Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университеті

ӘОЖ. 343. 232 (574) Қолжазба қүқығында

Маликова Айгуль Шарифхановна

Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы

12. 00. 08 - қылмыстық қүқық және криминология; қылмыстық - атқарушылық қүқық

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі:

заң ғылымдарының докторы, профессор Арықбай Нүсіпәліүлы Ағыбаев

Алматы, 2003

МАЗМҮНЫ

Кіріспе 3

1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және

теориялық негізі

Қылмысты саралаудың түсінігі ментүрлері 9
Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы 24

Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздерімен объективтік кезеңдері 27

Қылмысты саралау процесінің кезеңдері 33
Қылмысты норма бөсекелестігімд«, ~, . : саралау мәселесі . . . 38

2 Қылмыстық қүқықтағы саралаудың қүқықтық негіздері

2. 1 Қылмыстық заң - қылмысты саралаудың қүқықтық

негізі 45

Қылмыс құрамы - қылмысты саралаудың заңдылық үлгісі 60
Қылмыстық қүқық нормаларының қүрылысы бойынша

саралау 70

Қылмысты объектісі бойынша саралау мәселесі 75
Қылмысты объективтік жағыяая - саралау маңызы 92
Қылмысты субъективтік жағы бойынша саралау маңызы 109
Қылмысты субъектісі бойынша саралау мәселесі 119

ҚОРЫТЫНДЫ 124

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131

КІРІСПЕ

Елімізде XX ғасырдың соңғы он жылдығында тариқта және саясатта жан-жакды елеулі өзгерістер болғанына куөгерміз. Демек, Қазақ JKCP Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы қазан айының 25-жүлдызында қабылданды. Бұл арада Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, республиканың барлық азаматтары үшін лайықты жөне тең түрмыс жағдайын жасауға үмтыла отырып, республикада түратын халықтарды топтастыру мен олардьщ достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санай отырып, жалпыға бірдей адам қүқықтары декларациясын жөне үлттардың озін-өзі еркін билеу қүқығын тани отырып, қазақ үлтының тағдыры үшін жауапкершілікті үғына отырып, ізгілікті демократиялық қүқықтық мемлекетті қүруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды" [1, 7606] . Сонымен тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіппен теуелділіктен кейін Қазақ Мемлекетінің тарихында түңғыш рет 1991 жылы желтоқсан айының 16-жүлдызында "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік төуелсіздігі туралы" маңызды заң қабылдағаны белгілі.

1995 жылы тамыз айының 30 - жүлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияньщ 1-бабына сөйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық жөне әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады жөне оның ең қымбат қазынасы адам және адамның омірі мен қүқықтары, бостандықтарьш қүрметтеп қорғайды" [2, 176] . Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың өл-ауқатын, жағдайын котеруді, өлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дөрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды өр республика өз даму процесінде халықты қүқықтық түрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші қүралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл түрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.

Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, елеуметтік, экономикалық озгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айыньщ 16-жүлдызында Қазақстан Республикасыньщ жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жүлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан

Республикасының Президенті Н. Э. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін жөне заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [3, 346] . Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік жөне қоғамдық өмірінің қүқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бүзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың өр мүшесінің қүқықтары мен бостандықтарына қол сүғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда. Осыған орай, елімізде қатарынан қабылданып жатқан қүқықтық немесе үйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі заң төртібін бүзушылық қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр. Республикада қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда. Меселен, Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші соңғы он жыл ішінде күрделі жағдайда қалып отыр.

1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168, 2002-135151 [4] .

Оның ішінде қылмыс дөрежесінің аса көп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бөсеңсуі, ал 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі, соңғы 2002 жылы сәл төмендеуі байқалып отыр. Бұл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан өрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дұрыс ашу жене кінөліні өшкерелеп қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділІгін арггыратыны сөзсіз.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы қылмыстық қүқықта қылмысты саралау мөселелерінің теориялық жөне тәжірибелік түрғысы да өз кезегінде көкейтестілігін жойған емес. Белгілі бІр іс-өрекетті қылмыс деп табуда, жауапкершілікке тартуда, жаза тағайындауда, оны өтеуде, жауапкершілік пен жазадан босатуда тағы басқа мәселелерді шешуде қылмысты саралаудың маңыздылығы ерекше. Қылмысты саралау заңдылық қағиданың талабына орай, "арнайы заңда корсетілмейінше қылмыс та, жаза да жоқ" деген түжырымға негізделіп қылмысты тергеу кезінде дұрыс ашу, кінөліні өшкерелеп, әділеттілікті қалпына келтірудің тиімділігін арттырады.

Жалпы алғанда, біздің ойымызша қылмыс туралы сөз болғанда оның бастапқы сатысынан орын алатын негізгі мәселе - қылмысты саралау, сонымен қатар бұл қылмыспен күрестегі негізгі профилактикалық қызметті жүзеге асыру болып табылады. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелеріне байланысты өр қырынан өзіндік ғылыми өр қосушылар болғанымен, қоғамымызда қылмысты саралаудың әдістемелік, философиялық, логикалық негіздерінің түбегейлі шешілмеген түстары бар, сонымен қатар норма бәсекелестігіне байланысты ғалымдардың біркелкі көзқарасқа келе алмауынан, өр түрлі пікірлердің жаппай қабылданып жатқан түстары да жетерлік.

Сонау Кеңес Үкіметі орнаған бетте-ақ марксизм-ленинизм идеясы

бойынша қылмысты саралаудың диалектикалық аспектілері әртүрлі көзқарас ретінде орын алған. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, қылмыс құрамының элементтерін дұрыс анықтап, өділсоттылықты жүзеге асыру қылмысты саралаудың ең негізгі бастауы болып табылады. Қылмысты саралаудың үғымын беруде толық ғылыми пікірлер, нетижелер болса да, оның түп бастауын, өдістемесінен өлсін-өлсін ауытқып кетіп жүргеніміз қылмысты саралаудың теориялық негіздерін анықтағанда бой көтерері байқалады. Жоғарыда айтылғанды ескерер болсақ, қылмысты саралау қоғамға қауіпті іс-өрекеттерді тез арада ашуға, бағытталған үздіксіз де тұрақты зерттеуді қажет етеді. Сондай-ақ саралау процесінде қылмыстық заң баптарының санкциясы мен жазаның қандай түрлерін қолдану да өз шешімін таппай отыр. Осыларға байланысты біздің зерттеулеріміз де қылмыстық саралаудың үғымы мен моні, түрлері, едістемелік (танымдық-бағалау процесі, объективтік шындық, жеке, жалпы, ерекше қатысу, логикалық форма) жөне қүқықтық негізі, қылмыстық заңның даму ерекшелігі, қылмыс құрамының элементтерін қүрайтын белгілері философиялық, ғылыми түрғыда кеңінен талданады. Сол секілді бүрынғы заңдардың дәурен сүріп түрған шағында сүрлеуі жасалған істерді жаңа қылмыстық заңға сөйкес жаңғырту мөселесі де, яғни қылмысты саралаудың теориялық негізін анықтау бір тобе өте өзекті маңызды мөселе, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған келіп тіреледі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. ҚазІргі кезде қоғамымызда қауіпті қүбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот, тергеу, прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны сөзсіз. Қылмысты саралау жеке қылмыстардың түрлеріне байланысты жеткілікті зерттелген десек күмөн туғызбас, ал қылмысты саралаудың, өдістемелік, теориялық негіздеріне байланысты түбегейлі зерттеу мөселесі әлі өз шешімін толық тапқан жоқ. Осы мәселеге байланысты алғаш профессор А. А. Герцензонның, профессор В. Н. Кудрявцевтің еңбектері жарық көрді. Кейінірек бұл істі Б. А. Куринов, Г. А. Левицкий, А. В. Наумов пен А. С. Новиченко монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялап жалғастырды. Тікелей біздің тақырыбымызға қатысты қалам тартқандардың бірі - В. А. Малыхин, Ф. Г. Бурчак, Г. А. Тарарухин, О. Ф. Шишов, Т. Г. Черненко, Н. М. Свидлов, осы тақырыпқа арналған ғылыми еңбектерді жалғастырған Қазақстандық ғалымдар; атап айтсақ - А. Н. Ағыбаев, Е. О. Алауханов, 3. 0. Ашитов, А. А. Исаев, Ғ. Ы. Баймурзин, Ү. С. Жекебаев, Е. І. Қайыржанов, Д. Кішібеков, Г. С. Мауленов, А. Ж. Машабаев, Р. Ш. Мырзабеков, С. С. Сартаев, М. С. Нәрікбаев, Б. А. Нурғалиев, СМ. Рахметов, Д. С. Чукмаитов, Е. Оңғарбаев, Б. Ж. Жүнісов, Р. Т. Нуртаев, И. И. Рогов, Н. Дулатбеков, P. O. Орымбаев т. б. аталған тақырыпқа байланысты жазылған монографиялар мен ғылыми мақалаларды ақпарат беттерінен көре аламыз.

Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жүмыстың негізгі мақсаты - қылмыстық қүқықтағы қылмысты саралаудың өдістемелік, теориялық негіздерін белгілей отырып, қылмысты саралауға

қатысты жаңа үсыныстарды талдап, қылмысты саралауда қүқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде өділсоттылықты жүзеге асырудьщ маңыздылығын арттыру болып табылады. Осы аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер туындайды:

қылмысты саралау үғымын өдістемелік, өлеуметтік - саяси, қылмыстыққүқықтық түрғыда зерттеп білу;
қылмысты саралаудың логикалық нысанын жалпы диалектикалықғылыми түрғыда талдау жүргізу;
қылмыстық заңның талаптарында қылмысты саралаудыңбағыттарын белгілеу;
қылмыстық заңның даму тарихының ерекшелігін анықтап білу жәнеқылмыстық заң диспозициясын қылмысты саралауда мөнін ашу ;
қылмыс құрамының түсінігін беріп, белгілерін айқындау;
жаза тағайындау мөселесінде қылмысты саралауға тың мазмүн беріп, маңыздылығын анықтау;
жауаптылықты жеңілдететін жөне ауырлататын мөн-жайларда қылмыстысаралаудың орны мен төжірибелік мәнін көрсету;
теория мен сот тәжірибесіндегі кейбір қылмысты саралаудағы«олқылықтарды» жою жолдарын іздеу және сол тараптағы үсыныстардыенгізу.

Зерттеу жүмысының әдістемелік негізі. Диссертацияның әдістемелік негізі жоғарыда корсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу диалектикалық - материалистік заңдарын, таным өдістерін басшылыққа алып, криминогендік мазмүндағы қүқықтық деректерді ашу болып табылады. Сонымен қатар осы жүмысты жазу барысында салыстырмалы қүқықтық, нақты - елеуметтік, логикалық әдІстерді қолданып, кейбір жағдайда барлық саланың бастауы, түп атасы философия ғылымына сүйендік.

Зерттеудің объектісі ретінде қылмыстық қүқықтың Жалпы болімінің институттарының ішіндегі қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде іс-өрекеттің қоғамға қауіптілігін жене қүқыққа қайшылығын жоятын мән-жайлар туралы, қылмыстың нақты құрамының барын анықтауды, іс-әрекетте қүқыққа қайшы, қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін белгілеуді, кінөліге жаза тағайындауда, кінөлінің жеке түлғасын анықтауда қылмысты дұрыс саралауды жүзеге асыру болып табылады.

Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы қорытынды түжырымдар үсынылды.

Қылмысты саралаудағы негізгі мәселе нормалардың бір-біріменбәсекелестігі туралы анықтама беру болып табылады.
Қылмысты саралауды психологиялық, гнеосологиялық жәнелогикалық аспектіде толық түсіндіру болып табылады.
Қылмысты саралаудағы функционалдық маңызы бар "үқсастық" пен"тепе-теңдік" белгіні философиялық түрғыда түбегейлі зерттеу.

Қылмысты саралаудың теориялық, өдістемелік негізінде көрініс тапқантанымдық баға беру процесіндегі индукция мен дедукциянысиллогизм негізінде түйіндеу.
Қылмысты саралауда қылмыс құрамының элементтерінқүрайтын белгілерді терең, жан-жақты, толық зерттеу. Мәселен, саралау барысында зияндылық өрекеттерді табу, қылмыскердің жасынесепке алу, ерекше субъектілер тарапынан жасалынған қылмыстардысаралау, кінәнің нысанын анықтау, ниет пен мақсат, қылмыстың затымен қүралы бойынша ажырату белгілерін толық анықтау.
Барлық қылмыстар мен жазалардың біркелкі өлшем бірлігіретінде баламасы - әлеуметтік мүмкіндік. Себебі барлыққылмыстардан өлеуметтік мүмкіндіктер зиян шегетіні белгілі, осыған орай қылмысты саралауда жазаның қалпына келтіру мақсатын жүзеге асыру мүмкіндігінзерделеу.
Қылмысты саралауда қылмыскердің түлғасын, істеген іс-әрекетінанықтап жөне жаза мөлшерін дұрыс белгілеп, қылмысқұрамыньщ факультативті нышандарын дұрыс сипаттау.
Қылмысты саралау процесінде қылмыстың ең өуелі қоғамғақауіптілігіне, қылмыстық заңға қайшылығына, ерекше қүрылымына, экономикаға кері өсер етуіне, мемлекеттік күрылысқа енетінқылмыстардың санаттарын тез арада уақтылы ашу, әділсоттылықтыжүзеге асыру, қүқық қорғау органдары қызметін жетілдіру қажеттілігінсипаттау.
Қылмысты саралаудың әдістемелік негізінің тиімділігін арттырумақсатында қазіргі заманғы ғылыми-техникалық қүралдарменжабдықтау.

Ю. Қылмысты саралауды төжірибелік қызмет саласында тергеу, сот, прокуратураның қызметінде дұрыс деңгейде жүргізілген болса, онда қоғамға қауіпті іс-әрекеттер сапалы тергелсе, қылмысты дұрыс саралаудың маңызы артар еді, яғни сот органдарының қылмыстармен күресудегі жүмысын арттыруда, қылмыстық заңды өрі қарай дамыту жолындағы ғылыми-өдістемелік жүмыстарды атқару болып табылады.

Диссертацияпың гылыми жаңалығы. Диссертацияны зерттеудің ғылыми жаңалығын автордың қылмысты саралаудың логика - өдістемелік жөне логикалық нысанда көзделген жене қылмыстық күқық норма бәсекелестігінің саралау мөселесін, кінөнің аралас түрін, қылмыстың ниеті мен мақсатын, қылмыскердің жасқа толу белгісін жөне қоғамдық қатынастардың маңыздылығын, сонымен қатар қылмыстық заңның даму ерекшелігінің негізгі мөселелерін шешу жолында көзқарасты түбегейлі шешуге талпынысын қүрайды.

Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік қүндылығы. Қылмысты саралау үғымының түп бастауына өдістемелік

басты назар аудара отырып, саралау (іс-өрекеттің сапасын бағалау) терминдерін анықтап және жазаның өлеуметтік өділеттілікті қалпына келтіру атты мақсатты жүзеге асырудьщ теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қылмыс белгілерін анықтаудың қоғамға зиянды іс-өрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілей отырып, қылмыстарды өзара ажыратып жіктеуде, қоғамға қауіптілік дөрежесін белгілеуде, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде, жаза мөлшерін анықтауда саралау процесінде қолдану мүмкіндігін жүзеге асыру болып табылады.

Жүмыс қорытындысының төжірибелік мәні:

қүқық қорғау жөне қүқық қолдану органдарының қылмысқақарсы күрес жүргізуді қолдану тежірибесінде ;
соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда;
қылмыстық қүқық, қылмыстық-атқару қүқығы, оқу процесінде;
өдістемелік қүралдарды дайындау жөне магистрлық, бітіружүмыстарын жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.

Диссертациялық зерттеудің /эмпирикалық/ деректік негіздері. Диссертацияның деректік негізіне Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1995-2003 жылдардағы өр түрлі аймақтарында қаралған 206 қылмыстық істер бойынша жарияланған тәжірибелік материалдар пайдалынылды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы қүқыктық статистика жене ақпарат орталығы агенттігінің соңғы он жыл ішіндегі (1992-2002ж. ж) қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.

Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Диссертациялық жүмыстьщ басты үсыныстары мен нәтижелері мына халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда талқыланған: Қылмыстың обьективтік жағының түсінігінің саралау мөселесіндегі маңызы "Орта Азия аймағындағы үлттық қүқықтың түзілу мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстық қүқықтағы қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы "Саяси-қүқықтық зерттеулердің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстың объектісі бойынша саралаудың кейбір сүрақтары "Орта Азия аймағындағы мемлекеттерде егемендіктің орнау мәселелері" атты халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция; Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық қылмыспенен күресудің өзекті мәселесі және саралаудың жалпы негіздері "Қазіргі кездегі қылмыспен күрестің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; еңбек туралы заңдарды бүзғаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартудағы саралау мөселесі "Азаматтардың өлеуметтік -еңбек қүқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық стандарттар жөне олардың ҚР зандарына ауысу мүмкіндігі" атты халықаралық ғылыми -тәжірибелік конференцияларда талданып, олардың жинақтарында басылып шыққан. Сонымен төменде аталған үш баяндамада корініс тапқан:

Қылмысты субъективтік жағынан саралау маңызы // ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы. - 2003. -Ш (26) ; Қылмысты норма бесекелестігінде саралау мөселелері //ҚазҮУ хабаршысы. -2003. -№2 (27) ; Қылмыстық қүқық теориясындағы қылмысты саралаудың үғымы мен маңызы //ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы. - 2003. №3 (28) . Зерттеу тақырыбына байланысты диссертант жиырма мақала жариялады. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері өл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университеті заң факультетінің ғылыми теориялық семинарында, қылмыстық қүқық жөне криминология кафедрасының мәжілісінде талқыланған.

Зерттеудің қүрылымы мен көлемі. Диссертацияның қүрылымы кіріспеден, екі тараудан (он екі тараушадан), негізгі түжырымдар мен үсыныстардан жөне қолданылған әдебиет коздерінің тізімдерінен түрады.

1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және

теориялық негізі 1. 1 Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері

Қылмысты саралау - қылмыстық қүкық теориясында ең маңызды түсінік. Бұл түсінік ғылым саласында да, төжірибе түрғысында да кеңінен қолданылады. Саралау - (латын тілінде qualitas-cana, сапалы) деген мағынаны білдіреді [5, 66] . Шын мәніне келгенде, саралау, яғни сапаны бағалау адамның төжірибелік қызметінде қалыптасқан. Ендеше, біздің айналамызда бір-бірімен байланыста жөне үнемі қозғалыста болатын өртүрлі заттар мен қүбылыстар омір сүреді. Әрбір зат немесе белгІлі қимыл іс-әрекет (әрекет немесе өрекетсіздік) қүбылыс өзіне ғана төн ерекшеліктермен сипатталады. Мысалы, қылмыс құрамының элементтері бір-бірінен озгеше. Мүндай ерекшеліктер сапаны бағалау ерекешеліктері деп аталады, Заттың, қүбылыстың сапасын адам өзінің төжірибелік қызметінде ғана анықтай алады. Ал сапасын бағалау - кез келген заттың мөлшерін, өлшемін түрін, тобын анықтау болып табылады. Ол басқа заттармен қүбылыстар мен тІкелей немесе аралық байланыста және қатынаста болады. Сондықтан оның осы қатынаста көрінетін көптеген сапасы бір. Сонымен қатар, заттар немесе қүбылыстар бір-бірімен белгілі бір қатынаста бола отырып, бірінен-бірі мөлшер жағынан ерекшелінеді. Мысалы, қылмыстық жауаптылық мөселелерін шешуде және жаза тағайындауда жазаның молшерін белгілеуде ерекешелінеді. Сондықтан, заттар мен қүбылыстардың, белгілі іс-өрекеттің (өрекет немесе өрекетсіздік) сапасын, молшерін, өлшемін айқындау өте маңызды. Бұл арада, философия тарихында сапаны бағалауға, мөлшерге түңғыш рет Аристотель айрықша көңіл бөлді, "Мен сапа деп заттың ненің арқасында осындай бола алатынын айтамын", [6, 1646] "мөлшер дегеніміз құрамдас бөліктерге бөлініп, оның өрқайсысы екі немесе онан да көп бола ма, өйтеуір озінің табиғаты жағынан бір жөне анықталған нәрсе. Кез келген мөлшер есептелетін болса және елшенетін болса шама делінеді", - деп көрсетті ол. Шынында да, сапа объективті сипатта адам ойлауының жалпы