңның күші ұғымдары бірдей емес, ұқсас ұғым екендігі анықталады. Заңды
қолдану – бұл құқық бұзушылықтың туындауына байланысты өкілетті құқық
қорғау органдарының қылмыстық істерді жүргізуге бағытталған биліктік-
ұйымдастырушылық қызметі болса, заңның күші дегеніміз – заңның әлеуметтік-
экономикалық, сондай-ақ адамдардың қажеттіліктері мен мүдделеріне
байланысты болатын қасиеті деп анықтаймыз.
5. Қылмыстық заңның уақыттағы күші – бұл мемлекет қабылдаған, заң
шығарушы бекіткен уақыт аралығында (заңның күшіне енген сәтінен бастап,
заңдық күшін тоқтатқанға дейінгі кезеңде) азаматтардың жүріс-тұрысына
қолданылатын және қылмыстың жасалуы арқылы туындайтын құқықтық қатынас
қатысушыларының қызметін реттейтін, заңдылықтың сақталуын қамтамасыз ететін
қылмыстық заңның қабілеті немесе мүмкіндігі болса, қылмыстық заңның
адамдарға қатысты күші – қылмыс жасаған адамдарға қылмыстық заңды олардың
азаматтығына қарай қолдануда және қылмыстың жасалу орнына сәйкес
жауаптылыққа тартуда ерекшеліктерге ие болатын заңның мүмкіндігі,- деп
белгілеуді ұсынамыз.
6. Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші мен адамдарға қатысты қолданылуын
қылмыстық заңның шегін көрсететін екі түрлі, жеке институт. Ол ҚР Қылмыстық
кодексінің 6 және 7 - баптарының аталуынан да көрінеді деп анықтаймыз.
Кодекстің 6-бабы Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшін, 7-бабы Қылмыстық
заңның адамдарға қолданылуын көрсетіп, оның нормалары екіжақты түрде
әрекет етіп, кейбір нормалары бірден қылмыстық заңның кеңістіктегі күшіне
қатысты болып, кей кездері заңның азаматтарға қатысты қолданылуына қарай
шешілетінін көрсетеді.
7. ҚР аумағындағы дипломатиялық елшіліктер мен консулдық ме-кемелердің
орналасқан жерлері мен автокөліктері халықаралық келісім-шарт ережелері мен
мемлекеттік шекараға сәйкес, Қазақстан Республикасының аумағына кіреді және
дипломатиялық иммунитетті иеленеді. Бұл ережені қылмыстық заңның кеңістікте
әрекет етуінің аумақтық қағидасының ерекше жағдайы деп қарамай, дербес
қағида ретінде – эксаумақтық (экстерриториялық) қағидасымен реттеледі деп
қарауды ұсынамыз.
8. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 - бабында
Қазақстандық ғарыш объектісінде қылмыс жасаған барлық адамдар оның
орналасқан жеріне қарамастан, осы Кодекс бойынша жауаптылыққа тартылады
деп белгілеуді ұсынамыз.
9. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 7-бабына төмендегідей
өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынамыз:
- 1 - бөлігін Егер Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде
қылмыс жасаған Қазақстан Республикасы азаматтарының әрекеті сол мемлекет
аумағында қылмыс деп танылса, және бұл адамдар басқа мемлекетте қылмыстық
жауаптылыққа тартылмаған болса, онда осы Кодекс бойынша қылмыстық
жауаптылыққа тартылады, - деп өзгерту;
- 2-бөлігін Қазақстан Республикасы шегінен тыс, яғни өзге мемлекеттің
аумағында жасаған қылмысы үшін жауаптылыққа тарту шараларының жүргізілуі,
бірақ іс мән-жайларына сәйкес сол мемлекетте адамның сотталмауы, адамды өз
елінде жауаптылыққа тартудың негізі бола алмайды. Өзге елде қаралған істі
Қазақстан Республикасы сотының қайтадан қарауына жол берілмейді, деп
толықтыру;
- 5-бөлікпен толықтырып, ҚР Қылмыстық кодексінің 7-бабының қазіргі
редакциясындағы 2-бөлігін осы 5-бөлікке ауыстырып, оның мәтініндегі
Қазақстан Республикасының мүдделерін ажыратып, оны Қазақстан
азаматтарына, Қазақстан мемлекетіне және қоғамға қарсы қылмыс жасаған шет
ел азаматтарының қылмыстық жауаптылыққа тартылуын бекітуді ұсынамыз.
Осындай шешім заңның кеңістікте әрекет етуінің нақты қағидасының мәнін
толық ашады, заңмен қорғалатын объектілер шеңберін барынша қамтиды және бұл
өзге елдердің юрисдикциясын шектемейді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды тәжірибеде қолданудың
мүмкіндіктерін көрсетеді. Алынған қорытындылар мен ұсыныстарды:
- заң шығару қызметінде – Қазақстан Республикасының қылмыстық заңын
жетілдіру жұмыстарында қолдануға, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
жетекші түсініктерін дайындауда;
- құқық қолданушылық процесінде – қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күші мәселелерін реттейтін заңнаманы арнайы мемлекеттік
органдарының, құқық қорғау органдары мен сот органдарының дұрыс қолдану
мақсатында;
- ғылыми жұмыстарда – заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші
мәселелері туралы қылмыстық заңдардың құқықтық негіздерін дұрыс
қалыптастыру үшін ғылыми тұжырымдаманы даярлауда;
- оқу процесінде – қылмыстық құқық пәні бойынша және кейбір арнайы
курстар бойынша оқу істерін жүргізуде, сонымен қатар, оқулық және
әдістемелік құралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақ
гуманитарлы-заң университеті Алматы заң академиясының қылмыстық құқық және
криминология кафедрасында орындалды. Диссертациялық зерттеудің негізгі
теориялық ұсыныс-қорытындылары мен тақырыптың кейбір ғылыми даулы тұстары
бойынша жүргізілген зерттеулер мен оған берілген пікірлер кафедраның
отырыстарында талқыланып, Академияның оқу процесіне енгізілген.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отыр-ған
мәселелердің мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықта-лады және
ол кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әде-биеттер
тізімінен құралады.
Диссертацияның көлемі осындай жұмыстарға қойылатын талаптар жөнінде
Қазақстан Республикасының білім және ғылым саласындағы қадағалау мен
аттестаттау жөніндегі Комитеті бекіткен Нұсқаулыққа сәйкес дайындалған 145
беттен тұрады.

1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күшінің қалыптасуы
мен дамуының негізгі бағыттары

1.1 Қылмыстық заңдардың уақыттағы және кеңістіктегі күші мәселелеріне
тарихи шолу
Құқықтық доктринада қалыптасқан ізге сәйкес кез келген мәселені жан-
жақты зерттеу үшін оған тарихи-салыстырмалы тұрғыда сипаттама берген
тиімді. Ол жайлы ғалымдар Қылмыстық құқықтың барлық ережелері тек қана
адамзат пен қоғамның даму сатысына сай келгенде ғана шындыққа сай келеді,
- деп келтіреді [1, 11 б.]. Біз де осы жолдан ауытқымай, зерттеу объектісі
ретіндегі қылмыстық заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші ұғымдарын
қалыптастырудан бұрын, оның тарихи тұрғыда қалыптасуы мен даму
ерекшеліктеріне тоқталмай өте алмадық. Өйткені, құқық пен мемлекет пайда
болған уақыттан бастап-ақ адамдар арасындағы қатынастарды құқықтық тұрғыда
рәсімдеуге ұмтылыс байқалды (Алғашқы кезеңде олар жазылмаған заңдар, кейде
табиғи заңдар деп те аталып жүрді). Біртіндеп жазылмаған заңдар пергама
қағазынан бастап бүгіндегі қағаз бетіне түсірілгенге дейін, тіпті соңғы
кезде ғылыми-техника құралдарының даму сатысына көтерілгенге дейін түрлі
даму кезеңдерін бастан кешірді. Уақыт пен кеңістікте әрекет ететін,
қоғамдағы қарым-қатынастарды реттейтін заңдар тарихи тұрғыдан алғанда
қашанда өзгерістерге ұшырап, қоғамдағы қатынастарды реттеуді жетілдіріп
отырады. Осыған орай заң саласындағы еңбектерде заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күшінің тарихи жақтарын қарастырғанда, біздің ойымызша, ең
алдымен уақыт және кеңістік ұғымдарының өмір сүру нысандарымен, әлеуметтік
жағдаймен, қоғамның даму кезеңдерімен тығыз байланысты екенін анықтаймыз.
Құқықтық мәселенің тарихына тоқталу, ол қашанда қазiргi заманғы
заңдарда бұрынғы уақыттарда қолданылған заң ережелерінің қаншалықты
қолданылып отырғанын анықтаумен ғана шектелетін мәселе емес. Ол сондай-ақ
заң нормаларының тарихта кеткен кемшіліктерін, қазіргі заманға сәйкес
келетін ережелерін анықтауды мақсат етіп қоя алады. Өйткені тарих өткеннің
тәжірибесіне барлық жағдайда сүйенбейді, бұрынғының кемшіліктері мен
қателіктерін болашақта қайталамауды үйретеді және соның негізінде қазіргі
кезде немесе алдағы уақытта қолдануға жарамды әрі тиімді болып көрінетін
шешім ұсынуды міндеттейді. Құқықтық қатынастарды реттеу механизмі уақытпен
есептесуі керек, кезеңмен, дәл және оның тиімділігі жайлы асығыс
шешімдерсіз жүргізілуі қажет. Мұндағы әрбір заңның жағымды жетістіктері
уақыт өткен сайын төмендейді, жағымды әрі қолайлы заң уақыт өткен сайын
оған уақытылы өзгерістер енгізбесе, жағымсыз заңға айналуы мүмкін [2, 13-15
б.]. Осы міндетті алға тартқанда бiз қылмыстық заңның уақыттағы және
кеңістіктегі күші институтын терең зерттеп, өткеннiң бай тәжiрибесiне
талдау жасауға мүмкіндік аламыз. Ол өз кезегінде бір жағынан зерттеу
объектісі болып отырған мәселенің өзектілігін көрсетуге, екінші жағынан
ғылыми жұмыстың мақсаттары мен болашағын дұрыс анықтауға көмегін тигізеді.
Осындай мақсат-міндеттерге қол жеткізу үшін жұмыста қылмыстық заңның
күшін анықтау мәселелерін уақытта және кеңістікте қолданылуы деп жүйелеп,
аталған мәселелердің дамуын кезеңдерге бөліп қарағанды жөн деп есептейміз.
Өйткені, тарихи мәліметтерді жеткілікті деңгейде көрсету үшін және олардың
ролін арттыру үшін әр кезеңнің негізгі ерекшеліктерін ашып көрсету оған мол
мүмкіндік береді. Мәселенің тарихын кезеңдерге бөлудің критерийі ретінде
өзектілік танытып отырған проблеманың эволюциялық даму сатысы алынады.
Сонда тақырып көтерген мәселенің тарихи даму ерекшеліктерін үш кезеңге
бөліп: бірінші кезең – заңның уақыттағы және кеңістіктегі күші
мәселелерінің пайда болуы; екінші кезең – бұл мәселелердің дамуы; үшінші
кезең – проблеманың қалыптасуы не қазіргі кездегі даму ерекшеліктері деп
қарастыруға болады.
Қылмыстық заңның уақыттағы күшінің тарихи дамуының алғашқы кезеңіндегі
заңи ой-тұжырым бірнеше міндеттерге бағытталды, ол міндеттердің
әрқайсысының белгілі бір қиыншылықтары болды. Қиыншылықтар а) заңның кері
күшінің ұғымын және шегін анықтауға; б) заңның кері күші болмайды деген
қағиданы теориялық тұрғыда негіздеуге; в) жаңа заңдардың қалыптасқан
қатынастарға қолданылуының жалпы қағидаларын бекітуге және басқа да осы
тектес күрделі мәселелерге көңіл бөлуге бағытталды. Әсіресе осы
мәселелердің құқықтық негізін анықтау күрделі деп есептелді.
Рим мемлекетінен бастау алған ерте зерттеулерде Рим заңгерлері мен
философтары заңның уақыттағы күші мәселесін көтергенде заңның
ретроактивтілігіне (кері күші), яғни оны қолдану немесе кері күшінің
болмауы мәселесіне назарын ерекше аударып, әрі қарай дамытқан. Бұл
қағиданың (шартты түрде айтып отырмыз, себебі ол кезде әлі қағида ретінде
қалыптаса қойған жоқ еді) болғандығы жайлы жазба-мәліметтер бірінші рет
Цицеронның еңбегінде кездеседі [3, 155 б.]. Ол кездерде жаңа заңның күші
аяқталған істерге таратылмады. Бірақ өндірістегі істерге қатысты, яғни
шешіліп жатқан мәселенің қай кезде туындағанына қарамастан, жаңа заңның
заңдық күші болады деген ережені басшылыққа алды.
Кейінгі Рим империясы кезінде I Феодосий 393 ж. Конституцияға қылмыстық
заңдардың кері күшінің болмайтындығы қағидасын енгізеді, кейін атақты
император II Феодосий (440 ж.) атымен аталған әйгілі Феодосиан нормасы
пайда болады. Осы жинақ кез келген заң тек болашаққа қызмет етеді, егер
заңға кері күш беру мәселесін заң шығарушы заңда тікелей көрсететін
болғанда ғана ол заң бұрын істелген істерге қолданылады. Бұл ереже кейіннен
Юстиниан Кодексінен де көрініс тапты [4, 26 б.].
Ерте феодализм дәуірінде заңның уақыттағы әрекет етуі туралы мәселе
туындаған жоқ және оның өзектілігі де болмады. Құқықтың негізгі қайнар көзі
болып әдет-ғұрып саналды. Олардың негізгі белгісі болып өте ерте кезден
бері қолданылуы танылды. Монарх ежелгі әдет-ғұрыптарды сақтайтындығы жайлы
серт бергеннен кейін ғана ел билеуге хақылы болған. Содан ол кезеңде
заңдардың қабылданған уақытынан бастап шексіз қолданылу мүмкіндігін анықтап
қойғандай еді. Өйткені ел билеушісінің билігінің үстемдігі әрбір жағдайда
байқалып отырды. Бұл кезеңдегі заңдардың күшіне қатысты мәселелер
билеушінің айтқанының міндеттілік сипатқа ие болуымен ерекшеленді.
Феодализмнің соңғы кезеңі Европадағы орталықтандырылған монарх
билігінің бекітілуімен тығыз байланысты. Бұл кезде заңның кері күшінің
болмайтындығы қағидасы көбінесе ресми түрде танылғанымен, іс жүзінде заң
шығарушының еркін шектеу дегеннің не екенін білмеді. Заң шығарушыға әр
елдің заңын қалауы бойынша қолдануға мүмкіндік берілді. Мәселен, Франция
тәжірибесінде заңдарға түсініктеме беру нәтижесінде кері күш беретін
актілер кеңінен пайдаланылып келген.
Одан кейін қылмыстық заңдарға кері күш бермеу туралы талапқа серпін
беретін көзқарас ХVIII ғасырдың 40-60 жылдарына тиесілі болып, ағылшын
буржуазиялық революциясы кезеңінде Дж. Лильберн мен Дж. Локк та теориялық
тұрғыда негіздеуге тырысты. Дж. Лильберннің Англияның негізгі құқықтары
мен еркіндігі памфлетінде: ...осы іс-әрекетті жасаған кезде күшіндегі заң
негізінде болмаса, ешкімді де соттауға болмайды деп көрсетілсе, тағы
біреуінде заңда ол жайлы көрсетілмесе, қылмыс жоқ делінген [5, 119 б.].
Алайда, Англияда бұл пікірлер ешқандай құқықтық шешім қабылдауға ықпалын
тигізе қойған жоқ.
Алғашқы кезеңде заңның уақыттағы әрекет етуінің іргетасы қаланып, заңи
ой-тұжырым тек қана заңның кері күшінің ережелерімен байланысты
қарастырылса, екінші кезеңді заңның уақыттағы күшінің даму кезеңі деп
айқындап алып, оның өзін 2 бағытта дамытуды бекітеді. Біріншіден, қылмыстық
заңның уақыттағы күшін белгілі бір қағидалардың жүйесі ретінде қарауға
мүмкіндік болды. Мұндай көзқарастар жайлы тек XVIII ғасырдан бастап айтуға
болады. Бұл кезеңде қылмыстық заңның уақыттағы күшіне қатысты үстемдікті
жүре пайда болған құқықтар теориясы ала бастады. Аталған ілім жалпы
алғанда, өте оңай: егер мемлекет заң арқылы тұлғаға белгілі бір құқықтарға
ие болу мүмкіндігін берсе, онда ол кейіннен осы әрекеттерді заңсыз деп тани
алмайды. Осы теорияның өкілдерінің бірі Савиньи заңның кері күші болмайды
қағидасына (Қайтымсыздық қағидасы деп те атауға болады) сүйенді. Бірақ ол
барлық заңдарды екі топқа бөліп қарады: а) құқықтарға ие болатын адамдарға
қатысты заңдар және б) құқықтардың қызмет етуін реттейтін заңдар. Заңның
кері күшінің болмауы қағидасы заңдардың бірінші тобына қатысты ғана
қолданылып, ал екінші топтағы заңдарға бұл қағиданы қолданудың мүмкіндігі
жоққа шығарылды. Бұл сол кезеңдегі заңдардың қоғамдағы адамдардың
мүддесіне, әлеуметтік құқықтық теңсіздікке негізделгендігінен хабардар
етеді.
Біртіндеп дами келе осы айтылған көзқарастар мен заңның уақыттағы күші
туралы теориялардың пайда болуы еркін тұлға құқықтарының басымдығын тани
бастады және осы мәселелердің заңнамада бекітілуіне түрткі болды. Бұл
екінші даму бағытын ажыратып берді және заңның тек қана кері күшінің
болмауын ғана емес, заңның уақыттағы әрекет етуін белгілеуге талпыныс
байқатты. Әсіресе, Франция мен АҚШ-тағы қоғамдық қатынастардағы түбегейлі
өзгерістер XVIII ғ-дың екінші жартысында адам құқықтары туралы заң
актілерін қабылдауға итермеледі. Бұл құжаттарда сәйкесінше заңдардың
әрекетін (күшін) реттейтін нормалар бекітілді. Мәселен, Қылмыстық құқықтағы
ағартушылық-гуманистік бағыттың идеялары өз көрінісін Франция буржуазиялық
революциясы кезеңінің маңызды құжаты - 1789 жылғы Адам және азаматтың
құқықтарының Декларациясының 8 - бабында: Адамның өзі құқық бұзушылық
жасағанға дейін қабылданған, жарияланған және белгіленген тәртіппен
қолданылған заңның негізінде ғана жауапқа тартылуы тиіс тапты [6, 176 б.].
Сонымен, қылмыстық заңның кері күшінің болмауы қағидасы Европада жазбаша
түрде заңдард бекітіліп, әрі қарай өз дамуын Францияның 1793 жылғы
Конституциясы мен 1810 жылғы Қылмыстық Кодексінен алып, ғасырға жуық уақыт
бойы өзге мемлекеттердің қылмыстық заңдарын дайындау мен қабылдауда үлгі
ролін атқарды.
Осы кезеңде заңның кері күшінің болуын шешумен байланысты түрлі
пікірлер болғанмен, олардың дені заңның кері күшінің болмауын жақтады.
Қылмысқа оны істеген кезде әрекет еткен заң ғана қолданылуы тиіс деп, кез
келген заңның, тіпті қатал емес заңның кері күшінің болуының ережелерін
терістеді (Беккер, Г.Гельшнер т.б.). АҚШ-та 1789 жылғы Адам құқықтары
туралы Биллдің 1-бабының 3-тармағында жазалау туралы заңдар мен ex post
facto (заңға кері күш беру) заңдары қандай да бір факт немесе әрекет
жасалғаннан кейін қолданыла алмайды, ешбір штат кері күші бар заңдарды
қабылдай алмайды [7, 5-6, 21-22 б.] деп белгілеп, заңның уақыт бойынша
қолданылуын адам және азаматтың құқықтарының басымдығына қатысты қарады.
Ағылшын құқығы да заңдарға кері күш беруді қолдамай, Англияда, кейбір
теориялық зерттеулерді қоспағанда, аталған мәселе төңірегінде ережелер
мүлде кездеспейді [8, 46 б.].
Қылмыстық құқықтың классикалық мектебінің өкілдері қылмыс жасалған
уақытта күшінде болған қылмыстық заңды қолдану керек деген ережені ұстанды.
Солай бола тұра, олар қолайлы (қылмыс жасаған адамның жағдайын
жеңілдететін) заңның кері күшінің болуы қағидасының дербестігін мойындай
бастады. Мұндай көзқарасты ХІХ - ХХ ғасырларда Германияда А. Ф. Бернер,
Францияда Р. Гарро, Ж. Ортолан, А. Шабо, Англияда К. Янка, Бельгияда Ж. Гус
және т. б. ұстанды.
Дәл осы уақытта заңның уақыттағы қолданылуының жаңа теориясы кең тарала
бастады. Ол өтпелі кезеңдерде ескі заң мен қолданыстағы заңдар арасындағы
коллизияларды шешуге бағытталды. Бұл теория өтпелі жағдайды (қатынастарды)
анализдеу деген атаумен әйгіленді. Оның мәні мынада: жаңа заң бұрынғы заң
кезіндегі қатынастарды қарастырса немесе заңдық фактілердің мәнін өзгертсе,
ескі ережеден жаңа ережеге тез, әрі ауыртпалықсыз көшудің жолдарын табу
керек. Басқаша айтсақ, анализ берілетін өтпелі жағдай қатынастарға жаңа
заңның әсер ету мүмкіндігінің дәрежесін айқындайды. Осы жерде неміс заңгері
Аффольтер теориясы назар аудартады. Ол транзиторлық құқық саласында екі
норма бар деп жазды. Біріншісі – негізгі, заңдық фактілердің салдары
олардың пайда болу уақытында әрекет еткен заңмен реттеледі. Негізгі норма
ескі заңды заңда арнайы ескертудің бар немесе жоқтығына қарамастан, бұрынғы
заң әрекет еткен кезде туындаған барлық қатынастар мен заңдық фактілерге
қолдануды белгілейді. Екінші арнайы (ерекше) норма жалпы ереженің шектеуі,
яғни заңда арнайы көрсетілсе деген ереженің мәнін ашады [9, 21 б.].
Заңның уақыттағы қолданылуы ғылымына француз заңгері Рубье өзінің екі
томдық Заңдардың уақыттағы коллизиясы атты еңбегін арнап, маңызды үлес
қосты. Өтпелі қатынастарды қарастыра отырып, ол бірден қолданылатын
заңдарды және кері күші болатын заңдарды ажыратып, оны құқықтық реттеуге
талпыныс берді. Ол болашақты жаңа заң реттесе, заңның кері күші заңда
арнайы көрсетілген жағдайларда қолданылуының мүмкіндігін ашып көрсетті. Ал
француз заңгері П. Левельдің көзқарастары негізінде идеалистік тұжырымдама
жатыр, яғни оның ойынша құқық қоғамдағы қарама-қарсы күштердің қақтығысында
туындайды. Заңдар жаңадан қабылданып жатады, осы кезде заңның күшін
реттейтін біріңғай қағида – коллизиялық норма болуы керек. Ол бұл қағиданы
заңның кері күшінің болмауы ережесінен табады, ал коллизиялық норма осы
қағидаға сәйкес нақты туындаған заңдық қарым-қатынасқа ескі, әлде жаңа
заңды қолдануды шешуге бағытталғаны жөн деп пайымдайды. Осындай көзқарастар
қақтығысы кезінде өмірге келген қылмыстық заңның уақыттағы күшінің
ережелері әрі қарай дамытуды талап етті.
Қылмыс жасаған уақыттағы заңды анықтау қылмыстық заңды уақыт бойынша
қолдану ережелерін біртіндеп дамыта келе, қазіргі кездегі заңдардан көрініс
ала бастады. Бұл заңдарды уақытта қолданудың үшінші кезеңі ретінде
анықталып, өркениетті елдердің құқықтық жүйесінен тек қана заңның кері
күшіне қатысты ережелер ғана емес, қылмыс жасаған уақыттағы заңның күші,
қылмыс жасағандарға заңның кері күшін қолдану, сондай-ақ қылмыс жасаған
адамның жағдайын ауырлатуына қарай заңның кері күшін қолданбау сияқты үш
түрлі ереженің жіктеліп, қалыптасуымен ерекшеленді.
Заңның уақыттағы күшінің ережелерімен қылмыстық құқықтағы сабақтас
бөлім – заңның кеңістіктегі күшінің тарихын зерттеу де қызықты әрі маңызды.

Қылмыстық заңдардың кеңістікте қолданылуының тарихи мәселелері де
мемлекеттің пайда болуымен, дамуымен тығыз байланысты. Бұл мәселе
төңірегіндегі кейбір мәселелерге ежелгі дәуірде-ақ: ежелгі Греция және Рим
қылмыстық құқығында көңіл аударылды. Бізге дейін жеткен Рим заңгерлері
еңбектерінен рим қылмыстық заңдарының кеңістіктегі күші мәселелерінің
қылмыстың нақты түрлеріне қарай реттелгенін аңғаруға болады.
Ол ең алдымен perduellio атауымен белгілі Рим мемлекеттілігіне қарсы
қылмыстар. Мұндай қылмыстарды жасағандарға кімдердің (римдіктер және
шетелдіктер) және қай жердің шегінде (рим мемлекеті аумағында немесе оның
шегінен тыс) жасағанына қарамастан рим заңдарын қолданды. Яғни Рим
азаматтарына қатысты және рим мемлекеті аумағында жасалған қылмыстық
жазаланатын іс-әрекеттерге Рим қылмыстық заңдары сөзсіз қолданылатын
болған.
Қылмыстардың екінші бір тобы – адамдардың Рим мемлекетіне қарсы
бағытталмаған, Рим азаматтарына зардап келтірмеген, осы мемлекеттің
аумағында жасалмаған, бірақ қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттеріне қатысты.
Олар Рим аумағында ұсталғанда, Рим қылмыстық заңымен жауапқа тартуға
болмайды. Бұл жағдайда шет мемлекетке ұстап беру құқығы (deditio) орын
алған. Дегенмен, әдебиеттерде көп жазылып жүрген б.з.д. 1226 ж. (кейбір
еңбектерде б.з.д. 1278 ж. деп көрсетіледі) Египет фараоны Рамзес ІІ мен хет
патшасы Хетушилий ІІІ арасындағы қылмыскерді ұстап беру туралы келісім-
шарттың толық мәтіні ұстап беру актісінің жасалғанына күмән тудырады [10, 7
б.]. Шартта кез келген себептермен қашқан адамдарды еліне қайтару жөнінде
айтылған және қылмыс жасаған тұлғаларды да жауаптылыққа тартпауы тиістігін
көрсеткен сияқты. Сондықтан рим қылмыстық заңында кеңістікте қолдану
қағидаларының болуы жөнінде ғылыми докрина болмаған деп пайымдаймыз.
Орта ғасырлық Европа елдеріндегі қылмыстық заңның кеңістіктегі күші
оның белгілі бір ұлтқа қатысты таралуымен сипатталады. Соған байланысты бір
мемлекет аумағында әр түрлі елдердің заңы әрекет етті. Ол кезде әр адам, әр
тайпа өз тайпасының әдет-ғұрып құқығымен жауапқа тартылып отырған [11, 590
б.].
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күші туралы ілімнің дамуына италиян
қылмыстық құқығының әсері, соның ішінде бізге белгілісі -А. Гандин, С.
Бартол, Ю. Клара секілді ғалымдардың еңбегі үлкен. Орта ғасырларда Италия
қалалары өз статуттарын шығара бастағаны мәлім. Осындай статуттардың өте
көп болуы Солтүстік Италия қалалары арасында қылмыстық-құқықтық заңдарды
қолдану туралы қайшылықтардың өршуіне әкелді. Дау туғызған мәселелердің
дені қылмыстық істердің аумақтық соттылығына қатысты еді. Олар сол
кезеңдегі заңнамада түбегейлі шешілмегендіктен, қылмыстық құқық доктринасы
мен сот тәжірибелерін басшылыққа алып шешіліп келген. Жалпы ережелерге
сәйкес, осы соттың соттылығына оның аумақтық шегінде жасалған қылмыстар,
тіпті қылмыстық іс-әрекет осы аумақта басталып, оның шегінен тыс жалғасып,
қылмыстың жолы өзге жерде кесілген қылмыстар жатқызылған. Әсіресе басқа
аумақта жасалған қылмыстар бойынша ұстап беру оқиғасы жиі орын алған.
Орта ғасырлардағы Францияда соттылық туралы дауларды шешкенде кінәлінің
тұрғылықты жерінің соттарына, көбінесе қылмыскерді ұстаған орынның сотына
басымдық берген [12, 196 б.].
Германияда ХVII ғ-ның орта шеніне дейін жасаған қылмысы үшін қолға
түскен кез келген қылмыскер ұсталған жердің заңы бойынша жазалануы тиіс
деген ереже үстемдік етіп, өзінің өміршеңдігін танытты.
Паулис Вут есімді голланд зерттеушісі қылмыстық заңның кеңістіктегі
күші мәселелерімен айналысқан ХVII ғ.-да өмір сүрген ғалым ретінде белгілі.
Оның жоғарыдағы мәселелер хақындағы көзқарастарын былайша жүйелеуге болады:
1. Елдің ішінде жасалған қылмыстары үшін тек осы елдің азаматтары емес,
шетелдіктер де жауаптылыққа тартылады; Кез келген заң барлық азаматтарға
бірдей қолданылуы тиіс. Ал өзге елдің заңын сыйламау бәрінен де өткен
сорақылық. Осыдан барып екінші мәселе көтеріледі;
2. Шекарадан тыс жерде қылмыс істеген жағдайда, қылмыскер ұсталған
жердің (орынның) заңы бойынша жауапты. Қылмыскер өзінің істеген қылмысы
үшін тек өз мемлекетінің аумағында ғана емес, сондай-ақ оның шегінен тыс
жерде істегені үшін де жазалануы тиіс. Өйткені, ол қабылдаған мемлекетке,
оның заңдарына сыйластықпен қарамады, оның заңдарын мүлтіксіз орындамады.
Сонымен қатар, ол ешқандай қылмыс жазаланбай қалмауы тиіс деп
пайымдады. Вуттың пікірінше, соттың кінәлілерді тек өз мемлекетінде жазалап
қана қоймай, оған өз елінің қылмыстық құқығын қолдануына өкілеттілігі бар.
Өз елінің заңы мен қылмыскерді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.