Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
КІРІСПЕ
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
1.1. Қоғамдық қатынастар . қылмыс объектісі
1.2. Қоғамдық қатынастардың құрылымы және түрлері
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
1.1. Қоғамдық қатынастар . қылмыс объектісі
1.2. Қоғамдық қатынастардың құрылымы және түрлері
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып, келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай қондырмасын талап етті. Оның себебі - Социалистік мемлекеттің (қоғамның) Кеңестік моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО-ның құлдырау кезеңінің басталуынан-ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қондырмалық қатынастардың бір және бірегей бөлігі құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі реформалау үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік қатынастарды нарықтық қатынастардың ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның өзі екі рет қабылданып, тіпті, соңғысының он сегіз бабына өзгеріс еніп те үлгерді. Тіпті, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ.
Базистің, оның ізімен қондырманың өзгеруі салдарынан әрекетті бағалауда қоғамның, заң шығарушының позициясының өзгеруі нәтижесінде жаңадан қабылданған ҚК-те Кеңес дәуірінде қылмыс болып келген әрекеттер қылмыссыздандырылса (декриминализация), керісінше бұрын беймәлім қылмыс құрамдары да көрініс тапты. Осының өзі де қылмыс объектісін құрайтын қоғамдық қатынастардың мазмұны ғана емес, сипаты да өзгергендігін көрсетеді. Сондай-ақ, қоғамдық қатынастар әлі де өзгеру үстінде екендігін және заң шығарушының көзқарасы әлі де орнықпағанын ҚК-тің қабылданғанына жыл өтпей-ақ белгілі баптардың (210, 211, 212-б.б.) күшін жоюынан да білуге болады. Сол секілді Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян.
Базистің, оның ізімен қондырманың өзгеруі салдарынан әрекетті бағалауда қоғамның, заң шығарушының позициясының өзгеруі нәтижесінде жаңадан қабылданған ҚК-те Кеңес дәуірінде қылмыс болып келген әрекеттер қылмыссыздандырылса (декриминализация), керісінше бұрын беймәлім қылмыс құрамдары да көрініс тапты. Осының өзі де қылмыс объектісін құрайтын қоғамдық қатынастардың мазмұны ғана емес, сипаты да өзгергендігін көрсетеді. Сондай-ақ, қоғамдық қатынастар әлі де өзгеру үстінде екендігін және заң шығарушының көзқарасы әлі де орнықпағанын ҚК-тің қабылданғанына жыл өтпей-ақ белгілі баптардың (210, 211, 212-б.б.) күшін жоюынан да білуге болады. Сол секілді Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян.
1. Абдухаликов М.А. Психическое насилие как средство завладение имущество в вымогательстве, грабеже и разбое. Ташкент, 1994.
2. Абдиров Н.М., Мами К.А., Сарсеков Б.А. Уголовно-правовые меры борьбы с преступлениями, связанные с наркотиками. Алматы, 1998.
3. Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. Москва, 1974.
4. Гуров В.И.Орудие и средства совершения преступления в советском уголовном праве. Дисс. канд. юр. наук. Свердловск, 1983.
5. Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации преступлений. Алматы, 1997.
6. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алма-Ата, 1973.
7.
2. Абдиров Н.М., Мами К.А., Сарсеков Б.А. Уголовно-правовые меры борьбы с преступлениями, связанные с наркотиками. Алматы, 1998.
3. Гаухман Л.Д. Насилие как средство совершения преступления. Москва, 1974.
4. Гуров В.И.Орудие и средства совершения преступления в советском уголовном праве. Дисс. канд. юр. наук. Свердловск, 1983.
5. Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации преступлений. Алматы, 1997.
6. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алма-Ата, 1973.
7.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
1.1. Қоғамдық қатынастар - қылмыс объектісі
1.2. Қоғамдық қатынастардың құрылымы және түрлері
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып,
келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау
шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі - Социалистік мемлекеттің (қоғамның)
Кеңестік моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО-ның құлдырау
кезеңінің басталуынан-ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы
қондырмалық қатынастардың бір және бірегей бөлігі құқықтық қатынастардың
өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі реформалау үрдісіне алып келгендігі
аян. Осы социалистік қатынастарды нарықтық қатынастардың ығыстырып,
орнығуы кезінде Конституцияның өзі екі рет қабылданып, тіпті, соңғысының он
сегіз бабына өзгеріс еніп те үлгерді. Тіпті, кейбір маңызды заңдар әлі
күнге жаңа қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ.
Базистің, оның ізімен қондырманың өзгеруі салдарынан әрекетті бағалауда
қоғамның, заң шығарушының позициясының өзгеруі нәтижесінде жаңадан
қабылданған ҚК-те Кеңес дәуірінде қылмыс болып келген әрекеттер
қылмыссыздандырылса (декриминализация), керісінше бұрын беймәлім қылмыс
құрамдары да көрініс тапты. Осының өзі де қылмыс объектісін құрайтын
қоғамдық қатынастардың мазмұны ғана емес, сипаты да өзгергендігін
көрсетеді. Сондай-ақ, қоғамдық қатынастар әлі де өзгеру үстінде екендігін
және заң шығарушының көзқарасы әлі де орнықпағанын ҚК-тің қабылданғанына
жыл өтпей-ақ белгілі баптардың (210, 211, 212-б.б.) күшін жоюынан да
білуге болады. Сол секілді Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде
қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты қоғамдық
қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян.
Жаңа ҚК-тің Ерекше бөліміндегі баптардың 29% -ке жуығы мүлде жаңа.
Олар: 97, 113, 114, 123, 128, 133, 137, 138, 142, 144, 151, 153, 156, 158,
160, 161, 162, 168, 169, 180, 189, 191, 193, 197-205, 207, 208, 210, 213,
215, 216, 218, 225, 226, 228-230, 232, 233, 238, 240, 242-244, 254, 258,
268, 270, 272, 277, 279, 289, 290, 293, 294, 297, 303, 305, 309, 310, 322,
328, 329, 331, 338-340, 342, 343, 345, 348, 356, 379, 388 -баптар. Кеңестік
кезеңдегі ҚК-тің 36% -ке жуығын жаңа Кодекс мүлде білмейді. Олар: 55, 56-1,
58, 59, 62-1, 62-2, 68, 71-1, 72-1, 72-2, 74, 75, 75-1, 76-6, 77, 79, 80,
81-2, 84, 86, 87, 105, 106, 107, 109, 126, 127-1, 127-2, 130, 132, 133, 133-
1, 134-139, 141, 142, 149, 150, 151-1, 153, 154, 155, 157, 158, 160, 165,
166-2.1 66-3, 168, 168-1, 168-2, 170, 170-2, 172-1, 172-2, 173-1, 174, 179,
180, 180-1, 180-2, 181-184, 191-1, 191-3, 198, 199-3, 200 –1, 200-3, 201-1,
201, 2, 204-1, 205, 2 05-3, 205-4, 206, 209, 211-1, 213-3, 214-2, 217-,
218, 219, 220, 223, 226, 228, 232, 235, 250, 252, 254, 256 -баптар.
Бұған қарап та қоғамдық қатынастарды зерттеу мәселесі өз өзектілігін
жоймағандығын аңғаруға болады.
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
Қоғамдық қатынастар - қылмыс объектісі
Қылмыс қашан да бір құндылықтарға қол сұғып, зардап әкеледі немесе
әкелу қаупін туғызады. Не нәрсеге қол сұғылса, не қол сұғылмақ болса, сол
қылмыс объектісі болып табылмақ. “Қылмыс объектісінің проблемасы кінә, зиян
келтіру проблемаларынан кем түспейтін маңызды да философиялық терең
проблема болып табылады”.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісі болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар танылады.
Қазақстандық құқық ғылымы ҚР КСРО ыдырағанша оның құрамында болып
келгендіктен, сол Кеңестік құқық ғылымының оған дейінгі жеткен ортақ
жетістіктерін мұралап, енді өз желісімен дамып келе жатқандығы аян. Ал
Кеңестік қылмыстық құқық өзінің алғашқы күндерінен бастап-ақ қылмыс
объектісі ретінде, оған дейін әр түрлі көзқарастар болса да, Марксизм
идеяларын жалғастырып, қоғамдық қатынастарды таныған еді.
А.А.Пионтковскийдің 1925 ж. жарық көрген “Қылмыстық құқық” оқулығында
“қоғамдық қатынастарды” қылмыс объектісі ретінде атап өтеді.
Шынында да, Қазан төңкерісінен бұрын бұл тұрғыда Ресей мен шет ел
ғылымында әр түрлі пікірлер орын алған еді. Мысалға, Ресейдің төл ғалымы
Н.С.Таганцев “шынайы болмысындағы құқық нормасын” таныды. Оның осы сөзін
тарата келе, А.В.Наумов “Таганцев шынайы болмыстағы құқық нормасы деп
қылмыстық құқық арқылы қол сұғушылықтан қорғалатын игіліктің (мүдденің)
шынайы мазмұнын көрді”, -деген қорытындыға келеді.
Ал Н.С.Таганцев енді бір жерінде, қылмыстың мәні қылмыскердің шынайы
құқыққа ие адамға зиян әкелгенінде емес, мемлекеттің талабын бұзуға еркінің
жеткендігінде, зиян келтіру қылмыстың мәні емес, амалы ғана, “сондықтан да
қылмыстан құқық үстемдігін қорғаушы ретінде қашан да мемлекет зардап
шегеді. Қылмыс объектісі деп шынайы игіліктер мен мүдделерді танысақ біз
қандай да бір игіліктер мен құндылықтарды жою заңсыз болып табылмайтын
әрекеттердің құқықтық табиғатын түсіндіре алмаймыз” дегенді айтады. Яғни,
игіліктер мен мүдделер қылмыс объектісіне айналуы үшін олардың міндетті
түрде мемлекет қорғайтын құқық нормаларымен қамтылуына сілтейді.
Сондай-ақ мүдде мен оның құқықтық формасының бірлігі туралы ой
толғамдарды Е.І.Қайыржановтан да кездестіреміз (ол туралы төменде
баяндалады).
Сол сияқты шетел және төңкерістен бұрынғы Ресей әдебиеттерінде қылмыс
объектісі деп тұлғаның субъективтік құқығын (А.Фейербах), қоғамның дұрыс
қызмет ету шарты ретінде құндылықтарды (К.Биндинг), құқықтық нормамен
қорғалатын өмірлік мүдделерді (Ф.Лист), құқықтық игіліктерді (Х.Уелрел),
парыз бен оның көрінісі қатынасты (И.Я.Фойницкий) танитын пікірлер орын
алды.
Қазіргі заманның Қазақстандық (және ТМД елдерінің) қылмыстық құқығында
“қылмыс объектісі қорғалатын қоғамдық қатынастар” деген пікір жалпылама
қабылданған ереже болғанымен, Кеңес дәуірінің өзінде де бұған өзіндік әр
қосушылар мен сын айтушылар болды және әлі де бар.
Айталық, В.Г. Смирновтың ойы бойынша “құқықтық тәртіп шын мәніндегі
қоғамдық қатынастардың өзінше бір “құқықтық қабығы” ретінде қылмыс және
басқа да құқық бұзушылық кезінде белгілі бір зардап шегеді, осы тұрғыдан
келгенде ол қылмыстық -құқықтық қорғау мен жалпы құқықтық қорғау
объектісіне енуі тиіс. Өз сөзімен айтсақ, “Бұл ұғымның дәл мағынасында
қылмыстық қол сұғушылық объектісі деп тек қана социалистік қоғамдық
қатынастарды ғана емес, олардың қамтамасыз етілу шарттарын да”, яғни
құқықтық тәртіпті де тану керек. Құқықтық тәртіп (құқықтық шарттар) нақты
қоғамдық қатынастардың құрамына енбейді, сол себепті қылмыстық құқықтық
қорғау объектісінің айрықша бір құрамдас элементі болып табылады.
Сол сияқты, М.И.Федоров та қылмыс объектісі деп тек қана қоғамдық
қатынастарды емес, сонымен қоса, құқық нормасын да тануды ұсынады.
Бұған А.А.Исаев құқық нормасының мазмұны оған берген түсініктемесіне
қарай өзгеріп отыратын тұрақсыздығын алға тартып, сондай-ақ барлық қоғамдық
қатынастардың құқық арқылы реттелмейтінін келтіре отырып, келіспейтіндігін
баяндайды.
Ал Е.І.Қайыржанов болса, қылмыс объектісінің материалдық және формальдық
жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалатын мүдде болса, формальдық
жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. “Құқықтық қорғаусыз
құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды мүддесіз
құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ”, - дейді Е.І.Қайыржанов, оның ойынша, -
“қылмыстың объектісін анықтау үшін. кез келген жеке жағдайда екі түрлі
өзара байланысты мәселеге тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай
мүддесі.? Және, екіншіден, қандай құқықтық норма.. бұзылды?”.
“Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ
бұл жәй беткі... жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан. қорғалатын мүддеде,
қоғамның. материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр”.
“Мүдде қоғамдық қатынастардың нақты көрінісі бола тұра, өз кезегінде,
өзінің құқықтық формасымен жанамалануы, рәсімделуі, киінуі керек”, әйтпесе
қылмыс объектісі емес. Е.І.Қайыржанов, сондай-ақ, объект турасындағы
академик М.Т.Баймахановтың, құқық бұзушы осы екі жақты объектіге (қоғамдық
қатынастар мен оны қорғаушы заң) зиян келтіреді деген сөзін ат-үсті айтып
өтеді.
Н.И.Коржанский болса, нормативистік теорияға өз қарсылығын былайша
білдіреді: біріншіден, қылмыс кейде құқық нормаларымен реттелмеген қоғамдық
қатынастарға (кейбір жыныстық қатынастар, қоғамдық тәртіп) қол сұғады,
екіншіден, қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүрмейді, сол сияқты бұл қатынастардың объектілері де одан бұрын өмір сүре
алмайды. Ал қылмыс объектісі, керісінше, әрқашан қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүреді.
Біз өз тарапымыздан нормативистік теорияны қолдамағанымызбен, соңғы
пікірге қосар ойымыз да бар. Н.И.Коржанский айтатын “құқықтық реттелмеген”
кейбір жыныстық қатынастардың өзі ҚК-те аталып өтсе (қылмыс хақында),
соның өзі оны қорғаумен қатар реттеп өтеді. Демек, ненің жасалуға тиісті
емес екенін білген соң, ненің (қандай әрекеттің) жасалуы мүмкін екені
шығады. Ал бұл реттеу емес пе ?!!
Бұдан шығатын қорытынды - құқықтың аясына енбеген айдаладағы нәрсеге
қылмыстық қолсұғылады деу қиыспайды.
Кейбір авторлар қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі екендігін айта
отырып, объектіні нақтылауға көшкенде “мүмкіндікке” қарай ауысып кетеді
(Б.С.Никифиров, А.Е.Фролов, Н.И.Коржанский т.б.), оның да себебіне өз
кезегінде ораламыз.
“Қоғамдық қатынастарға” соңғы жылдарда сүбелі қарсылықты А.В.Наумов
білдірді. Оның пайымдауынша, қоғамдық қатынастар теориясы жеке адамға қарсы
қылмыстардан басқаларына келеді, ал адамды “тек қоғамдық қатынастардың
жиынтығы” деп түсіну өмірдің биологиялық құбылыс ретіндегі, адамның
биологиялық тіршілік иесі ретіндегі абсолюттік құнын төмендетеді.
Сондықтан да А.В.Наумов қоғамдық қатынастар иедеясынан бас тартып, XІX
ғасырдың аяқ шенінде қылмыстық құқықтың классикалық және социологиялық
мектептерінде іргесі қаланған “құқықтық игіліктер” теориясына оралуға
шақырады.
Десек те, Н.И.Коржанскийдің пікірі бойынша адамды қоғамдық қатынастардың
жиынтығы ретінде емес, биологиялық тіршілік иесі деп қарасақ, онда қажетті
қорғану жағдайында, үкімді орындау кезінде адамға қаза келтірудің заңды
екендігін түсіну мүмкін болмай қалады.
Біздің ойымызша, қоғамдық қатынастар идеясынан мүлде бас тартуға
болмайды. Себебі, айталық, әрекетсіздік арқылы жасалатын “Науқасқа көмек
көрсетпеу” (ҚР ҚК 118-б.), “Қауіпті жағдайда қалдыру” (ҚК 119-б.) сияқты
қылмыстар орын алғанда адам мүддесіне зиян келіп тұрғанын егер қоғамдық
қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) болмаса, қалай білуге болады?
Оларға көрсетілмек көмекті кімнен талап ету керектігіне заңмен қалыптасқан
қоғамдық қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) ғана жауап береді.
Сонымен, қазіргі қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастарды қылмыс объектісі деп біледі. Бірақ қылмыс
объектісі деп қоғамдық қатынастарды танудан қылмыс объектісі
проблемаларының барлығы шешіле қалмайды, қайта проблема осы жерден
басталады. Соның ішінде оның түсінігі мен құрылымын анықтау, топтастыру
проблемалары алдыңғы кезекке сытылып шығады.
Қоғамдық қатынас тек адамдар арасында ғана болады. Өзге тіршілік иелері
бұндай қасиеттен ада. Адамдар бір-біріне байланысын, кіріптарлығын сезінген
сәтінен бастап қоғамдық өмір (қатынастағы) басталады. Ал аталмыш байланыс,
кіріптарлық қайдан пайда болмақ? Басқа биологиялық тіршілік иелері өздерін
бұлай сезіне алмайды. Оларда тек қана биологоиялық, табиғи мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға ұмтылу сезімі ғана бар. Оларды жүйелі қанағаттандырудан
соң да ешқандай жаңа мұқтаждықтар пайда болмайды.
2. . Қоғамдық қатынастардың құрылымы
Қоғамдық қатынастардың құрылымы туралы да ғылымда әр түрлі
пікірталастар болды.
Қылмыс объектісіне қатысты алғашқы болып кешенді зерттеу жүргізген
Б.С.Никифоров қоғамдық қатынастардың үш түрлі құрамдас элементін атайды:
1) қоғамдық қатынасқа қатысушылар; 2) қатысушылардың арасындағы қатынас; 3)
қатынастардың жүзеге асу шарты.
Ал философиялық, социологиялық әдебиеттерде кездесетін пікір бойынша
қоғамдық қатынастарды: 1) олардың қатысушылары; 2) аталмыш өзара байланысты
тудыратын факторлар (қатынас соған қатысты туатын “зат”); 3) қоғамдық
маңызды әрекет (әлеуметтік байланыс)[1] құрайды.
Қоғамдық қатынастардың құрамдас бөліктеріне жеке-жеке тоқталайық.
А.Қоғамдық қатынасқа түсушілер (субъектілер). Қатынас болған соң оның
субъектілері де болатыны аян. Субъект дегеніміз (лат.subjectum) “1) сыртқы
әлемді танушы және оған өзінің практикалық әрекетімен ықпал етуші адам; 2)
қандай да бір қасиеттерге ие адам, тұлға; 3) құқықтар мен міндеттерге ие
заңдық субъект: жеке тұлға және заңды тұлға.” (тәржіме бізден).
Демек, қоғамдық қатынастардың субъектілерінің қатарына жеке адамдар
ғана емес, сонымен қоса, мемлекет, оның мекемелері, заңды тұлғалар,
ұжымдар, топтар т.б. жатады. Әрине, жеке адамнан басқалары тікелей өздері
әрекет ете алмайды. Қашан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
1.1. Қоғамдық қатынастар - қылмыс объектісі
1.2. Қоғамдық қатынастардың құрылымы және түрлері
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
К І Р І С П Е
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып,
келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау
шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі - Социалистік мемлекеттің (қоғамның)
Кеңестік моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО-ның құлдырау
кезеңінің басталуынан-ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы
қондырмалық қатынастардың бір және бірегей бөлігі құқықтық қатынастардың
өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі реформалау үрдісіне алып келгендігі
аян. Осы социалистік қатынастарды нарықтық қатынастардың ығыстырып,
орнығуы кезінде Конституцияның өзі екі рет қабылданып, тіпті, соңғысының он
сегіз бабына өзгеріс еніп те үлгерді. Тіпті, кейбір маңызды заңдар әлі
күнге жаңа қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ.
Базистің, оның ізімен қондырманың өзгеруі салдарынан әрекетті бағалауда
қоғамның, заң шығарушының позициясының өзгеруі нәтижесінде жаңадан
қабылданған ҚК-те Кеңес дәуірінде қылмыс болып келген әрекеттер
қылмыссыздандырылса (декриминализация), керісінше бұрын беймәлім қылмыс
құрамдары да көрініс тапты. Осының өзі де қылмыс объектісін құрайтын
қоғамдық қатынастардың мазмұны ғана емес, сипаты да өзгергендігін
көрсетеді. Сондай-ақ, қоғамдық қатынастар әлі де өзгеру үстінде екендігін
және заң шығарушының көзқарасы әлі де орнықпағанын ҚК-тің қабылданғанына
жыл өтпей-ақ белгілі баптардың (210, 211, 212-б.б.) күшін жоюынан да
білуге болады. Сол секілді Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде
қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты қоғамдық
қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян.
Жаңа ҚК-тің Ерекше бөліміндегі баптардың 29% -ке жуығы мүлде жаңа.
Олар: 97, 113, 114, 123, 128, 133, 137, 138, 142, 144, 151, 153, 156, 158,
160, 161, 162, 168, 169, 180, 189, 191, 193, 197-205, 207, 208, 210, 213,
215, 216, 218, 225, 226, 228-230, 232, 233, 238, 240, 242-244, 254, 258,
268, 270, 272, 277, 279, 289, 290, 293, 294, 297, 303, 305, 309, 310, 322,
328, 329, 331, 338-340, 342, 343, 345, 348, 356, 379, 388 -баптар. Кеңестік
кезеңдегі ҚК-тің 36% -ке жуығын жаңа Кодекс мүлде білмейді. Олар: 55, 56-1,
58, 59, 62-1, 62-2, 68, 71-1, 72-1, 72-2, 74, 75, 75-1, 76-6, 77, 79, 80,
81-2, 84, 86, 87, 105, 106, 107, 109, 126, 127-1, 127-2, 130, 132, 133, 133-
1, 134-139, 141, 142, 149, 150, 151-1, 153, 154, 155, 157, 158, 160, 165,
166-2.1 66-3, 168, 168-1, 168-2, 170, 170-2, 172-1, 172-2, 173-1, 174, 179,
180, 180-1, 180-2, 181-184, 191-1, 191-3, 198, 199-3, 200 –1, 200-3, 201-1,
201, 2, 204-1, 205, 2 05-3, 205-4, 206, 209, 211-1, 213-3, 214-2, 217-,
218, 219, 220, 223, 226, 228, 232, 235, 250, 252, 254, 256 -баптар.
Бұған қарап та қоғамдық қатынастарды зерттеу мәселесі өз өзектілігін
жоймағандығын аңғаруға болады.
Қылмыс объектісінің түсінігі, құрылымы және түрлері
Қоғамдық қатынастар - қылмыс объектісі
Қылмыс қашан да бір құндылықтарға қол сұғып, зардап әкеледі немесе
әкелу қаупін туғызады. Не нәрсеге қол сұғылса, не қол сұғылмақ болса, сол
қылмыс объектісі болып табылмақ. “Қылмыс объектісінің проблемасы кінә, зиян
келтіру проблемаларынан кем түспейтін маңызды да философиялық терең
проблема болып табылады”.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісі болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар танылады.
Қазақстандық құқық ғылымы ҚР КСРО ыдырағанша оның құрамында болып
келгендіктен, сол Кеңестік құқық ғылымының оған дейінгі жеткен ортақ
жетістіктерін мұралап, енді өз желісімен дамып келе жатқандығы аян. Ал
Кеңестік қылмыстық құқық өзінің алғашқы күндерінен бастап-ақ қылмыс
объектісі ретінде, оған дейін әр түрлі көзқарастар болса да, Марксизм
идеяларын жалғастырып, қоғамдық қатынастарды таныған еді.
А.А.Пионтковскийдің 1925 ж. жарық көрген “Қылмыстық құқық” оқулығында
“қоғамдық қатынастарды” қылмыс объектісі ретінде атап өтеді.
Шынында да, Қазан төңкерісінен бұрын бұл тұрғыда Ресей мен шет ел
ғылымында әр түрлі пікірлер орын алған еді. Мысалға, Ресейдің төл ғалымы
Н.С.Таганцев “шынайы болмысындағы құқық нормасын” таныды. Оның осы сөзін
тарата келе, А.В.Наумов “Таганцев шынайы болмыстағы құқық нормасы деп
қылмыстық құқық арқылы қол сұғушылықтан қорғалатын игіліктің (мүдденің)
шынайы мазмұнын көрді”, -деген қорытындыға келеді.
Ал Н.С.Таганцев енді бір жерінде, қылмыстың мәні қылмыскердің шынайы
құқыққа ие адамға зиян әкелгенінде емес, мемлекеттің талабын бұзуға еркінің
жеткендігінде, зиян келтіру қылмыстың мәні емес, амалы ғана, “сондықтан да
қылмыстан құқық үстемдігін қорғаушы ретінде қашан да мемлекет зардап
шегеді. Қылмыс объектісі деп шынайы игіліктер мен мүдделерді танысақ біз
қандай да бір игіліктер мен құндылықтарды жою заңсыз болып табылмайтын
әрекеттердің құқықтық табиғатын түсіндіре алмаймыз” дегенді айтады. Яғни,
игіліктер мен мүдделер қылмыс объектісіне айналуы үшін олардың міндетті
түрде мемлекет қорғайтын құқық нормаларымен қамтылуына сілтейді.
Сондай-ақ мүдде мен оның құқықтық формасының бірлігі туралы ой
толғамдарды Е.І.Қайыржановтан да кездестіреміз (ол туралы төменде
баяндалады).
Сол сияқты шетел және төңкерістен бұрынғы Ресей әдебиеттерінде қылмыс
объектісі деп тұлғаның субъективтік құқығын (А.Фейербах), қоғамның дұрыс
қызмет ету шарты ретінде құндылықтарды (К.Биндинг), құқықтық нормамен
қорғалатын өмірлік мүдделерді (Ф.Лист), құқықтық игіліктерді (Х.Уелрел),
парыз бен оның көрінісі қатынасты (И.Я.Фойницкий) танитын пікірлер орын
алды.
Қазіргі заманның Қазақстандық (және ТМД елдерінің) қылмыстық құқығында
“қылмыс объектісі қорғалатын қоғамдық қатынастар” деген пікір жалпылама
қабылданған ереже болғанымен, Кеңес дәуірінің өзінде де бұған өзіндік әр
қосушылар мен сын айтушылар болды және әлі де бар.
Айталық, В.Г. Смирновтың ойы бойынша “құқықтық тәртіп шын мәніндегі
қоғамдық қатынастардың өзінше бір “құқықтық қабығы” ретінде қылмыс және
басқа да құқық бұзушылық кезінде белгілі бір зардап шегеді, осы тұрғыдан
келгенде ол қылмыстық -құқықтық қорғау мен жалпы құқықтық қорғау
объектісіне енуі тиіс. Өз сөзімен айтсақ, “Бұл ұғымның дәл мағынасында
қылмыстық қол сұғушылық объектісі деп тек қана социалистік қоғамдық
қатынастарды ғана емес, олардың қамтамасыз етілу шарттарын да”, яғни
құқықтық тәртіпті де тану керек. Құқықтық тәртіп (құқықтық шарттар) нақты
қоғамдық қатынастардың құрамына енбейді, сол себепті қылмыстық құқықтық
қорғау объектісінің айрықша бір құрамдас элементі болып табылады.
Сол сияқты, М.И.Федоров та қылмыс объектісі деп тек қана қоғамдық
қатынастарды емес, сонымен қоса, құқық нормасын да тануды ұсынады.
Бұған А.А.Исаев құқық нормасының мазмұны оған берген түсініктемесіне
қарай өзгеріп отыратын тұрақсыздығын алға тартып, сондай-ақ барлық қоғамдық
қатынастардың құқық арқылы реттелмейтінін келтіре отырып, келіспейтіндігін
баяндайды.
Ал Е.І.Қайыржанов болса, қылмыс объектісінің материалдық және формальдық
жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалатын мүдде болса, формальдық
жағы - ол мүддені бүркеп, қорғап тұрған құқықтық норма. “Құқықтық қорғаусыз
құқықтағы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды мүддесіз
құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ”, - дейді Е.І.Қайыржанов, оның ойынша, -
“қылмыстың объектісін анықтау үшін. кез келген жеке жағдайда екі түрлі
өзара байланысты мәселеге тоқталуға тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай
мүддесі.? Және, екіншіден, қандай құқықтық норма.. бұзылды?”.
“Формальдық тұрғыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шығады. Бірақ
бұл жәй беткі... жағы ғана. Объектінің неғұрлым терең мазмұнды жағы, мәнісі
немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет атынан. қорғалатын мүддеде,
қоғамның. материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр”.
“Мүдде қоғамдық қатынастардың нақты көрінісі бола тұра, өз кезегінде,
өзінің құқықтық формасымен жанамалануы, рәсімделуі, киінуі керек”, әйтпесе
қылмыс объектісі емес. Е.І.Қайыржанов, сондай-ақ, объект турасындағы
академик М.Т.Баймахановтың, құқық бұзушы осы екі жақты объектіге (қоғамдық
қатынастар мен оны қорғаушы заң) зиян келтіреді деген сөзін ат-үсті айтып
өтеді.
Н.И.Коржанский болса, нормативистік теорияға өз қарсылығын былайша
білдіреді: біріншіден, қылмыс кейде құқық нормаларымен реттелмеген қоғамдық
қатынастарға (кейбір жыныстық қатынастар, қоғамдық тәртіп) қол сұғады,
екіншіден, қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүрмейді, сол сияқты бұл қатынастардың объектілері де одан бұрын өмір сүре
алмайды. Ал қылмыс объектісі, керісінше, әрқашан қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүреді.
Біз өз тарапымыздан нормативистік теорияны қолдамағанымызбен, соңғы
пікірге қосар ойымыз да бар. Н.И.Коржанский айтатын “құқықтық реттелмеген”
кейбір жыныстық қатынастардың өзі ҚК-те аталып өтсе (қылмыс хақында),
соның өзі оны қорғаумен қатар реттеп өтеді. Демек, ненің жасалуға тиісті
емес екенін білген соң, ненің (қандай әрекеттің) жасалуы мүмкін екені
шығады. Ал бұл реттеу емес пе ?!!
Бұдан шығатын қорытынды - құқықтың аясына енбеген айдаладағы нәрсеге
қылмыстық қолсұғылады деу қиыспайды.
Кейбір авторлар қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі екендігін айта
отырып, объектіні нақтылауға көшкенде “мүмкіндікке” қарай ауысып кетеді
(Б.С.Никифиров, А.Е.Фролов, Н.И.Коржанский т.б.), оның да себебіне өз
кезегінде ораламыз.
“Қоғамдық қатынастарға” соңғы жылдарда сүбелі қарсылықты А.В.Наумов
білдірді. Оның пайымдауынша, қоғамдық қатынастар теориясы жеке адамға қарсы
қылмыстардан басқаларына келеді, ал адамды “тек қоғамдық қатынастардың
жиынтығы” деп түсіну өмірдің биологиялық құбылыс ретіндегі, адамның
биологиялық тіршілік иесі ретіндегі абсолюттік құнын төмендетеді.
Сондықтан да А.В.Наумов қоғамдық қатынастар иедеясынан бас тартып, XІX
ғасырдың аяқ шенінде қылмыстық құқықтың классикалық және социологиялық
мектептерінде іргесі қаланған “құқықтық игіліктер” теориясына оралуға
шақырады.
Десек те, Н.И.Коржанскийдің пікірі бойынша адамды қоғамдық қатынастардың
жиынтығы ретінде емес, биологиялық тіршілік иесі деп қарасақ, онда қажетті
қорғану жағдайында, үкімді орындау кезінде адамға қаза келтірудің заңды
екендігін түсіну мүмкін болмай қалады.
Біздің ойымызша, қоғамдық қатынастар идеясынан мүлде бас тартуға
болмайды. Себебі, айталық, әрекетсіздік арқылы жасалатын “Науқасқа көмек
көрсетпеу” (ҚР ҚК 118-б.), “Қауіпті жағдайда қалдыру” (ҚК 119-б.) сияқты
қылмыстар орын алғанда адам мүддесіне зиян келіп тұрғанын егер қоғамдық
қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) болмаса, қалай білуге болады?
Оларға көрсетілмек көмекті кімнен талап ету керектігіне заңмен қалыптасқан
қоғамдық қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) ғана жауап береді.
Сонымен, қазіргі қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастарды қылмыс объектісі деп біледі. Бірақ қылмыс
объектісі деп қоғамдық қатынастарды танудан қылмыс объектісі
проблемаларының барлығы шешіле қалмайды, қайта проблема осы жерден
басталады. Соның ішінде оның түсінігі мен құрылымын анықтау, топтастыру
проблемалары алдыңғы кезекке сытылып шығады.
Қоғамдық қатынас тек адамдар арасында ғана болады. Өзге тіршілік иелері
бұндай қасиеттен ада. Адамдар бір-біріне байланысын, кіріптарлығын сезінген
сәтінен бастап қоғамдық өмір (қатынастағы) басталады. Ал аталмыш байланыс,
кіріптарлық қайдан пайда болмақ? Басқа биологиялық тіршілік иелері өздерін
бұлай сезіне алмайды. Оларда тек қана биологоиялық, табиғи мұқтаждықтарды
қанағаттандыруға ұмтылу сезімі ғана бар. Оларды жүйелі қанағаттандырудан
соң да ешқандай жаңа мұқтаждықтар пайда болмайды.
2. . Қоғамдық қатынастардың құрылымы
Қоғамдық қатынастардың құрылымы туралы да ғылымда әр түрлі
пікірталастар болды.
Қылмыс объектісіне қатысты алғашқы болып кешенді зерттеу жүргізген
Б.С.Никифоров қоғамдық қатынастардың үш түрлі құрамдас элементін атайды:
1) қоғамдық қатынасқа қатысушылар; 2) қатысушылардың арасындағы қатынас; 3)
қатынастардың жүзеге асу шарты.
Ал философиялық, социологиялық әдебиеттерде кездесетін пікір бойынша
қоғамдық қатынастарды: 1) олардың қатысушылары; 2) аталмыш өзара байланысты
тудыратын факторлар (қатынас соған қатысты туатын “зат”); 3) қоғамдық
маңызды әрекет (әлеуметтік байланыс)[1] құрайды.
Қоғамдық қатынастардың құрамдас бөліктеріне жеке-жеке тоқталайық.
А.Қоғамдық қатынасқа түсушілер (субъектілер). Қатынас болған соң оның
субъектілері де болатыны аян. Субъект дегеніміз (лат.subjectum) “1) сыртқы
әлемді танушы және оған өзінің практикалық әрекетімен ықпал етуші адам; 2)
қандай да бір қасиеттерге ие адам, тұлға; 3) құқықтар мен міндеттерге ие
заңдық субъект: жеке тұлға және заңды тұлға.” (тәржіме бізден).
Демек, қоғамдық қатынастардың субъектілерінің қатарына жеке адамдар
ғана емес, сонымен қоса, мемлекет, оның мекемелері, заңды тұлғалар,
ұжымдар, топтар т.б. жатады. Әрине, жеке адамнан басқалары тікелей өздері
әрекет ете алмайды. Қашан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz