Қылмысты істеу сатылары

КІРІСПЕ 3
1. ҚЫЛМЫСТЫ ІСТЕУ САТЫЛАРЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ 5
2. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ДАЙЫНДАЛУ 10
3. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ОҚТАЛУ 15
4. АЯҚТАЛҒАН ҚЫЛМЫС 22
5. ҚЫЛМЫС ІСТЕУДЕН ӨЗ ЕРКІМЕН БАС ТАРТУ
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

1995 жылы тамыз айында бүкіл халықтық дауыс беру нәтижесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық, бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ, өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар. Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе, кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де – бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да жоқ емес.

Нормативтік құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар 1.06.2003 ж.) Алматы: Жеті-Жарғы, 1997.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген (31.05.2002 №327-11 және 9.08.2002 №327-11). Алматы
Арнайы әдебиеттер
1. Алауханов Е. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
2. Авторлар тобы.: Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2000
4. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы Жеті - Жарғы», 1999
5. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы, 1998

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3
1. ҚЫЛМЫСТЫ ІСТЕУ САТЫЛАРЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ 5
2. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ДАЙЫНДАЛУ 10
3. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ОҚТАЛУ 15
4. АЯҚТАЛҒАН ҚЫЛМЫС 22
5. ҚЫЛМЫС ІСТЕУДЕН ӨЗ ЕРКІМЕН БАС ТАРТУ 23
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

КІРІСПЕ

1995 жылы тамыз айында бүкіл халықтық дауыс беру нәтижесінде
қабылданған Қазақстан Республикасының Конститутциясы шынайы демократиялық,
бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін алға қойып әрбір
жеке адам мен азаматтың кең көлемді демократиялық құқықтары мен
бостандықтарын баянды етті.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп санауының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы да бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығынан десе,
кейбіреулері керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан
не кешпеді, не жеңіл жазалау да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де
– бәрі де болды. Бірақ, бұлардың барлығында қылмыс жасауды тоқтата алмады.
Мүмкін, әлде қылмыс дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп
тұрғанда бола беретін құбылыс па? Шынын айтқанда мұндай ғылыми теория да
жоқ емес.
Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін себептері ішінде
кедейшілікті, жоқшылықты, жұмыссыздықты, мәдениеттің төмендеп кетуін,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуін,
маскүнемдіктің етек алуын, нашақорлық, порнографияның кері ықпалын, құқық
қорғау органдарының жұмыстарының тиімді жүргізілуін, тағы басқа себептерін
атап өтуге болады. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан да
сазайын тартпаған қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар
жасайды.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің барлық баптарында көрсетілген
белгілер негізінен аяқталған қылмысқа тән белгілер. Алайда, кейбір
жағдайларда қандай да бір себептерге байланысты адамның қасақана ойлаған іс-
әрекетінің ақырына дейін жетпейтін кезеңдері болады. Айталық қылмыскер кісі
өлтіру үшін қару сатып алады, алайда оны құқық қорғау органдарының
қызметкерлері қолға түсіреді. Сол сияқты қылмыскер қолындағы қарумен өлтіру
мақсатында жәбірленушіні атады, бірақ та жәбірленуші жеңіл ғана
жарақаттанып тірі қалады.
Сондықтан қылмыстық құқық теориясы мен сот тәжірибесі қылмыстық заңға
сүйене отырып, қасақана қылмыс істеу сатыларын ажыратып көрсетеді.
Менің курстық жұмысым осы қылмыс істеу сатыларына арналған. Мұнда мен
қылмыс істеу сатыларының түсінігін, түрлерін, оның мәнін ашып көрсетуге
ұмтылдым. Курстық жұмысымды жазу барысында негізгі заңдармен қатар заңгер
ғалымдарымыздың жазған оқулықтарына, бұқаралық басылымдарға (Заң газеті)
сүйендім.

1. ҚЫЛМЫСТЫ ІСТЕУ САТЫЛАРЫ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ

Қылмыс істеу сатылары тек қылмысты қасақана жасағанда ғана орын алады.
Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу,
оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезеңдерін айтамыз. Қасақаналықпен
істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар: қылмыс істеуге дайындалу,
қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Қылмыс істеуге дайындалу — қылмысты жасау үшін қасақана қолайлы жағдай
туғызудың кез келген түрлерін құрайды.
Қылмыс істеуге оқталу — тұлғаның қылмыс істеуге тікелей іс-әрекет
жасағанымен, қайсыбір себептермен қылмыстық әрекеті іс жүзіне асырылмаған
жағдаймен сипатталады.
Аяқталған қылмыс — тұлғаның жасаған әрекетінде нақты қылмыс құрамының
барлық белгілері бар қылмыстық әрекет.
Олар қылмыстың объективтік жағы мен кінәлінің қасақаналық пиғылын
жүзеге асыру дәрежесіне байланысты бір-бірінен ерекшеленіп, ажыратылады.
Көрсетілген сатыларды анықтау, аяқталған қылмыс құрамын құрамайтын қасақана
қылмыстық іс-әрекет жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін және
оған жаза тағайындау үшін өте қажет.
Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін қоғамға
зиянды мүдделерді, қажеттіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылыққа алады.
Яғни, адам қылмыс істеу үшін ең алдымен өзінің психологиялық ой-ниетін
қалыптастырады.
Қылмыстық ойдың ашылуы деп қылмыс істеуді ойлаған адамның өз ойын
басқа бір адамға ауызша және жазбаша түрде білдіруін айтамыз.
Жалпы норма бойынша қылмыс істеу туралы ойдың ашылуы қылмыстық жауапқа
тартуға негіз болмайды. Қылмыстық заң кімді болмасын, тек сөзбен, хат
арқылы немесе баска жолдармен қылмыс істеу туралы пікірі болғанын
білдіргені үшін жазалай бермейді. Өйткені мұндай жалан ой қылмыстық заң
қорғайтын объектіге ешқандай зиян келтірмейді және шығын келтіру қаупін
туғызбайды. Оның үстіне қылмыстық ойдың ашылуында қылмыстың негізгі
белгісінің бірі — қоғамға қауіптілік жоқ. Қылмыстық ойдың ашылуын қорқыту
арқылы жасалынатын қылмыстармен шатастыруға болмайды. Қылмыстық кодексте
қорқыту арқылы жасалатын аяқталған қылмыс құрамының жекелеген түрлері үшін
қылмыстық жауаптылық көзделген. Мысалы, ҚК-тің 112-бабында өлтіремін деп
немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына
өзге де ауыр күш көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп қорқыту, жарылыс
жасап немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен қорқыту, егер бұл қорқытудың іске
асатындығына қауіптенудің жеткілікті негіздерінің бар екендігі анықталса —
жазалануға жатады делінген[1]. Аталған баптағы жеткілікті негіздер бар
болса деген сөздің өзі қылмыстық ой-ниеттің белгілі бір іс-әрекетпен
байланысын және оның қоғамға қауіптілігін көрсетеді. Ал, қылмыстық ойдың
ашылуында мұндағы аталған белгілер болмайды.
Тұлғаның ойлаған қылмысының алдын алу үшін қылмыстық ойдың ішкі істер
органдарының қызметінде ашылуының маңызы зор деп есептеледі.
Бұл адамның ішкі сезімін, ойын, ниетін білдіреді. Бірақ осы сезім, ой-
ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы сырттай көрініс
бермеуі де мүмкін. Сондықтан да адамның мұндай сыртқа шықпаған ішкі жан
дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс бермеуін қылмыс
қатарына жатқызуға болмайды. Яғни, мұндай психологиялық сана-сезім, жалаң
ой, қиял, қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол үшін қылмыстық
жауаптылық жоқ.
Сондықтан да сөз жүзінде жай айтылған, түсінде көрген, қияли пиғылдар
қылмыс деп саналмайды. Өйткені, мұндай жалаң ойдан, қасақаналық ниеттен
қылмыстық заң қорғайтын объектіге ешқандай зиян келмейді және зиян
келтірілу қаупі болуы да мүмкін емес. Сондықтан да қылмыстық ойдың болуы
қылмыс істеу сатысына жатпайды. Өйткені, ондай ой, ниет нақты іс-әрекет
арқылы сыртқа шықпай іште қалады, сондықтан да қылмыс сатысына жатпайды.
Қылмыстық ой, ниетті табуды қорқыту арқылы ауыр қылмыс жасаумен шатастыруға
болмайды. Қылмыстық заңда қорқыту арқылы жасалған бірнеше біткен
қылмыстардың құрамы көрсетілген. Мысалы, өлтіремін деп қорқыту (112-бап),
куәні, жәбірленушіні, сарапшыны, аудармашыны қорқыту (354-баптың 2-бөлігі),
өкімет өкілінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты немесе оның
жақындарына қатысты өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз күш қолдану немесе
қорқыту (321-бап), бастықты қорқыту (368-бап), т. б. Мұндай қорқытулар
біткен қылмыстың құрамын құрайды. Осы қылмыстарды істеуші субъектілер
жәбірленушіге психикалық зиян келтіру жолымен, қылмыстық ойын белгілі бір
іс-әрекетпен байланыстыру арқылы біткен қылмыстың құрамын жасайды. Мысалы,
112-бапта “Өлтіремін деп немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп,
сонымен бірдей адамның жеке басына өзге ауыр күш көрсетемін не мүлікті
өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен
қорқыту бұл қорқытудың іске асатындығына қауіптенудің жеткілікті
негіздерінің бар екендігі кезінде” делінген[2]. Бұл жерде қорқытудың іске
асатындығына қауіптенудің жеткілікті негіздері бар екендігіне деген сөздің
өзі қылмыстық ниеттің белгілі бір іс-әрекетпен байланысын білдіреді, яғни
оны жүзеге асыру біткен қылмыстың құрамын орындаушылық болып табылады. Осы
жерде айта кететін бір мәселе бар. Ол қылмыстың қатарына тек аяқталған
қылмыс қана емес, дайындалу, оқталу сатыларында жасалған, бірақ олардың
аяқталуы әр түрлі себептермен жүзеге аспай қалған қылмыстар да жатады. Егер
кінәлінің ырқына салса бұл әрекеттер аяғына дейін жеткізілер еді, бірақ
оның бітпей қалуы кінәлінің еркінен тыс жағдайларда болатын әр түрлі
бөгеттерге байланысты болады.
Сондықтан да қылмыстық заң қылмысқа дайындалуды, оқталуды қылмыстық іс-
әрекеттің бастапқы сатысы деп қарайды. Қылмыс істеудің бірінші сатысы —
қылмысқа даярланғандық болып табылады. Қылмысқа даярланғандық үшін
қылмыстық жауапкершілік қылмыс істеу үшін құралдар немесе қаруларын
іздестірген, әзірлеген немесе бейімдеп жасаған қылмысқа қатысушыларды
іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана
жағдай туғызған реттерде туындайды. Мысалы, кісіні өлтіру үшін у дәрі
дайындайды, мылтық сатып алады, жоспар жасап қылмыс жасайтын жерді,
жағдайды анықтайды, қылмысқа қатысушыларды іздестіреді. Жәбірленушінің келу-
кету жолдарын анықтап ізіне түседі, т. б. әрекеттер. Осындай жағдайларды
жасағаннан кейін қылмыстың субъектісі қылмыс жасаудың екінші сатысы қылмыс
істеуге оқталу сатысына көшеді, яғни қылмыс құрамын орындауға тікелей
бағыттаған Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі жеке құрамдарда
көрсетілген іс-әрекеттерді істейді. Яғни, субъект тікелей қасақана қылмысты
іс-әрекетті істеуге кіріседі, бірақта субъектінің ырқынан тыс жағдайларға
байланыссыз қылмыс ақырына дейін жеткізілмей калады. Мысалы, біреуді
өлтіремін деп оған жанды жерінен пышақ салады, бірақ дәрігердің дер кезінде
көмек көрсетуі нәтижесінде ол тірі қалады немесе қас адамын өлтіремін деп
оған у дәрі береді, бірақ адам кездейсоқ себеппен өлмей тірі қалады. Қылмыс
істеуге даярланғандық және оқталғандық қылмыс істеудің бастапқы, алдын ала
сатысы болып табылады. Осы екі сатыға да тән белгілер: қылмысты мінез-
құлықтың аяғына дейін жеткізілмеуі, субъективтік жағынан осы екі сатыдағы
қылмыстардың тікелей қасақаналықпен істелуі. Қылмыстың субъектісінің
ырқынан тыс жағдайларға байланысты ақырына дейін жеткізілмеуі болып
табылады. Қылмыстың осы екі сатысы, яғни қылмысқа даярланғандық және
қылмысқа оқталғандық абайсызда жасайтын қылмыстарда, зардапсыз (формальдық)
құрамдағы, сондай-ақ жанама қасақаналықпен жасалатын қылмыстарда орын алуы
мүмкін емес. Егер кінәлі адам қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі жеке
құрамдардың барлық белгілерін істесе, онда оның әрекеті біткен қылмыс деп
бағаланады. Мұндай жағдайда субъектінің іс-әрекеті мен нақты қылмыс
құрамының объективтік жағында көрсетілген белгі — қылмыстың зардабы нақты
тууы керек. Қылмыстан болған зардаптың мәні мен көлемі нақты қылмыс құрамы
арқылы белгіленеді. Қылмыстың аяқталу, біту уақыты әрбір қылмыс құрамының
құрылысының ерекшелігіне байланысты да әр түрлі болады. Мысалы, қарақшылық
құрамы қылмыстық заңда “бөтен біреудің мүлкін ұрлау мақсатымен шабуыл
жасау” деп көрсетілген[3]. Яғни, бұл жерде осы мақсатпен шабуыл жасағанда
мүлікті иемдену, иемденбеуге байланыссыз-ақ, қылмыс шабуыл кезден бастап-ақ
біткен қылмыс деп саналады.
Мұнда қылмыстың субъектісінің түпкі мақсаты — жәбірленушінің өміріне я
денсаулығына қауіпті түрде күш жұмсап, сондай-ақ күш жұмсаймын деп
қорқытып, бөтен біреудің мүлкін иемдену болғанымен, қылмыс мүлікті
иемденген, иемденбегеніне қарамастан шабуыл жасап, тонау уақытынан бастап
аяқталған деп саналады. Кейбір қылмыс құрамдарының аяқталуы адам өмірі мен
денсаулығына қауіпті жағдайда қалдыру (119-бап), басқа адамды көрінеу ВИЧ
ЖҚТБ-ны жұқтыру қаупінде қалдыру (116-бап, 1-бөлігі). Бұл аталған
қылмыстар құрамындағы қауіпті жағдайда қалдыру, жұқтыру қаупінде қалдыру
бітпеген қылмыс құрамының белгісі емес, біткен қылмыс құрамының белгісі
болып табылады. Сондықтан да мұндай құрам аяқталған қылмыс құрамы деп
аталады.
Қылмыс істеу сатыларының үш түрге бөлінуі әрбір қылмыс өзінің
көрсетілген сатысында дамуы керек дегенді білдірмейді. Мысалы, кейбір
жағдайларда қылмыс бірінші сатыдан өтіп кетіп ешқандай дайындықсыз
әрекеттермен жасалады. Қылмыс барлық сатыдан өтсе де, оның өзіндік
қылмыстық-құқықтық мәні тек соңғы сатыны ғана иеленеді. Сондықтан да сот
тәжірибесінде алдыңғы сатылар соңғы сатымен қамтылады. Демек, қылмысқа
оқталу, қылмысқа дайындалу сатысын өзіне сіңіреді, ал аяқталған қылмыс
жоғарыда айтылған екі сатыны да (оқталу, дайындалу) қамтиды. Осыған сәйкес
қылмысқа дайындалу және қылмысқа оқталу сатылары, қылмыстық әрекет бірінші
немесе екінші сатылармен шектелгенде ғана өзіндік қылмыстық-құқықтық мәнге
ие бола алады. Осыған байланысты Қылмыстық кодекс аяқталған қылмыс үшін
ғана жаза тағайындап қоймайды, сонымен бірге алдын ала қылмыстық іс-
әрекетке дайындалғаны үшін, аяқталмаған қылмыс үшін де — қылмыстық
жауаптылықтың негізін белгілейді.

2. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ДАЙЫНДАЛУ

Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу
немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз
байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады (ҚК 24-бап, 1-
бөлігі)[4]. Заңда ауыр немесе ерекше ауыр қылмысқа дайындалғаны үшін
қылмыстық жауаптылық басталады деп көрсетілген (ҚК 24-бап, 2-бөлігі). Заңда
дайындық әрекеттерінің негізгілері ғана берілген. Мұнда қасақана қылмыс
жасауға туғызылатын жағдайлардың жалпы көріністері орын алған. Кінәлі адам
күні бұрын ауыр, ерекше ауыр қылмыстарды жасау үшін өзіне өте қажетті
жағдайларды жасайды. Мысалы, пәтерге түсіп, ұрлық жасау үшін алдын ала
иесіз пәтерді анықтап, құлыпты ашуға кезекті кілттерді немесе басқа да
кұралдарды дайындайды, жалған ақша жасау үшін соны жасауға қажетті
аспаптарды, жабдықтарды, қажетті материалдарды іріктейді, т.б.
Сонымен, қылмыс істеуге дайындалу мынадай белгілермен сипатталады:
1) дайындық іс-әрекеттерін жасау;
2) қылмысты тек тікелей қасақаналықпен істеу;
3) оның қылмыс құрамын толық орындауға дейін үзіліп қалуы;
4) қылмыс адамның еркінен тыс жағдайларға байланысты істелмеуі.
Дайындық әрекеттері көп жағдайларда қылмыс құрамының объективтік жағының
белгілерін қамтамасыз етумен тікелей байланысты болады. Өзінің объективтік
белгілеріне сәйкес қылмыс істеуге дайындық адамның мынадай үш түрлі
әрекеттері арқылы жүзеге асырылады: қылмыс істеу үшін құралдар немесе
қарулар іздестіру я лайықтау немесе қасақана бір жағдайлар туғызу.
Қылмыс істеу үшін құралдар мен қару-аспаптар іздестіру дегеніміз кез
келген тәсілмен заңды немесе заңсыз жолмен осы заттарды алуды айтамыз.
Әзірлеу деп қылмыс құралдары мен қаруларын кез келген жолмен жасауды
айтамыз.
Бейімдеу дегеніміз ойлаған қылмыстық іс-әрекетті сәтті (табысты) етіп
жасау болып табылады.
Қылмыс жасауға сөз байласу бұл қылмыс істеуге екі немесе одан да көп
адамның өзара келісімге келуі болып табылады.
Қылмыс істеу қару-аспаптары болып қылмыс істеуге қолданылатын кез
келген заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың барлық түрлері
қолдан жасалған фин пышағын, сондай-ақ әр түрлі тесіп-кесетін нәрселер
жатады. Қылмыс құралдарына қылмыс істеуге әдейі бейімделіп пайдаланылатын
таяқ үшкір тас, бөтелке сынығы, балта, балға, бұрғы, шеге суырғыш, бұрауыш
сияқты заттар да жатады. Мысалы, адам қолдануға қолайлы үшкір тасты денеге
жарақат келтіруге немесе автокөліктің әйнегін сындырып, ішіндегі заттарын
ұрлауға пайдалануы мүмкін. Кінәлі адам шеге шығарғышты, бұрауышты немесе
қашауды бөтен біреудің үй-жайының есігін бұзып, мүлкін ұрлау үшін дайындауы
мүмкін. Қылмыс істеу құралына қылмысты істеуге жеңілдік туғызатын заттар
жатады. Бұлар мысалы, әскер міндетін өтеуден жалтару немесе контрабандамен
айналысу үшін жалған құжат дайындау, адамды өлтіру үшін у дәріні немесе
қатты әсер ететін зәрлі нәрселерді қолдану, ұрланған заттарды, қылмысты
топтың мүшелерін тасуға пайдаланылатын көлік құралдары жатады. Егер
автокөлік трактор, басқа да техника түрлері қоймаларды бұзуға, кедергілерді
таптап өтуге пайдаланылса, онда ол қылмыс істеудің құралы емес, қылмыс
істеудің қаруы ретінде есептеледі. Құралдар мен қару аспаптарын лайықтау
деп қылмыс істеуге пайдаланылатын заттарды қайта өндеу, түрін өзгерту,
қайта жасауды айтамыз. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауға пайдалану үшін
бірнеше кілтті, қолдан қайта өндеу, қолдан тапанша, пышақ, жалған құжат
жасап, оны қылмыс істеуге, қылмыстың ізін жасыруға пайдалануға әзірлеу және
т. б. әрекеттер.
Қылмысқа қатысушыларды іздестіру деп әр түрлі тәсілдермен уәде беріп
қорқыту, бопсалау жолымен болашақта істелетін қылмысқа бірге қатысушыларды
табу, алу болып табылады. Қылмыс жасауға сөз байласу деп екі немесе одан да
көп адамдармен нақты қылмысты істеу жөнінде күні бұрын уағдаластыққа қол
жеткізу болып табылады. Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар
туғызу деп құралдар мен қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істеуге
бағытталған кез келген әрекеттерді айтамыз. Бұған жататындар: ұрлық істеу
үшін қылмысты топқа мүше іздестіру, болашақ қылмыстың жоспарын жасау.
Қылмыс істелетін объектілердің жүйесін зерттеу, қоймаларға жасырын кіру
үшін дыбыс беретін құралдарды күні бұрын жою, пәтерге түсу үшін үй
иелерінің келіп-кету мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатады[5].
Субъективтік жағынан дайындық әрекетін әр уақытта да тікелей, нақты
қасақаналықпен, қасақана қылмыс істеуге жағдайлар туғызады. Тікелей
қасақаналықсыз жағдайлардың өзін жасау мүмкін емес. Кінәлінің ырқынан тыс
жағдайларға байланысты іс-әрекетінің үзіліп қалуы деген белгі де қылмыстың
тек кана тікелей қасақаналықпен жасалатынын көрсетеді. Яғни, бұл тұрғыдағы
қылмысты абайсыздықпен немесе жанама, нақтыланбаған қасақаналықпен жасауға
мүлде болмайды, мұндай жағдайда қылмыстан туатын зардап объективтік және
субъективтік жағынан алғанда сөзсіз емес, жорамал күйінде болады. Қылмысты
істеуге дайындық сатысының негізгі бағыты сол, ол жоспарлаған қылмыс
нәтижесінің сөзсіз болуын қамтамасыз ету болып табылады. Қылмысқа
дайындалудың зияндылығы сол, қылмыстың субъектісі қылмыс істеуге бар
жағдайларды жасай отырып, өзінің ырқынан тыс жағдайларға қылмысты жасай
алмайды. Кінәлінің ырқына байланысты емес жағдайлармен дайындық сатысының
үзіліп қалуы объективтік немесе субъективтік мән-жайларға байланысты орын
алуы мүмкін. Мысалы, дайындық сатысында басқа біреуді өлтіру үшін сатып
алынған аңшылық мылтығын милиция қызметкерінің алып қоюы немесе ұрлық жасау
үшін пайдаланылатын қойма кілтін жасауға әрекеттенгенімен оны жасай алмай
қоюы, т. б. Мысалы, ағайынды С. және К. көршісінің пәтеріне түсу үшін
қажетті саймандарды әзірлеп қойған кезде, сол пәтердің алдына басқа
көршілер жиналып өзара кездесіп қалып, ұзақ уақыт отырып шахмат ойнайды.
Бұл ағайындылардың қылмыс істеуге мүмкіндігін жоймағанымен, оны жүзеге
асыруға кедергі келтірді. Бұл, сөз жоқ, ұрлық жасауға кінәлілердің ырқынан
тыс жағдайларға байланысты жол берілмей үзіліс жасалады.
Қылмысқа дайындықтың адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай:
адам ойының қалыптасуы — қылмыстың психологиялық сыртқы, объективті көрініс
бермеген сатысы, қылмысқа дайындық — әр уақытта қасақана қылмыс жасауға бір
жағдайлар туғызатын нақты іс-әрекет. Адамның ойын, яғни өзінің ойын қылмыс
жасау туралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды, өйткені ол қылмыс
жасауға өзінің пікірін айтқанымен, қылмыс істеуге бағытталған әрекет
жасамайды. Қылмысқа дайындалу әр уақытта да іс-әрекет арқылы қылмыс жасауға
қолайлы жағдайлар жасайды, онсыз қылмыстың орындалуы мүмкін болмайды.
Қылмыс істеуге дайындықтың қылмысқа оқталудан айырмашылығы бар. Қылмысқа
дайындықта белгілі бір нақты қылмыс құрамын жасауға мүмкіндік жағдайлар
жасалады, ал қылмысқа оқталуда ол мүмкіндіктер жүзеге асырылады.
Дайындық сатысында істеген қылмыс Қылмыстық кодекстің 24-бабы және
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптары бойынша сараланады.
Мысалы, басқа біреудің пәтерін ұрлау үшін кілт дайындап жатқан субъект, осы
кезде әшкереленсе оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 24, 176 баптары бойынша
ұрлық жасауға оқталғаны үшін сараланады. Бұл жерде 24 баптың көрініс табуы
субъектінің аяқталмаған қылмыс жасағанын білдіреді.
Субъект өзінің дайындық әрекеттеріне тыйым салғанға дейін, басқа
қылмыстың құрамын орындап үлгеруге, оның әрекеті қылмыстың жиынтығы бойынша
— тиісті қылмысқа дайындалғандық және басқа біткен қылмысты жасағаны үшін
сараланады. Мысалы, А. өзінің қызметтес досы Б-ны кек алу үшін атып
өлтіруге қара базардан Калашников автоматын сатып алған, бірақ оның бұл
қылмысты істеуге дайындалғаны сезіліп қалып, оны милиция қызметкерлері
ұстап алған. Оның әрекеті қаруды заңсыз алғаны үшін Қылмыстық кодекстің 251-
бап 1-бөлігімен және кісіні кекшілдікпен өлтіруге оқталу — 24-бап, 96-
баптың 1-бөлігімен екі қылмыстың жиынтығы ретінде саралануға жатады. Қылмыс
істеуге дайындалған субъектіге жаза сол Қылмыстық кодекстің біткен қылмыс
құрамы туралы санкциясында көрсетілген бабының санкциясы шеңберінде
тағайындалады. Жаза тағайындағанда сол қылмыс зардабының болуының
мүмкіндігін, оның жүзеге аспай қалу себептерін, қылмысқа дайындық сатысының
жүзеге асырылуын ескереді. Заңда (56-бап, I және II бөліктері) қылмысты
дайындық сатысында істеген субъектіге жазаны тағайындаудың ерекше тәртібі
белгіленген.

3. ҚЫЛМЫС ІСТЕУГЕ ОҚТАЛУ

Қылмыстық Кодекстің 24-бабының үшінші бөлігінде "Тікелей қылмыс
жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік), егер
бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін
жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады" — деп көрсетілген[6].
Ал осы баптың төртінші бөлігінде "Қылмыстық жауаптылық ауырлығы
орташа, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс жасауға оқталғаны үшін ғана
басталады" — делінген[7].
Қылмыс істеуге оқталудың төрт түрлі белгісі бар.
Бірінші іс-әрекеттің қылмыс істеуге тікелей бағытталуы қылмыс істеуге
оқталғанда, қылмыс субъектісі қылмыс құрамын орындауға тікелей кіріседі
және қылмыстық құқылық норма диспозициясының объективтік жағында
көрсетілген элементтерін орындайды. Мысалы, кісіні өлтіруде оған қарай
мылтық атады, ұрлық жасағанда есікті бұзып тұрғын жайға кіреді, көлік
құралын айдап әкетуде көлікті қозғалысқа келтіру әрекетін жасайды және тағы
басқа әрекеттер. Қылмысқа оқталғандағы іс-әрекет қылмыстың зардабын
туғызатын себептің көрінісін білдіреді. Егер ол іс-әрекет үзіліп қалмаса,
онда қылмыс зардабының болуы сөзсіз болар еді.
Қылмыс істеуге оқталудың екінші белгісі — субъективтік белгісі болып
табылады. Қылмыс істеуге оқталғандық тек тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Бұл туралы қылмыстық заңның өзінде қылмыс істеу үшін тікелей
бағытталып, істелген әрекет немесе әрекетсіздік деп тура көрсетіліп отыр.
Заңдағы тікелей бағытталған деген сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстың тек қана
тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылатындығын білдіреді. Мысалы, кісіні
қасақана өлтіру жөніндегі сот тәжірибесі туралы Жоғарғы Сот қаулысында
кісіні өлтіруге оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады,
өйткені мұндай жағдайда кінәлі адам өзінің әрекетінің зиянды екенін біле
тұра, оның зиянды зардаптарын болжай тұра, бұл зардаптардың болуын тілеп
істейді.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.