Қазақстанда іс жүргізу және құжаттану: тарихы мен зерттеу әдістері (ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басы)
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қорытынды
Қазақстандағы ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы іс жүргізу мен құжаттану мемлекеттік аппараттың даму кезеңдеріне сәйкес келіп отырды. Мұның өзі іс жүргізу мен құжаттанудың қалыптасуы мен дамуының мемлекеттік мекемелер тарихымен тығыз байланысын көрсетеді. Осы тұрғыда мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы барысында тарихи дәстүрлердің орны мен рөлін айқындауды, іс жүргізу мен құжаттану тәжірибесінің мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал етуін зерттеуді өзекті деп санаймыз.
Басқару жүйесінің әр түрлі сатысындағы қарым-қатынастар және басқару шешімдерінің нәтижелері іс жүргізу құжаттарында көрініс табады. Сол себепті тек іс жүргізу мен құжаттану тарихын зерттеу ғана биліктің технологиясын жан-жақты ашып көрсетіп бере алады. Бұл тұрғыда империялық басқару мен кеңестік басқару жүйелерінің, соңғының қазіргі басқару жүйесімен тарихи сабақтастығын зерттеу де өзекті. Іс жүргізу мен құжаттанудың әр тарихи кезеңдегі дамуын кеңінен зерттеу жергілікті билік пен басқару органдарының тарихын зерттеуге де үлкен мүмкіндік тудырады.
Қазіргі қоғамның нарықтық қатынастарға толық көшуі және ақпараттандыруға бет алуы, құжаттардың басым бөлігіне жеке меншіктің орнауы, Кеңес Одағы тұсында құжаттарға мемлекет ықпалының бүгінде толығымен тоқтатылуы іс жүргізу мен құжаттанудың дамуын зерттеуге деген қоғамдық қажеттілікті арттыра түсті. Бұл қажеттілік ең алдымен жаңа ұйымдық нысандарда құжаттық жүйелер мен ақпаратты өңдеудің дәстүрлі және жаңа әдістерін басқару арасындағы сабақтастық пен өзара әрекеттесудің сақталып отырғанына байланысты. Сол себепті іс жүргізу мен құжаттануды жетілдіру олардың зерттеу әдістерін айқындау арқылы ғылыми негіздеуді қажет етеді.
Қандай да жұмысты тиімді басқару үшін оның орындалуын бақылаудың ұтымды әдістері жасалады. Олар жаңа білім алуға немесе объективтілік туралы ілімді ары қарай нақтылауға, сонымен бірге басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұл әдістер жұмыстың маңыздылығын, оның өзге жұмыс түрлеріне ықпалын, қорытынды нәтижесін және аралық нәтижелерді саралау, жұмыс ұзақтығын белгілеу үшін қажет.
Іс жүргізу мен құжаттануды тарихи ретроспективада талдау олардың дамуы барысында әр түрлі әдістердің қолданылғанын әрі олардың үнемі жетілдіріліп, түрленіп отырғанын көрсетеді. Империя тұсында іс жүргізуде статистикалық құжаттарды жетілдіру әдісіне көп көңіл бөлінсе, кеңестік дәуірде статистикалық құжаттар жүйесі жетілдірілді. ХХ ғ. 60-70-ші жж. статистикалық мәліметтер кең қолданылған тарихи зерттеулер санының артуы олардың зерттеу әдістерін де жетілдіре түсті.
Басқару жүйесінің әр түрлі сатысындағы қарым-қатынастар және басқару шешімдерінің нәтижелері іс жүргізу құжаттарында көрініс табады. Сол себепті тек іс жүргізу мен құжаттану тарихын зерттеу ғана биліктің технологиясын жан-жақты ашып көрсетіп бере алады. Бұл тұрғыда империялық басқару мен кеңестік басқару жүйелерінің, соңғының қазіргі басқару жүйесімен тарихи сабақтастығын зерттеу де өзекті. Іс жүргізу мен құжаттанудың әр тарихи кезеңдегі дамуын кеңінен зерттеу жергілікті билік пен басқару органдарының тарихын зерттеуге де үлкен мүмкіндік тудырады.
Қазіргі қоғамның нарықтық қатынастарға толық көшуі және ақпараттандыруға бет алуы, құжаттардың басым бөлігіне жеке меншіктің орнауы, Кеңес Одағы тұсында құжаттарға мемлекет ықпалының бүгінде толығымен тоқтатылуы іс жүргізу мен құжаттанудың дамуын зерттеуге деген қоғамдық қажеттілікті арттыра түсті. Бұл қажеттілік ең алдымен жаңа ұйымдық нысандарда құжаттық жүйелер мен ақпаратты өңдеудің дәстүрлі және жаңа әдістерін басқару арасындағы сабақтастық пен өзара әрекеттесудің сақталып отырғанына байланысты. Сол себепті іс жүргізу мен құжаттануды жетілдіру олардың зерттеу әдістерін айқындау арқылы ғылыми негіздеуді қажет етеді.
Қандай да жұмысты тиімді басқару үшін оның орындалуын бақылаудың ұтымды әдістері жасалады. Олар жаңа білім алуға немесе объективтілік туралы ілімді ары қарай нақтылауға, сонымен бірге басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұл әдістер жұмыстың маңыздылығын, оның өзге жұмыс түрлеріне ықпалын, қорытынды нәтижесін және аралық нәтижелерді саралау, жұмыс ұзақтығын белгілеу үшін қажет.
Іс жүргізу мен құжаттануды тарихи ретроспективада талдау олардың дамуы барысында әр түрлі әдістердің қолданылғанын әрі олардың үнемі жетілдіріліп, түрленіп отырғанын көрсетеді. Империя тұсында іс жүргізуде статистикалық құжаттарды жетілдіру әдісіне көп көңіл бөлінсе, кеңестік дәуірде статистикалық құжаттар жүйесі жетілдірілді. ХХ ғ. 60-70-ші жж. статистикалық мәліметтер кең қолданылған тарихи зерттеулер санының артуы олардың зерттеу әдістерін де жетілдіре түсті.
1 Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы. Тарих ғыл. док. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған дисс.: 07.00.02. - Алматы, 1999. - 313[7] б.
2 Атабаев Қ.М. Мерзімді басылым Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.). Тарих ғыл. док. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған дисс.:
07.00.09, 07.00.02. - Алматы, 2000. - 289 б.
3 Сексенбаева Г.А. Аудиовизуальные документы как источники по истории Казахстана (на материалах ЦГА КФДЗ РК): автореф. дисс. на соис. уч.ст. д.и.н.: 07.00.09. - Алматы, 2009. - 40 с.
4 Утепова Г.Е. Законодательные акты Российской империи как источник по истории колонизации Казахстана XVIII – начала XX века: автореф. дисс. на соис. уч.ст. д.и.н.: 07.00.09. - Алматы, 2009. - 40 с.
5 Ерошкин Н.П. Очерки истории государственных учреждений дореволюционной России. - М., 1960. – 394 с.
6 Коржихина Т.П. История государственных учреждений СССР. - М.: Высш. школа, 1986. - 399 с.
7 Митяев К.Г. Теория и практика архивного дела / Под ред. И.Л. Маяковского. - М., 1946. – 248 c.
8 Сокова А.Н. Развитие советского документоведения в условиях научно-технической революции (1960-1980 гг.): дисс. на соиск. уч. ст. докт. ист. наук: 05.25.02 – Документалистика, документоведение и архивоведение. - М., 1987. - 379 с.
9 Козлов В.П. Историк и архивист: общее и особенное профессий // Отечественные архивы. – 1997. - № 6. – С. 3-11.
10 Нестерович Ю.В. К построению теории документа: корреляция понятий записи, документа и документального материала // Документация в информационном обществе: управление документацией как сфера профессиональной деятельности: Доклады и сообщения на ХIIІ Межд. научно-практ.конференции 20-21 ноября 2007 г. / Росархив. ВНИИДАД. - М., 2008. – С. 137-148.
11 Банасюкевич В.Д., Сокова А.Н. Вопросы формирования теории документоведения // Развитие советского документоведения (1917-1981 гг.). Сборник научных трудов. - М.: Изд. ВНИИДАДА, 1983. - С. 5-27.
12 Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Жинақ. – Астана, 1999. - 464 б.
13 Мемлекеттік тіл саясатының негізгі бағыт бағдарлары. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. - Астана: 2004. – 188 б.
14 Адельгужин А. Құжаттау және мұрағат ісі жөніндегі нормативтік құқықтық база // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 1(1). - Б. 14-20.
15 Рысқұлов Д. Қазақстан Республикасының «Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» Заңына түсіндірмелер // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 5(5). - Б. 7-10.
16 Жүсіпов Е. «Басқару қызметін құжаттамамен қамтамсыз ету туралы» ҚР Заңын қабылдау қажет //Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 2(2). - Б. 23-25.
17 Жакыпов М.Х. Об организации электронного документооборота в государственных органах Республики Казахстан // http://www.aic.gov.kz/documents/002_jaki.doc
18 Джерембаев Е. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне «электрондық құжат айналымын» ендіру //Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 1(1). - Б. 48-50.
19 Копбосынова А.К. Состояние и проблемы развития электронного документооборота и электронных архивов в государственных органах Республики Казахстан // Матер. Респ. семинара-совещания «Электронный документооборо и электронные архивы» 26 сентября 2006 г. – Алматы, 2006. - С. 32-38.
20 Слободянук А. Электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесін ендіру туралы // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 4(4). - Б. 13-17.
21 Самойленко Е. Электронный архив в организации: предпосылки и получаемый эффект // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 7(7). - С. 73-77.
22 Ларин М.В. Управление документацией в организациях: проблемы истории и методологии: автореф. дисс на сосик. уч. ст. докт. ист. наук: 05.25.02. - М., 2000. / http://dissertation1.narod.ru/avtoreferats2/av191.htm
23 Кукарина Ю.М. Формирование и развитие понятия «электронный документ» в зарубежном и российском законодательстве: автореф. дисс на сосик. уч. ст. канд. ист. наук: 05.25.02. - М., 2004. - 28 с.
24 Стивен Макинтош, Линн Рилл. Развитие и внедрение системы по делопроизводству (DIRKS): применение стандарта ISO 15489-1 // Документоведение и архивное хранение за рубежом. Информационный сборник статей, справок, рефератов, сокращенных переводов и аннотаций. - М., 2007. - № 2 (23). - С. 4-11.
25 Андреа Хэнгер и Андреа Ветманн. Концепция DOMEA – промежуточный итог с точки зрения архивиста // Документоведение и архивное хранение за рубежом. Информационный сборник статей, справок, рефератов, сокращенных переводов и аннотаций. - М., 2007. - № 2 (23). - С. 46-51.
26 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 23386-іс, Положение о письмоводстве в военном ведомстве, 10-11 пп.
27 ҚР ҰМ. 48-қ., 1-т., 103-іс, Қазақстан Республикасы Президент Әкімшілігінің, Парламенті мен Үкіметінің 2002 жылғы тапсырмалары және олардың орындалуы бойынша құжаттар (03.01.2002 – 22.10.2002), 53 п.
28 «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-ның ағымдық мұрағаты. Аналитическая справка по проекту Создание Единой системы электронного документооборота государственных органов Республики Казахстан по теме перспективы дальнейшего развития электронного документооборота в Республике Казахстан. - Астана, 2004. - 34 с.
29 Полное собрание законов Российской империи. Т.ХІХ. № 17998.
30 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 415-іс, Прошение казаха Больше-Алматинской волости Тленчина о выдаче ему пенсии, 13 п.
31 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 22542-іс, Третняя отчетность о делопроизводстве стола, 6-7 пп. 200-папка.
32 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 17-іс, Журналы регистрации исходящих бумаг, 8 п.
33 ҚР ОММ. 774-қ., 1-т., 3-іс, Протоколы совещаний особого Совещания и Центральной комиссии при КирЦИКе по введению делопроизводства на кирязыке на территории КССР, 2-3 пп.
34 ҚР ОММ. 774-қ., 1-т., 20-іс, Протоколы заседаний Центральной комиссии при КирЦИКе по введению делопроизводства на кирязыке, 17 п. - 17 п. арты.
35 ҚР ОММ. 544-қ., 1-т., 3255-іс, Документы по вопросам внедрения госстандартов на ОРД, 18 п.
36 Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты. – Языковая политика в Республике Казахстан: Құжаттар жинағы. – Сб.документов. – Астана: - Елорда, 1999. – 216 б.
37 Митяев К.Г. Документоведение, его задачи и перспективы развития // Вопросы архивоведения. - 1964. - № 2. - С.27-37.
38 Ларин М.В. Управление документацией в организациях. – М.: Научная книга, 2002, - 288 с.
39 «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-ның ағымдық мұрағаты. Об основных направлениях деятельности АО «Национальные информационные технологии» в рамках реализации Государственной программы формирования «электронного правительства» в РК на 2005-2007 годы. Итоги деятельности за 2006 год. Отчет от 08.02.2007 г.
40 Кремер Б.И. Применение метода моделирования для изучения постановки делопроизводства // Актуальные проблемы архивоведения, документоведени я и обеспечения сохранности документов. Материалы теоретического семинара «Архивоведение и теория информации». Труды ВНИИДАД. Т.ІІІ. - М., 1973. - С. 57-72.
41 Залаев Г.З. Анализ и классификация электронных документов //Вестник архивиста. - 1999. - № 2-3(50-51). - С. 60-68.
2 Атабаев Қ.М. Мерзімді басылым Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.). Тарих ғыл. док. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған дисс.:
07.00.09, 07.00.02. - Алматы, 2000. - 289 б.
3 Сексенбаева Г.А. Аудиовизуальные документы как источники по истории Казахстана (на материалах ЦГА КФДЗ РК): автореф. дисс. на соис. уч.ст. д.и.н.: 07.00.09. - Алматы, 2009. - 40 с.
4 Утепова Г.Е. Законодательные акты Российской империи как источник по истории колонизации Казахстана XVIII – начала XX века: автореф. дисс. на соис. уч.ст. д.и.н.: 07.00.09. - Алматы, 2009. - 40 с.
5 Ерошкин Н.П. Очерки истории государственных учреждений дореволюционной России. - М., 1960. – 394 с.
6 Коржихина Т.П. История государственных учреждений СССР. - М.: Высш. школа, 1986. - 399 с.
7 Митяев К.Г. Теория и практика архивного дела / Под ред. И.Л. Маяковского. - М., 1946. – 248 c.
8 Сокова А.Н. Развитие советского документоведения в условиях научно-технической революции (1960-1980 гг.): дисс. на соиск. уч. ст. докт. ист. наук: 05.25.02 – Документалистика, документоведение и архивоведение. - М., 1987. - 379 с.
9 Козлов В.П. Историк и архивист: общее и особенное профессий // Отечественные архивы. – 1997. - № 6. – С. 3-11.
10 Нестерович Ю.В. К построению теории документа: корреляция понятий записи, документа и документального материала // Документация в информационном обществе: управление документацией как сфера профессиональной деятельности: Доклады и сообщения на ХIIІ Межд. научно-практ.конференции 20-21 ноября 2007 г. / Росархив. ВНИИДАД. - М., 2008. – С. 137-148.
11 Банасюкевич В.Д., Сокова А.Н. Вопросы формирования теории документоведения // Развитие советского документоведения (1917-1981 гг.). Сборник научных трудов. - М.: Изд. ВНИИДАДА, 1983. - С. 5-27.
12 Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Жинақ. – Астана, 1999. - 464 б.
13 Мемлекеттік тіл саясатының негізгі бағыт бағдарлары. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. - Астана: 2004. – 188 б.
14 Адельгужин А. Құжаттау және мұрағат ісі жөніндегі нормативтік құқықтық база // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 1(1). - Б. 14-20.
15 Рысқұлов Д. Қазақстан Республикасының «Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» Заңына түсіндірмелер // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 5(5). - Б. 7-10.
16 Жүсіпов Е. «Басқару қызметін құжаттамамен қамтамсыз ету туралы» ҚР Заңын қабылдау қажет //Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 2(2). - Б. 23-25.
17 Жакыпов М.Х. Об организации электронного документооборота в государственных органах Республики Казахстан // http://www.aic.gov.kz/documents/002_jaki.doc
18 Джерембаев Е. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне «электрондық құжат айналымын» ендіру //Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 1(1). - Б. 48-50.
19 Копбосынова А.К. Состояние и проблемы развития электронного документооборота и электронных архивов в государственных органах Республики Казахстан // Матер. Респ. семинара-совещания «Электронный документооборо и электронные архивы» 26 сентября 2006 г. – Алматы, 2006. - С. 32-38.
20 Слободянук А. Электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесін ендіру туралы // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 4(4). - Б. 13-17.
21 Самойленко Е. Электронный архив в организации: предпосылки и получаемый эффект // Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в Казахстане. - 2007. - № 7(7). - С. 73-77.
22 Ларин М.В. Управление документацией в организациях: проблемы истории и методологии: автореф. дисс на сосик. уч. ст. докт. ист. наук: 05.25.02. - М., 2000. / http://dissertation1.narod.ru/avtoreferats2/av191.htm
23 Кукарина Ю.М. Формирование и развитие понятия «электронный документ» в зарубежном и российском законодательстве: автореф. дисс на сосик. уч. ст. канд. ист. наук: 05.25.02. - М., 2004. - 28 с.
24 Стивен Макинтош, Линн Рилл. Развитие и внедрение системы по делопроизводству (DIRKS): применение стандарта ISO 15489-1 // Документоведение и архивное хранение за рубежом. Информационный сборник статей, справок, рефератов, сокращенных переводов и аннотаций. - М., 2007. - № 2 (23). - С. 4-11.
25 Андреа Хэнгер и Андреа Ветманн. Концепция DOMEA – промежуточный итог с точки зрения архивиста // Документоведение и архивное хранение за рубежом. Информационный сборник статей, справок, рефератов, сокращенных переводов и аннотаций. - М., 2007. - № 2 (23). - С. 46-51.
26 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 23386-іс, Положение о письмоводстве в военном ведомстве, 10-11 пп.
27 ҚР ҰМ. 48-қ., 1-т., 103-іс, Қазақстан Республикасы Президент Әкімшілігінің, Парламенті мен Үкіметінің 2002 жылғы тапсырмалары және олардың орындалуы бойынша құжаттар (03.01.2002 – 22.10.2002), 53 п.
28 «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-ның ағымдық мұрағаты. Аналитическая справка по проекту Создание Единой системы электронного документооборота государственных органов Республики Казахстан по теме перспективы дальнейшего развития электронного документооборота в Республике Казахстан. - Астана, 2004. - 34 с.
29 Полное собрание законов Российской империи. Т.ХІХ. № 17998.
30 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 415-іс, Прошение казаха Больше-Алматинской волости Тленчина о выдаче ему пенсии, 13 п.
31 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 22542-іс, Третняя отчетность о делопроизводстве стола, 6-7 пп. 200-папка.
32 ҚР ОММ. 44-қ., 1-т., 17-іс, Журналы регистрации исходящих бумаг, 8 п.
33 ҚР ОММ. 774-қ., 1-т., 3-іс, Протоколы совещаний особого Совещания и Центральной комиссии при КирЦИКе по введению делопроизводства на кирязыке на территории КССР, 2-3 пп.
34 ҚР ОММ. 774-қ., 1-т., 20-іс, Протоколы заседаний Центральной комиссии при КирЦИКе по введению делопроизводства на кирязыке, 17 п. - 17 п. арты.
35 ҚР ОММ. 544-қ., 1-т., 3255-іс, Документы по вопросам внедрения госстандартов на ОРД, 18 п.
36 Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты. – Языковая политика в Республике Казахстан: Құжаттар жинағы. – Сб.документов. – Астана: - Елорда, 1999. – 216 б.
37 Митяев К.Г. Документоведение, его задачи и перспективы развития // Вопросы архивоведения. - 1964. - № 2. - С.27-37.
38 Ларин М.В. Управление документацией в организациях. – М.: Научная книга, 2002, - 288 с.
39 «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-ның ағымдық мұрағаты. Об основных направлениях деятельности АО «Национальные информационные технологии» в рамках реализации Государственной программы формирования «электронного правительства» в РК на 2005-2007 годы. Итоги деятельности за 2006 год. Отчет от 08.02.2007 г.
40 Кремер Б.И. Применение метода моделирования для изучения постановки делопроизводства // Актуальные проблемы архивоведения, документоведени я и обеспечения сохранности документов. Материалы теоретического семинара «Архивоведение и теория информации». Труды ВНИИДАД. Т.ІІІ. - М., 1973. - С. 57-72.
41 Залаев Г.З. Анализ и классификация электронных документов //Вестник архивиста. - 1999. - № 2-3(50-51). - С. 60-68.
ӘОЖ 930.2 (574) Қолжазба
құқында
ЫСҚАҚ АҚМАРАЛ СЫДЫҒАЛЫҚЫЗЫ
Қазақстанда іс жүргізу және құжаттану:
тарихы мен зерттеу әдістері (ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басы)
07.00.02 - Отан тарихы (Қазақстан Республикасы тарихы),
07.00.09 - тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері
Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің
деректану және тарихнама кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Т.Ә. Төлебаев
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор К.Л. Есмағамбетов
тарих ғылымдарының докторы
профессор Ә.Н. Құдайбергенов
тарих ғылымдарының докторы
Г.Е. Өтепова
Жетекші ұйым: Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты
Диссертация 2010 жылы 23 желтоқсанда сағат 14.00-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің (050092, Алматы қаласы, Жамбыл к-сі,
25) тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі
Д 14.15.09 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 22 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Г.С.
Сұлтанғалиева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипатамасы. Қазақстандағы іс жүргізу мен құжаттанудың
ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы қалыптасуы мен дамуы және зерттеу әдістері арнайы
зерттеу нысаны бола отырып, бүгінгі таңдағы жаңа ғылыми талаптар негізінде
оларды дамытуға және жетілдіруге мүмкіндік беретін алғашқы кешенді ғылыми
жұмыс болып табылады.
Диссертация жұмысының өзектілігі. Қазақстандағы ХІХ ғ. - ХХІ ғ.
басындағы іс жүргізу мен құжаттану мемлекеттік аппараттың даму кезеңдеріне
сәйкес келіп отырды. Мұның өзі іс жүргізу мен құжаттанудың қалыптасуы мен
дамуының мемлекеттік мекемелер тарихымен тығыз байланысын көрсетеді. Осы
тұрғыда мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы барысында тарихи
дәстүрлердің орны мен рөлін айқындауды, іс жүргізу мен құжаттану
тәжірибесінің мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал етуін зерттеуді өзекті деп
санаймыз.
Басқару жүйесінің әр түрлі сатысындағы қарым-қатынастар және басқару
шешімдерінің нәтижелері іс жүргізу құжаттарында көрініс табады. Сол себепті
тек іс жүргізу мен құжаттану тарихын зерттеу ғана биліктің технологиясын
жан-жақты ашып көрсетіп бере алады. Бұл тұрғыда империялық басқару мен
кеңестік басқару жүйелерінің, соңғының қазіргі басқару жүйесімен тарихи
сабақтастығын зерттеу де өзекті. Іс жүргізу мен құжаттанудың әр тарихи
кезеңдегі дамуын кеңінен зерттеу жергілікті билік пен басқару органдарының
тарихын зерттеуге де үлкен мүмкіндік тудырады.
Қазіргі қоғамның нарықтық қатынастарға толық көшуі және
ақпараттандыруға бет алуы, құжаттардың басым бөлігіне жеке меншіктің
орнауы, Кеңес Одағы тұсында құжаттарға мемлекет ықпалының бүгінде толығымен
тоқтатылуы іс жүргізу мен құжаттанудың дамуын зерттеуге деген қоғамдық
қажеттілікті арттыра түсті. Бұл қажеттілік ең алдымен жаңа ұйымдық
нысандарда құжаттық жүйелер мен ақпаратты өңдеудің дәстүрлі және жаңа
әдістерін басқару арасындағы сабақтастық пен өзара әрекеттесудің сақталып
отырғанына байланысты. Сол себепті іс жүргізу мен құжаттануды жетілдіру
олардың зерттеу әдістерін айқындау арқылы ғылыми негіздеуді қажет етеді.
Қандай да жұмысты тиімді басқару үшін оның орындалуын бақылаудың ұтымды
әдістері жасалады. Олар жаңа білім алуға немесе объективтілік туралы ілімді
ары қарай нақтылауға, сонымен бірге басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұл әдістер жұмыстың маңыздылығын, оның өзге жұмыс түрлеріне
ықпалын, қорытынды нәтижесін және аралық нәтижелерді саралау, жұмыс
ұзақтығын белгілеу үшін қажет.
Іс жүргізу мен құжаттануды тарихи ретроспективада талдау олардың дамуы
барысында әр түрлі әдістердің қолданылғанын әрі олардың үнемі жетілдіріліп,
түрленіп отырғанын көрсетеді. Империя тұсында іс жүргізуде статистикалық
құжаттарды жетілдіру әдісіне көп көңіл бөлінсе, кеңестік дәуірде
статистикалық құжаттар жүйесі жетілдірілді. ХХ ғ. 60-70-ші жж.
статистикалық мәліметтер кең қолданылған тарихи зерттеулер санының артуы
олардың зерттеу әдістерін де жетілдіре түсті. Іс жүргізу мен құжаттануда
қолданылып келген зерттеу әдістерінің арнайы қарастырылмауы да тақырып
өзектілігін айқындай түседі. Таңдап алынған тақырыпты теориялық тұрғыда
зерттеу оның бірнеше ғылыми пәндерге ортақ мәселе екенін айқындап берді.
Бүгінде басқарудың негізгі механизмдерін қамтамасыз ететін іс жүргізу таза
техникалық деңгейден ақпараттық менеджмент деңгейіне дейін көтерілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы іс жүргізуде құжаттармен жұмыс тиімділігін
арттыру, басқару мәдениетін жұмыс сапасы мен тиімділігіне кепілдік беретін
деңгейге көтеру қажеттігімен тікелей байланысты. Қазіргі кезеңде
құжаттармен жұмыстың дәстүрлі әдістерін ақпараттық технологияларға бейімдеу
де құжаттарды зерттеудің тиімді әдістері көмегімен іске асады.
Сонымен қатар Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану тарихын, зерттеу
әдістерін арнайы зерттеудің маңызын төмендегі мәселелер де айқындай түседі.
Біріншіден, қалыптасқан бірнеше ғасырлық дәстүрі бар іс жүргізудің және
құжаттанудың отандық тарих ғылымындағы орны мен рөлін олардың өзіндік даму
заңдылықтары арқылы айқындау қажет. Екіншіден, Қазақстанда іс жүргізу мен
құжаттанудың әлемдік ақпараттық кеңістік талабы бойынша ілгері дамуына
негіз болатын зерттеулерді жүргізу өзекті әрі қажет. Бұл қажеттілік іс
жүзінде бірқатар, әсіресе қазіргі ақпараттық қоғамға аяқ басқан шақта
электрондық құжат пен оның құжат айналымы және электрондық мұрағат
мәселелерінің шешімін табуына ықпал етіп, жаңа ғылыми ізденістерге жол
ашады. Үшіншіден, еліміз тәуелсіздік алғанға дейін басқару шешімдерін
қабылдау және іске асыруды қамтамасыз ететін ұйымдық-өкімдік құжаттарға
ғана басымдық берілді. Нарықтық қатынастардың орнауымен пайда болған жаңа –
банк, кедендік, тіпті кәсіпкерлік қызметтегі құжаттар жүйелерін жасау және
оларды пайдалану мәселелерін зерттеу де өзекті. Төртіншіден, егеменді ел
болып, етегімізді жиып, жаһандану үдерісіне тартылдық. 2005 жылдан бері
Қазақстан Республикасының электронды үкіметін қалыптастыру және дамыту
бағдарламасы табысты іске асып келеді. Мұндай жобаны іске асырумен Ресей,
Беларусь, Украинада іс жүргізу мен құжаттану мәселелерін зерттейтін арнайы
құрылған ғылыми орталықтар айналысады. Қазақстандағы Құжаттану және мұрағат
ісі бойынша ғылыми-техникалық ақпарат орталығы ғылыми зерттеулермен
айналыспайды. Бұл орталықтың әлеуетін арттыру үшін ғылыми кадрларды тарту
қажет. Бесіншіден, әлемдік тәжірибеде іс жүргізу мен құжаттану саласында
арнайы маманданған білікті құжаттанушы, мұрағаттанушылар еңбек етеді.
Елімізде уақыт талабына сай мамандарды даярлаудың жаңа моделін әзірлеу және
оны қазіргі кредиттік білім беру жүйесіне бейімдеу жауапты міндеті тұр.
Мамандарды даярлаудың жаңа моделі халықаралық ынтымақтасу шеңберінде
тәжірибе алмасуды да қамтуы тиіс. Мұның өзі тақырыптың географиялық ауқымы
кеңдігін және халықаралық маңызға ие екенін көрсетеді.
Егемен елімізде іс жүргізу мен құжаттанудың зерттелмеуі, соның
салдарынан теориялық негіздерінің толық қалыптаспауы, тәжірибесінің
қорытындаланбауы, ғылыми-методологиялық тұжырымдарының жасалмауы осы
тақырыпты таңдауға алып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану-
нудың тарихы және зерттеу әдістері тақырыбын жүйелі зерттеу отандық тарих
ғылымында тұңғыш рет қолға алынып отыр. Отандық тарихта іс жүргізу мен
құжаттану бүкіл қоғамдық қызмет түрлерімен тығыз байланысты. Бұл олардың
бір нәрсені куәландыруды, растауды, дәлелдеуді қажет ететіндігімен және
тұтастай алғанда мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлігі екендігімен
түсінікті. Тақырыптың зерттелу деңгейін ашып көрсету үшін пайдаланылған
әдебиеттер отандық, ресейлік, шетелдік топтарға бөліп қарастырылды.
Осыған орай тақырыптың жүйелі зерттелуі барысында алдымен орыс
зерттеушілерінің еңбектеріне талдау жасалды. Ресейде іс жүргізу мен
құжаттану бойынша қалыптасқан тарихи дәстүрдің бары анық. Бұл дәстүр орыс
отаршылдығы мен қызыл режим тұсында Қазақстанға да ортақ болғаны белгілі.
Бірақ Ресей орталық, еліміз шет аймақтағы бодан елі болғандықтан бұл
мәселелер жаңа көзқарас тұрғысынан зерттелуі қажет. Ол еліміздің
тәуелсіздігін баянды ету жолында еңселі қимылдар жасап, осы күнге дейін
елімізде іс жүргізу қалай дамыды, қол жеткізген жетістіктеріміздің бағасы
қандай және құжаттарды зерттеу әдістерін қолдануды қалай тиімді ету
мәселелерін кешенді зерттеумен байланысты.
Отандық тарихнамада патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару
мекемелерінің тарихына арналған С.М. Мәшімбаевтің [1] еңбегі империялық
мекемелердің қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асыруда іс жүргізудің
маңызды құралға айналғанын анықтауға мүмкіндік берді. Қ.М. Атабаевтың [2],
Г.А. Сексенбаеваның [3], Г.Е. Өтепованың [4] диссертацияларында құжаттардың
тарихи дерек ретінде зерттелуі іс жүргізу мен құжаттанудың мұрағаттанумен,
деректанумен тығыз байланыстарын ашып көрсетуде үлкен септігін тигізді.
Іс жүргізу тарихы мен ұйымдастырылуының тікелей мемлекеттік мекемелер
тарихымен тығыз байланысы бары және өткенге жаңа көзқарас тұрғысынан баға
беруге болатыны Н.П. Ерошкиннің [5], Т.П. Коржихинаның [6] еңбектерін сыни
талдау барысында анықталды. К.Г. Митяевтің [7] еңбегі іс жүргізудің әр
тарихи кезеңдегі рөлін, құжаттармен жұмыс жасаудың жаңа тәртібінің
ерекшеліктерін дұрыс түсінуге ықпал етті.
Тақырыптың арнайы зерттелу деңгейі диссертация жұмысының бірінші
тарауында беріледі.
Зерттеу объектісі ХІХ ғ. – ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы іс жүргізу
және құжаттану болып табылады.
Зерттеу пәніне іс жүргізу және құжаттанудың тарихы мен зерттеу әдістері
алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертация жұмысының мақсаты
– ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы іс жүргізу мен құжаттанудың
дамуын кешенді түрде саралап, тарихын жүйелеп, зерттеу әдістерін көрсету.
Зерттеу барысында шешілетін міндеттер:
- іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық мәселелерін
жүйелік тұрғыдан жан-жақты зерделей отырып, негіздерін қалыптастыру;
- іс жүргізу мен құжаттану бойынша әдебиеттер мен деректерді жаңа
көз-
қарас тұрғысынан талдау, сондай-ақ жаңа деректерді ғылыми айналымға ендіру;
- Қазақстанда іс жүргізудің әр тарихи кезеңде дамуын жүйелі зерттеу
және оның даму ерекшеліктеріне баға беру;
- Қазақстан Республикасында іс жүргізудің нормативтік құқықтық және
әдістемелік негізін талдау және оны жетілдіру жөнінде нақты ұсыныстар беру;
- мемлекеттік тілде іс жүргізуді ұйымдастыру шараларын саралап талдау
және оны ұтымды жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру;
- құжаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуын зерттеу және оның
жаңа ғылыми бағыттарын айқындау;
- құжаттаманы басқаруды автоматтандырудың отандық және шетелдік
тәжірибесін салыстырмалы талдау;
- Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарында ендірілген бірыңғай
электрондық құжат айналымын зерттеу және баға беру;
- іс жүргізу мен құжаттанудың зерттеу әдістеpін кешенді түрде қарастыру
және оларды тиімді пайдалану бағыттарын ашып көрсету;
- мемлекеттік басқару мен іс жүргізу мүдделерінің өзара
бағыныштылығына, оның ішінде құжаттама жүйесінің эволюциясымен өзара
байланыстылығына қатысты түпкілікті қағидаларды түйіндеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертация жұмысы басым бөлігі
ғылыми айналымға жаңадан тартылған түпнұсқалық мәні бар құнды деректерге,
сондай-ақ зерттеушілерге бұрын белгілі мұрағат құжаттарына негізделе
отырып, жаңа көзқарас тұрғысынан жазылды. Іс жүргізу мен құжаттану
деректерінің түрі сан алуан. Пайдаланған деректерді сипаты мен маңызы
бойынша мына топтарға бөлуге болады.
Деректердің алғашқы тобын мұрағат деректері құрайды. Олар тарихи
мұрағат қорлары мен ағымдық мекемелер қорларындағы құжаттарды қамтиды. Өз
ішінде бұл дерек түрлері бірнеше топқа жіктеледі. Іс жүргізу тарихы бойынша
ақпараттық деңгейі аса жоғары деректерге нормативтік-құқықтық актілер –
заңдар, қаулылар, бағдарламалар, ережелер, бұйрықтар жатады. Бұл
деректердің түрлері іс жүргізудің даму ерекшеліктеріне түрлі мұрағат
қорларында сақтаулы. Орыс отаршылдығы кезеңдегі іс жүргізу тарихына қатысты
осы сипаттағы деректердің басым бөлігі Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатының № 4 – Ішкі істер министрлігінің Орынбор
қырғыздарының облыстық басқармасы – Областное правление Оренбургскими
киргизами МВД (1799-1859), № 44 – Әскери министрліктің Жетісу облыстық
басқармасы – Семиреченское областное правление Военного Министерства
қорларында шоғырланған.
Кеңестік дәуірдегі іс жүргізу тарихының деректері Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының № 5 – Қазақ Орталық Атқару
Комитеті, № 544 – ҚазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы Мұрағат басқармасы –
Архивное управление при Совете Министров КССР, № 744 – ҚОАК жанындағы
қырғыз тілін ендіру жөніндегі Орталық комиссиясы – Центральная комиссия по
введению киргизского языка при КЦИК, № 1392 – ҚазКСР білім министрлігі
және Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатындағы № 719 – Жұмысшы
шаруа инспекциясы және Қазақ Өлкелік бақылау комиссиясы қорларында
кездеседі.
Іс жүргізудің ХІХ–ХХ ғғ. тарихына қатысты құнды деректер Мәдени мұра
жобасы аясында шетел мұрағаттарынан, олардың ішінде Ресей мемлекеттік
әскери тарихы мұрағатынан, Ресей мемлекеттік тарих мұрағатынан, Ресей
мемлекеттік көне актілер мұрағатынан алынған құжаттарды қамтиды.
Тәуелсіз Қазақтанның іс жүргізу мен құжаттану деректерін Қазақстан
Республикасы Ұлттық мұрағатының № 41 – Мұрағаттар және құжаттаманы басқару
жөніндегі комитеті, № 48 – Мұрағаттар және құжаттаманы басқару жөніндегі
комитеті қорларының құжаттары құрайды. Сондай-ақ осы кезеңдегі іс жүргізу
мен құжаттанудың дамуы мәселелеріне қатысты орталық мекемелердің, атап
айтқанда, ҚР мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат
комитетінің, Ұлттық ақпараттық технологиялар акционерлік қоғамының ағымдық
мұрағаты мен іс жүргізуіндегі құжаттары, атап айтқанда ережелер,
мемлекеттік стандарттар, жіктеуіштер, анықтамалықтар, әдістемелік
ұсынымдар, шолулар, тізбелер, нұсқаулықтар, анықтамалар пайдаланылды.
Мемлекеттік тілде іс жүргізу мәселелері бойынша ҚР мәдениет және
ақпарат министрлігі Тіл комитетінің, Алматы қаласының Тілдерді дамыту
басқармасының ағымдық мұрағаты мен іс жүргізуіндегі анықтамалары,
мониторинг жүргізген құжаттары пайдаланылды.
Іс жүргізу мен құжаттанудың түрлі аспектілері деректердің келесі үлкен
бөлігі, ақпаратты-анықтамалық құжаттарда көрініс тапқан. Олар империялық
мекемелердің өзара алмасқан хаттары, түрлі мекемелердің мәжіліс хаттамалары
(хаттамадан үзінділер), іс жүргізу комиссияларының баяндамалары, есептер
(айлық, тоқсандық, жарты жылдық және жылдық), құжат қозғалысы туралы
ведомостер, баяндау хаттары, қызметтік хат түрлері және т.б.
Деректердің екінші тобын заңдар, нормативтік құқықтық актілер мен
нормативтік-әдістемелік құжаттар, құжаттар жинақтарында топтастырылған
дерек түрлері құрайды. ХІХ ғ. - ХХ ғ. басындағы іс жүргізу тәртібін
реттейтін заңдар Ресей империясы заңдарының толық жинағында (Полное
собрание законов Российской империи), кеңестік дәуірдегі нормативтік
құжаттар Архивное строительство в Казахской ССР (1918-1980 гг.), Сборник
руководящих материалов по архивному делу (1917 – июнь 1941 гг.),
тәуелсіздік кезеңдегі іс жүргізу бойынша нормативтік құқықтық актілер мен
нормативтік-әдістемелік құжаттар Сборник нормативных правовых актов,
научно-методических документов в области архивного дела дела (1998-2000),
(2001-2007) т.б. жинақтарда топтастырылды. Іс жүргізу мен құжаттану
әдістері бойынша деректерге үкіметтік деңгейде қабылданған бағдарламалар,
тұжырымдамалар, оларды іске асыру жөніндегі уәкілетті органдардың есептері,
баяндаулары, шолулары жатады. Бұл деректің түрлері жоғарыдағы мұрағат
қорларынан өзге осы құжаттар жинақтарында да кездеседі.
Деректердің үшінші тобы жеке тектік құжаттардан тұрады. Мұрағат
қорларында сақталған жеке тектік құжаттардың, жеке адамдардың өтініштері
мен баяндау хаттарының да іс жүргізу мен құжаттанудың кейбір мәселелерін,
атап айтқанда, құжатты жасау (құжаттау), құжаттарда көрініс тапқан қоғамдық
мәні бар әлеуметтік мәселелерд жіті қарастыруға мүмкіндік берді. Жеке
тектік құжаттар Красный террор: Политическая история Казахстана құжаттық
материалдар жинақтарынан да алынды.
Деректердің төртінші тобын мерзімді басылымдарда жарық көрген деректер
қамтиды. Официальные распоряжения Правления Ташкентской железной дороги,
Советские архивы, Отечественные архивы, Вестник архивиста, Қазақстан
мұрағаттары арнайы бюллетені, Қазақстан мұрағаттары журналы,
Делопроизводство, Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу, Тіл мерзімді
басылымдарында жарық көрген деректер де пайдаланылды.
Деректердің бесінші тобын іс жүргізудің мемлекеттік стандарттары
құрайды. Құжаттармен жұмыс тәртібін, нормалары мен ережелерін, сонымен
бірге бірізделген терминдер жүйесін заңдастырған бірқатар одақтық және
республикалық стандарттар пайдаланылды. Олар іс жүргізу мәселелерінің
құқықтық бекітілуін реттей отырып, құжаттанудың ілгері дамуына үлкен үлес
қосты.
Алтынша топтағы деректердің құрамына кеңестік дәуірде және тәуелсіздік
жылдары қабылданған түрлі нормативтік әдістемелік құжаттар, әдістемелік
ұсынымдар, нұсқаулықтар, қағидалар, тұрпатты тізбелер мен істер
номенклатуралары кіреді.
Деректердің жетінші тобын іс жүргізу және құжаттану терминдерінің
сөздіктері қамтиды. Терминологиялық мәселелерді, әсіресе, терминдер жүйесін
қалыптастыруға, дұрыс түсінуге, осылайша ғылыми-теориялық мәселелердің
шешімін табуда үлкен мәні бар терминологиялық және түсіндірме сөздіктері
пайдаланылды.
Диссертация жұмысында пайдаланылған деректердің сипаттамасы мен талдауы
бірінші тарауда айтылады.
Диссертацияның методологиялық негізі. Іс жүргізу мен құжаттанудың
тарихы мен зерттеу әдістері мәселесін тарихи ретроспективада саралап,
зерттеу барысында қазіргі кезеңдегі әлем және отан тарихындағы, өзге
әлеуметтік ғылымдардағы жаңа методологиялық, теориялық тұжырымдар мен
концепциялар басшылыққа алынды.
Жалпыадамзаттық өркениетпен, дүниетанымдық көзқарас жүйелерінің
дамуымен жалпы гуманитарлық және тарихи ілімдердің методологиялық негіздері
де өзгерді. Тарихта методологиялық ұстанымдардың жалпылығы ғылыми
зерттеулерде бір жақты көзқарас тұрғысынан қарастырудың орнығуына әкеліп,
бұл үдеріс кеңестік кезеңде ұзаққа созылды. Алайда азаматтық қоғамның одан
ары дамуы жалпы қоғамдық ойдың өз заңдылықтарына сүйенуін қажет етті. Осы
тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысымызда плюралистік қағиданы басшылыққа алдық.
Кеңестік кезеңдегі ғылыми зерттеулердің, білімнің негізіне маркстік-
диалектикалық және тарихи материализм тұрғысынан жазылған кеңестік еңбектер
алынды. Оларды тақырыпты зерттеудің жетістіктері мен бір жақтылығын
айқындауда артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету үшін пайдаландық. ХХ ғ.
90-шы жж. тарихты түсіну, оны оқыту тәжірибесінің жалғыз теориялық негізі
деп танылған маркстік парадигмадан бас тартылды. Диссертация жұмысының
методологиялық ұстанымдары өркениеттік метатеориясына негізделді.
Зерттеу мәселесіне қатысты тарихи материализм тұрғысынан жазылған
еңбектерді, отандық және шетелдік тарихнаманы жаңа тұрғыдан қайта қарау
қажеттігі жаңа ізденістерге жол ашты. Тұтастай алғанда бүтін тарих
мәселесін шешуді ұсынған алғашқы Н.Я. Данилевскийдің, кейінгі О.
Шпенглердің, А. Тойнбидің т.б. өркениеттер теориясы, К. Ясперстің прогресс
идеясы қолданылды. Зерттеу мәселесін жүйелі тұрғыдан және тарихи
объективтілік принципі негізінде жазуға басымдық берілгенімен, оның
ғылымның белгілі бір құндылықтар жүйесімен, идеологиямен тығыз байланысты
екендігі назардан тыс қалдырылған жоқ. Себебі идеологияланған кеңестік
қоғамда іс жүргізу мәселесі бір жақты зерттеліп, объективті емес тұжырымдар
жасалды. Диссертация жұмысын жазуда нәтижелі оң көрсеткіштерге қол жеткізу
үшін идеологиялық плюрализм принциптері басшылыққа алынды.
Қазақстандағы ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы іс жүргізуді нақты қызмет түрі,
мемлекеттік басқару жүйесінің ажырамас бөлігі және қоғамдық қатынастарды
реттеуші құрал деген тиянақты тұжырымдарын жасауда феноменологиялық
тұжырымдар негіз етіп алынды. Кез келген құжаттың мемлекеттің, қоғамның,
адамның коммуникациялық мүмкіндіктерін арттырудың негізгі көзі екенін
дәлелдеуде этнометодология тұжырымдары басшылыққа алынды.
Сонымен қатар зерттеу методологиясында проблемалық, тарихилық,
объективтілік сияқты ғылыми таным принциптері мен жүйелеу, сыни-талдау
әдістерін қолдану мәселені зерттеуде объективтілікке қол жеткізудің басты
шарттары ретінде алынды. Аталған ғылыми-теориялық әдістер, концепциялар мен
талдау проблеманы жан-жақты, терең қарастыруға, объективті тарихи қорытынды
жасауға көмектесті.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі ХІХ ғ. мен ХХІ ғ. басы аралығын
қамтиды. ХІХ ғ. Қазақстанда патшалы Ресейдің мемлекеттік мекемелері жүйесі
қалыптасып, министрлік іс жүргізу тәртібі енгізілді. Бұл дәстүр ұзақ жылдар
сақталынды. Кеңестік биліктің орнауымен елде мемлекеттік мекемелердің
біртұтас жүйесін қамтыған кеңестік үлгідегі мемлекеттік аппарат құрылды.
Оның жұмысын заңды түрде бекіту құжаттармен жұмысты ұйымдастыруды қажет
етіп, іс жүргізудің кеңестік жүйесі қалыптасып дамыды. Құжаттану іс жүргізу
тәжірибесін қорытындылап, оның ғылыми-теориялық және қолданбалы сипаттағы
мәселелерін зерттеу қажеттілігі үшін пайда болды. Осыған орай іс жүргізу
мен құжаттанудың тарихи сабақтастығын дәл ашып көрсету үшін
мемлекеттіліктің түрлі формасымен, яғни империялық, кеңестік және
тәуелсіздік кезеңдердегі дамуын салыстырмалы түрде бағалап, нақты
тұжырымдар жасау үшін ХІХ ғ. мен ХХІ ғ. басына дейінгі кезең алынды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми
жаңалығы отандық тарих ғылымында іс жүргізу мен құжаттану туралы іргелі
теориялық және қолданбалы ғылыми зерттеу еңбектерінің жоқтығымен
түсіндіріледі.
- Тақырып тұңғыш рет жаңа методологиялық ұстанымдар мен жаңа принциптер
басшылық алынып, ғылыми айналымға алғаш ендіріліп отырған жаңа мұрағат
құжаттары деректеріне сүйене отырып, кешенді түрде жүйелі зерттелді.
Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық және қолданбалы
мәселелерін жүйелі зерттеу алғаш жүргізілді және оларды ілгері жетілдірудің
методологиялық негізі әзірленді.
- Қазақстанда іс жүргізудің басқару жүйесімен және мемлекеттік
мекемелермен үйлесімділікте болды.
- Кеңестік Қазақстанда іс жүргізуді қазақтандырумен айналысқан Орталық
және жергілікті іс жүргізу комиссияларының қызметтері тұңғыш рет
институционалды тұрғыдан жүйелі түрде зерттелінді.
- Іс жүргізудің орыстандыру саясатына бейімделуін дәлелдейтін
деректерге мұрағаттануға, деректану мен құжаттануға ортақ ақпараттық
тұрғыдан талдау жасалды және баға берілді.
- Тұңғыш рет отандық іс жүргізу мен құжаттанудың қалыптасуының, тарихи
дамуының өзіндік ерекшеліктері жаңа көзқарас тұрғысынан талданды.
- Кеңестік билік орыстандыру саясатын іске асыруда іс жүргізуді маңызды
құралға айналдырды. Құжаттар әкімшіл-әміршіл жүйенің идеологиялық құралы
ретінде пайдаланылды. Орталықтандыруды барынша күшейтуге ұмтылған билік
Қазақтанда үкіметтік деңгейдегі Іс жүргізудің бірыңғай мемлекеттік жүйесін
ендірді Осы мәселелер тұңғыш рет жүйелі түрде зерттелді.
- Құжаттаманы басқаруды автоматтандырудың әлемдік тәжірибесіне талдау
жасалды. Отандық тарих ғылымында тұңғыш рет мемлекеттік органдарда
ендірілген электрондық құжат айналымы жүйесінің тәжірибесі сараланып, оның
жетістіктері зерттелді. Дәстүрлі қағаз құжат пен электрондық құжаттың
теориясына талдау жасалды.
- Тұңғыш рет отандық тарих ғылымында құжаттанудың қоғамдық ғылымдар
жүйесіндегі орны мен рөліне, пәнаралық байланыстарына талдау жасалып, баға
берілді.
- Тұңғыш рет іс жүргізуде құжаттармен жұмыс жасау әдістемесі тарихи
ретроспективада қарастырылып, іс жүргізудің тиімді зерттеу әдістері
анықталып, баға берілді.
- Құжаттанудың зерттеу әдістері тұңғыш рет арнайы талдауға алынып, оның
жеке зерттеу әдістері нақтыланды және қолдану тиімділігі анықталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану тарихы отандық тарих ғылымында
жаңа методологиялық ұстанымдар мен тұғырнамалар, теориялар негізінде
қарастырылды. Іс жүргізу мемлекеттік басқару жүйесімен және мемлекеттік
мекемелер тарихымен өзара тығыз байланыста болды. Оның әр тарихи кезеңде
дамуының өзіндік ерекшеліктері бар.
2. Еліміздегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен
олардың нәтижелері құжаттарда бейнеленіп отырды. Әр тарихи кезеңдегі
конституциялық реформа, әкімшілік қайта құрулар және олардың заңдастырылуы
жаңа құжаттардың пайда болуына әкелді. Құжат – қоғам дамуының айнасы.
3. Орталық билік іс жүргізуді орыстандыру саясатын жүзеге асырудың
маңызды құралына айналдырды. Үкіметтік деңгейдегі әкімшілік, басқару,
экономикалық, әлеуметтік шараларды ұйымдастыру барысы түрлі құжаттарда
көрініс тапты және бұл құжаттар басқару құралы қызметін атқарды.
4. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі реформаларға сәйкес іс жүргізудің
ұйымдастырылу формалары да өзгеріске ұшырады. Іс жүргізу мемлекеттік
басқару жүйесі мен мемлекеттік мекемелердің ажырамас құрылымдық бөлігіне
айналды.
5. Қарастырып отырған кезеңде құжаттармен жұмыс жасау әдістемесін,
ережелері мен нормаларын белгілейтін іс жүргізудің нормативтік құжаттарында
мемлекеттік тілде іс жүргізу мәселесі ешқашан түпкілікті қарастырылмады.
Қазақтарға мемлекеттік тілде құжаттарды жасауға, толтыруға мүмкіндік
берілмеді. Азаматтық құқық нормалары бұзылды. Кеңестік дәуірде қазақша іс
жүргізуді ұйымдастырудың игі бастамалары сәтсіз аяқталып отырды.
6. Қазақстан Республикасында ТМД елдерінің ішінде алғаш болып
мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесі
ендірілді. Ведомствоаралық электрондық құжат айналымы іске қосылды.
Электрондық цифрлық қолтаңбамен куәландырылған электронды форматтағы
құжаттарды пайдалану үлесі күн артқан сайын өсіп келеді.
7. Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарда ендірілген
электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесі электронды үкімет
бағдарламасының бір бөлігі және ауқымды, әрі күрделі жүйе. Ол билік пен
азаматтар, билік пен бизнес арасындағы қатынастардың ашықтығына,
төрешілдікті тоқтатуға мүмкіндік береді. Оның нормативтік-әдістемелік,
техникалық, қаржылық, кадрлық мәселелері бар.
8. Мемлекеттік тілде іс жүргізуді ұйымдастыруға тұңғыш рет тәуелсіз
елімізде жағдай жасалды. Дегенмен оның әлі де осы күнге дейін шешімін
таппаған проблемалары бар. Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту тек
оның коммуникациялық мүмкіндіктерін толық пайдаланған да ғана мүмкін болады
және ол үшін ресми қазақ тілін жалпы мемлекеттік деңгейде біріздеу қажет.
9. Тәуелсіз Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттануды ілгері дамытудың
барлық алғышарттары жасалынған және оларды тиімді қолдану іс жүргізу мен
құжаттану бойынша теориялық, қолданбалық зерттеулерге кең мүмкіндіктер
ашады, пәнаралық байланыстар тұрғысынан олардың өзге пәндермен ортақ
мәселелерін зерттеуге ықпал етеді. Құжаттанудың жеке зерттеу әдістері оның
теориялық және қолданбалы зерттеулерінде кеңінен қолданылады. Зерттеу
әдістерінің өзге ғылыми зерттеу әдістерімен байланысы бар және оларды
пәнаралық зерттеулерде де тиімді қолдануға болады.
10. Іс жүргізудің зерттеу әдістері құжаттармен жұмысты ұйымдастыру және
жүргізуде еңбек нәтижесі және нақты жұмысты іске асыру құралы болып
саналады. Кеңестік Қазақстанда Іс жүргізудің мемлекеттік бірыңғай жүйесін
ендіруде іс жүргізудің зерттеу әдістері тиімді қолданылды. Орталық биліктің
осы жүйені елімізде ендіруі басқару реформасымен қатар жүргізілді.
Диссертация жұмысының қолданыстық маңыздылығы. Диссертация
жұмысының тәжірибелік маңызы зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен
ұсыныстарды ұйымдардың құжаттама қызметтерінің жұмысында, сондай-ақ
мемлекеттік және ведомстволық мұрағаттардың іс жүргізу мәселелерімен
айналысатын бөлімдері жұмысында пайдалану қажеттігімен байланысты. Зерттеу
жұмысының нәтижелерін Ақпарат және мұрағат комитеті, мұрағат мекемелері
қажетті нормативтік әдістемелік құжаттарды, сонымен бірге елімізде іс
жүргізу мен мұрағат саласы бойынша жүзеге асырылатын салалық
бағдарламаларды әзірлеуде пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының тұжырымдары мен қорытындылары іс жүргізу мен
құжаттану бойынша іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда іс жүргізудің тарихы мен ұйымдастыру мәселелерін талдау отан
тарихы, әсіресе республиканың мемлекеттік мекемелер тарихы бойынша
еңбектерді жазуда да үлкен маңызы бар. Жоғары оқу орындарында құжаттанушы
және мұрағаттанушы мамандары үшін магистрлік, докторлық диссертациялық
зерттеу жұмыстарының бағыттарын айқындауда диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдары басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының нақты тұжырымдары бойынша іс жүргізу мен мұрағат
ісінің терминологиялық түсіндірме сөздіктері әзірленді. Бұл шара алдағы
уақытта да жалғасын табады.
Диссертация жұмысының тұжырымдары, қорытындылары іс жүргізу мен
құжаттану бойынша іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда іс жүргізу және құжаттанудың тарихы мен зерттеу әдістерін
ғылыми негізде қарастыру елімізде іс жүргізудің әр тарихи кезеңде
басқарудың ажырамас бөлігі ретінде оның формасын айқындауға, отандық
құжаттану ғылымының іргесін қалыптастырудың негізін жасауға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары, нәтижелері,
түйіндері халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып,
шетелдік және отандық басылымдарда жарық көрді.
1. Шетелдік басылымдарда, олардың ішінде Беларусь Республикасының
Архивы и делопроизводство, Қырғыз Республикасының Вестник Ошского
государственного университета және Вестник Кыргызско-Российского
Славянского университета басылымдарында жарияланды.
2. Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің Білім және
ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен Еуразия гуманитарлық
институтының хабаршысы, ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. Тарих және саяси-
әлеуметтік ғылымдар сериясы, Қоғам және дәуір, Қазақстан мұрағаттары,
ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы,
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы,
Қарағанды университетінің Хабаршысы. Тарих, философия, құқық сериясы, М.
Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің хабаршысы,
Евразия орталығы басылымдарында жарияланды.
3. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в
Казахстане,
Ученые записки Академии экономики и права, Қазақстан мұрағаттары (Архивы
Казахстана). Ақпараттық бюллетені тәрізді отандық басылымдарда жарық
көрді.
4. Іс жүргізу мен құжаттану және мұрағаттану бойынша ортақ ұғымдар
жүйесін ретке келтіру мақсатында қазақ және орыс тілдерінде Іс жүргізу
және мұрағат ісі. Қазақша-орысша және орысша-қазақша терминологиялық
түсіндірме сөздігі әзірленді.
Халықаралық конференциялар: Жас ғалымдардың қазіргі заманғы ғылыми
зерттеулер: проблемалар және оларды шешу жолдары халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы (Астана, 2007), Түркілердің тарихи-мәдени мұрасы
еуразиялық және Орталық Азия контексінде атты халықаралық ғылыми
конференциясы (Алматы, 2008), Қазақстан және Украина: мемлекеттік тілдің
қалыптасу тәжірибесі мен мәселелері атты халықаралық дөңгелек үстел
(Астана, 2008), Алаш Орда және Қазақ мемлекеттілігі мен мәдениетінің
мәселелері халықаралық ғылыми конференциясы (Алматы, 2008), Қазақстанның
тарих ғылымы: өзекті мәселелері, табыстары және болашағы атты халықаралық
Бекмаханов оқулары конференциясы (Алматы, 2009), Документация в
информационном обществе. Электронное правительство: управление документами
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Ресей, Мәскеу, 2009), Шығыс
Қазақстан облысының қазіргі заман құжаттандыру орталығының 90 жыл толуына
орай Еліміздің әлеуметтік саяси және мәдени дамуын зерттеудегі мұрағат
құжаттарының рөлі халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (Семей,
2010).
Диссертацияның негізгі мазмұны отыз бес мақалада жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, он төрт
тараушаны қамтитын бес тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы негізделіп,
зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері айқындалды, диссертация жұмысының
ғылыми жаңалығы мен қолданыстық маңыздылығы анықталып, жұмыстың деректеріне
және методологиялық негіздеріне сипаттама берілді.
Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық
негіздері, зерттелу деңгейі және деректері атты бірінші тарау іс жүргізу
мен құжаттанудың теориялық-методологиялық негіздеріне және іс жүргізу мен
құжаттанудың зерттелуі мен деректеріне талдау жасауға арналады.
Іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық негіздері 1.1
тараушасында іс жүргізу мен құжаттануды тарихи жүйе ретінде олардың
тарихы және зерттеу әдістерін қарастыруда ғылымның ортақ методологиясының
белгілі деңгейлері негізге алынды. Іс жүргізу, құжат ұғымдарының пайда
болуы мен дамуы тарихилық принципі мен жүйелік тұрғы-
дан айқындалып, тұжырымдары жасалды.
Іс жүргізудегі құжаттардың атқаратын әлеуметтік функцияларын жіті
қарастыруда қазіргі методологияның феноменологиялық бағыты тұжырымдары
басшылыққа алынды. Іс жүргізудің әр тарихи кезеңде дамуын осы тұрғыдан
қарастырсақ, оның даму тенденциялары мен заңдылықтары құжаттардың пайда
болу және даму заңдылықтарының ішкі мазмұны арқылы түсіндіріледі. Іс
жүргізуді феноменологиялық тұрғыдан қарастыру оның нақты қызмет түрі,
мемлекеттік басқару жүйесінің ажырамас бөлігі және қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралы деген нақты тұжырымдар жасауда негіз етіп алынды. Екінші
жағынан, феноменология танымдық дүниені түсіндіруде оның тұтастай болмысын
сипаттауға ұмтылады. Бұл тұрғыда құжаттың оперативтілігін және
ретроспективтілігін оны танымдық дүние деп қарастырудың басты қасиеттері
ретінде алынып отыр. Іс жүргізуде құжаттың оперативтілігі айқын көрінсе,
оның тарихи дерекке трансформациялануы ретроспективтілігі қасиетін
көрсетеді. Құжаттың мұндай қасиеттері нақты жағдайларда байқалады. Кез
келген құжат салмақты мән-мағынаға ие ақпарат жиынтығынан тұрады және
белгілі байланыстары бар құбылыстың көптеген қасиеттерінің бірлігін
құрайды. Демек құжатта көрініс табатын осындай қасиеттерінің табиғатын
тану, зерттеу ғана оның трансформациялануы үдерісін түсіндіруді қамтамасыз
етеді. Құжат қасиеттерінің өзгеруін зерттеу оның трансформациялануын
түсіндірумен бірге іс жүргізудің қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызды
құрал екенін көрсетіп берді.
Құжаттардың пайда болуы заңдылықтарын анықтап түсіну жалпы тарихи
заңдылықтар шеңберінде зерттелінді. А.Н. Сокова құжаттардың пайда болуын
ақпараттық жарылыс табиғаты заңдылықтарын және оларға адамзаттың
бейімделуі жағдайларын, тілдік заңдылықтар табиғатын түсіндіретін
эволюциялық теорияны жасау аясында зерттелуі тиіс деген қағиданы ұстанады
[8, 102 б.]. Бұл пікірдің өзін-өзі ақтайтын жайы да бар. Өйткені құжаттарды
пайдалана түскен сайын олардың саны материалдық және техникалық ресурстар
тәрізді азаймайды, қайта еселеніп арта түседі. Қоғам дамыған және оның
ақпаратқа сұранысы артқан сайын құжаттық ақпаратты өндіріп, пайдалана
түседі, нәтижесінде жаңа ақпарат пайда болады. Эволюционизмге негізделген
теориялық ойдың кемшілігін ескере отырып, мына мәселені жіті түсіндірейік.
Мәселен, құжаттың атқаратын қызмет түрлері арасында оның тарихи дерек
ретінде атқаратын қызметі ерекше. Алғаш осы мәселе көтерілгенде
мұрағатшылар оны құжаттардың құндылығын айқындау және олармен мұрағаттарды
толықтыру мәселелерін шешуде деректанулық тұрғыдан қарастыруды өзекті деп
шешті. Құжаттарды деректанулық талдаудан өткізу әдістерін пайдалануда
олардың қоғамдағы рөліне, әсіресе, басқару ісіндегі құжаттарды зерттеуге
баса көңіл бөлінді. Тарихшы үшін қазір жасалған құжат емес, белгілі уақыт
кезеңдерінен өткен құжат маңызды [9, 8 б.].
1970-ші жж. деректанулық зерттеулерде тарихи факт – тарихи дерек
ұғымдарының арақатынасын ажырату күрделі мәселесі бүгінде шешімін тапты.
Құжаттың тарихи дерекке трансформациялану концепциясын ұсынған В.П. Козлов:
Құжаттың тіршілік әрекетінің төрт фазасы бар: құжаттың жедел тіршілік
әрекет ету фазасы; құжаттың жедел тіршілік әрекетінің мұрағаттық фазасы;
құжаттың тынышталған фазасы; құжаттың тарихи дерекке түрленуінің фазасы, -
дейді [10, 146 б.].
Бұл үдерістің заңдылықтарын олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсілдерін
меңгеру арқылы түсінуге болады.
Әлеуметтік шынайылықты бейнелейтін құжатты феноменологиялық тұрыдан
зерттеуде этнометодология тұжырымдары басшылыққа алынды. Әрине, бұл мәселе
пікірталас тудыруы да мүмкін. Дегенмен этнометодологиялық зерттеулер
күнделікті шынайылықты және әлеуметтік өзара әрекеттесуді зерттеуге
бағытталатынын ескерсек, онда бұл әрекеттердің басым бөлігі құжаттарда
көрініс табады. Ең бастысы әлеуметтік өзара әрекеттесуді тілдік
коммуникациямен теңдестіру этнометодологияның теориялық тұжырымының бірі.
Демек кез келген құжат мемлекеттің, қоғамның, адамның коммуникациялық
мүмкіндіктерін арттырудың негізгі көзі.
Кеңестік басқару жүйесінің қалыптасуы, мемлекеттік аппараттың құрылуы
басқару техникасы мәселелерін жедел дұрыс шешуді талап етті. Саяси маңызы
бар бұл мәселеге жалпы мемлекеттік деңгейде үлкен мән берілді. Мемлекеттік
органдар мен мекемелерде еңбекті ғылыми ұйымдастыру тікелей іс жүргізуді
жетілдірумен алмастырылды. Себебі мемлекеттік аппараттың жұмысы қағаздармен
жұмыс істеумен байланысты болды. Аппарат жұмысында қағаз жұмыстың көлемі
ұлғайып, басқару жүйесін ұйымдастыру кеңестік биліктің басты міндеттерінің
біріне айналды. В.И. Лениннің пікірінше, жаңа мемлекеттік аппаратты құру
және жетілдіру басқарудың негізгі міндеті. Мемлекеттік аппараттың жұмысы
төрешілдік бұрмалаушылықтарға және артық шығындарға жол бермейтін еңбекті
ғылыми ұйымдастыру, жаңа басқару техникасын құру негіздеріне сүйенуі тиіс
[11, 5-6 бб.]. 1920-шы жж. бірінші жартысында осы мәселелермен айналысатын
дербес бірнеше мектептер стандарттау мәселесін мекеменің өндірістік
трактовкасымен байланыстырды.
ХХ ғ. 80-жж. соңы мен 90-жж. басында посттоталитарлық елдерде орын
алған демократияландыру үдерісінің тарихы өтпелі қоғамға тән ортақ
заңдылықтар жолымен жүрді. Бұл тұжырымды жасауға транзитологтардың (А.
Уайтхед пен Ф. Шмиттер) пікірлері негіз болды. Іс жүргізу мен құжаттануға
транзитолог-институционалистер мектебінің пікірі жақын. Бұл заңдылықтарды
ең алдымен саяси және әлеуметтік институттардың ауысуы сипатынан көреді.
Институционалды тұрғыны қолдану құжат мәселесін жаңа көзқарастар тұрғысынан
қарастыруға жол ашты. Институт ұғымын қолдануда оның әлемдік және отандық
ғылымдағы мәні талдауға алынып, екі тенденциясы ескерілді. Алғашқы
тенденция институттың гуманитарлық түрлі салада негізгі зерттеу объектісі
ретінде қарастырылуымен байланысты. Екінші тенденция институт ұғымы
мәнінің байи түсіп, тереңдеуімен байланысты. Егер ертеректе институтты
заңдық норманы белгілеуші не әлеуметтік рөлді атқарушы не ұйымдардың типі
деп қарастырылса, қазір ол қоғамдық құбылыстарды терең реттеуші ретінде
қаралады. Институт бірнеше формада, атап айтсақ, дәстүрде, ғұрыпта, заңдық
және моральдық нормаларда көріне алады. Іс жүргізу мен құжаттанудың зерттеу
әдістерін сипаттауда іс жүргізу үдерістерінің әр бірі институционалды
үдеріс екені анықталды. Көптеген әлеуметтік институттардың тіршілігі тек
құжат түрінде ғана қалуы мүмкін. Бірақ сол құжаттың өзі институттың
кешендік жүйесіне кіреді, өйткені ол құжаттың формасы мен мазмұны
институтын, құжатты жасау, тіркеу, сақтау институтын қамтиды. Құжат туралы
ғылымның институционалуы да соңғы уақытта арнайы қарастырылып, жаңа қызу
пікірлер тудыруда. Ғылыми ортада әлі де оның атауының мәнін айқындау,
зерттеу объектісін, құрылымын, әдістерін, заңдары мен заңдылықтарын, жаңа
ұғымдармен толығып отырған терминдер жүйесін нақтылау бағытында теориялық
пікірлер бір арнаға түскен жоқ. Пікірталас әлі де жалғасады, өйткені
қоғамның, қоғамдық қатынастардың тарнсформациялануы нәтижесінде құжат та
трансформацияланады. Демек құжаттанудың өзі де институционалды тұрғысынан
жаңа сатыға ауысуы әбден мүмкін.
Іс жүргізуді жан-жақты жүйелі зерттеуде тікелей қоғамның
трансформациялануымен байланысы анықталды. Тарихилық принципті басшылыққа
ала отырып, іс жүргізу тарихын талдауда қоғамдық прогресс идеясы көмегімен
іс жүргізу тәртібінің өзгеруі, жаңа құжаттардың және құжаттау тәсілдерінің
пайда болуы үдерістері ашып көрсетілді. Қоғамдық дамудың эволюционистік
және революционистік теориялары тұрғысынан өтпелі қоғамдардағы
демократиялану үдерісін талдау нәтижесінде іс жүргізудің белгілі бір сапалы
деңгейінен екінші бір деңгейге өтуінің критерилері анықталды. Қазақстанда
іс жүргізу тарихы оның пайда болуы мен дамуы толық зерттелмеген күрделі
проблема. Біз қарастырып отырған хронологиялық кезеңде іс жүргізу мен
құжаттану күрделі тарихи жүйе ретінде ортақ жүйе ішіндегі жеке жүйе деп
қарастырылды. Бірақ бұл жеке жүйе ортақ жүйенің элементтерімен өзара
әрекеттес болды. Осы себептен де іс жүргізудің әр тарихи кезеңінде жаңа
құжаттардың пайда болуы және олардың ерекшеліктеріне қарай іс жүргізу
тәртібінде өзгерістер орын алды. Сондықтан да қоғамдық прогресс идеясы
проблемалық мәселелерді тұтастай қарастыруға, талдаудың өркениеттік схемасы
өтпелі қоғамдағы іс жүргізу үдерістерін талдауға және методологиялық
тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысында іргелі методологиялық негіздерінің, ортақ ғылыми
танымдық әдістері, тұрғылары мен зерттеу формаларының, сондай-ақ арнайы
ғылыми-зерттеу әдістері мен тәсілдерінің біртұтастығы іс жүргізу мен
құжаттану бойынша методологиялық негіз қалауға, нақты тұжырымдар жасауға
мүмкіндік берді. Іс жүргізу мен құжаттанудың ғылыми-теориялық мәселелерінің
дамуын қарастыру олардың мәселелерінің өзектілігін, ауқымдылығын, өзге
ғылымдармен теориялық та, тәжірибелік те байланыстары тығыз екенін көрсетіп
берді.
Іс жүргізу мен құжаттанудың зерттелуі 1.2. тараушасында тақырыптың
ғылыми негізде зерттелуі бойынша отандық, ресейлік, шетелдік еңбектер
талдауға алынды.
Отандық тарихнамада осы күнге дейін іс жүргізу мәселелері арнайы
зерттеу нысанына алынбағанына қарамастан оның кейбір мәселелері жеке
еңбектерде қарастырылған. Терминология мәселелеріне қатысты жарық көрген
мақалалардың құндылығы қазақша терминологияның әр тарихи кезеңдегі дамуы
барысын, уақыт талабына сай мәселенің өзектілігінің айқын екенін көрсетеді.
Түрлі конференция материалдарында жарияланған мақалалардың қазіргі кездегі
іс жүргізудің қазақша терминдерін жетілдірудегі маңызы айрықша [12, 13].
Қазақстанда мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымының
бірыңғай жүйесін ендіру құжаттама мәселелерін шешуді жаңа сапалық деңгейге
көтерді. Елімізде іс жүргізудің нормативтік құқықтық базасына сипаттама
беріп, талдау жасап, оның жетістіктері мен кемшін тұстарына баға беруде А.
Адельгужиннің; Д. Рысқұловтың; Е.К. Жүсіповтің [14-16] мақалалары құнды.
М.Х. Жақыпов; Е. Джерембаев; А.К. Көпбосынова мемлекеттік органдардағы
электрондық құжат айналымының жайына және оның дамуы мәселелеріне тоқталады
[17-19]. Электрондық құжат айналымы мен электрондық мұрағат үшін
электрондық құжаттардың ортақ мәселесін А. Слободянук, Е. Самойленко [20,
21] қарастырады. Отандық тарихнаманы талдау елімізде іс жүргізу мен
құжаттанудың теориялық негізінің әлі де қалыптасу үстінде екенін көрсетеді.
Құжаттанулық зерттеулердің іргелі бағыты іс жүргізудің тарихын зерттеу
бойынша К.Г. Митяевтің, Я.З. Ливщиц пен В.А. Цикулиннің, М.П. Илюшенконың
т.б. еңбектері жарық көрді. Бұл еңбектерді зерттеу жұмысымызда Қазақстанның
орыс отаршылдығы мен кеңестік дәуірінде Ресеймен ортақ мемлекеттік басқару
және мекемелер жүйесімен сабақтастығы, іс жүргізудегі ортақ жүйенің
қалыптасуы жөнінде негізгі тұжырымдары басшылыққа алынды.
Іс жүргізу мен құжаттанудың терминологиясын жетілдіру біріздеу мен
стандарттау көмегімен жүзеге асырылды және сала ұғымдары жүйесінің басым
бөлігі мұрағаттану мен археографияға ортақ болып келеді. А.В. Елпатьевский,
Э.И. Ханпира, М.П. Илюшенко және өзгелердің еңбектерінде іс жүргізу
терминологиясын талдай отырып, стандарттың рөліне баға беріледі.
Құжаттанудың қалыптасуы мен дамуына 1960-70-ші жж. баса назар
аударылды. К.Г. Митяев, Я.З. Лившиц, П.В. Веселов пен В.Г. Акопян зерттеу
еңбектерінде құжаттанудың іс жүргізу тәжірибесін жинақтап, қорытындылап
ғылыми-теориялық негізін қалауға атсалысты. Іс жүргізуді ары қарай
жетілдіру үшін қолданбалы ғылыми зерттеулерді дамытуға үлкен мән берілді.
Алғаш іс жүргізудің зерттеу әдістерін С.М. Мингалев, А.К. Иванов пен Р.А.
Поспелова т.б. қарастырады. Алайда жалпы сипаттамасын берумен ғана
шектелген олар зерттеу әдістерінің тиімді қолдану жақтарын нақты көрсетіп
бере алмады. Құжаттанудың зерттеу әдістерін жеке қарастыруға соңғы жылдары
Бардаев, Столяров көңіл бөлгенмен, сипаттамасын ғана береді.
1990-шы жж. қоғамдағы демократиялық өзгерістер, ортақ ғаламдық
ақпараттық кеңістікке жол ашылуы, компьютерлік технологияның дамуы іс
жүргізуді автоматтандыру, электрондық құжат мәселелерін алға шығарды. З.
Залаев, И.Н. Киселев электрондық құжаттардың мәселелерін алғашқы болып
көтеріп, олардың қолданбалы мәселелеріне көбірек назар аударылатынын
көрсетеді. Үшінші мыңжылдықта ақпараттандыру мемлекет пен азамат, қоғам мен
бизнес арасындағы қатынастарды жылдам реттеудің құралына айналды. Іс
жүргізу мен құжаттанудың өзекті мәселелері бойынша бірқатар жаңа
тақырыптарда Ларин М.В., Кукарина Ю.М. т.б. [22, 23] диссертацияларын
қорғады.
ИСО 15489-1 Ақпарат және құжаттама. Құжаттаманы басқару халықаралық
стандартының қабылдануы әлемдік деңгейде іс жүргізуге қойылатын талаптарды
бірыңғайландыруда маңызы үлкен. Ол құжаттаманы басқарудың негізгі элементі
саналады. Оны бүгінде әлем елдерінің басым бөлігі қолдап, өз ұлттық
стандарттарын әзірлеуде ескеріп отыр. Осы мәселеге қатысты шетелдік
тәжірибе туралы С. Макинтош пен Л. Риллдің; А. Хэнгер мен А. Ветманның [24,
25] еңбектері құнды.
Салыстырмалы тарихнамалық талдау отандық іс жүргізу мен құжаттанудың
ғылыми негізде зерттелу деңгейін және оның өзекті мәселелерінің болашақта
зерттеу бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Іс жүргізу мен құжаттанудың деректері 1.3 тараушасында деректердің
сипаттамасы мен талдауы беріледі. Іс жүргізу мен құжаттанудың деректеріне
талдау жасауда жарияланбаған деректердің өте бай екендігіне және олардың
басым бөлігі ғылыми айналымға енбегеніне көз жеткізілді. Осы мәселенің
деректерінің басты ерекшелігі кез келген құжаттың дерек бола алуында.
Өйткені кез келген құжат, құжаттар жиынтығы, құжаттар жүйелері құжаттармен
жұмыс жүргізудің деңгейін анықтауға, құжатты жасау әдістері және құжаттарды
басқару мәдениеті туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Осы жағынан
алғанда іс жүргізу өзі болашақ тарихты жасаушы ретінде өз тарихының дерегі
бола алады.
Мәдени мұра ұлттық жобасы аясында Ресей мемлекеттік мұрағаттарынан
алынған шағынфильмдер түріндегі құжаттардың басым бөлігі ҚР Орталық
мемлекеттік мұрағаттың № 2300-қорында шоғырланған. Мұндағы деректердің тобы
ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басында іс жүргізудің дамуы тарихын, іс жүргізудің
империялық мекемелер қызметімен тығыз байланыстарын, құжаттар түрлері мен
жаңа құжаттау тәсілдерін ашып көрсетуде құнды мағлұматтар береді. Осы
мұрағаттың № 4 – Ішкі істер министрлігінің Орынбор қырғыздарының облыстық
басқармасы (1799-1859) қорында 1800-1868 жж. құжаттар; № 44 – Әскери
министрліктің Жетісу облыстық басқармасы қорында ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ.
басында осы мекемедегі іс жүргізу мәселелеріне қатысты маңызды құжаттар,
1911 ж. Әскери ведомствода хаткерлік туралы ереженің үзіндісі [26]
сақтаулы. № 5 – Қазақ Орталық Атқару Комитеті қорының іс жүргізу
мәселелеріне қатысты ҚазОАК-нің қаулылары көшірмелерінен; ҚазОАК Төралқасы
және ҚазОАК Кіші Төралқасы мәжілісінің хаттамаларынан және олардан
үзінділерден түпкілікті мәселелерді қарауда және олардың шешімін табуы
мәселелерін көруге болады. Бұл қордың құжаттарында сақтаулы іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқында
ЫСҚАҚ АҚМАРАЛ СЫДЫҒАЛЫҚЫЗЫ
Қазақстанда іс жүргізу және құжаттану:
тарихы мен зерттеу әдістері (ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басы)
07.00.02 - Отан тарихы (Қазақстан Республикасы тарихы),
07.00.09 - тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері
Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің
деректану және тарихнама кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Т.Ә. Төлебаев
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор К.Л. Есмағамбетов
тарих ғылымдарының докторы
профессор Ә.Н. Құдайбергенов
тарих ғылымдарының докторы
Г.Е. Өтепова
Жетекші ұйым: Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты
Диссертация 2010 жылы 23 желтоқсанда сағат 14.00-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің (050092, Алматы қаласы, Жамбыл к-сі,
25) тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі
Д 14.15.09 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2010 жылы 22 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы, профессор Г.С.
Сұлтанғалиева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипатамасы. Қазақстандағы іс жүргізу мен құжаттанудың
ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы қалыптасуы мен дамуы және зерттеу әдістері арнайы
зерттеу нысаны бола отырып, бүгінгі таңдағы жаңа ғылыми талаптар негізінде
оларды дамытуға және жетілдіруге мүмкіндік беретін алғашқы кешенді ғылыми
жұмыс болып табылады.
Диссертация жұмысының өзектілігі. Қазақстандағы ХІХ ғ. - ХХІ ғ.
басындағы іс жүргізу мен құжаттану мемлекеттік аппараттың даму кезеңдеріне
сәйкес келіп отырды. Мұның өзі іс жүргізу мен құжаттанудың қалыптасуы мен
дамуының мемлекеттік мекемелер тарихымен тығыз байланысын көрсетеді. Осы
тұрғыда мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасуы барысында тарихи
дәстүрлердің орны мен рөлін айқындауды, іс жүргізу мен құжаттану
тәжірибесінің мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал етуін зерттеуді өзекті деп
санаймыз.
Басқару жүйесінің әр түрлі сатысындағы қарым-қатынастар және басқару
шешімдерінің нәтижелері іс жүргізу құжаттарында көрініс табады. Сол себепті
тек іс жүргізу мен құжаттану тарихын зерттеу ғана биліктің технологиясын
жан-жақты ашып көрсетіп бере алады. Бұл тұрғыда империялық басқару мен
кеңестік басқару жүйелерінің, соңғының қазіргі басқару жүйесімен тарихи
сабақтастығын зерттеу де өзекті. Іс жүргізу мен құжаттанудың әр тарихи
кезеңдегі дамуын кеңінен зерттеу жергілікті билік пен басқару органдарының
тарихын зерттеуге де үлкен мүмкіндік тудырады.
Қазіргі қоғамның нарықтық қатынастарға толық көшуі және
ақпараттандыруға бет алуы, құжаттардың басым бөлігіне жеке меншіктің
орнауы, Кеңес Одағы тұсында құжаттарға мемлекет ықпалының бүгінде толығымен
тоқтатылуы іс жүргізу мен құжаттанудың дамуын зерттеуге деген қоғамдық
қажеттілікті арттыра түсті. Бұл қажеттілік ең алдымен жаңа ұйымдық
нысандарда құжаттық жүйелер мен ақпаратты өңдеудің дәстүрлі және жаңа
әдістерін басқару арасындағы сабақтастық пен өзара әрекеттесудің сақталып
отырғанына байланысты. Сол себепті іс жүргізу мен құжаттануды жетілдіру
олардың зерттеу әдістерін айқындау арқылы ғылыми негіздеуді қажет етеді.
Қандай да жұмысты тиімді басқару үшін оның орындалуын бақылаудың ұтымды
әдістері жасалады. Олар жаңа білім алуға немесе объективтілік туралы ілімді
ары қарай нақтылауға, сонымен бірге басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұл әдістер жұмыстың маңыздылығын, оның өзге жұмыс түрлеріне
ықпалын, қорытынды нәтижесін және аралық нәтижелерді саралау, жұмыс
ұзақтығын белгілеу үшін қажет.
Іс жүргізу мен құжаттануды тарихи ретроспективада талдау олардың дамуы
барысында әр түрлі әдістердің қолданылғанын әрі олардың үнемі жетілдіріліп,
түрленіп отырғанын көрсетеді. Империя тұсында іс жүргізуде статистикалық
құжаттарды жетілдіру әдісіне көп көңіл бөлінсе, кеңестік дәуірде
статистикалық құжаттар жүйесі жетілдірілді. ХХ ғ. 60-70-ші жж.
статистикалық мәліметтер кең қолданылған тарихи зерттеулер санының артуы
олардың зерттеу әдістерін де жетілдіре түсті. Іс жүргізу мен құжаттануда
қолданылып келген зерттеу әдістерінің арнайы қарастырылмауы да тақырып
өзектілігін айқындай түседі. Таңдап алынған тақырыпты теориялық тұрғыда
зерттеу оның бірнеше ғылыми пәндерге ортақ мәселе екенін айқындап берді.
Бүгінде басқарудың негізгі механизмдерін қамтамасыз ететін іс жүргізу таза
техникалық деңгейден ақпараттық менеджмент деңгейіне дейін көтерілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы іс жүргізуде құжаттармен жұмыс тиімділігін
арттыру, басқару мәдениетін жұмыс сапасы мен тиімділігіне кепілдік беретін
деңгейге көтеру қажеттігімен тікелей байланысты. Қазіргі кезеңде
құжаттармен жұмыстың дәстүрлі әдістерін ақпараттық технологияларға бейімдеу
де құжаттарды зерттеудің тиімді әдістері көмегімен іске асады.
Сонымен қатар Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану тарихын, зерттеу
әдістерін арнайы зерттеудің маңызын төмендегі мәселелер де айқындай түседі.
Біріншіден, қалыптасқан бірнеше ғасырлық дәстүрі бар іс жүргізудің және
құжаттанудың отандық тарих ғылымындағы орны мен рөлін олардың өзіндік даму
заңдылықтары арқылы айқындау қажет. Екіншіден, Қазақстанда іс жүргізу мен
құжаттанудың әлемдік ақпараттық кеңістік талабы бойынша ілгері дамуына
негіз болатын зерттеулерді жүргізу өзекті әрі қажет. Бұл қажеттілік іс
жүзінде бірқатар, әсіресе қазіргі ақпараттық қоғамға аяқ басқан шақта
электрондық құжат пен оның құжат айналымы және электрондық мұрағат
мәселелерінің шешімін табуына ықпал етіп, жаңа ғылыми ізденістерге жол
ашады. Үшіншіден, еліміз тәуелсіздік алғанға дейін басқару шешімдерін
қабылдау және іске асыруды қамтамасыз ететін ұйымдық-өкімдік құжаттарға
ғана басымдық берілді. Нарықтық қатынастардың орнауымен пайда болған жаңа –
банк, кедендік, тіпті кәсіпкерлік қызметтегі құжаттар жүйелерін жасау және
оларды пайдалану мәселелерін зерттеу де өзекті. Төртіншіден, егеменді ел
болып, етегімізді жиып, жаһандану үдерісіне тартылдық. 2005 жылдан бері
Қазақстан Республикасының электронды үкіметін қалыптастыру және дамыту
бағдарламасы табысты іске асып келеді. Мұндай жобаны іске асырумен Ресей,
Беларусь, Украинада іс жүргізу мен құжаттану мәселелерін зерттейтін арнайы
құрылған ғылыми орталықтар айналысады. Қазақстандағы Құжаттану және мұрағат
ісі бойынша ғылыми-техникалық ақпарат орталығы ғылыми зерттеулермен
айналыспайды. Бұл орталықтың әлеуетін арттыру үшін ғылыми кадрларды тарту
қажет. Бесіншіден, әлемдік тәжірибеде іс жүргізу мен құжаттану саласында
арнайы маманданған білікті құжаттанушы, мұрағаттанушылар еңбек етеді.
Елімізде уақыт талабына сай мамандарды даярлаудың жаңа моделін әзірлеу және
оны қазіргі кредиттік білім беру жүйесіне бейімдеу жауапты міндеті тұр.
Мамандарды даярлаудың жаңа моделі халықаралық ынтымақтасу шеңберінде
тәжірибе алмасуды да қамтуы тиіс. Мұның өзі тақырыптың географиялық ауқымы
кеңдігін және халықаралық маңызға ие екенін көрсетеді.
Егемен елімізде іс жүргізу мен құжаттанудың зерттелмеуі, соның
салдарынан теориялық негіздерінің толық қалыптаспауы, тәжірибесінің
қорытындаланбауы, ғылыми-методологиялық тұжырымдарының жасалмауы осы
тақырыпты таңдауға алып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану-
нудың тарихы және зерттеу әдістері тақырыбын жүйелі зерттеу отандық тарих
ғылымында тұңғыш рет қолға алынып отыр. Отандық тарихта іс жүргізу мен
құжаттану бүкіл қоғамдық қызмет түрлерімен тығыз байланысты. Бұл олардың
бір нәрсені куәландыруды, растауды, дәлелдеуді қажет ететіндігімен және
тұтастай алғанда мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлігі екендігімен
түсінікті. Тақырыптың зерттелу деңгейін ашып көрсету үшін пайдаланылған
әдебиеттер отандық, ресейлік, шетелдік топтарға бөліп қарастырылды.
Осыған орай тақырыптың жүйелі зерттелуі барысында алдымен орыс
зерттеушілерінің еңбектеріне талдау жасалды. Ресейде іс жүргізу мен
құжаттану бойынша қалыптасқан тарихи дәстүрдің бары анық. Бұл дәстүр орыс
отаршылдығы мен қызыл режим тұсында Қазақстанға да ортақ болғаны белгілі.
Бірақ Ресей орталық, еліміз шет аймақтағы бодан елі болғандықтан бұл
мәселелер жаңа көзқарас тұрғысынан зерттелуі қажет. Ол еліміздің
тәуелсіздігін баянды ету жолында еңселі қимылдар жасап, осы күнге дейін
елімізде іс жүргізу қалай дамыды, қол жеткізген жетістіктеріміздің бағасы
қандай және құжаттарды зерттеу әдістерін қолдануды қалай тиімді ету
мәселелерін кешенді зерттеумен байланысты.
Отандық тарихнамада патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару
мекемелерінің тарихына арналған С.М. Мәшімбаевтің [1] еңбегі империялық
мекемелердің қазақ жерін отарлау саясатын жүзеге асыруда іс жүргізудің
маңызды құралға айналғанын анықтауға мүмкіндік берді. Қ.М. Атабаевтың [2],
Г.А. Сексенбаеваның [3], Г.Е. Өтепованың [4] диссертацияларында құжаттардың
тарихи дерек ретінде зерттелуі іс жүргізу мен құжаттанудың мұрағаттанумен,
деректанумен тығыз байланыстарын ашып көрсетуде үлкен септігін тигізді.
Іс жүргізу тарихы мен ұйымдастырылуының тікелей мемлекеттік мекемелер
тарихымен тығыз байланысы бары және өткенге жаңа көзқарас тұрғысынан баға
беруге болатыны Н.П. Ерошкиннің [5], Т.П. Коржихинаның [6] еңбектерін сыни
талдау барысында анықталды. К.Г. Митяевтің [7] еңбегі іс жүргізудің әр
тарихи кезеңдегі рөлін, құжаттармен жұмыс жасаудың жаңа тәртібінің
ерекшеліктерін дұрыс түсінуге ықпал етті.
Тақырыптың арнайы зерттелу деңгейі диссертация жұмысының бірінші
тарауында беріледі.
Зерттеу объектісі ХІХ ғ. – ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы іс жүргізу
және құжаттану болып табылады.
Зерттеу пәніне іс жүргізу және құжаттанудың тарихы мен зерттеу әдістері
алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертация жұмысының мақсаты
– ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы Қазақстандағы іс жүргізу мен құжаттанудың
дамуын кешенді түрде саралап, тарихын жүйелеп, зерттеу әдістерін көрсету.
Зерттеу барысында шешілетін міндеттер:
- іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық мәселелерін
жүйелік тұрғыдан жан-жақты зерделей отырып, негіздерін қалыптастыру;
- іс жүргізу мен құжаттану бойынша әдебиеттер мен деректерді жаңа
көз-
қарас тұрғысынан талдау, сондай-ақ жаңа деректерді ғылыми айналымға ендіру;
- Қазақстанда іс жүргізудің әр тарихи кезеңде дамуын жүйелі зерттеу
және оның даму ерекшеліктеріне баға беру;
- Қазақстан Республикасында іс жүргізудің нормативтік құқықтық және
әдістемелік негізін талдау және оны жетілдіру жөнінде нақты ұсыныстар беру;
- мемлекеттік тілде іс жүргізуді ұйымдастыру шараларын саралап талдау
және оны ұтымды жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру;
- құжаттанудың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуын зерттеу және оның
жаңа ғылыми бағыттарын айқындау;
- құжаттаманы басқаруды автоматтандырудың отандық және шетелдік
тәжірибесін салыстырмалы талдау;
- Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарында ендірілген бірыңғай
электрондық құжат айналымын зерттеу және баға беру;
- іс жүргізу мен құжаттанудың зерттеу әдістеpін кешенді түрде қарастыру
және оларды тиімді пайдалану бағыттарын ашып көрсету;
- мемлекеттік басқару мен іс жүргізу мүдделерінің өзара
бағыныштылығына, оның ішінде құжаттама жүйесінің эволюциясымен өзара
байланыстылығына қатысты түпкілікті қағидаларды түйіндеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертация жұмысы басым бөлігі
ғылыми айналымға жаңадан тартылған түпнұсқалық мәні бар құнды деректерге,
сондай-ақ зерттеушілерге бұрын белгілі мұрағат құжаттарына негізделе
отырып, жаңа көзқарас тұрғысынан жазылды. Іс жүргізу мен құжаттану
деректерінің түрі сан алуан. Пайдаланған деректерді сипаты мен маңызы
бойынша мына топтарға бөлуге болады.
Деректердің алғашқы тобын мұрағат деректері құрайды. Олар тарихи
мұрағат қорлары мен ағымдық мекемелер қорларындағы құжаттарды қамтиды. Өз
ішінде бұл дерек түрлері бірнеше топқа жіктеледі. Іс жүргізу тарихы бойынша
ақпараттық деңгейі аса жоғары деректерге нормативтік-құқықтық актілер –
заңдар, қаулылар, бағдарламалар, ережелер, бұйрықтар жатады. Бұл
деректердің түрлері іс жүргізудің даму ерекшеліктеріне түрлі мұрағат
қорларында сақтаулы. Орыс отаршылдығы кезеңдегі іс жүргізу тарихына қатысты
осы сипаттағы деректердің басым бөлігі Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатының № 4 – Ішкі істер министрлігінің Орынбор
қырғыздарының облыстық басқармасы – Областное правление Оренбургскими
киргизами МВД (1799-1859), № 44 – Әскери министрліктің Жетісу облыстық
басқармасы – Семиреченское областное правление Военного Министерства
қорларында шоғырланған.
Кеңестік дәуірдегі іс жүргізу тарихының деректері Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының № 5 – Қазақ Орталық Атқару
Комитеті, № 544 – ҚазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы Мұрағат басқармасы –
Архивное управление при Совете Министров КССР, № 744 – ҚОАК жанындағы
қырғыз тілін ендіру жөніндегі Орталық комиссиясы – Центральная комиссия по
введению киргизского языка при КЦИК, № 1392 – ҚазКСР білім министрлігі
және Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатындағы № 719 – Жұмысшы
шаруа инспекциясы және Қазақ Өлкелік бақылау комиссиясы қорларында
кездеседі.
Іс жүргізудің ХІХ–ХХ ғғ. тарихына қатысты құнды деректер Мәдени мұра
жобасы аясында шетел мұрағаттарынан, олардың ішінде Ресей мемлекеттік
әскери тарихы мұрағатынан, Ресей мемлекеттік тарих мұрағатынан, Ресей
мемлекеттік көне актілер мұрағатынан алынған құжаттарды қамтиды.
Тәуелсіз Қазақтанның іс жүргізу мен құжаттану деректерін Қазақстан
Республикасы Ұлттық мұрағатының № 41 – Мұрағаттар және құжаттаманы басқару
жөніндегі комитеті, № 48 – Мұрағаттар және құжаттаманы басқару жөніндегі
комитеті қорларының құжаттары құрайды. Сондай-ақ осы кезеңдегі іс жүргізу
мен құжаттанудың дамуы мәселелеріне қатысты орталық мекемелердің, атап
айтқанда, ҚР мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат
комитетінің, Ұлттық ақпараттық технологиялар акционерлік қоғамының ағымдық
мұрағаты мен іс жүргізуіндегі құжаттары, атап айтқанда ережелер,
мемлекеттік стандарттар, жіктеуіштер, анықтамалықтар, әдістемелік
ұсынымдар, шолулар, тізбелер, нұсқаулықтар, анықтамалар пайдаланылды.
Мемлекеттік тілде іс жүргізу мәселелері бойынша ҚР мәдениет және
ақпарат министрлігі Тіл комитетінің, Алматы қаласының Тілдерді дамыту
басқармасының ағымдық мұрағаты мен іс жүргізуіндегі анықтамалары,
мониторинг жүргізген құжаттары пайдаланылды.
Іс жүргізу мен құжаттанудың түрлі аспектілері деректердің келесі үлкен
бөлігі, ақпаратты-анықтамалық құжаттарда көрініс тапқан. Олар империялық
мекемелердің өзара алмасқан хаттары, түрлі мекемелердің мәжіліс хаттамалары
(хаттамадан үзінділер), іс жүргізу комиссияларының баяндамалары, есептер
(айлық, тоқсандық, жарты жылдық және жылдық), құжат қозғалысы туралы
ведомостер, баяндау хаттары, қызметтік хат түрлері және т.б.
Деректердің екінші тобын заңдар, нормативтік құқықтық актілер мен
нормативтік-әдістемелік құжаттар, құжаттар жинақтарында топтастырылған
дерек түрлері құрайды. ХІХ ғ. - ХХ ғ. басындағы іс жүргізу тәртібін
реттейтін заңдар Ресей империясы заңдарының толық жинағында (Полное
собрание законов Российской империи), кеңестік дәуірдегі нормативтік
құжаттар Архивное строительство в Казахской ССР (1918-1980 гг.), Сборник
руководящих материалов по архивному делу (1917 – июнь 1941 гг.),
тәуелсіздік кезеңдегі іс жүргізу бойынша нормативтік құқықтық актілер мен
нормативтік-әдістемелік құжаттар Сборник нормативных правовых актов,
научно-методических документов в области архивного дела дела (1998-2000),
(2001-2007) т.б. жинақтарда топтастырылды. Іс жүргізу мен құжаттану
әдістері бойынша деректерге үкіметтік деңгейде қабылданған бағдарламалар,
тұжырымдамалар, оларды іске асыру жөніндегі уәкілетті органдардың есептері,
баяндаулары, шолулары жатады. Бұл деректің түрлері жоғарыдағы мұрағат
қорларынан өзге осы құжаттар жинақтарында да кездеседі.
Деректердің үшінші тобы жеке тектік құжаттардан тұрады. Мұрағат
қорларында сақталған жеке тектік құжаттардың, жеке адамдардың өтініштері
мен баяндау хаттарының да іс жүргізу мен құжаттанудың кейбір мәселелерін,
атап айтқанда, құжатты жасау (құжаттау), құжаттарда көрініс тапқан қоғамдық
мәні бар әлеуметтік мәселелерд жіті қарастыруға мүмкіндік берді. Жеке
тектік құжаттар Красный террор: Политическая история Казахстана құжаттық
материалдар жинақтарынан да алынды.
Деректердің төртінші тобын мерзімді басылымдарда жарық көрген деректер
қамтиды. Официальные распоряжения Правления Ташкентской железной дороги,
Советские архивы, Отечественные архивы, Вестник архивиста, Қазақстан
мұрағаттары арнайы бюллетені, Қазақстан мұрағаттары журналы,
Делопроизводство, Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу, Тіл мерзімді
басылымдарында жарық көрген деректер де пайдаланылды.
Деректердің бесінші тобын іс жүргізудің мемлекеттік стандарттары
құрайды. Құжаттармен жұмыс тәртібін, нормалары мен ережелерін, сонымен
бірге бірізделген терминдер жүйесін заңдастырған бірқатар одақтық және
республикалық стандарттар пайдаланылды. Олар іс жүргізу мәселелерінің
құқықтық бекітілуін реттей отырып, құжаттанудың ілгері дамуына үлкен үлес
қосты.
Алтынша топтағы деректердің құрамына кеңестік дәуірде және тәуелсіздік
жылдары қабылданған түрлі нормативтік әдістемелік құжаттар, әдістемелік
ұсынымдар, нұсқаулықтар, қағидалар, тұрпатты тізбелер мен істер
номенклатуралары кіреді.
Деректердің жетінші тобын іс жүргізу және құжаттану терминдерінің
сөздіктері қамтиды. Терминологиялық мәселелерді, әсіресе, терминдер жүйесін
қалыптастыруға, дұрыс түсінуге, осылайша ғылыми-теориялық мәселелердің
шешімін табуда үлкен мәні бар терминологиялық және түсіндірме сөздіктері
пайдаланылды.
Диссертация жұмысында пайдаланылған деректердің сипаттамасы мен талдауы
бірінші тарауда айтылады.
Диссертацияның методологиялық негізі. Іс жүргізу мен құжаттанудың
тарихы мен зерттеу әдістері мәселесін тарихи ретроспективада саралап,
зерттеу барысында қазіргі кезеңдегі әлем және отан тарихындағы, өзге
әлеуметтік ғылымдардағы жаңа методологиялық, теориялық тұжырымдар мен
концепциялар басшылыққа алынды.
Жалпыадамзаттық өркениетпен, дүниетанымдық көзқарас жүйелерінің
дамуымен жалпы гуманитарлық және тарихи ілімдердің методологиялық негіздері
де өзгерді. Тарихта методологиялық ұстанымдардың жалпылығы ғылыми
зерттеулерде бір жақты көзқарас тұрғысынан қарастырудың орнығуына әкеліп,
бұл үдеріс кеңестік кезеңде ұзаққа созылды. Алайда азаматтық қоғамның одан
ары дамуы жалпы қоғамдық ойдың өз заңдылықтарына сүйенуін қажет етті. Осы
тұрғыдан алғанда зерттеу жұмысымызда плюралистік қағиданы басшылыққа алдық.
Кеңестік кезеңдегі ғылыми зерттеулердің, білімнің негізіне маркстік-
диалектикалық және тарихи материализм тұрғысынан жазылған кеңестік еңбектер
алынды. Оларды тақырыпты зерттеудің жетістіктері мен бір жақтылығын
айқындауда артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету үшін пайдаландық. ХХ ғ.
90-шы жж. тарихты түсіну, оны оқыту тәжірибесінің жалғыз теориялық негізі
деп танылған маркстік парадигмадан бас тартылды. Диссертация жұмысының
методологиялық ұстанымдары өркениеттік метатеориясына негізделді.
Зерттеу мәселесіне қатысты тарихи материализм тұрғысынан жазылған
еңбектерді, отандық және шетелдік тарихнаманы жаңа тұрғыдан қайта қарау
қажеттігі жаңа ізденістерге жол ашты. Тұтастай алғанда бүтін тарих
мәселесін шешуді ұсынған алғашқы Н.Я. Данилевскийдің, кейінгі О.
Шпенглердің, А. Тойнбидің т.б. өркениеттер теориясы, К. Ясперстің прогресс
идеясы қолданылды. Зерттеу мәселесін жүйелі тұрғыдан және тарихи
объективтілік принципі негізінде жазуға басымдық берілгенімен, оның
ғылымның белгілі бір құндылықтар жүйесімен, идеологиямен тығыз байланысты
екендігі назардан тыс қалдырылған жоқ. Себебі идеологияланған кеңестік
қоғамда іс жүргізу мәселесі бір жақты зерттеліп, объективті емес тұжырымдар
жасалды. Диссертация жұмысын жазуда нәтижелі оң көрсеткіштерге қол жеткізу
үшін идеологиялық плюрализм принциптері басшылыққа алынды.
Қазақстандағы ХІХ ғ. - ХХІ ғ. басындағы іс жүргізуді нақты қызмет түрі,
мемлекеттік басқару жүйесінің ажырамас бөлігі және қоғамдық қатынастарды
реттеуші құрал деген тиянақты тұжырымдарын жасауда феноменологиялық
тұжырымдар негіз етіп алынды. Кез келген құжаттың мемлекеттің, қоғамның,
адамның коммуникациялық мүмкіндіктерін арттырудың негізгі көзі екенін
дәлелдеуде этнометодология тұжырымдары басшылыққа алынды.
Сонымен қатар зерттеу методологиясында проблемалық, тарихилық,
объективтілік сияқты ғылыми таным принциптері мен жүйелеу, сыни-талдау
әдістерін қолдану мәселені зерттеуде объективтілікке қол жеткізудің басты
шарттары ретінде алынды. Аталған ғылыми-теориялық әдістер, концепциялар мен
талдау проблеманы жан-жақты, терең қарастыруға, объективті тарихи қорытынды
жасауға көмектесті.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі ХІХ ғ. мен ХХІ ғ. басы аралығын
қамтиды. ХІХ ғ. Қазақстанда патшалы Ресейдің мемлекеттік мекемелері жүйесі
қалыптасып, министрлік іс жүргізу тәртібі енгізілді. Бұл дәстүр ұзақ жылдар
сақталынды. Кеңестік биліктің орнауымен елде мемлекеттік мекемелердің
біртұтас жүйесін қамтыған кеңестік үлгідегі мемлекеттік аппарат құрылды.
Оның жұмысын заңды түрде бекіту құжаттармен жұмысты ұйымдастыруды қажет
етіп, іс жүргізудің кеңестік жүйесі қалыптасып дамыды. Құжаттану іс жүргізу
тәжірибесін қорытындылап, оның ғылыми-теориялық және қолданбалы сипаттағы
мәселелерін зерттеу қажеттілігі үшін пайда болды. Осыған орай іс жүргізу
мен құжаттанудың тарихи сабақтастығын дәл ашып көрсету үшін
мемлекеттіліктің түрлі формасымен, яғни империялық, кеңестік және
тәуелсіздік кезеңдердегі дамуын салыстырмалы түрде бағалап, нақты
тұжырымдар жасау үшін ХІХ ғ. мен ХХІ ғ. басына дейінгі кезең алынды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының ғылыми
жаңалығы отандық тарих ғылымында іс жүргізу мен құжаттану туралы іргелі
теориялық және қолданбалы ғылыми зерттеу еңбектерінің жоқтығымен
түсіндіріледі.
- Тақырып тұңғыш рет жаңа методологиялық ұстанымдар мен жаңа принциптер
басшылық алынып, ғылыми айналымға алғаш ендіріліп отырған жаңа мұрағат
құжаттары деректеріне сүйене отырып, кешенді түрде жүйелі зерттелді.
Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық және қолданбалы
мәселелерін жүйелі зерттеу алғаш жүргізілді және оларды ілгері жетілдірудің
методологиялық негізі әзірленді.
- Қазақстанда іс жүргізудің басқару жүйесімен және мемлекеттік
мекемелермен үйлесімділікте болды.
- Кеңестік Қазақстанда іс жүргізуді қазақтандырумен айналысқан Орталық
және жергілікті іс жүргізу комиссияларының қызметтері тұңғыш рет
институционалды тұрғыдан жүйелі түрде зерттелінді.
- Іс жүргізудің орыстандыру саясатына бейімделуін дәлелдейтін
деректерге мұрағаттануға, деректану мен құжаттануға ортақ ақпараттық
тұрғыдан талдау жасалды және баға берілді.
- Тұңғыш рет отандық іс жүргізу мен құжаттанудың қалыптасуының, тарихи
дамуының өзіндік ерекшеліктері жаңа көзқарас тұрғысынан талданды.
- Кеңестік билік орыстандыру саясатын іске асыруда іс жүргізуді маңызды
құралға айналдырды. Құжаттар әкімшіл-әміршіл жүйенің идеологиялық құралы
ретінде пайдаланылды. Орталықтандыруды барынша күшейтуге ұмтылған билік
Қазақтанда үкіметтік деңгейдегі Іс жүргізудің бірыңғай мемлекеттік жүйесін
ендірді Осы мәселелер тұңғыш рет жүйелі түрде зерттелді.
- Құжаттаманы басқаруды автоматтандырудың әлемдік тәжірибесіне талдау
жасалды. Отандық тарих ғылымында тұңғыш рет мемлекеттік органдарда
ендірілген электрондық құжат айналымы жүйесінің тәжірибесі сараланып, оның
жетістіктері зерттелді. Дәстүрлі қағаз құжат пен электрондық құжаттың
теориясына талдау жасалды.
- Тұңғыш рет отандық тарих ғылымында құжаттанудың қоғамдық ғылымдар
жүйесіндегі орны мен рөліне, пәнаралық байланыстарына талдау жасалып, баға
берілді.
- Тұңғыш рет іс жүргізуде құжаттармен жұмыс жасау әдістемесі тарихи
ретроспективада қарастырылып, іс жүргізудің тиімді зерттеу әдістері
анықталып, баға берілді.
- Құжаттанудың зерттеу әдістері тұңғыш рет арнайы талдауға алынып, оның
жеке зерттеу әдістері нақтыланды және қолдану тиімділігі анықталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттану тарихы отандық тарих ғылымында
жаңа методологиялық ұстанымдар мен тұғырнамалар, теориялар негізінде
қарастырылды. Іс жүргізу мемлекеттік басқару жүйесімен және мемлекеттік
мекемелер тарихымен өзара тығыз байланыста болды. Оның әр тарихи кезеңде
дамуының өзіндік ерекшеліктері бар.
2. Еліміздегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен
олардың нәтижелері құжаттарда бейнеленіп отырды. Әр тарихи кезеңдегі
конституциялық реформа, әкімшілік қайта құрулар және олардың заңдастырылуы
жаңа құжаттардың пайда болуына әкелді. Құжат – қоғам дамуының айнасы.
3. Орталық билік іс жүргізуді орыстандыру саясатын жүзеге асырудың
маңызды құралына айналдырды. Үкіметтік деңгейдегі әкімшілік, басқару,
экономикалық, әлеуметтік шараларды ұйымдастыру барысы түрлі құжаттарда
көрініс тапты және бұл құжаттар басқару құралы қызметін атқарды.
4. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі реформаларға сәйкес іс жүргізудің
ұйымдастырылу формалары да өзгеріске ұшырады. Іс жүргізу мемлекеттік
басқару жүйесі мен мемлекеттік мекемелердің ажырамас құрылымдық бөлігіне
айналды.
5. Қарастырып отырған кезеңде құжаттармен жұмыс жасау әдістемесін,
ережелері мен нормаларын белгілейтін іс жүргізудің нормативтік құжаттарында
мемлекеттік тілде іс жүргізу мәселесі ешқашан түпкілікті қарастырылмады.
Қазақтарға мемлекеттік тілде құжаттарды жасауға, толтыруға мүмкіндік
берілмеді. Азаматтық құқық нормалары бұзылды. Кеңестік дәуірде қазақша іс
жүргізуді ұйымдастырудың игі бастамалары сәтсіз аяқталып отырды.
6. Қазақстан Республикасында ТМД елдерінің ішінде алғаш болып
мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесі
ендірілді. Ведомствоаралық электрондық құжат айналымы іске қосылды.
Электрондық цифрлық қолтаңбамен куәландырылған электронды форматтағы
құжаттарды пайдалану үлесі күн артқан сайын өсіп келеді.
7. Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдарда ендірілген
электрондық құжат айналымының бірыңғай жүйесі электронды үкімет
бағдарламасының бір бөлігі және ауқымды, әрі күрделі жүйе. Ол билік пен
азаматтар, билік пен бизнес арасындағы қатынастардың ашықтығына,
төрешілдікті тоқтатуға мүмкіндік береді. Оның нормативтік-әдістемелік,
техникалық, қаржылық, кадрлық мәселелері бар.
8. Мемлекеттік тілде іс жүргізуді ұйымдастыруға тұңғыш рет тәуелсіз
елімізде жағдай жасалды. Дегенмен оның әлі де осы күнге дейін шешімін
таппаған проблемалары бар. Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту тек
оның коммуникациялық мүмкіндіктерін толық пайдаланған да ғана мүмкін болады
және ол үшін ресми қазақ тілін жалпы мемлекеттік деңгейде біріздеу қажет.
9. Тәуелсіз Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттануды ілгері дамытудың
барлық алғышарттары жасалынған және оларды тиімді қолдану іс жүргізу мен
құжаттану бойынша теориялық, қолданбалық зерттеулерге кең мүмкіндіктер
ашады, пәнаралық байланыстар тұрғысынан олардың өзге пәндермен ортақ
мәселелерін зерттеуге ықпал етеді. Құжаттанудың жеке зерттеу әдістері оның
теориялық және қолданбалы зерттеулерінде кеңінен қолданылады. Зерттеу
әдістерінің өзге ғылыми зерттеу әдістерімен байланысы бар және оларды
пәнаралық зерттеулерде де тиімді қолдануға болады.
10. Іс жүргізудің зерттеу әдістері құжаттармен жұмысты ұйымдастыру және
жүргізуде еңбек нәтижесі және нақты жұмысты іске асыру құралы болып
саналады. Кеңестік Қазақстанда Іс жүргізудің мемлекеттік бірыңғай жүйесін
ендіруде іс жүргізудің зерттеу әдістері тиімді қолданылды. Орталық биліктің
осы жүйені елімізде ендіруі басқару реформасымен қатар жүргізілді.
Диссертация жұмысының қолданыстық маңыздылығы. Диссертация
жұмысының тәжірибелік маңызы зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен
ұсыныстарды ұйымдардың құжаттама қызметтерінің жұмысында, сондай-ақ
мемлекеттік және ведомстволық мұрағаттардың іс жүргізу мәселелерімен
айналысатын бөлімдері жұмысында пайдалану қажеттігімен байланысты. Зерттеу
жұмысының нәтижелерін Ақпарат және мұрағат комитеті, мұрағат мекемелері
қажетті нормативтік әдістемелік құжаттарды, сонымен бірге елімізде іс
жүргізу мен мұрағат саласы бойынша жүзеге асырылатын салалық
бағдарламаларды әзірлеуде пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының тұжырымдары мен қорытындылары іс жүргізу мен
құжаттану бойынша іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда іс жүргізудің тарихы мен ұйымдастыру мәселелерін талдау отан
тарихы, әсіресе республиканың мемлекеттік мекемелер тарихы бойынша
еңбектерді жазуда да үлкен маңызы бар. Жоғары оқу орындарында құжаттанушы
және мұрағаттанушы мамандары үшін магистрлік, докторлық диссертациялық
зерттеу жұмыстарының бағыттарын айқындауда диссертация жұмысының негізгі
тұжырымдары басшылыққа алынады.
Зерттеу жұмысының нақты тұжырымдары бойынша іс жүргізу мен мұрағат
ісінің терминологиялық түсіндірме сөздіктері әзірленді. Бұл шара алдағы
уақытта да жалғасын табады.
Диссертация жұмысының тұжырымдары, қорытындылары іс жүргізу мен
құжаттану бойынша іргелі зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда іс жүргізу және құжаттанудың тарихы мен зерттеу әдістерін
ғылыми негізде қарастыру елімізде іс жүргізудің әр тарихи кезеңде
басқарудың ажырамас бөлігі ретінде оның формасын айқындауға, отандық
құжаттану ғылымының іргесін қалыптастырудың негізін жасауға мүмкіндік
береді.
Зерттеудің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары, нәтижелері,
түйіндері халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып,
шетелдік және отандық басылымдарда жарық көрді.
1. Шетелдік басылымдарда, олардың ішінде Беларусь Республикасының
Архивы и делопроизводство, Қырғыз Республикасының Вестник Ошского
государственного университета және Вестник Кыргызско-Российского
Славянского университета басылымдарында жарияланды.
2. Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің Білім және
ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен Еуразия гуманитарлық
институтының хабаршысы, ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. Тарих және саяси-
әлеуметтік ғылымдар сериясы, Қоғам және дәуір, Қазақстан мұрағаттары,
ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы,
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы,
Қарағанды университетінің Хабаршысы. Тарих, философия, құқық сериясы, М.
Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің хабаршысы,
Евразия орталығы басылымдарында жарияланды.
3. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу – Делопроизводство в
Казахстане,
Ученые записки Академии экономики и права, Қазақстан мұрағаттары (Архивы
Казахстана). Ақпараттық бюллетені тәрізді отандық басылымдарда жарық
көрді.
4. Іс жүргізу мен құжаттану және мұрағаттану бойынша ортақ ұғымдар
жүйесін ретке келтіру мақсатында қазақ және орыс тілдерінде Іс жүргізу
және мұрағат ісі. Қазақша-орысша және орысша-қазақша терминологиялық
түсіндірме сөздігі әзірленді.
Халықаралық конференциялар: Жас ғалымдардың қазіргі заманғы ғылыми
зерттеулер: проблемалар және оларды шешу жолдары халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясы (Астана, 2007), Түркілердің тарихи-мәдени мұрасы
еуразиялық және Орталық Азия контексінде атты халықаралық ғылыми
конференциясы (Алматы, 2008), Қазақстан және Украина: мемлекеттік тілдің
қалыптасу тәжірибесі мен мәселелері атты халықаралық дөңгелек үстел
(Астана, 2008), Алаш Орда және Қазақ мемлекеттілігі мен мәдениетінің
мәселелері халықаралық ғылыми конференциясы (Алматы, 2008), Қазақстанның
тарих ғылымы: өзекті мәселелері, табыстары және болашағы атты халықаралық
Бекмаханов оқулары конференциясы (Алматы, 2009), Документация в
информационном обществе. Электронное правительство: управление документами
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Ресей, Мәскеу, 2009), Шығыс
Қазақстан облысының қазіргі заман құжаттандыру орталығының 90 жыл толуына
орай Еліміздің әлеуметтік саяси және мәдени дамуын зерттеудегі мұрағат
құжаттарының рөлі халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (Семей,
2010).
Диссертацияның негізгі мазмұны отыз бес мақалада жарияланды.
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспе, он төрт
тараушаны қамтитын бес тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы негізделіп,
зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері айқындалды, диссертация жұмысының
ғылыми жаңалығы мен қолданыстық маңыздылығы анықталып, жұмыстың деректеріне
және методологиялық негіздеріне сипаттама берілді.
Қазақстанда іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық
негіздері, зерттелу деңгейі және деректері атты бірінші тарау іс жүргізу
мен құжаттанудың теориялық-методологиялық негіздеріне және іс жүргізу мен
құжаттанудың зерттелуі мен деректеріне талдау жасауға арналады.
Іс жүргізу мен құжаттанудың теориялық-методологиялық негіздері 1.1
тараушасында іс жүргізу мен құжаттануды тарихи жүйе ретінде олардың
тарихы және зерттеу әдістерін қарастыруда ғылымның ортақ методологиясының
белгілі деңгейлері негізге алынды. Іс жүргізу, құжат ұғымдарының пайда
болуы мен дамуы тарихилық принципі мен жүйелік тұрғы-
дан айқындалып, тұжырымдары жасалды.
Іс жүргізудегі құжаттардың атқаратын әлеуметтік функцияларын жіті
қарастыруда қазіргі методологияның феноменологиялық бағыты тұжырымдары
басшылыққа алынды. Іс жүргізудің әр тарихи кезеңде дамуын осы тұрғыдан
қарастырсақ, оның даму тенденциялары мен заңдылықтары құжаттардың пайда
болу және даму заңдылықтарының ішкі мазмұны арқылы түсіндіріледі. Іс
жүргізуді феноменологиялық тұрғыдан қарастыру оның нақты қызмет түрі,
мемлекеттік басқару жүйесінің ажырамас бөлігі және қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралы деген нақты тұжырымдар жасауда негіз етіп алынды. Екінші
жағынан, феноменология танымдық дүниені түсіндіруде оның тұтастай болмысын
сипаттауға ұмтылады. Бұл тұрғыда құжаттың оперативтілігін және
ретроспективтілігін оны танымдық дүние деп қарастырудың басты қасиеттері
ретінде алынып отыр. Іс жүргізуде құжаттың оперативтілігі айқын көрінсе,
оның тарихи дерекке трансформациялануы ретроспективтілігі қасиетін
көрсетеді. Құжаттың мұндай қасиеттері нақты жағдайларда байқалады. Кез
келген құжат салмақты мән-мағынаға ие ақпарат жиынтығынан тұрады және
белгілі байланыстары бар құбылыстың көптеген қасиеттерінің бірлігін
құрайды. Демек құжатта көрініс табатын осындай қасиеттерінің табиғатын
тану, зерттеу ғана оның трансформациялануы үдерісін түсіндіруді қамтамасыз
етеді. Құжат қасиеттерінің өзгеруін зерттеу оның трансформациялануын
түсіндірумен бірге іс жүргізудің қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызды
құрал екенін көрсетіп берді.
Құжаттардың пайда болуы заңдылықтарын анықтап түсіну жалпы тарихи
заңдылықтар шеңберінде зерттелінді. А.Н. Сокова құжаттардың пайда болуын
ақпараттық жарылыс табиғаты заңдылықтарын және оларға адамзаттың
бейімделуі жағдайларын, тілдік заңдылықтар табиғатын түсіндіретін
эволюциялық теорияны жасау аясында зерттелуі тиіс деген қағиданы ұстанады
[8, 102 б.]. Бұл пікірдің өзін-өзі ақтайтын жайы да бар. Өйткені құжаттарды
пайдалана түскен сайын олардың саны материалдық және техникалық ресурстар
тәрізді азаймайды, қайта еселеніп арта түседі. Қоғам дамыған және оның
ақпаратқа сұранысы артқан сайын құжаттық ақпаратты өндіріп, пайдалана
түседі, нәтижесінде жаңа ақпарат пайда болады. Эволюционизмге негізделген
теориялық ойдың кемшілігін ескере отырып, мына мәселені жіті түсіндірейік.
Мәселен, құжаттың атқаратын қызмет түрлері арасында оның тарихи дерек
ретінде атқаратын қызметі ерекше. Алғаш осы мәселе көтерілгенде
мұрағатшылар оны құжаттардың құндылығын айқындау және олармен мұрағаттарды
толықтыру мәселелерін шешуде деректанулық тұрғыдан қарастыруды өзекті деп
шешті. Құжаттарды деректанулық талдаудан өткізу әдістерін пайдалануда
олардың қоғамдағы рөліне, әсіресе, басқару ісіндегі құжаттарды зерттеуге
баса көңіл бөлінді. Тарихшы үшін қазір жасалған құжат емес, белгілі уақыт
кезеңдерінен өткен құжат маңызды [9, 8 б.].
1970-ші жж. деректанулық зерттеулерде тарихи факт – тарихи дерек
ұғымдарының арақатынасын ажырату күрделі мәселесі бүгінде шешімін тапты.
Құжаттың тарихи дерекке трансформациялану концепциясын ұсынған В.П. Козлов:
Құжаттың тіршілік әрекетінің төрт фазасы бар: құжаттың жедел тіршілік
әрекет ету фазасы; құжаттың жедел тіршілік әрекетінің мұрағаттық фазасы;
құжаттың тынышталған фазасы; құжаттың тарихи дерекке түрленуінің фазасы, -
дейді [10, 146 б.].
Бұл үдерістің заңдылықтарын олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсілдерін
меңгеру арқылы түсінуге болады.
Әлеуметтік шынайылықты бейнелейтін құжатты феноменологиялық тұрыдан
зерттеуде этнометодология тұжырымдары басшылыққа алынды. Әрине, бұл мәселе
пікірталас тудыруы да мүмкін. Дегенмен этнометодологиялық зерттеулер
күнделікті шынайылықты және әлеуметтік өзара әрекеттесуді зерттеуге
бағытталатынын ескерсек, онда бұл әрекеттердің басым бөлігі құжаттарда
көрініс табады. Ең бастысы әлеуметтік өзара әрекеттесуді тілдік
коммуникациямен теңдестіру этнометодологияның теориялық тұжырымының бірі.
Демек кез келген құжат мемлекеттің, қоғамның, адамның коммуникациялық
мүмкіндіктерін арттырудың негізгі көзі.
Кеңестік басқару жүйесінің қалыптасуы, мемлекеттік аппараттың құрылуы
басқару техникасы мәселелерін жедел дұрыс шешуді талап етті. Саяси маңызы
бар бұл мәселеге жалпы мемлекеттік деңгейде үлкен мән берілді. Мемлекеттік
органдар мен мекемелерде еңбекті ғылыми ұйымдастыру тікелей іс жүргізуді
жетілдірумен алмастырылды. Себебі мемлекеттік аппараттың жұмысы қағаздармен
жұмыс істеумен байланысты болды. Аппарат жұмысында қағаз жұмыстың көлемі
ұлғайып, басқару жүйесін ұйымдастыру кеңестік биліктің басты міндеттерінің
біріне айналды. В.И. Лениннің пікірінше, жаңа мемлекеттік аппаратты құру
және жетілдіру басқарудың негізгі міндеті. Мемлекеттік аппараттың жұмысы
төрешілдік бұрмалаушылықтарға және артық шығындарға жол бермейтін еңбекті
ғылыми ұйымдастыру, жаңа басқару техникасын құру негіздеріне сүйенуі тиіс
[11, 5-6 бб.]. 1920-шы жж. бірінші жартысында осы мәселелермен айналысатын
дербес бірнеше мектептер стандарттау мәселесін мекеменің өндірістік
трактовкасымен байланыстырды.
ХХ ғ. 80-жж. соңы мен 90-жж. басында посттоталитарлық елдерде орын
алған демократияландыру үдерісінің тарихы өтпелі қоғамға тән ортақ
заңдылықтар жолымен жүрді. Бұл тұжырымды жасауға транзитологтардың (А.
Уайтхед пен Ф. Шмиттер) пікірлері негіз болды. Іс жүргізу мен құжаттануға
транзитолог-институционалистер мектебінің пікірі жақын. Бұл заңдылықтарды
ең алдымен саяси және әлеуметтік институттардың ауысуы сипатынан көреді.
Институционалды тұрғыны қолдану құжат мәселесін жаңа көзқарастар тұрғысынан
қарастыруға жол ашты. Институт ұғымын қолдануда оның әлемдік және отандық
ғылымдағы мәні талдауға алынып, екі тенденциясы ескерілді. Алғашқы
тенденция институттың гуманитарлық түрлі салада негізгі зерттеу объектісі
ретінде қарастырылуымен байланысты. Екінші тенденция институт ұғымы
мәнінің байи түсіп, тереңдеуімен байланысты. Егер ертеректе институтты
заңдық норманы белгілеуші не әлеуметтік рөлді атқарушы не ұйымдардың типі
деп қарастырылса, қазір ол қоғамдық құбылыстарды терең реттеуші ретінде
қаралады. Институт бірнеше формада, атап айтсақ, дәстүрде, ғұрыпта, заңдық
және моральдық нормаларда көріне алады. Іс жүргізу мен құжаттанудың зерттеу
әдістерін сипаттауда іс жүргізу үдерістерінің әр бірі институционалды
үдеріс екені анықталды. Көптеген әлеуметтік институттардың тіршілігі тек
құжат түрінде ғана қалуы мүмкін. Бірақ сол құжаттың өзі институттың
кешендік жүйесіне кіреді, өйткені ол құжаттың формасы мен мазмұны
институтын, құжатты жасау, тіркеу, сақтау институтын қамтиды. Құжат туралы
ғылымның институционалуы да соңғы уақытта арнайы қарастырылып, жаңа қызу
пікірлер тудыруда. Ғылыми ортада әлі де оның атауының мәнін айқындау,
зерттеу объектісін, құрылымын, әдістерін, заңдары мен заңдылықтарын, жаңа
ұғымдармен толығып отырған терминдер жүйесін нақтылау бағытында теориялық
пікірлер бір арнаға түскен жоқ. Пікірталас әлі де жалғасады, өйткені
қоғамның, қоғамдық қатынастардың тарнсформациялануы нәтижесінде құжат та
трансформацияланады. Демек құжаттанудың өзі де институционалды тұрғысынан
жаңа сатыға ауысуы әбден мүмкін.
Іс жүргізуді жан-жақты жүйелі зерттеуде тікелей қоғамның
трансформациялануымен байланысы анықталды. Тарихилық принципті басшылыққа
ала отырып, іс жүргізу тарихын талдауда қоғамдық прогресс идеясы көмегімен
іс жүргізу тәртібінің өзгеруі, жаңа құжаттардың және құжаттау тәсілдерінің
пайда болуы үдерістері ашып көрсетілді. Қоғамдық дамудың эволюционистік
және революционистік теориялары тұрғысынан өтпелі қоғамдардағы
демократиялану үдерісін талдау нәтижесінде іс жүргізудің белгілі бір сапалы
деңгейінен екінші бір деңгейге өтуінің критерилері анықталды. Қазақстанда
іс жүргізу тарихы оның пайда болуы мен дамуы толық зерттелмеген күрделі
проблема. Біз қарастырып отырған хронологиялық кезеңде іс жүргізу мен
құжаттану күрделі тарихи жүйе ретінде ортақ жүйе ішіндегі жеке жүйе деп
қарастырылды. Бірақ бұл жеке жүйе ортақ жүйенің элементтерімен өзара
әрекеттес болды. Осы себептен де іс жүргізудің әр тарихи кезеңінде жаңа
құжаттардың пайда болуы және олардың ерекшеліктеріне қарай іс жүргізу
тәртібінде өзгерістер орын алды. Сондықтан да қоғамдық прогресс идеясы
проблемалық мәселелерді тұтастай қарастыруға, талдаудың өркениеттік схемасы
өтпелі қоғамдағы іс жүргізу үдерістерін талдауға және методологиялық
тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысында іргелі методологиялық негіздерінің, ортақ ғылыми
танымдық әдістері, тұрғылары мен зерттеу формаларының, сондай-ақ арнайы
ғылыми-зерттеу әдістері мен тәсілдерінің біртұтастығы іс жүргізу мен
құжаттану бойынша методологиялық негіз қалауға, нақты тұжырымдар жасауға
мүмкіндік берді. Іс жүргізу мен құжаттанудың ғылыми-теориялық мәселелерінің
дамуын қарастыру олардың мәселелерінің өзектілігін, ауқымдылығын, өзге
ғылымдармен теориялық та, тәжірибелік те байланыстары тығыз екенін көрсетіп
берді.
Іс жүргізу мен құжаттанудың зерттелуі 1.2. тараушасында тақырыптың
ғылыми негізде зерттелуі бойынша отандық, ресейлік, шетелдік еңбектер
талдауға алынды.
Отандық тарихнамада осы күнге дейін іс жүргізу мәселелері арнайы
зерттеу нысанына алынбағанына қарамастан оның кейбір мәселелері жеке
еңбектерде қарастырылған. Терминология мәселелеріне қатысты жарық көрген
мақалалардың құндылығы қазақша терминологияның әр тарихи кезеңдегі дамуы
барысын, уақыт талабына сай мәселенің өзектілігінің айқын екенін көрсетеді.
Түрлі конференция материалдарында жарияланған мақалалардың қазіргі кездегі
іс жүргізудің қазақша терминдерін жетілдірудегі маңызы айрықша [12, 13].
Қазақстанда мемлекеттік органдарда электрондық құжат айналымының
бірыңғай жүйесін ендіру құжаттама мәселелерін шешуді жаңа сапалық деңгейге
көтерді. Елімізде іс жүргізудің нормативтік құқықтық базасына сипаттама
беріп, талдау жасап, оның жетістіктері мен кемшін тұстарына баға беруде А.
Адельгужиннің; Д. Рысқұловтың; Е.К. Жүсіповтің [14-16] мақалалары құнды.
М.Х. Жақыпов; Е. Джерембаев; А.К. Көпбосынова мемлекеттік органдардағы
электрондық құжат айналымының жайына және оның дамуы мәселелеріне тоқталады
[17-19]. Электрондық құжат айналымы мен электрондық мұрағат үшін
электрондық құжаттардың ортақ мәселесін А. Слободянук, Е. Самойленко [20,
21] қарастырады. Отандық тарихнаманы талдау елімізде іс жүргізу мен
құжаттанудың теориялық негізінің әлі де қалыптасу үстінде екенін көрсетеді.
Құжаттанулық зерттеулердің іргелі бағыты іс жүргізудің тарихын зерттеу
бойынша К.Г. Митяевтің, Я.З. Ливщиц пен В.А. Цикулиннің, М.П. Илюшенконың
т.б. еңбектері жарық көрді. Бұл еңбектерді зерттеу жұмысымызда Қазақстанның
орыс отаршылдығы мен кеңестік дәуірінде Ресеймен ортақ мемлекеттік басқару
және мекемелер жүйесімен сабақтастығы, іс жүргізудегі ортақ жүйенің
қалыптасуы жөнінде негізгі тұжырымдары басшылыққа алынды.
Іс жүргізу мен құжаттанудың терминологиясын жетілдіру біріздеу мен
стандарттау көмегімен жүзеге асырылды және сала ұғымдары жүйесінің басым
бөлігі мұрағаттану мен археографияға ортақ болып келеді. А.В. Елпатьевский,
Э.И. Ханпира, М.П. Илюшенко және өзгелердің еңбектерінде іс жүргізу
терминологиясын талдай отырып, стандарттың рөліне баға беріледі.
Құжаттанудың қалыптасуы мен дамуына 1960-70-ші жж. баса назар
аударылды. К.Г. Митяев, Я.З. Лившиц, П.В. Веселов пен В.Г. Акопян зерттеу
еңбектерінде құжаттанудың іс жүргізу тәжірибесін жинақтап, қорытындылап
ғылыми-теориялық негізін қалауға атсалысты. Іс жүргізуді ары қарай
жетілдіру үшін қолданбалы ғылыми зерттеулерді дамытуға үлкен мән берілді.
Алғаш іс жүргізудің зерттеу әдістерін С.М. Мингалев, А.К. Иванов пен Р.А.
Поспелова т.б. қарастырады. Алайда жалпы сипаттамасын берумен ғана
шектелген олар зерттеу әдістерінің тиімді қолдану жақтарын нақты көрсетіп
бере алмады. Құжаттанудың зерттеу әдістерін жеке қарастыруға соңғы жылдары
Бардаев, Столяров көңіл бөлгенмен, сипаттамасын ғана береді.
1990-шы жж. қоғамдағы демократиялық өзгерістер, ортақ ғаламдық
ақпараттық кеңістікке жол ашылуы, компьютерлік технологияның дамуы іс
жүргізуді автоматтандыру, электрондық құжат мәселелерін алға шығарды. З.
Залаев, И.Н. Киселев электрондық құжаттардың мәселелерін алғашқы болып
көтеріп, олардың қолданбалы мәселелеріне көбірек назар аударылатынын
көрсетеді. Үшінші мыңжылдықта ақпараттандыру мемлекет пен азамат, қоғам мен
бизнес арасындағы қатынастарды жылдам реттеудің құралына айналды. Іс
жүргізу мен құжаттанудың өзекті мәселелері бойынша бірқатар жаңа
тақырыптарда Ларин М.В., Кукарина Ю.М. т.б. [22, 23] диссертацияларын
қорғады.
ИСО 15489-1 Ақпарат және құжаттама. Құжаттаманы басқару халықаралық
стандартының қабылдануы әлемдік деңгейде іс жүргізуге қойылатын талаптарды
бірыңғайландыруда маңызы үлкен. Ол құжаттаманы басқарудың негізгі элементі
саналады. Оны бүгінде әлем елдерінің басым бөлігі қолдап, өз ұлттық
стандарттарын әзірлеуде ескеріп отыр. Осы мәселеге қатысты шетелдік
тәжірибе туралы С. Макинтош пен Л. Риллдің; А. Хэнгер мен А. Ветманның [24,
25] еңбектері құнды.
Салыстырмалы тарихнамалық талдау отандық іс жүргізу мен құжаттанудың
ғылыми негізде зерттелу деңгейін және оның өзекті мәселелерінің болашақта
зерттеу бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Іс жүргізу мен құжаттанудың деректері 1.3 тараушасында деректердің
сипаттамасы мен талдауы беріледі. Іс жүргізу мен құжаттанудың деректеріне
талдау жасауда жарияланбаған деректердің өте бай екендігіне және олардың
басым бөлігі ғылыми айналымға енбегеніне көз жеткізілді. Осы мәселенің
деректерінің басты ерекшелігі кез келген құжаттың дерек бола алуында.
Өйткені кез келген құжат, құжаттар жиынтығы, құжаттар жүйелері құжаттармен
жұмыс жүргізудің деңгейін анықтауға, құжатты жасау әдістері және құжаттарды
басқару мәдениеті туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді. Осы жағынан
алғанда іс жүргізу өзі болашақ тарихты жасаушы ретінде өз тарихының дерегі
бола алады.
Мәдени мұра ұлттық жобасы аясында Ресей мемлекеттік мұрағаттарынан
алынған шағынфильмдер түріндегі құжаттардың басым бөлігі ҚР Орталық
мемлекеттік мұрағаттың № 2300-қорында шоғырланған. Мұндағы деректердің тобы
ХІХ ғ. мен ХХ ғ. басында іс жүргізудің дамуы тарихын, іс жүргізудің
империялық мекемелер қызметімен тығыз байланыстарын, құжаттар түрлері мен
жаңа құжаттау тәсілдерін ашып көрсетуде құнды мағлұматтар береді. Осы
мұрағаттың № 4 – Ішкі істер министрлігінің Орынбор қырғыздарының облыстық
басқармасы (1799-1859) қорында 1800-1868 жж. құжаттар; № 44 – Әскери
министрліктің Жетісу облыстық басқармасы қорында ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ.
басында осы мекемедегі іс жүргізу мәселелеріне қатысты маңызды құжаттар,
1911 ж. Әскери ведомствода хаткерлік туралы ереженің үзіндісі [26]
сақтаулы. № 5 – Қазақ Орталық Атқару Комитеті қорының іс жүргізу
мәселелеріне қатысты ҚазОАК-нің қаулылары көшірмелерінен; ҚазОАК Төралқасы
және ҚазОАК Кіші Төралқасы мәжілісінің хаттамаларынан және олардан
үзінділерден түпкілікті мәселелерді қарауда және олардың шешімін табуы
мәселелерін көруге болады. Бұл қордың құжаттарында сақтаулы іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz