Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы
Кіріспе 3
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және теориялық негізі
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі ментүрлері 9
1.2 Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы 24
1.3 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері мен объективтік кезеңдері 27
1.4 Қылмысты саралау процесінің кезеңдері 33
1.5 Қылмысты норма бәсекелестігін саралау мәселесі...38
2 Қылмыстық қүқықтағы саралаудың қүқықтық негіздері
2.1 Қылмыстық заң . қылмысты саралаудың қүқықтық негізі 45
2.2 Қылмыс құрамы . қылмысты саралаудың заңдылық үлгісі 60
2.3 Қылмыстық қүқық нормаларының қүрылысы бойынша саралау 70
2.4 Қылмысты объектісі бойынша саралау мәселесі 75
2.5 Қылмысты объективтік жағыяая . саралау маңызы 92
2.6 Қылмысты субъективтік жағы бойынша саралау маңызы 109
2.7 Қылмысты субъектісі бойынша саралау мәселесі 119
ҚОРЫТЫНДЫ 124
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және теориялық негізі
1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі ментүрлері 9
1.2 Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы 24
1.3 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері мен объективтік кезеңдері 27
1.4 Қылмысты саралау процесінің кезеңдері 33
1.5 Қылмысты норма бәсекелестігін саралау мәселесі...38
2 Қылмыстық қүқықтағы саралаудың қүқықтық негіздері
2.1 Қылмыстық заң . қылмысты саралаудың қүқықтық негізі 45
2.2 Қылмыс құрамы . қылмысты саралаудың заңдылық үлгісі 60
2.3 Қылмыстық қүқық нормаларының қүрылысы бойынша саралау 70
2.4 Қылмысты объектісі бойынша саралау мәселесі 75
2.5 Қылмысты объективтік жағыяая . саралау маңызы 92
2.6 Қылмысты субъективтік жағы бойынша саралау маңызы 109
2.7 Қылмысты субъектісі бойынша саралау мәселесі 119
ҚОРЫТЫНДЫ 124
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131
Елімізде XX ғасырдың соңғы он жылдығында тариқта және саясатта жан-жакды елеулі өзгерістер болғанына куөгерміз. Демек, Қазақ JKCP Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы қазан айының 25-жүлдызында қабылданды. Бұл арада Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, республиканың барлық азаматтары үшін лайықты жөне тең түрмыс жағдайын жасауға үмтыла отырып, республикада түратын халықтарды топтастыру мен олардьщ достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санай отырып, жалпыға бірдей адам қүқықтары декларациясын жөне үлттардың озін-өзі еркін билеу қүқығын тани отырып, қазақ үлтының тағдыры үшін жауапкершілікті үғына отырып, ізгілікті демократиялық қүқықтық мемлекетті қүруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды" [1,7606]. Сонымен тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіппен теуелділіктен кейін Қазақ Мемлекетінің тарихында түңғыш рет 1991 жылы желтоқсан айының 16-жүлдызында "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік төуелсіздігі туралы" маңызды заң қабылдағаны белгілі.
1995 жылы тамыз айының 30 - жүлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияньщ 1-бабына сөйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық жөне әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады жөне оның ең қымбат қазынасы адам және адамның омірі мен қүқықтары, бостандықтарьш қүрметтеп қорғайды" [2,176]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың өл-ауқатын, жағдайын котеруді, өлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дөрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды өр республика өз даму процесінде халықты қүқықтық түрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші қүралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл түрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
1995 жылы тамыз айының 30 - жүлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияньщ 1-бабына сөйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық жөне әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады жөне оның ең қымбат қазынасы адам және адамның омірі мен қүқықтары, бостандықтарьш қүрметтеп қорғайды" [2,176]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың өл-ауқатын, жағдайын котеруді, өлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дөрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды өр республика өз даму процесінде халықты қүқықтық түрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші қүралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл түрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Алматы,1995ж.
2. Казақстан Республикасының Төуелсіздігіне 10 жыл (заң актілерінің
жиынтығы) -10 лет Независимости Республики Казахстан. Сборник
законодательных актов. Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
3. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы:
проблемалар және оларды шешудің жолдары. Алматы: 1997 ж.
4. Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы
қүқықтық статистика жөне ақпарат орталығының мәліметі. Алматы:
2002 ж.
5. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификация преступлений. М: 1972 г,-
3216.
6. Аристотель. Метафизика, V, 13. 1020а соч. В 4-х томах. Москва,
1975г.-1646.
7. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. 1.
Под ред. И.Ш. Борчашвили и СМ. Рахметова. Алматы: 2002г, - 146.
8. Герцензон А.А. Квалификация преступления. Москва: 1947г, -1446.
9. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. МГУ:
1976г,-178б.
Ю.Малыхин В.И, Квалификация преступления. Теоретические вопросы.
Куйбышев: 1987г,-56. П.Тарарухин С.А. Теория и практика квалификации преступлений.
Киев: 1978г,-11б.
12.БурчакВ.А. Квалификация преступлений. Москва: 1983г, -56. 1 З.Левицкий Г.А. Квалификация преступления (Общие вопросы)
//Правоведение .-1962г, №1. - 1446. 14.Шишов О.Ф. Теоретические проблемы квалификации преступлений.
Москва, ВЮЗШ МВД СССР. 1988г, - 116.
15.Сергиевский В, Рахметов С. Квалификация преступлений. Учебно-практическое пособие. "Өркениет", Алматы, 1999г. -106. 16. Энциклопедия лык сөздік. М: 1985ж, - 5626. 17.Пионтковский А.А, Меныпагин В.Д. Курс советского уголовного
права, особенная часть. Том-1. М: 1955г, - 326. 18.Уголовное права. Часть особенная. М: 1968г, - 116. 19.Сапарғалиев F. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: 1995ж, -
766.
20.Ағыбаев А.Н. Қылмыстык күкык. Ерекше бөлім. Алматы: 2000ж. - 116. 21.Мещеряков В.Т. Соответствие как отношение и принцип. М: 1975г, -
236. 22.Новиченко А.С, Наумов А.В. Законы логики при квалификация
преступлений. М: 1978г, - 116.
23.Черненко Т.Г. Квалификация преступлений. Алматы: 1999г, - 96. 24.Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Мемлекет және қүқық теориясы. Алматы:
127
1997ж,-103б.
25.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық. Жалпы бөлім. Алматы: 1999ж, - 416. 26.//Жоғары Соттың Бюллетені, Астана: 2002/1.-36. 27.//Жоғары Соттың Бюллетені, Астана: 2002/7. -206. 28.Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификация преступлений. М:
1975г,-10б. 29.Кішібеков Д, Сыздықов Ү. Философия. Оқулық. Алматы: 1994ж, -
1946. ЗО.Старченко А. А. Анализ логической структуры нормативных
высказываний - В. сб: логика и методология научного познания.
Москва, 1974г.-566.
31 .Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. М: 1970г, -1236. 32.//ҚР Жоғарғы Сотының Бюллетені. Астана: 2002/12 -86. ЗЗ.Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы:
2000ж.
34.//ҚР Жоғаргы Сотының Бюллетені. Астана: 2002/6 -56. 35.Свидлов Н.М. Виды норм и квалификации преступлений
следователем. Волгоград: 1986г, -476. Зб.Наумов А.В. Приминение уголовно-правовых норм. Волгоград: 1973г, -
556.
37.Дурманов Н.Д. Советский уголовный закон. М: 1967г, - 566. 38.Советское уголовное право. Общая часть. Под ред. Меньшагин В.Д,
Дурманов Н.Д, КригерГ.А, Кудрявцев В.Н. М: 1974г, -556. 39.Шляпочников А.С. Толкование советского уголовного закона.
М: 1960г,~24б.
40.Шаргородский М.Д. Уголовный закон. М: 1948г, - 506. 41.Ковалев М.И. Советский уголовный закон. Свердловск: 1956г, -36.
42. Лейст О.Е. Санкции в советском праве. М: 1962г, - 1056.
43. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть общая. Учебное
пособие. М: 1948г, -1696.
44. Наумов А.Н. Диспозиция уголовного закона и квалификация
преступлений. // Советская юстиция, 1986/3 февраль. - 46.
45. Курс советского уголовного права. Часть общая. Том-1. Под ред.
Беляева Н.А, Шаргородского Н.Д. Ленинград: 1968г,-1406.
46. Советское уголовное право. Часть общая. ЛГУ, 1960г. - 1796.
47. Познышев СВ. Учебник уголовного права. Часть-1. Москва, 1963г. -
456.
48. Недбайло П.И. О толковании советского закона. Москва, 1960г. -3026.
49. Курс советского уголовного права. В 6-томах. Том-1. Уголовный
закон. Под ред. Пионтковского А.А, Ромашкина П.С, Чхикавадзе В.И.
М: 1970г, -996.
50. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому
уголовному праву. М: 1961г, -916.
51. ТрайнинА.Н. Общее учение о составе преступления. М: 1957г,-106б.
52. Карпушин М.П, Курляндский В.И. Уголовная ответственность и
состав преступления. М: 1974г, - 786.
53. Полячек Ф. Состав преступления по чехославскому уголовному
праву. М: 1960г,-83б.
54. Брайнин Я.М. Уголовная ответсвенность и ее основание в советском
уголовном праве. М: 1963г, -946.
55. Квалификация преступлений, предусмотренных различными частями
одной и той же статьи. //Советская юстиция 1969г. №4, - 896.
56. Алауханов Е, Умбеталиев С, Рахметов С. Қылмыс құрамы. Алматы:
2002ж, -286.
57. Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-правовой
нормы. //Вестник. МГУ: -1967г. -№4 -66.
58. Кригер Г. Состав преступления и квалификация содеянного.
//Советская юстиция, М: 1985г, №12-416.
59. Кудрявцев В.Н. О противоправности преступлений. //Правоведение.
М: 1959г,-№ 1-946.
60. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы:
2001ж,-12б.
61. Смирнов В.Г. Объект уголовно-правовой охраны и правопорядка.
Сб. ученых трудов. Вып.14. Свердловск: 1971г, -156.
62. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому
уголовному праву. Вып.4. М: 1957г, - 556.
63. Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации
преступлений. Алматы: 1997г, - 1536.
64. Қайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алматы,
1973г.-576.
65. ҚР Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана 2001/11 - 66.
66. Иногамова-Хегай Л.В. Конкуренция норм уголовного права. М: 1999г,
-956.
67. Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта
уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. Караганда: 1974г, -956.
68. Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при
социализме. Алматы: 1972г, -2906.
69. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны.
М: 1980г,-26б.
70. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М: 1996г, -
1476.
71. Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификация
преступлений. Волгоград: 1975г, - 246.
72. Философический словарь. Под ред. Фролова И.Т. Москва: 1980г, -786.
73. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному
праву. М: 1960г, -646.
74. Общая теория права. Под ред. Пиголкина А.С. М: 1996г, -2446.
75. Таций Я.В. Объект и предмет преступления в советском уголвном
129
праве. Харьков: 1988г,-106б.
76. Уголовное право РФ. Общая часть. Под ред. Здравомыслова Б.Г. М:
1999г, -1066.
77. Дроздов А.В. Человек и общественные отношения. Ленинград: 1966г,-
656.
78. Фролов Е.А. Объект уголовно-правовой охраны и его роль в
организации борьбы с посягательствами на социалистическую
собственность. Автореф. Саратов: 1971 г, - 4876.
79. Ляпунов Ю.И. Уголовно-правовая охрана природы органами
внутренних дел. М: 1974г, -156.
80. Курс советского уголовного права. Том-2. Преступление. Под ред.
Пионтковский А.А. М: 1970г, -1566.
81. Васильев А.Н. Преступления против социалистической собственности.
М: 1959г,- 666.
82. Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного
имущества и разбой. М: 1958г, -426.
83. //Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының Хабаршысы. 1993ж, №2
-1786.
84. Глистин В.К. Проблемы уголовно-правовой охраны общественных
отношений: объект и квалификация преступлений. Ленинград: 1979г, -
466.
85. Кравцов С.Ф. Предмет преступлений. Автореф. Ленинград: 1976г, -
866.
86. Кригер ГА. К вопросу о понятии объекта преступления в советском
уголовном праве. Москва: 1955г,// Вестник. МГУ.- №1 -1236.
87. Кудрявцев В.Н. К вопросу о соотношении объекта предмета
преступления. М: 1951 г, -556.
88. Мамытов А.Н. Советтік қылмыстық қүқық. Жалпы бөлім. Алматы:
1971ж,-666.
89. Уголовное право. Общая часть. Учебник. Под ред. Ветров Н.И,
Ляпунова Ю.И.М: 1997г, -1926.
90. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М: 1960г,-96.
91. Комментарий к уголовному кодексу РК. под ред. Рогова И.И,
Рахметова СМ. Алматы: 1999г, -396.
92. Реннеберг И. Объективная сторона преступления. М: 1957г} -186.
93. Уголовное право КазССР. Алматы: 1986г,-89б.
94. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс
лекций. М: 1996г,-160б.
95. // ҚР Жоғары Сотының Бюллетені. Астана: 1999ж, Қазан. -296.
96. Уголовное право РК. Общая часть. Под ред. Рогов И.И.
Баймурзин Г.И. Алматы: 1998г,-76б.
97. Теплов Б.М. Психология. М: 1959г,-157б.
98. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М: 1999г, -5066.
99. Дурманов Н.Д. Понятие преступления. М: 1948г,-396.
100. Михлин А.С. Последствия преступления. М: 1969г, -176.
101. Лист Ф. Учебник уголовного права. Общая часть. М: 1968г,-126б
102.Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому
уголовному праву. М: 1958г, - 406.
103. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий. М: 1958г, -246.
104. Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. М:1977г -1566.
105. Дагель П.С. Понятие умысла в советском уголовном праве.
//Советская юстиция, 1966г, №20 - 1566.
106. Бапанов Т.Ә, Әбілезов Е.Т. ҚР Қылмыстық қүқығы. Жалпы бөлім.
Альбом үлгісі. Алматы: 2001ж, - 276.
1О7.Дагель П.С, Котов П.Д. Субъективная сторона преступления и ее
установление. Воронеж: 1974г,-1256. 108.//ҚР Жоғары Сотының Пленумы қаулыларының жинағы. Том-1.
Алматы: 1997ж,-128б.
109. Пионтковский А.А, Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного
права. Особенная часть. Том-1. М: 1955г, -5806.
110. Советское уголовное право. Под ред. Кригер Г.А, Куринов Б.А.
М: 1981г,-206.
Ш.Сахаров А.Б. Ответственность за должностные злоупотребления. Москва: 1965г, Кригер Г. Еще раз о смешанной форме вины. //Советская юстиция: 1967г, -№3 -676.
112. Дагель П.С. Проблемы вины в уголовном праве. АКД, Ленинград:
1969г,-24б.
113. Волков Б.С. Мотив и квалификация преступлений. Казань: 1960г, -
1456. 1 Н.Орлов B.C. Субъект преступления по советскому уголовному праву.
Москва: 1958г,-165б. 115.Орымбаев P.M. Специальный субъект преступления. Алматы: 1977г,
-1156. 1 іб.Устименко В.В. Специальный субъект преступления. Харьков: 1989г,
-1896. 117.Трайнин А.Н. Система общей части уголовного права. //Совесткое
государство и право М: 1966г, №5 -556.
118. //Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана, 2002/1
119. //ҚР Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана 2001/5
120.Уголовное право. Часть общая. Отв.ред. Рогов И.И, Сарсембаев М.А.
Алматы: 1998г,-123б.
2. Казақстан Республикасының Төуелсіздігіне 10 жыл (заң актілерінің
жиынтығы) -10 лет Независимости Республики Казахстан. Сборник
законодательных актов. Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
3. Назарбаев Н.Э. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы:
проблемалар және оларды шешудің жолдары. Алматы: 1997 ж.
4. Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы
қүқықтық статистика жөне ақпарат орталығының мәліметі. Алматы:
2002 ж.
5. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификация преступлений. М: 1972 г,-
3216.
6. Аристотель. Метафизика, V, 13. 1020а соч. В 4-х томах. Москва,
1975г.-1646.
7. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник: Особенная часть. 1.
Под ред. И.Ш. Борчашвили и СМ. Рахметова. Алматы: 2002г, - 146.
8. Герцензон А.А. Квалификация преступления. Москва: 1947г, -1446.
9. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. МГУ:
1976г,-178б.
Ю.Малыхин В.И, Квалификация преступления. Теоретические вопросы.
Куйбышев: 1987г,-56. П.Тарарухин С.А. Теория и практика квалификации преступлений.
Киев: 1978г,-11б.
12.БурчакВ.А. Квалификация преступлений. Москва: 1983г, -56. 1 З.Левицкий Г.А. Квалификация преступления (Общие вопросы)
//Правоведение .-1962г, №1. - 1446. 14.Шишов О.Ф. Теоретические проблемы квалификации преступлений.
Москва, ВЮЗШ МВД СССР. 1988г, - 116.
15.Сергиевский В, Рахметов С. Квалификация преступлений. Учебно-практическое пособие. "Өркениет", Алматы, 1999г. -106. 16. Энциклопедия лык сөздік. М: 1985ж, - 5626. 17.Пионтковский А.А, Меныпагин В.Д. Курс советского уголовного
права, особенная часть. Том-1. М: 1955г, - 326. 18.Уголовное права. Часть особенная. М: 1968г, - 116. 19.Сапарғалиев F. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы: 1995ж, -
766.
20.Ағыбаев А.Н. Қылмыстык күкык. Ерекше бөлім. Алматы: 2000ж. - 116. 21.Мещеряков В.Т. Соответствие как отношение и принцип. М: 1975г, -
236. 22.Новиченко А.С, Наумов А.В. Законы логики при квалификация
преступлений. М: 1978г, - 116.
23.Черненко Т.Г. Квалификация преступлений. Алматы: 1999г, - 96. 24.Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Мемлекет және қүқық теориясы. Алматы:
127
1997ж,-103б.
25.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық. Жалпы бөлім. Алматы: 1999ж, - 416. 26.//Жоғары Соттың Бюллетені, Астана: 2002/1.-36. 27.//Жоғары Соттың Бюллетені, Астана: 2002/7. -206. 28.Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификация преступлений. М:
1975г,-10б. 29.Кішібеков Д, Сыздықов Ү. Философия. Оқулық. Алматы: 1994ж, -
1946. ЗО.Старченко А. А. Анализ логической структуры нормативных
высказываний - В. сб: логика и методология научного познания.
Москва, 1974г.-566.
31 .Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. М: 1970г, -1236. 32.//ҚР Жоғарғы Сотының Бюллетені. Астана: 2002/12 -86. ЗЗ.Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы:
2000ж.
34.//ҚР Жоғаргы Сотының Бюллетені. Астана: 2002/6 -56. 35.Свидлов Н.М. Виды норм и квалификации преступлений
следователем. Волгоград: 1986г, -476. Зб.Наумов А.В. Приминение уголовно-правовых норм. Волгоград: 1973г, -
556.
37.Дурманов Н.Д. Советский уголовный закон. М: 1967г, - 566. 38.Советское уголовное право. Общая часть. Под ред. Меньшагин В.Д,
Дурманов Н.Д, КригерГ.А, Кудрявцев В.Н. М: 1974г, -556. 39.Шляпочников А.С. Толкование советского уголовного закона.
М: 1960г,~24б.
40.Шаргородский М.Д. Уголовный закон. М: 1948г, - 506. 41.Ковалев М.И. Советский уголовный закон. Свердловск: 1956г, -36.
42. Лейст О.Е. Санкции в советском праве. М: 1962г, - 1056.
43. Герцензон А.А. Уголовное право. Часть общая. Учебное
пособие. М: 1948г, -1696.
44. Наумов А.Н. Диспозиция уголовного закона и квалификация
преступлений. // Советская юстиция, 1986/3 февраль. - 46.
45. Курс советского уголовного права. Часть общая. Том-1. Под ред.
Беляева Н.А, Шаргородского Н.Д. Ленинград: 1968г,-1406.
46. Советское уголовное право. Часть общая. ЛГУ, 1960г. - 1796.
47. Познышев СВ. Учебник уголовного права. Часть-1. Москва, 1963г. -
456.
48. Недбайло П.И. О толковании советского закона. Москва, 1960г. -3026.
49. Курс советского уголовного права. В 6-томах. Том-1. Уголовный
закон. Под ред. Пионтковского А.А, Ромашкина П.С, Чхикавадзе В.И.
М: 1970г, -996.
50. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому
уголовному праву. М: 1961г, -916.
51. ТрайнинА.Н. Общее учение о составе преступления. М: 1957г,-106б.
52. Карпушин М.П, Курляндский В.И. Уголовная ответственность и
состав преступления. М: 1974г, - 786.
53. Полячек Ф. Состав преступления по чехославскому уголовному
праву. М: 1960г,-83б.
54. Брайнин Я.М. Уголовная ответсвенность и ее основание в советском
уголовном праве. М: 1963г, -946.
55. Квалификация преступлений, предусмотренных различными частями
одной и той же статьи. //Советская юстиция 1969г. №4, - 896.
56. Алауханов Е, Умбеталиев С, Рахметов С. Қылмыс құрамы. Алматы:
2002ж, -286.
57. Преступление, состав преступления, диспозиция уголовно-правовой
нормы. //Вестник. МГУ: -1967г. -№4 -66.
58. Кригер Г. Состав преступления и квалификация содеянного.
//Советская юстиция, М: 1985г, №12-416.
59. Кудрявцев В.Н. О противоправности преступлений. //Правоведение.
М: 1959г,-№ 1-946.
60. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы:
2001ж,-12б.
61. Смирнов В.Г. Объект уголовно-правовой охраны и правопорядка.
Сб. ученых трудов. Вып.14. Свердловск: 1971г, -156.
62. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому
уголовному праву. Вып.4. М: 1957г, - 556.
63. Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации
преступлений. Алматы: 1997г, - 1536.
64. Қайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. Алматы,
1973г.-576.
65. ҚР Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана 2001/11 - 66.
66. Иногамова-Хегай Л.В. Конкуренция норм уголовного права. М: 1999г,
-956.
67. Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта
уголовно-правовой охраны в СССР. Автореф. Караганда: 1974г, -956.
68. Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при
социализме. Алматы: 1972г, -2906.
69. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны.
М: 1980г,-26б.
70. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М: 1996г, -
1476.
71. Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификация
преступлений. Волгоград: 1975г, - 246.
72. Философический словарь. Под ред. Фролова И.Т. Москва: 1980г, -786.
73. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному
праву. М: 1960г, -646.
74. Общая теория права. Под ред. Пиголкина А.С. М: 1996г, -2446.
75. Таций Я.В. Объект и предмет преступления в советском уголвном
129
праве. Харьков: 1988г,-106б.
76. Уголовное право РФ. Общая часть. Под ред. Здравомыслова Б.Г. М:
1999г, -1066.
77. Дроздов А.В. Человек и общественные отношения. Ленинград: 1966г,-
656.
78. Фролов Е.А. Объект уголовно-правовой охраны и его роль в
организации борьбы с посягательствами на социалистическую
собственность. Автореф. Саратов: 1971 г, - 4876.
79. Ляпунов Ю.И. Уголовно-правовая охрана природы органами
внутренних дел. М: 1974г, -156.
80. Курс советского уголовного права. Том-2. Преступление. Под ред.
Пионтковский А.А. М: 1970г, -1566.
81. Васильев А.Н. Преступления против социалистической собственности.
М: 1959г,- 666.
82. Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного
имущества и разбой. М: 1958г, -426.
83. //Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының Хабаршысы. 1993ж, №2
-1786.
84. Глистин В.К. Проблемы уголовно-правовой охраны общественных
отношений: объект и квалификация преступлений. Ленинград: 1979г, -
466.
85. Кравцов С.Ф. Предмет преступлений. Автореф. Ленинград: 1976г, -
866.
86. Кригер ГА. К вопросу о понятии объекта преступления в советском
уголовном праве. Москва: 1955г,// Вестник. МГУ.- №1 -1236.
87. Кудрявцев В.Н. К вопросу о соотношении объекта предмета
преступления. М: 1951 г, -556.
88. Мамытов А.Н. Советтік қылмыстық қүқық. Жалпы бөлім. Алматы:
1971ж,-666.
89. Уголовное право. Общая часть. Учебник. Под ред. Ветров Н.И,
Ляпунова Ю.И.М: 1997г, -1926.
90. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. М: 1960г,-96.
91. Комментарий к уголовному кодексу РК. под ред. Рогова И.И,
Рахметова СМ. Алматы: 1999г, -396.
92. Реннеберг И. Объективная сторона преступления. М: 1957г} -186.
93. Уголовное право КазССР. Алматы: 1986г,-89б.
94. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс
лекций. М: 1996г,-160б.
95. // ҚР Жоғары Сотының Бюллетені. Астана: 1999ж, Қазан. -296.
96. Уголовное право РК. Общая часть. Под ред. Рогов И.И.
Баймурзин Г.И. Алматы: 1998г,-76б.
97. Теплов Б.М. Психология. М: 1959г,-157б.
98. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М: 1999г, -5066.
99. Дурманов Н.Д. Понятие преступления. М: 1948г,-396.
100. Михлин А.С. Последствия преступления. М: 1969г, -176.
101. Лист Ф. Учебник уголовного права. Общая часть. М: 1968г,-126б
102.Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому
уголовному праву. М: 1958г, - 406.
103. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий. М: 1958г, -246.
104. Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. М:1977г -1566.
105. Дагель П.С. Понятие умысла в советском уголовном праве.
//Советская юстиция, 1966г, №20 - 1566.
106. Бапанов Т.Ә, Әбілезов Е.Т. ҚР Қылмыстық қүқығы. Жалпы бөлім.
Альбом үлгісі. Алматы: 2001ж, - 276.
1О7.Дагель П.С, Котов П.Д. Субъективная сторона преступления и ее
установление. Воронеж: 1974г,-1256. 108.//ҚР Жоғары Сотының Пленумы қаулыларының жинағы. Том-1.
Алматы: 1997ж,-128б.
109. Пионтковский А.А, Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного
права. Особенная часть. Том-1. М: 1955г, -5806.
110. Советское уголовное право. Под ред. Кригер Г.А, Куринов Б.А.
М: 1981г,-206.
Ш.Сахаров А.Б. Ответственность за должностные злоупотребления. Москва: 1965г, Кригер Г. Еще раз о смешанной форме вины. //Советская юстиция: 1967г, -№3 -676.
112. Дагель П.С. Проблемы вины в уголовном праве. АКД, Ленинград:
1969г,-24б.
113. Волков Б.С. Мотив и квалификация преступлений. Казань: 1960г, -
1456. 1 Н.Орлов B.C. Субъект преступления по советскому уголовному праву.
Москва: 1958г,-165б. 115.Орымбаев P.M. Специальный субъект преступления. Алматы: 1977г,
-1156. 1 іб.Устименко В.В. Специальный субъект преступления. Харьков: 1989г,
-1896. 117.Трайнин А.Н. Система общей части уголовного права. //Совесткое
государство и право М: 1966г, №5 -556.
118. //Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана, 2002/1
119. //ҚР Жоғарғы Соттың Бюллетені. Астана 2001/5
120.Уголовное право. Часть общая. Отв.ред. Рогов И.И, Сарсембаев М.А.
Алматы: 1998г,-123б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
әл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университеті
ӘОЖ. 343.232 (574) Қолжазба қүқығында
Маликова Айгуль Шарифхановна
Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы
12.00.08 - қылмыстық қүқық және криминология; қылмыстық - атқарушылық қүқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
заң ғылымдарының докторы, профессор Арықбай Нүсіпәліүлы Ағыбаев
Алматы, 2003
МАЗМҮНЫ
Кіріспе 3
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және
теориялық негізі
Қылмысты саралаудың түсінігі ментүрлері 9
Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы 24
Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік кезеңдері 27
Қылмысты саралау процесінің кезеңдері 33
Қылмысты норма бөсекелестігімд, ~ ,.: саралау мәселесі...38
2 Қылмыстық қүқықтағы саралаудың қүқықтық негіздері
2.1 Қылмыстық заң - қылмысты саралаудың қүқықтық
негізі 45
Қылмыс құрамы - қылмысты саралаудың заңдылық үлгісі 60
Қылмыстық қүқық нормаларының қүрылысы бойынша
саралау 70
Қылмысты объектісі бойынша саралау мәселесі 75
Қылмысты объективтік жағыяая - саралау маңызы 92
Қылмысты субъективтік жағы бойынша саралау маңызы 109
Қылмысты субъектісі бойынша саралау мәселесі 119
ҚОРЫТЫНДЫ 124
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131
КІРІСПЕ
Елімізде XX ғасырдың соңғы он жылдығында тариқта және саясатта жан-жакды елеулі өзгерістер болғанына куөгерміз. Демек, Қазақ JKCP Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы қазан айының 25-жүлдызында қабылданды. Бұл арада Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, республиканың барлық азаматтары үшін лайықты жөне тең түрмыс жағдайын жасауға үмтыла отырып, республикада түратын халықтарды топтастыру мен олардьщ достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санай отырып, жалпыға бірдей адам қүқықтары декларациясын жөне үлттардың озін-өзі еркін билеу қүқығын тани отырып, қазақ үлтының тағдыры үшін жауапкершілікті үғына отырып, ізгілікті демократиялық қүқықтық мемлекетті қүруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды" [1,7606]. Сонымен тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіппен теуелділіктен кейін Қазақ Мемлекетінің тарихында түңғыш рет 1991 жылы желтоқсан айының 16-жүлдызында "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік төуелсіздігі туралы" маңызды заң қабылдағаны белгілі.
1995 жылы тамыз айының 30 - жүлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияньщ 1-бабына сөйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық жөне әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады жөне оның ең қымбат қазынасы адам және адамның омірі мен қүқықтары, бостандықтарьш қүрметтеп қорғайды" [2,176]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың өл-ауқатын, жағдайын котеруді, өлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дөрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды өр республика өз даму процесінде халықты қүқықтық түрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші қүралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл түрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, елеуметтік, экономикалық озгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айыньщ 16-жүлдызында Қазақстан Республикасыньщ жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жүлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Э. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін жөне заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [3,346]. Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік жөне қоғамдық өмірінің қүқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бүзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың өр мүшесінің қүқықтары мен бостандықтарына қол сүғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда. Осыған орай, елімізде қатарынан қабылданып жатқан қүқықтық немесе үйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі заң төртібін бүзушылық қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр. Республикада қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда. Меселен, Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші соңғы он жыл ішінде күрделі жағдайда қалып отыр.
1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168, 2002-135151 [4].
Оның ішінде қылмыс дөрежесінің аса көп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бөсеңсуі, ал 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі, соңғы 2002 жылы сәл төмендеуі байқалып отыр. Бұл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан өрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дұрыс ашу жене кінөліні өшкерелеп қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділІгін арггыратыны сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы қылмыстық қүқықта қылмысты саралау мөселелерінің теориялық жөне тәжірибелік түрғысы да өз кезегінде көкейтестілігін жойған емес. Белгілі бІр іс-өрекетті қылмыс деп табуда, жауапкершілікке тартуда, жаза тағайындауда, оны өтеуде, жауапкершілік пен жазадан босатуда тағы басқа мәселелерді шешуде қылмысты саралаудың маңыздылығы ерекше. Қылмысты саралау заңдылық қағиданың талабына орай, "арнайы заңда корсетілмейінше қылмыс та, жаза да жоқ" деген түжырымға негізделіп қылмысты тергеу кезінде дұрыс ашу, кінөліні өшкерелеп, әділеттілікті қалпына келтірудің тиімділігін арттырады.
Жалпы алғанда, біздің ойымызша қылмыс туралы сөз болғанда оның бастапқы сатысынан орын алатын негізгі мәселе - қылмысты саралау, сонымен қатар бұл қылмыспен күрестегі негізгі профилактикалық қызметті жүзеге асыру болып табылады. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелеріне байланысты өр қырынан өзіндік ғылыми өр қосушылар болғанымен, қоғамымызда қылмысты саралаудың әдістемелік, философиялық, логикалық негіздерінің түбегейлі шешілмеген түстары бар, сонымен қатар норма бәсекелестігіне байланысты ғалымдардың біркелкі көзқарасқа келе алмауынан, өр түрлі пікірлердің жаппай қабылданып жатқан түстары да жетерлік.
Сонау Кеңес Үкіметі орнаған бетте-ақ марксизм-ленинизм идеясы
бойынша қылмысты саралаудың диалектикалық аспектілері әртүрлі көзқарас ретінде орын алған. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, қылмыс құрамының элементтерін дұрыс анықтап, өділсоттылықты жүзеге асыру қылмысты саралаудың ең негізгі бастауы болып табылады. Қылмысты саралаудың үғымын беруде толық ғылыми пікірлер, нетижелер болса да, оның түп бастауын, өдістемесінен өлсін-өлсін ауытқып кетіп жүргеніміз қылмысты саралаудың теориялық негіздерін анықтағанда бой көтерері байқалады. Жоғарыда айтылғанды ескерер болсақ, қылмысты саралау қоғамға қауіпті іс-өрекеттерді тез арада ашуға, бағытталған үздіксіз де тұрақты зерттеуді қажет етеді. Сондай-ақ саралау процесінде қылмыстық заң баптарының санкциясы мен жазаның қандай түрлерін қолдану да өз шешімін таппай отыр. Осыларға байланысты біздің зерттеулеріміз де қылмыстық саралаудың үғымы мен моні, түрлері, едістемелік (танымдық-бағалау процесі, объективтік шындық, жеке, жалпы, ерекше қатысу, логикалық форма) жөне қүқықтық негізі, қылмыстық заңның даму ерекшелігі, қылмыс құрамының элементтерін қүрайтын белгілері философиялық, ғылыми түрғыда кеңінен талданады. Сол секілді бүрынғы заңдардың дәурен сүріп түрған шағында сүрлеуі жасалған істерді жаңа қылмыстық заңға сөйкес жаңғырту мөселесі де, яғни қылмысты саралаудың теориялық негізін анықтау бір тобе өте өзекті маңызды мөселе, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ҚазІргі кезде қоғамымызда қауіпті қүбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот, тергеу, прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны сөзсіз. Қылмысты саралау жеке қылмыстардың түрлеріне байланысты жеткілікті зерттелген десек күмөн туғызбас, ал қылмысты саралаудың, өдістемелік, теориялық негіздеріне байланысты түбегейлі зерттеу мөселесі әлі өз шешімін толық тапқан жоқ. Осы мәселеге байланысты алғаш профессор А.А. Герцензонның, профессор В.Н. Кудрявцевтің еңбектері жарық көрді. Кейінірек бұл істі Б.А. Куринов, Г.А. Левицкий, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялап жалғастырды. Тікелей біздің тақырыбымызға қатысты қалам тартқандардың бірі - В.А. Малыхин, Ф.Г. Бурчак, Г.А. Тарарухин, О.Ф. Шишов, Т.Г. Черненко, Н.М. Свидлов, осы тақырыпқа арналған ғылыми еңбектерді жалғастырған Қазақстандық ғалымдар; атап айтсақ - А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, 3.0. Ашитов, А.А. Исаев, Ғ.Ы. Баймурзин, Ү.С. Жекебаев, Е.І. Қайыржанов, Д. Кішібеков, Г.С. Мауленов, А.Ж. Машабаев, Р.Ш. Мырзабеков, С.С. Сартаев, М.С. Нәрікбаев, Б.А. Нурғалиев, СМ. Рахметов, Д.С. Чукмаитов, Е. Оңғарбаев, Б.Ж. Жүнісов, Р.Т. Нуртаев, И.И. Рогов, Н. Дулатбеков, P.O. Орымбаев т.б. аталған тақырыпқа байланысты жазылған монографиялар мен ғылыми мақалаларды ақпарат беттерінен көре аламыз.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жүмыстың негізгі мақсаты - қылмыстық қүқықтағы қылмысты саралаудың өдістемелік, теориялық негіздерін белгілей отырып, қылмысты саралауға
қатысты жаңа үсыныстарды талдап, қылмысты саралауда қүқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде өділсоттылықты жүзеге асырудьщ маңыздылығын арттыру болып табылады. Осы аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер туындайды:
қылмысты саралау үғымын өдістемелік, өлеуметтік - саяси, қылмыстық
қүқықтық түрғыда зерттеп білу;
қылмысты саралаудың логикалық нысанын жалпы диалектикалық
ғылыми түрғыда талдау жүргізу;
қылмыстық заңның талаптарында қылмысты саралаудың
бағыттарын белгілеу;
қылмыстық заңның даму тарихының ерекшелігін анықтап білу және
қылмыстық заң диспозициясын қылмысты саралауда мөнін ашу ;
қылмыс құрамының түсінігін беріп, белгілерін айқындау;
жаза тағайындау мөселесінде қылмысты саралауға тың мазмүн беріп,
маңыздылығын анықтау;
жауаптылықты жеңілдететін жөне ауырлататын мөн-жайларда қылмысты
саралаудың орны мен төжірибелік мәнін көрсету;
теория мен сот тәжірибесіндегі кейбір қылмысты саралаудағы
олқылықтарды жою жолдарын іздеу және сол тараптағы үсыныстарды
енгізу.
Зерттеу жүмысының әдістемелік негізі. Диссертацияның әдістемелік негізі жоғарыда корсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу диалектикалық - материалистік заңдарын, таным өдістерін басшылыққа алып, криминогендік мазмүндағы қүқықтық деректерді ашу болып табылады. Сонымен қатар осы жүмысты жазу барысында салыстырмалы қүқықтық, нақты - елеуметтік, логикалық әдІстерді қолданып, кейбір жағдайда барлық саланың бастауы, түп атасы философия ғылымына сүйендік.
Зерттеудің объектісі ретінде қылмыстық қүқықтың Жалпы болімінің институттарының ішіндегі қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде іс-өрекеттің қоғамға қауіптілігін жене қүқыққа қайшылығын жоятын мән-жайлар туралы, қылмыстың нақты құрамының барын анықтауды, іс-әрекетте қүқыққа қайшы, қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін белгілеуді, кінөліге жаза тағайындауда, кінөлінің жеке түлғасын анықтауда қылмысты дұрыс саралауды жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы қорытынды түжырымдар үсынылды.
Қылмысты саралаудағы негізгі мәселе нормалардың бір-бірімен
бәсекелестігі туралы анықтама беру болып табылады.
Қылмысты саралауды психологиялық, гнеосологиялық және
логикалық аспектіде толық түсіндіру болып табылады.
Қылмысты саралаудағы функционалдық маңызы бар "үқсастық" пен
"тепе-теңдік" белгіні философиялық түрғыда түбегейлі зерттеу.
Қылмысты саралаудың теориялық, өдістемелік негізінде көрініс тапқан
танымдық баға беру процесіндегі индукция мен дедукцияны
силлогизм негізінде түйіндеу.
Қылмысты саралауда қылмыс құрамының элементтерін
қүрайтын белгілерді терең, жан-жақты, толық зерттеу. Мәселен,
саралау барысында зияндылық өрекеттерді табу, қылмыскердің жасын
есепке алу, ерекше субъектілер тарапынан жасалынған қылмыстарды
саралау, кінәнің нысанын анықтау,ниет пен мақсат, қылмыстың заты
мен қүралы бойынша ажырату белгілерін толық анықтау.
Барлық қылмыстар мен жазалардың біркелкі өлшем бірлігі
ретінде баламасы - әлеуметтік мүмкіндік. Себебі барлық
қылмыстардан өлеуметтік мүмкіндіктер зиян шегетіні белгілі,
осыған орай қылмысты саралауда жазаның өлеуметтік
өділеттілікті қалпына келтіру мақсатын жүзеге асыру мүмкіндігін
зерделеу.
Қылмысты саралауда қылмыскердің түлғасын, істеген іс-әрекетін
анықтап жөне жаза мөлшерін дұрыс белгілеп, қылмыс
құрамыньщ факультативті нышандарын дұрыс сипаттау.
Қылмысты саралау процесінде қылмыстың ең өуелі қоғамға
қауіптілігіне, қылмыстық заңға қайшылығына, ерекше қүрылымына,
экономикаға кері өсер етуіне, мемлекеттік күрылысқа енетін
қылмыстардың санаттарын тез арада уақтылы ашу, әділсоттылықты
жүзеге асыру, қүқық қорғау органдары қызметін жетілдіру қажеттілігін
сипаттау.
Қылмысты саралаудың әдістемелік негізінің тиімділігін арттыру
мақсатында қазіргі заманғы ғылыми-техникалық қүралдармен
жабдықтау.
Ю.Қылмысты саралауды төжірибелік қызмет саласында тергеу, сот, прокуратураның қызметінде дұрыс деңгейде жүргізілген болса, онда қоғамға қауіпті іс-әрекеттер сапалы тергелсе, қылмысты дұрыс саралаудың маңызы артар еді, яғни сот органдарының қылмыстармен күресудегі жүмысын арттыруда, қылмыстық заңды өрі қарай дамыту жолындағы ғылыми-өдістемелік жүмыстарды атқару болып табылады.
Диссертацияпың гылыми жаңалығы. Диссертацияны зерттеудің ғылыми жаңалығын автордың қылмысты саралаудың логика - өдістемелік жөне логикалық нысанда көзделген жене қылмыстық күқық норма бәсекелестігінің саралау мөселесін, кінөнің аралас түрін, қылмыстың ниеті мен мақсатын, қылмыскердің жасқа толу белгісін жөне қоғамдық қатынастардың маңыздылығын, сонымен қатар қылмыстық заңның даму ерекшелігінің негізгі мөселелерін шешу жолында көзқарасты түбегейлі шешуге талпынысын қүрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік қүндылығы. Қылмысты саралау үғымының түп бастауына өдістемелік
басты назар аудара отырып, саралау (іс-өрекеттің сапасын бағалау) терминдерін анықтап және жазаның өлеуметтік өділеттілікті қалпына келтіру атты мақсатты жүзеге асырудьщ теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қылмыс белгілерін анықтаудың қоғамға зиянды іс-өрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілей отырып, қылмыстарды өзара ажыратып жіктеуде, қоғамға қауіптілік дөрежесін белгілеуде, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде, жаза мөлшерін анықтауда саралау процесінде қолдану мүмкіндігін жүзеге асыру болып табылады.
Жүмыс қорытындысының төжірибелік мәні:
қүқық қорғау жөне қүқық қолдану органдарының қылмысқа
қарсы күрес жүргізуді қолдану тежірибесінде ;
соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда;
қылмыстық қүқық, қылмыстық-атқару қүқығы, криминология
пәндерінің оқу процесінде;
өдістемелік қүралдарды дайындау жөне магистрлық, бітіру
жүмыстарын жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық деректік негіздері. Диссертацияның деректік негізіне Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1995-2003 жылдардағы өр түрлі аймақтарында қаралған 206 қылмыстық істер бойынша жарияланған тәжірибелік материалдар пайдалынылды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы қүқыктық статистика жене ақпарат орталығы агенттігінің соңғы он жыл ішіндегі (1992-2002ж.ж) қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Диссертациялық жүмыстьщ басты үсыныстары мен нәтижелері мына халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда талқыланған: Қылмыстың обьективтік жағының түсінігінің саралау мөселесіндегі маңызы "Орта Азия аймағындағы үлттық қүқықтың түзілу мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстық қүқықтағы қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы "Саяси-қүқықтық зерттеулердің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстың объектісі бойынша саралаудың кейбір сүрақтары "Орта Азия аймағындағы мемлекеттерде егемендіктің орнау мәселелері" атты халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция; Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық қылмыспенен күресудің өзекті мәселесі және саралаудың жалпы негіздері "Қазіргі кездегі қылмыспен күрестің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; еңбек туралы заңдарды бүзғаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартудағы саралау мөселесі "Азаматтардың өлеуметтік -еңбек қүқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық стандарттар жөне олардың ҚР зандарына ауысу мүмкіндігі" атты халықаралық ғылыми -тәжірибелік конференцияларда талданып, олардың жинақтарында басылып шыққан. Сонымен төменде аталған үш баяндамада корініс тапқан:
Қылмысты субъективтік жағынан саралау маңызы ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы.- 2003.-Ш (26); Қылмысты норма бесекелестігінде саралау мөселелері ҚазҮУ хабаршысы.-2003.-№2 (27); Қылмыстық қүқық теориясындағы қылмысты саралаудың үғымы мен маңызы ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы.- 2003. №3 (28). Зерттеу тақырыбына байланысты диссертант жиырма мақала жариялады. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері өл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университеті заң факультетінің ғылыми теориялық семинарында, қылмыстық қүқық жөне криминология кафедрасының мәжілісінде талқыланған.
Зерттеудің қүрылымы мен көлемі. Диссертацияның қүрылымы кіріспеден, екі тараудан (он екі тараушадан), негізгі түжырымдар мен үсыныстардан жөне қолданылған әдебиет коздерінің тізімдерінен түрады.
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және
теориялық негізі 1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері
Қылмысты саралау - қылмыстық қүкық теориясында ең маңызды түсінік. Бұл түсінік ғылым саласында да, төжірибе түрғысында да кеңінен қолданылады. Саралау - (латын тілінде qualitas-cana, сапалы) деген мағынаны білдіреді [5,66]. Шын мәніне келгенде, саралау, яғни сапаны бағалау адамның төжірибелік қызметінде қалыптасқан. Ендеше, біздің айналамызда бір-бірімен байланыста жөне үнемі қозғалыста болатын өртүрлі заттар мен қүбылыстар омір сүреді. Әрбір зат немесе белгІлі қимыл іс-әрекет (әрекет немесе өрекетсіздік) қүбылыс өзіне ғана төн ерекшеліктермен сипатталады. Мысалы, қылмыс құрамының элементтері бір-бірінен озгеше. Мүндай ерекшеліктер сапаны бағалау ерекешеліктері деп аталады, Заттың, қүбылыстың сапасын адам өзінің төжірибелік қызметінде ғана анықтай алады. Ал сапасын бағалау - кез келген заттың мөлшерін, өлшемін түрін, тобын анықтау болып табылады. Ол басқа заттармен қүбылыстар мен тІкелей немесе аралық байланыста және қатынаста болады. Сондықтан оның осы қатынаста көрінетін көптеген сапасы бір. Сонымен қатар, заттар немесе қүбылыстар бір-бірімен белгілі бір қатынаста бола отырып, бірінен-бірі мөлшер жағынан ерекшелінеді. Мысалы, қылмыстық жауаптылық мөселелерін шешуде және жаза тағайындауда жазаның молшерін белгілеуде ерекешелінеді. Сондықтан, заттар мен қүбылыстардың, белгілі іс-өрекеттің (өрекет немесе өрекетсіздік) сапасын, молшерін, өлшемін айқындау өте маңызды. Бұл арада, философия тарихында сапаны бағалауға, мөлшерге түңғыш рет Аристотель айрықша көңіл бөлді, "Мен сапа деп заттың ненің арқасында осындай бола алатынын айтамын", [6,1646] "мөлшер дегеніміз құрамдас бөліктерге бөлініп, оның өрқайсысы екі немесе онан да көп бола ма, өйтеуір озінің табиғаты жағынан бір жөне анықталған нәрсе. Кез келген мөлшер есептелетін болса және елшенетін болса шама делінеді",- деп көрсетті ол. Шынында да, сапа объективті сипатта адам ойлауының жалпы
түрлерінде, дүниені тану мен төжірибелік өзгерудің сатыларында, адамның төжірибелік қызметінің түбегейлі қағидалары болып табылады.
Біздің ойымызша, заттың сапасы мен мөлшері диалектикалық бірлікте болады. Затты тану, білу оның сапасын бағалаудан басталады, сонан кейін бірте-бірте оның мөлшері тану, біту сатысына көтеріледі. Өйткені адам қоғамы дамуының ең алғашқы сатысында заттың сапасын айқындаудың қайнар көзі түйсіну болған. Адам затты сапасынан бөлек алып қарай алмайды. Әрбір ғылымның жөне тәжірибелік іс-өрекеттер саласының өзінің ережесі, өдістері болады, өйткені белгілі бір әдісті қолданбайынша нақты ғылыми жөне төжірибелік міндеттерді шешу мүмкін емес. Мүндай ережелер мен өдістерде сапаны бағалаудағы жинақталған төжірибенің нөтижелері қорытылған. Сондықтан да олардың артықшылықтары мен кемшіліктері ғылымның, адамның тәжірибелік еңбегінің даму дөрежесіне байланысты анықталып отырады. Жаңа дөуірде қоғамның одан әрі дамуына сөйкес сапаны қабылдаудың да өдістері өзгереді. Кейінірек адамның тәжірибелік қызметінің даму дөрежесіне сәйкес зат пен оның сапасының бірлігі бүзылып, сапа туралы жалпы түсінІк қалыптасты. Адамның заттың маңызды жөне маңызды емес қасиеттерін үғыну сапаны бағалаудағы қажетті саты. Ол өзінің төжірибелік қызмет аясында жаңа затты қамти отырып, оның кейбір қасиеттері сол заттың емір сүруі үшін өте маңызды екенін байқады. Демек, қасиет дегеніміз - заттар арасындағы қатынас, әрбір зат басқа заттармен қатынаста болатыны жене байланысты екені белгілі. Осы қатынас пен байланыста ғана оның қасиеті көрінеді. Белгілі бір зат даму барысында өзінің ете маңызды қасиеттерін, яғни сапасын өзгерте отырып басқа затқа айналады. Осыған орай, заттың сапасын бағалауда заттың өлшемі туралы түсінік қалыптасады. Әртүрлі заттың өртүрлі сапасы бар. Тіпті бір заттың өзі көп сапалы. Ендеше, сапа дегеніміз - заттың аса маңызды қасиеттерінің функционалдық бірлігі. Алайда, заттың сапасы туралы түсінікпен бірге оның мөлшері туралы түсінік те қалыптасты. Дегенмен, мөлшер туралы адам үғымы оның төжірибелік өзгертушілік қызметі барысында өмірге келді. Аристотель заттың сапасын бағалау үғымына түңғыш рет анықтама беріп, "Категориялар" жөне "Метафизика" атты еңбектерінде соларды зерттеді. Бұл арада біз Д. Локктың алғашқы (бірінші) жөне соңғы (екінші) сапалар туралы Ілімді ашып, сапаны бағалауды одан өрі дамытуда, бІрінші сапаларға -қозғалыс, тыныштық, түлға, ал екінші сапаларға - түс, жарық, иіс, әрекет, дәм жатады деген пікіріне жүгінеміз. Біздің ойымызша, алғашқы сапалар объективті, өйткені олар бізден тыс өмір сүріп түрған кеңістіктің, қозғалыстың, тыныштықтың, түлғаның бейнелері, денеден ажырамайтын сапалар. Сол сияқты, сыртқы дүние заттарына, Локктың пікірі бойынша, түр, қозғалыс жөне түлға төн. Соңғы (екінші) сапалар субъективті, өйткені, олар сыртқы дүниенің заттарына төн емес, яғни субъектіге, түйсінуші адамға ғана қатысты. Қоғамдық төжірибенің одан өрі дамуына сөйкес мүндай түсінік жеткіліксіз болды. Мөселен, Гегель философия тарихында озінің "Логика ғылымы" атты еңбегінің бірінші бөлімінде алғаш рет сапаның мазмүны
ш
абстрактілі, арақатынасы жасанды деп көрсетті. Әлбетте, заттың сапасын бағалау - адамның төжірибелік қызметінің жалпы шарттары. Материалистік негіздегі диалектикалық өдістерді қолдана отырып, К. Маркс пен Ф. Энгельс сапа, мөлшер, өлшем табиғаттың, қоғамның жөне ойлаудың, яғни заттың сапасын бағалау теңдесі жоқ жетістік екенін атап көрсетті. Осының нәтижесінде сапаға, мөлшер мен өлшемге Гегель берген диалектикалық түсінікті материалистік түрғыдан қайта өңдеп, ғылым, мөдениет төжірибе саласының талабына сай одан өрі дамыта отырып, оларға дөйекті материалистік сипат берді. Осыған орай объективтік ақиқаттың жалпы анықтамалары болуымен бірге сапа, мөлшер, өлшем сияқты түйсіктер адамның дүниені тануы мен меңгеруінің алғашқы қүралдары екенін анықтады. Әрине, заңның сапалық-мөлшерлік анықтамаларын танып-білу оның сапасын танудан, бағалаудан басталады. Сапаны бағалауды қылмыстық заңға байланысты алсақ, бұл дегеніміз - қоғамға қауіпті іс-өрекетті аралас деликттерден айыруға мүмкіндік тудыратын, сапалы бағаны беру деген мағына, яғни кез келген заттың, қүбылыстың, сапасына, қандай да бір сапалық категориясына, тобына, түріне мөн беру болып табылады. Сапаның озара саралауға ауыспалы заңы қылмыстық заңда үлкен әдістемелік жөне төжірибелік рөл атқарады. Қылмыстық заңда саралау үғымы сот, прокуратура, тергеу т.б. қызмет органдарының төжірибелік қызметінде айқын көрінетін олардың іс-ерекетімен тығыз байланыста болатын түсінік. Саралау үғымының түпкі мағынасын толық ашып қарастыратын болсақ, қазіргі таңда кейбір оқулықтармен ғылыми әдебиеттерде "саралау" үғымы "дәрежелеу" үғымымен алмастырып отыратынына куө болып жатамыз. Мәселен, саралау түсінігі белгілі іс-өрекеттің, қүбылыстың, заттың сапасын анықтау, бағалау, айқындау болса, дөрежелеу түсінігі орысша (степень, уровень) шегі, дөрежесі деген мағына, яғни жоғарғы дәрежелі мамандық алу, жоғарғы дөрежелі қызметке тағайындалу деген түсІнік береді. Саралау түсінігі орысша (квалификация) болып аударылады, демек бұл тура мағынасы, ал ауыспалы мағынада дәрежелеу деген дұрыс емес түсінік. Осыған орай, саралау мен дөрежелеу сөздері бір-бірімен баламалы, синонимдік мағынада корініс таппайды. Біздің ойымызша, қылмыстық заңға байланысты қылмыстық қүқық теориясында саралау түсінігінің қолданылғаны дұрыс болып табылады, ойткені қылмыстық қүқықтық нормаға сөйкес қүқықтық баға беру, кылмыс құрамының белгілерін дұрыс аныктау, қоғамға зиянды іс-өрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу, қылмыстарды ажыратып жіктеу, оның қоғамға қауіптілігінің дөрежесін белгілеу, қылмыстың және қылмыскердің қауіптілік дөрежесін анықтау жазаның молшерін белгілеу, норма бәсекелестігін үйлестіру кезінде керекті норманы таңдап алу, сонымен қатар қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде қылмысты саралау ретінде көрініс табады.
Айталық, Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығының қолдану шегінің өрекеттілігі үш түрлі мағынада көрініс табады.
1) Қылмыстық заңда қолданылады;
и
Қылмыстық - қүқықтық нормада талқыланады;
Қылмысты саралау аясында қолданылады [7,146].
Бұл үш түсініктің бағыты да, мағынасы, мазмүны да біртектес тығыз байланысты, бірақ қолдану шегіне орай мақсаттары әртүрлі. Шынында да, соңғы екі түсінік бірінші түрдегі түсінікті, яғни қылмыстық заңның дұрыс қолдану төсілін айқындап, бейнелейді. Ал біздің нақты зерттейтін тақырыбымыз, қылмыс қүқығының қолдану шегінің әрекеттілігінің үшінші түрі қылмысты саралау. Қылмыстық қүқықтағы кез келген сүраққа жауап теория жене төжірибе жүзінде саралаудың қатысуымен шешіледі. Демек, қылмысты саралау меселесі - теория бойынша да, тәжірибе түрғысынан алғанда да күрделі де маңызды мөселелердің бірі. Қылмыс жасаған адамның тағдыры жасалған іс-әрекеттің (өрекет немесе өрекетсіздік) қалай сараланғандығына байланысты. Қылмысты саралауды қылмыстық күқық ғылымының институты ретінде танытқан ең түңғыш докторлық диссертацияны профессор В.Н. Кудрявцев үсынды. Оның пікірінше, қылмысты саралау дегеніміз - қылмыс белгісі бар іс-өрекетті (өрекет немесе әрекетсіздік) Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі баптарына дәлме-дәл жатқызу арқылы белгілі қылмысқа қүқықтық баға беру, [5,66] деп санады. Осы түрғыда, А.А. Герцензон "Қылмысты саралау қылмыстық заңда белгіленген қылмыс құрамының жөне нақты іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) белгілерін көрсетілген баптың нормаларына сай келетіндігін анықтау"- десе, [8,46] Б.А. Куринов қылмысты саралаудың үғымын теория жене төжірибеде екі мағынада қолданылатындығын қарастырды. Біріншіден, қылмысты саралау деп - Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің нормаларында көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін нақты қылмыс ерекет (әрекетсіздігінің) тепе-теңдік үқсастықпен қатар қолдануын және белгілі логикалық процесте анықталуын айтады. Екіншіден, қоғамға қауіпті іс-әрекетке қүқықтық анықталған баға беруді айтады [9,76]. Бұл екі түсінік бір-бірімен тығыз байланысты, ендеше екеуі де қылмысты саралаудың үғымын қүрайды. Шын мәніне келгенде, Б.А. Куринов қылмысты саралаудың үғымын толық ретте қылмыс процесінің кезеңдерінде ерекше сипат алатынын талқылап, сынға алған. Осыған орай, В.Н. Кудрявцевтің тағы бір жерінде қылмысты саралаудың мазмүнын екі түрлі мағынада бейнелегенін атап көрсетпеуге болмас. Олар: а) нақты бір немесе бірнеше қылмыс белгілерін процесте анықтау, б) сот, прокуратура органдарының іс-әрекетінің қорытындысын белгілі қүқықтық актіге сөйкес қалыптастырып бекіту [5,66]. Жоғарыда айтылған қылмысты саралау үғымы туралы ой-пікірлерді жинақтай келе былайша түжырымдауға болады. Қылмысты саралау үғымын бейнелеген өрбір бағыт маңызды. Бірі екіншісінен мәнді немесе керісінше деп санау біздің ойымызша қате. Өйткені әрбір бағыт, қылмысты саралау күрделі үғымының мазмүнының ерекшелігін корсетеді. Бұл арадағы маңызды нәрсе жоғарыда аталған үш бағыттың мақсаты және қолдану аясын дұрыс анықтау болып табылады. Мәселен, В.Н. Кудрявцев пен Б.А. Куриновтың соңғы көзқарасы өте орынды айтылған. Өйткені, бұл
19.
пікірде бастапқы түрімен соңғы түрі бір-бірімен үйлесе отырып, белгілі төжірибелік мөліметтерге деректІк жолмен анықтау барысында қорытынды айғақтарға негізделеді. Ғылыми теорияда ғалымдар өрқашанда сайып келгенде деректік жолмен анықталған шындық айғақтарға сүйенеді, оларды индукциялық жолмен қорыта отырып, жаңа заңдылықтар ашады. Қылмыстық қүқық теориясында бір бағытта қылмысты саралаудьщ үғымын қүрайтын пікірлер жеткілікті. Атап айтсақ, В.И. Малыхин [10,56], С.А. Тарарухин [11,116], В.А. Бурчак [12,56], В.А. Левицкий [13,1446], О.Ф. Шишовтың [14,116] монографияларында қамтылған. Алайда, қылмысты саралау үғымы туралы ғалымдар арасында ешқандай қарама-қайшылықты ой-пікірлер орын алмайды, бірақ сан ғасырлар бойы орын алып келген қылмысты саралауға байланысты ғылыми негізде түсіндірме беру өте қиынға соқты. Сондықтан да түсініксіз байланыстар, қайшылықтар туғызатын үғымдар, тар өрісті ойдың ғана жемісі деп саналады. Пайымдап ойлап қарасақ, соңғы ғасырлардың өзінде қылмысты саралау мәселелерін зерттеуге үмтылып, жүйелі еңбектер танытуда тың білім игерген ғалымдар жеткілікгі. Мәселен, В. Сергиевский мен С. Рахметов, Т.Г. Черненко, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко т.б. Бұл арада біз В. Сергиевский мен С. Рахметовтың қыска да, нүсқа көзқарасына жүгінсек, қылмысты саралау деп - қоғамға қауіпті іс-өрекетті (әрекет немесе өрекетсіздік) қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгісі бар бапқа делме-дөл жатқызу [15,106]. Ал, энциклопедиялық түсіндірме сөздікте, қылмысты саралау үғымының мәнін толық ашуға тырысқан. Қылмыстық саралау қылмыстық заңда керсетілген, қылмыс құрамының белгілі бір процесуалдық актіге сөйкес қоғамға қауіпті, қүқыққа қайшы іс-әрекетті (өрекет немесе өрекетсіздік) анықтау. Сонымен қатар қылмысты саралауды кезеңдерге бөліп көрсеткен.
қылмысты саралау қылмыскерге жаза тағайындауда негізгі, маңызды
алғы шарт;
қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде заңды басты талқылауға
алуда негізгі басты алғы шарт;
- қылмысты саралау нақты заңмен белгіленген заңдылық қағиданы
бұлжытпай орындайтын алғы шарт; [16,5626] Қылмыстық қүқық
оқулықтарында да қылмысты саралауға байланысты көптеген ой-пікірлер
бар. Мәселен А.А. Пионтковский, В.Д. Меныпагиннің пікіріне жүгенсек,
қүқықтық қүжатта қылмысты саралау іске асырылған дайын түрде
көрсетілген іс-өрекетті (өрекет немесе әрекетсіздік) бағалау. Яғни, тергеу,
прокуратура, т.б. сот органдарының іс-өрекетіне баға беру [17,326]. Алайда,
бұл арада В.Н. Загородников пен В.Ф. Кириченко "Қылмысты саралау
қылмыстық заңның Ерекше бөлімінің баптарын қолдану" - деп қысқаша
көзқарас танытты [18,116]. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған үш бағыт
толық түрде қылмысты саралаудың үғымын бейнелемейді, өйткені саралау
үғымының кейбір түстары Қылмыстық кодекстің немесе басқа да заңдардың
қатаң талаптарына сыйыспай жатады. Аталмыш анықтамаларда толық
түсінІк пен қүқықтық нақтылық жоқ, бірақ олардың айтылған мазмүны,
13
сөйлемінің қүрылысы өртүрлі болғанымен бағыты бір. Ғ. Сапарғалиевтің Заң терминдерінің түсіндірме сөздігінде: "Қылмысты саралау деп - қылмыстық өрекетті (ерекетсіздікті) Қылмыстық кодексте көрсетілген белгілі қылмыстық құрамға жатқызу, яғни қылмыстық заңның бабында белгіленген қылмыс құрамьша істелген өрекеттерді тура келген жөне оған кінәлі адам қылмыстық жауапқа тартылады" - деп санайды [19,766]. Осыған сәйкес, В.А. Сергиевский қылмысты саралау үғымын бір-біріне байланысты маңызды екі мағынада көрсетеді. Олар; кылмыс құрамында көрсетілген түлғаның іс-әрекетін (өрекет немесе өрекетсіздік) қүқық қорғау органдары логикалық процесте қалыптастыру; қоғамға қауіпті және күқыққа қайшы іс-өрекеттің қорытындысын қүқықтық бағалау; [15,156] Көрсетілген мән-жайлардың тәжірибеде маңызы елеулі рөл атқарады.
Біздің пікірімізше, жоғарыда айтылған екі бағыттан қылмысты саралау үғымының толық түрде ой - елегінен өткізіп терең зерттелгенін көреміз. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, түңғыш рет ана-тілімізде басылып жарық көрген "Қылмыстық қүқық" оқулығының Жалпы және Ерекше бөлімінде қылмысты саралау мөселесі кеңінен қарастырылған. Оқулықтың авторы профессор А.Н. Ағыбаевтің пікіріне жүгінсек: Қылмысты саралау дегеніміз-қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс-өрекетті нақты бір қылмыс құрамына жатқызу және осы өрекетке Қылмыстық кодекстің Жалпы жене Ерекше бөлімдегі тиісті баптарға дөлме-дәл жатқызып, қүқықтық баға беруді қылмыстық қүқық теориясы қылмысты саралау деп атайды, - десе, қылмысты дұрыс саралау - заңдылық қағиданы бұлжытпай жүзеге асырудың шарты болып табылады, деді [20,116]. Яғни, қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп саналады. Сонымен, бұл арада біздің үғатынымыз қылмысты саралауда іс-өрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсетуіміз қажет. Егер адамньщ іс-өрекетінде бірнеше кылмыстың құрамы болса, онда оның іс-ерекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері, тармақтары бойынша сараланады. Әрине, қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол заңдылықты бүзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нүқсан келтірумен байланысты болады. Мүндай қүбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып істің мән-жайын терең зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған үқсас басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді анықтау қажет.
Біздің ойымызша, соңғы пікір қылмысты саралау үғымын толық түрде қыры мен сырын ақиқатын ашып, қылмыстық қүқық теориясында ғылым мен тәжірибе үшін ең маңызды мөселе екенін атап көрсетеді. Әрбір ғылымның өзіне тен зерттейтін пөні, мақсаты, шарттары, қағидалары болады. Сол сияқты қылмыстық қүқық теориясында қылмысты саралауда үйлестік колданыла ма?, әлде тепе-теңдік орын ала ма? - деген сүрақ туады. "Үйлестік" пен "Тепе-теңдікті" талдамас бүрын оның үғымдарына
\А
тоқталайық. ҮйлестІк (сойкестік) деген не? Үйлестік дегеніміз - әрбір объектінің өзіне-өзі немесе оның басқа заттармен теңдігі, сәйкес келуі. Заттар арасында үқсастық, үйлестік бар. Оған сәйкес заттарды, қүбылыстарды топқа, тапқа бөлеміз. Мәселен, зат пен заттың салмағын, көлемін, үзындығын салыстырып байқау үшін бөлігі мөлшерлік (килограмм, тонна немесе метр, километр) үғымға жүгінеді. Сол сияқты қозғалыстың жылдамдығын білу үшін белгілі бір қашықтықты қай мерзім ішінде игеретінін есептейді. Бұл арада біз үйлестік үғымын философиялық түрғыда талдадық, өйткені белгілі жай өрбір ғылым өзінің бастауын, түп-тамырын философиядан алады. Сонымен бұл әдіс өмірде өрдайым қолданылып келеді. Әрине, оған ешкім шек келтірмейді. Үқсастық, сөйкестік үғым осыдан туындайды. Бірақ сол сәйкестіктің өзі де нақтылай келсек абсолютті емес. Өйткені ол да белгілі бір шамаға жатады. Тіпті сөйкес, тепе-тең заттар арасында да өрқашан айырмашылықтар болады. Олай болса, формальді логикадағы "А" дегеніміз "А", ол екеуі тепе-тең деген үғымда тек бір түрғыдан алып қарағанда ғана солай, ал басқа түрғыдан алып қарағанда, оның олай болмауы да мүмкін. Сөйтіп үқсас заттар арасында қашан да айырмашылық болады. Сонда айырмашылық деген не? Бұл заттардың арақатынастары тепе-тең емес, бірдей болмайтындығын көрсететін үғым. Үйлестік, үқсастық пен айырмашылық арасында белгілі бір диалектика бар. Олар елеулі не елеусіз болуы мүмкін. Негізінде айырмашылық заттардың қарама қарсылығын не бастапқы, не соңғы кезі. Мөселен, қылмыстың ниеті мен мақсаты функционалдық "үқсастық" байланыста жүзеге асады. Қылмыстық ниет пен мақсат өзара тығыз байланысты үғым. Қылмыс істеу арқылы адамның өзі қалайтын, тілейтін болашақ нәтижесін елестетуі қылмыстың мақсаты болады. Мысалы, терроризмнің ниеті - қоғамдық қауіпсіздікке қарсы ниет болса, ал оның мақсаты - қоғамның қауіпсіздігін бүзу болып табылады. Ниет пен мақсат "үқсастық" функцияны игере отырып қылмысты саралауда шешуші рөл атқарады. Бүдан өрине, үқсастықтың қылмысты саралаудағы рөлін көруімізге болады. Бұл арада И.И. Горелик, А.В. Наумов, А.С. Новиченконың көзқарастарына сүйенсек, қылмысты саралауда қылмыс құрамының белгілерінің арасында "үйлестік" функциясы орын алмайды, керісінше "тепе-теңдік" функциясы жүзеге асырылады, деген пікір танытты. А.В. Наумов пен А.С. Новиченко: ""Үйлестік" функциясы тек философия, математика, биология, химия ғылым салаларында ғана бар, ал қылмыстық қүқық теориясьшда қылмысты саралау процесінде қатысы жоқ",- деген кері пікір үсынды [22,116]. Алайда, В.Т. Мещеряков: "Үқсастық, үйлестік тек функциональдық байланыста философиялық трактатта ғана көрініс табады", - деді [21,236].
Біздің пікірімізше, қылмысты саралауда "үйлестік" функциясы міндетті түрде қолданылады. Мәселен, үйлестіктің маңызы үқсас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуда, қылмысты қылмыс еместіліктен айыруға, қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде маңызы зор. Бұл түрғыда Т.Г. Черненконың қылмысты саралауға қатысты ой танытқан түжырымымен
15
дөлелдеуге болады. Қылмысты саралау дегеніміз - істелген іс-өрекеттің арасындағы үқсастықты нақты шындыққа бекіту нөтижесінде көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін қылмыстық нормада жөне қылмыстық актіге заңдылық баға беру болып табылады [23,96]. Қылмысты саралауда қоғамға қауіпті іс-өрекеттің жөне қылмыс құрамының белгілерінде қарама қайшылық орын алады, бірақ қарама қайшылық қылмысты саралауда қүқықтық бағалау ретінде маңызы жоқ. Қылмыстық жазаның, қылмыстық жауаптылықтың, қылмыстық қүқықтық қатынастың үғымына зер салып қарасақ, олардың айырмашылығына міндетті түрде зер саламыз. "Тепе-теңдік" пен "үқсастықтың" арасында айырмашылық туындайды, ал айырмашылықтың ең терең деген шегі қарама қарсылық. Мүның да өзіндік диалектикасы бар, "үйлестік айырмашылыққа, ал айырмашылық қарама қарсылыққа өтеді". Қарама - қарсылық деген не? Қарама - қарсылық үғымын философиялық түрғыда талдасақ ол табиғаттағы, қоғамдағы, адам санасындағы бірін-бірі жоққа шығаратын жөне сонымен қатар бір - бірінсіз өмір сүре алмайтын заттар, қүбылыстар, тенденциялар арасындағы қатынастар. Қандайда бір зат болмасын қүбылыс болмасын, ол қарама қарсылықсыз өмір сүрмейді, мөселен өрекет пен өрекетсіздік, дұрыс пен бүрыс, жалпылық пен жекелік, қарама - қарсылық өрбір заттың ез ішінде де болады. Мәселен, қылмыстық қүқық теориясындағы қылмыс құрамындағы объект пен субъект, қылмыс құрамының объективтік жағы мен субъективтік жағы, әрекет пен өрекетсіздік, өмір мен өлім т.б. Мысалы, қылмыстың объективтік жағы сыртқы белгілерін қүраса, субъективтік жақ ішкі эмоциялық, яғни қылмыстың ішкі мәнінен көрініс табады, бірақ қарама қарсылық қылмысты саралауда рөл атқармайды. А.С. Новиченко мен А.В. Наумовтың пікіріне жүгінсек: "Қылмысты саралау онтологиялық (тәжірибелік қызмет өрекеті), гносеологиялық (ғылыми дүниені тану), логикалық аспектілер болып бөлінеді", - деді.
Онтологиялық аспектіде қылмысты саралауды ресмиленген қызмет органдары (тергеу, сот, прокуратура, анықтау) жүзеге асырады. Бұл жағдайда қылмысты саралаудың орны маңызды. Гнеосологиялық аспектіге қылмысты саралау белгілі болжамды нәтижеге байланысты болады, яғни қылмыс жасалған ба, қылмыс қандай мақсатпен жасалған деген сүрақтарға жауап береді.
Логикалық аспектіде қылмысты саралау ой түжырымның желісінен откізу болып табылады. Осыған орай, В.Н. Кудрявцев жоғарғы аспектілерге байланысты қылмысты саралауды төмендегі кезеңдерге беліп қарастырады.
Саралау - үзақ қамтылған процесс;
Саралау - қүқық қорғау органдарының іс-өрекетіне сай
белгіленген, заңды актіге ресмиленген қорытынды қүжат.
Сондықтан, қылмысты саралаудың әдістемелік негізі материалистік түсінікте қаралады, яғни заң нормасының жалпы мағынасымен нақты іс-әрекеттің қүбылысының арасындағы байланыс. Заң нормасы бізге мөлім қүбылыс ретінде жалпы,
абстракты үғымда жүзеге асырылады. Жалпы алғанда, қылмысты саралау, яғни, қылмыстық қүқықтық саралау заңдылық саралаудың негізгі түрі. Қылмысты саралауда белгілі түлға қүқық бүзушылықтың қайсы түрін бүзды, мінекей, осы мөселені анықтап алуьшыз қажет. Ал бізге белгілі жағдай, қүқық бүзушылық бірнеше түрге бөлінеді. Олар: азаматтық қүқық бүзушылық, әкімшілік қүқық бүзушылық, қылмыстық қүқық бүзушылық. Демек, қылмысты саралау қылмыстық қүқық бүзушылықта жүзеге асырылады. Қүқық бүзушылық заң жүктеген міндетті орындамау, заң тыйым салған әрекетті жасау, яғни қүқық бүзғаны үшін кінөлі адам заң бойынша жауапқа тартылады. Қүқық бүзушылықтың түрлері өзара қоғамға қауіптіліктің дережесіне, мөлшеріне байланысты. Шынында да, окімшілік қүқық бүзушылық қоғамдық ортада цензуралық (өдепті) балағат сөзсіз болып табылады. Бұл әрине қоғамға қауіпті қылмыстардың дөрежесінен темен. Негізінен қүқық бүзушылық заң бойынша екіге бөлінеді:
Қылмыс;
Теріс қылық.
Қылмыс - қүқық бүзудың ең ауыр түрі. Қылмыс жасағаны үшін кінелі адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Теріс қылық үшін жауаптылықтың үш түрі бар: әкімшілік жауаптылық (мысалы көшеде жүру, автокөлік жүргізу төртібін бүзғаны үшін); төртіптік жауаптылық (еңбек етуге байланысты міндеттерін орындамағаны үшін); азаматтық қүқықтық (мүліктік) жауаптылық. Заң бойынша қылмыстық қүқық бүзушылыққа қылмыс құрамының торт элементі түгел болғанда ғана тартылады. Олар: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы. Егер аталған төрт жақтың біреуі болмаса, түлға жауапқа тартылмайды. Төрт жағының түгел болуы қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартылған жағдайда қажет. Азаматтық қүқық бүзушылыққа түлға тікелей кінөсі болмаса да, келтірілген зиян үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Мысалы, автокөліктің иесі оны жүргізуді басқа біреуге тапсырса, жүргізушінің біртүтас келтірілген зиянын көлік иесі төлейді. Мемлекеттік мөжбүрлеу шаралары белгіленген болса, кінөсіздік болжамы қолданылады. Түлғаның кінөсі дәлелденбей, ол қылмыстық немесе өкімшілік жауаптылыққа тартылмайды [24,102-1036]. Әрине, қылмыс қүқық бүзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған орай, қылмысты азаматтық қүқық, өкімшілік жөне төртіптік қүқық бүзушылықтан жене бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің маңызы ерекше. "Қылмыс пен басқа қүқық бүзушылықтың өзара басты айырмашылығы қүқыққа қайшылықтың мөніне байланысты," - деді А.Н. Ағыбаев [25,40-416]. Шынында да, басқа қүқық бүзушылык қүқық саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті актілерге қайшы. Істелген қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ. 343.232 (574) Қолжазба қүқығында
Маликова Айгуль Шарифхановна
Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығындағы қылмысты саралаудың жалпы түсінігі мен маңызы
12.00.08 - қылмыстық қүқық және криминология; қылмыстық - атқарушылық қүқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
заң ғылымдарының докторы, профессор Арықбай Нүсіпәліүлы Ағыбаев
Алматы, 2003
МАЗМҮНЫ
Кіріспе 3
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және
теориялық негізі
Қылмысты саралаудың түсінігі ментүрлері 9
Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы 24
Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік кезеңдері 27
Қылмысты саралау процесінің кезеңдері 33
Қылмысты норма бөсекелестігімд, ~ ,.: саралау мәселесі...38
2 Қылмыстық қүқықтағы саралаудың қүқықтық негіздері
2.1 Қылмыстық заң - қылмысты саралаудың қүқықтық
негізі 45
Қылмыс құрамы - қылмысты саралаудың заңдылық үлгісі 60
Қылмыстық қүқық нормаларының қүрылысы бойынша
саралау 70
Қылмысты объектісі бойынша саралау мәселесі 75
Қылмысты объективтік жағыяая - саралау маңызы 92
Қылмысты субъективтік жағы бойынша саралау маңызы 109
Қылмысты субъектісі бойынша саралау мәселесі 119
ҚОРЫТЫНДЫ 124
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131
КІРІСПЕ
Елімізде XX ғасырдың соңғы он жылдығында тариқта және саясатта жан-жакды елеулі өзгерістер болғанына куөгерміз. Демек, Қазақ JKCP Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен мемлекеттің егемендігі туралы декларациясы 1990 жылы қазан айының 25-жүлдызында қабылданды. Бұл арада Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, республиканың барлық азаматтары үшін лайықты жөне тең түрмыс жағдайын жасауға үмтыла отырып, республикада түратын халықтарды топтастыру мен олардьщ достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санай отырып, жалпыға бірдей адам қүқықтары декларациясын жөне үлттардың озін-өзі еркін билеу қүқығын тани отырып, қазақ үлтының тағдыры үшін жауапкершілікті үғына отырып, ізгілікті демократиялық қүқықтық мемлекетті қүруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды" [1,7606]. Сонымен тарихи біршама уақыт бойы өмір сүрген тоталитарлық тәртіппен теуелділіктен кейін Қазақ Мемлекетінің тарихында түңғыш рет 1991 жылы желтоқсан айының 16-жүлдызында "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік төуелсіздігі туралы" маңызды заң қабылдағаны белгілі.
1995 жылы тамыз айының 30 - жүлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы Конституцияньщ 1-бабына сөйкес "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық жөне әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады жөне оның ең қымбат қазынасы адам және адамның омірі мен қүқықтары, бостандықтарьш қүрметтеп қорғайды" [2,176]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап -талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың өл-ауқатын, жағдайын котеруді, өлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дөрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды өр республика өз даму процесінде халықты қүқықтық түрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Қоғамдық қатынастарды реттеуші қүралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл түрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, елеуметтік, экономикалық озгерістерге сай келмегендіктен, 1997 жылы шілде айыньщ 16-жүлдызында Қазақстан Республикасыньщ жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жүлдызынан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Э. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін жөне заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [3,346]. Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік жөне қоғамдық өмірінің қүқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бүзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың өр мүшесінің қүқықтары мен бостандықтарына қол сүғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда. Осыған орай, елімізде қатарынан қабылданып жатқан қүқықтық немесе үйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі заң төртібін бүзушылық қылмыстық ахуал күрделі күйінде қалып отыр. Республикада қауіпті мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда. Меселен, Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші соңғы он жыл ішінде күрделі жағдайда қалып отыр.
1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168, 2002-135151 [4].
Оның ішінде қылмыс дөрежесінің аса көп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бөсеңсуі, ал 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі, соңғы 2002 жылы сәл төмендеуі байқалып отыр. Бұл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан өрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дұрыс ашу жене кінөліні өшкерелеп қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділІгін арггыратыны сөзсіз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы қылмыстық қүқықта қылмысты саралау мөселелерінің теориялық жөне тәжірибелік түрғысы да өз кезегінде көкейтестілігін жойған емес. Белгілі бІр іс-өрекетті қылмыс деп табуда, жауапкершілікке тартуда, жаза тағайындауда, оны өтеуде, жауапкершілік пен жазадан босатуда тағы басқа мәселелерді шешуде қылмысты саралаудың маңыздылығы ерекше. Қылмысты саралау заңдылық қағиданың талабына орай, "арнайы заңда корсетілмейінше қылмыс та, жаза да жоқ" деген түжырымға негізделіп қылмысты тергеу кезінде дұрыс ашу, кінөліні өшкерелеп, әділеттілікті қалпына келтірудің тиімділігін арттырады.
Жалпы алғанда, біздің ойымызша қылмыс туралы сөз болғанда оның бастапқы сатысынан орын алатын негізгі мәселе - қылмысты саралау, сонымен қатар бұл қылмыспен күрестегі негізгі профилактикалық қызметті жүзеге асыру болып табылады. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелеріне байланысты өр қырынан өзіндік ғылыми өр қосушылар болғанымен, қоғамымызда қылмысты саралаудың әдістемелік, философиялық, логикалық негіздерінің түбегейлі шешілмеген түстары бар, сонымен қатар норма бәсекелестігіне байланысты ғалымдардың біркелкі көзқарасқа келе алмауынан, өр түрлі пікірлердің жаппай қабылданып жатқан түстары да жетерлік.
Сонау Кеңес Үкіметі орнаған бетте-ақ марксизм-ленинизм идеясы
бойынша қылмысты саралаудың диалектикалық аспектілері әртүрлі көзқарас ретінде орын алған. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, қылмыс құрамының элементтерін дұрыс анықтап, өділсоттылықты жүзеге асыру қылмысты саралаудың ең негізгі бастауы болып табылады. Қылмысты саралаудың үғымын беруде толық ғылыми пікірлер, нетижелер болса да, оның түп бастауын, өдістемесінен өлсін-өлсін ауытқып кетіп жүргеніміз қылмысты саралаудың теориялық негіздерін анықтағанда бой көтерері байқалады. Жоғарыда айтылғанды ескерер болсақ, қылмысты саралау қоғамға қауіпті іс-өрекеттерді тез арада ашуға, бағытталған үздіксіз де тұрақты зерттеуді қажет етеді. Сондай-ақ саралау процесінде қылмыстық заң баптарының санкциясы мен жазаның қандай түрлерін қолдану да өз шешімін таппай отыр. Осыларға байланысты біздің зерттеулеріміз де қылмыстық саралаудың үғымы мен моні, түрлері, едістемелік (танымдық-бағалау процесі, объективтік шындық, жеке, жалпы, ерекше қатысу, логикалық форма) жөне қүқықтық негізі, қылмыстық заңның даму ерекшелігі, қылмыс құрамының элементтерін қүрайтын белгілері философиялық, ғылыми түрғыда кеңінен талданады. Сол секілді бүрынғы заңдардың дәурен сүріп түрған шағында сүрлеуі жасалған істерді жаңа қылмыстық заңға сөйкес жаңғырту мөселесі де, яғни қылмысты саралаудың теориялық негізін анықтау бір тобе өте өзекті маңызды мөселе, зерттеу тақырыбының өзектілігі де осыған келіп тіреледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ҚазІргі кезде қоғамымызда қауіпті қүбылысқа айналып отырған қылмыстар жеткілікті, оларды сот, тергеу, прокуратура органдарында анықтау әрине, қиындық тудыратыны сөзсіз. Қылмысты саралау жеке қылмыстардың түрлеріне байланысты жеткілікті зерттелген десек күмөн туғызбас, ал қылмысты саралаудың, өдістемелік, теориялық негіздеріне байланысты түбегейлі зерттеу мөселесі әлі өз шешімін толық тапқан жоқ. Осы мәселеге байланысты алғаш профессор А.А. Герцензонның, профессор В.Н. Кудрявцевтің еңбектері жарық көрді. Кейінірек бұл істі Б.А. Куринов, Г.А. Левицкий, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялап жалғастырды. Тікелей біздің тақырыбымызға қатысты қалам тартқандардың бірі - В.А. Малыхин, Ф.Г. Бурчак, Г.А. Тарарухин, О.Ф. Шишов, Т.Г. Черненко, Н.М. Свидлов, осы тақырыпқа арналған ғылыми еңбектерді жалғастырған Қазақстандық ғалымдар; атап айтсақ - А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, 3.0. Ашитов, А.А. Исаев, Ғ.Ы. Баймурзин, Ү.С. Жекебаев, Е.І. Қайыржанов, Д. Кішібеков, Г.С. Мауленов, А.Ж. Машабаев, Р.Ш. Мырзабеков, С.С. Сартаев, М.С. Нәрікбаев, Б.А. Нурғалиев, СМ. Рахметов, Д.С. Чукмаитов, Е. Оңғарбаев, Б.Ж. Жүнісов, Р.Т. Нуртаев, И.И. Рогов, Н. Дулатбеков, P.O. Орымбаев т.б. аталған тақырыпқа байланысты жазылған монографиялар мен ғылыми мақалаларды ақпарат беттерінен көре аламыз.
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жүмыстың негізгі мақсаты - қылмыстық қүқықтағы қылмысты саралаудың өдістемелік, теориялық негіздерін белгілей отырып, қылмысты саралауға
қатысты жаңа үсыныстарды талдап, қылмысты саралауда қүқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде өділсоттылықты жүзеге асырудьщ маңыздылығын арттыру болып табылады. Осы аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер туындайды:
қылмысты саралау үғымын өдістемелік, өлеуметтік - саяси, қылмыстық
қүқықтық түрғыда зерттеп білу;
қылмысты саралаудың логикалық нысанын жалпы диалектикалық
ғылыми түрғыда талдау жүргізу;
қылмыстық заңның талаптарында қылмысты саралаудың
бағыттарын белгілеу;
қылмыстық заңның даму тарихының ерекшелігін анықтап білу және
қылмыстық заң диспозициясын қылмысты саралауда мөнін ашу ;
қылмыс құрамының түсінігін беріп, белгілерін айқындау;
жаза тағайындау мөселесінде қылмысты саралауға тың мазмүн беріп,
маңыздылығын анықтау;
жауаптылықты жеңілдететін жөне ауырлататын мөн-жайларда қылмысты
саралаудың орны мен төжірибелік мәнін көрсету;
теория мен сот тәжірибесіндегі кейбір қылмысты саралаудағы
олқылықтарды жою жолдарын іздеу және сол тараптағы үсыныстарды
енгізу.
Зерттеу жүмысының әдістемелік негізі. Диссертацияның әдістемелік негізі жоғарыда корсетілген міндеттерді орындау жолында зерттеу диалектикалық - материалистік заңдарын, таным өдістерін басшылыққа алып, криминогендік мазмүндағы қүқықтық деректерді ашу болып табылады. Сонымен қатар осы жүмысты жазу барысында салыстырмалы қүқықтық, нақты - елеуметтік, логикалық әдІстерді қолданып, кейбір жағдайда барлық саланың бастауы, түп атасы философия ғылымына сүйендік.
Зерттеудің объектісі ретінде қылмыстық қүқықтың Жалпы болімінің институттарының ішіндегі қылмыстық заңдардың міндеттері жөнінде іс-өрекеттің қоғамға қауіптілігін жене қүқыққа қайшылығын жоятын мән-жайлар туралы, қылмыстың нақты құрамының барын анықтауды, іс-әрекетте қүқыққа қайшы, қоғамға зиянды мән-жайлардың бар немесе жоқ екендігін белгілеуді, кінөліге жаза тағайындауда, кінөлінің жеке түлғасын анықтауда қылмысты дұрыс саралауды жүзеге асыру болып табылады.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы қорытынды түжырымдар үсынылды.
Қылмысты саралаудағы негізгі мәселе нормалардың бір-бірімен
бәсекелестігі туралы анықтама беру болып табылады.
Қылмысты саралауды психологиялық, гнеосологиялық және
логикалық аспектіде толық түсіндіру болып табылады.
Қылмысты саралаудағы функционалдық маңызы бар "үқсастық" пен
"тепе-теңдік" белгіні философиялық түрғыда түбегейлі зерттеу.
Қылмысты саралаудың теориялық, өдістемелік негізінде көрініс тапқан
танымдық баға беру процесіндегі индукция мен дедукцияны
силлогизм негізінде түйіндеу.
Қылмысты саралауда қылмыс құрамының элементтерін
қүрайтын белгілерді терең, жан-жақты, толық зерттеу. Мәселен,
саралау барысында зияндылық өрекеттерді табу, қылмыскердің жасын
есепке алу, ерекше субъектілер тарапынан жасалынған қылмыстарды
саралау, кінәнің нысанын анықтау,ниет пен мақсат, қылмыстың заты
мен қүралы бойынша ажырату белгілерін толық анықтау.
Барлық қылмыстар мен жазалардың біркелкі өлшем бірлігі
ретінде баламасы - әлеуметтік мүмкіндік. Себебі барлық
қылмыстардан өлеуметтік мүмкіндіктер зиян шегетіні белгілі,
осыған орай қылмысты саралауда жазаның өлеуметтік
өділеттілікті қалпына келтіру мақсатын жүзеге асыру мүмкіндігін
зерделеу.
Қылмысты саралауда қылмыскердің түлғасын, істеген іс-әрекетін
анықтап жөне жаза мөлшерін дұрыс белгілеп, қылмыс
құрамыньщ факультативті нышандарын дұрыс сипаттау.
Қылмысты саралау процесінде қылмыстың ең өуелі қоғамға
қауіптілігіне, қылмыстық заңға қайшылығына, ерекше қүрылымына,
экономикаға кері өсер етуіне, мемлекеттік күрылысқа енетін
қылмыстардың санаттарын тез арада уақтылы ашу, әділсоттылықты
жүзеге асыру, қүқық қорғау органдары қызметін жетілдіру қажеттілігін
сипаттау.
Қылмысты саралаудың әдістемелік негізінің тиімділігін арттыру
мақсатында қазіргі заманғы ғылыми-техникалық қүралдармен
жабдықтау.
Ю.Қылмысты саралауды төжірибелік қызмет саласында тергеу, сот, прокуратураның қызметінде дұрыс деңгейде жүргізілген болса, онда қоғамға қауіпті іс-әрекеттер сапалы тергелсе, қылмысты дұрыс саралаудың маңызы артар еді, яғни сот органдарының қылмыстармен күресудегі жүмысын арттыруда, қылмыстық заңды өрі қарай дамыту жолындағы ғылыми-өдістемелік жүмыстарды атқару болып табылады.
Диссертацияпың гылыми жаңалығы. Диссертацияны зерттеудің ғылыми жаңалығын автордың қылмысты саралаудың логика - өдістемелік жөне логикалық нысанда көзделген жене қылмыстық күқық норма бәсекелестігінің саралау мөселесін, кінөнің аралас түрін, қылмыстың ниеті мен мақсатын, қылмыскердің жасқа толу белгісін жөне қоғамдық қатынастардың маңыздылығын, сонымен қатар қылмыстық заңның даму ерекшелігінің негізгі мөселелерін шешу жолында көзқарасты түбегейлі шешуге талпынысын қүрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік қүндылығы. Қылмысты саралау үғымының түп бастауына өдістемелік
басты назар аудара отырып, саралау (іс-өрекеттің сапасын бағалау) терминдерін анықтап және жазаның өлеуметтік өділеттілікті қалпына келтіру атты мақсатты жүзеге асырудьщ теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы қылмыс белгілерін анықтаудың қоғамға зиянды іс-өрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілей отырып, қылмыстарды өзара ажыратып жіктеуде, қоғамға қауіптілік дөрежесін белгілеуде, қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде, жаза мөлшерін анықтауда саралау процесінде қолдану мүмкіндігін жүзеге асыру болып табылады.
Жүмыс қорытындысының төжірибелік мәні:
қүқық қорғау жөне қүқық қолдану органдарының қылмысқа
қарсы күрес жүргізуді қолдану тежірибесінде ;
соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда;
қылмыстық қүқық, қылмыстық-атқару қүқығы, криминология
пәндерінің оқу процесінде;
өдістемелік қүралдарды дайындау жөне магистрлық, бітіру
жүмыстарын жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық деректік негіздері. Диссертацияның деректік негізіне Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1995-2003 жылдардағы өр түрлі аймақтарында қаралған 206 қылмыстық істер бойынша жарияланған тәжірибелік материалдар пайдалынылды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы қүқыктық статистика жене ақпарат орталығы агенттігінің соңғы он жыл ішіндегі (1992-2002ж.ж) қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Диссертациялық жүмыстьщ басты үсыныстары мен нәтижелері мына халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда талқыланған: Қылмыстың обьективтік жағының түсінігінің саралау мөселесіндегі маңызы "Орта Азия аймағындағы үлттық қүқықтың түзілу мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстық қүқықтағы қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы "Саяси-қүқықтық зерттеулердің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; қылмыстың объектісі бойынша саралаудың кейбір сүрақтары "Орта Азия аймағындағы мемлекеттерде егемендіктің орнау мәселелері" атты халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция; Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлық қылмыспенен күресудің өзекті мәселесі және саралаудың жалпы негіздері "Қазіргі кездегі қылмыспен күрестің өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми - төжірибелік конференция; еңбек туралы заңдарды бүзғаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартудағы саралау мөселесі "Азаматтардың өлеуметтік -еңбек қүқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық стандарттар жөне олардың ҚР зандарына ауысу мүмкіндігі" атты халықаралық ғылыми -тәжірибелік конференцияларда талданып, олардың жинақтарында басылып шыққан. Сонымен төменде аталған үш баяндамада корініс тапқан:
Қылмысты субъективтік жағынан саралау маңызы ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы.- 2003.-Ш (26); Қылмысты норма бесекелестігінде саралау мөселелері ҚазҮУ хабаршысы.-2003.-№2 (27); Қылмыстық қүқық теориясындағы қылмысты саралаудың үғымы мен маңызы ҚазҮУ хабаршысы. заң сериясы.- 2003. №3 (28). Зерттеу тақырыбына байланысты диссертант жиырма мақала жариялады. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері өл-Фараби атындағы Қазақ үлттық университеті заң факультетінің ғылыми теориялық семинарында, қылмыстық қүқық жөне криминология кафедрасының мәжілісінде талқыланған.
Зерттеудің қүрылымы мен көлемі. Диссертацияның қүрылымы кіріспеден, екі тараудан (он екі тараушадан), негізгі түжырымдар мен үсыныстардан жөне қолданылған әдебиет коздерінің тізімдерінен түрады.
1 Қылмысты саралаудың жалпы түсінігі, түрлері және
теориялық негізі 1.1 Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері
Қылмысты саралау - қылмыстық қүкық теориясында ең маңызды түсінік. Бұл түсінік ғылым саласында да, төжірибе түрғысында да кеңінен қолданылады. Саралау - (латын тілінде qualitas-cana, сапалы) деген мағынаны білдіреді [5,66]. Шын мәніне келгенде, саралау, яғни сапаны бағалау адамның төжірибелік қызметінде қалыптасқан. Ендеше, біздің айналамызда бір-бірімен байланыста жөне үнемі қозғалыста болатын өртүрлі заттар мен қүбылыстар омір сүреді. Әрбір зат немесе белгІлі қимыл іс-әрекет (әрекет немесе өрекетсіздік) қүбылыс өзіне ғана төн ерекшеліктермен сипатталады. Мысалы, қылмыс құрамының элементтері бір-бірінен озгеше. Мүндай ерекшеліктер сапаны бағалау ерекешеліктері деп аталады, Заттың, қүбылыстың сапасын адам өзінің төжірибелік қызметінде ғана анықтай алады. Ал сапасын бағалау - кез келген заттың мөлшерін, өлшемін түрін, тобын анықтау болып табылады. Ол басқа заттармен қүбылыстар мен тІкелей немесе аралық байланыста және қатынаста болады. Сондықтан оның осы қатынаста көрінетін көптеген сапасы бір. Сонымен қатар, заттар немесе қүбылыстар бір-бірімен белгілі бір қатынаста бола отырып, бірінен-бірі мөлшер жағынан ерекшелінеді. Мысалы, қылмыстық жауаптылық мөселелерін шешуде және жаза тағайындауда жазаның молшерін белгілеуде ерекешелінеді. Сондықтан, заттар мен қүбылыстардың, белгілі іс-өрекеттің (өрекет немесе өрекетсіздік) сапасын, молшерін, өлшемін айқындау өте маңызды. Бұл арада, философия тарихында сапаны бағалауға, мөлшерге түңғыш рет Аристотель айрықша көңіл бөлді, "Мен сапа деп заттың ненің арқасында осындай бола алатынын айтамын", [6,1646] "мөлшер дегеніміз құрамдас бөліктерге бөлініп, оның өрқайсысы екі немесе онан да көп бола ма, өйтеуір озінің табиғаты жағынан бір жөне анықталған нәрсе. Кез келген мөлшер есептелетін болса және елшенетін болса шама делінеді",- деп көрсетті ол. Шынында да, сапа объективті сипатта адам ойлауының жалпы
түрлерінде, дүниені тану мен төжірибелік өзгерудің сатыларында, адамның төжірибелік қызметінің түбегейлі қағидалары болып табылады.
Біздің ойымызша, заттың сапасы мен мөлшері диалектикалық бірлікте болады. Затты тану, білу оның сапасын бағалаудан басталады, сонан кейін бірте-бірте оның мөлшері тану, біту сатысына көтеріледі. Өйткені адам қоғамы дамуының ең алғашқы сатысында заттың сапасын айқындаудың қайнар көзі түйсіну болған. Адам затты сапасынан бөлек алып қарай алмайды. Әрбір ғылымның жөне тәжірибелік іс-өрекеттер саласының өзінің ережесі, өдістері болады, өйткені белгілі бір әдісті қолданбайынша нақты ғылыми жөне төжірибелік міндеттерді шешу мүмкін емес. Мүндай ережелер мен өдістерде сапаны бағалаудағы жинақталған төжірибенің нөтижелері қорытылған. Сондықтан да олардың артықшылықтары мен кемшіліктері ғылымның, адамның тәжірибелік еңбегінің даму дөрежесіне байланысты анықталып отырады. Жаңа дөуірде қоғамның одан әрі дамуына сөйкес сапаны қабылдаудың да өдістері өзгереді. Кейінірек адамның тәжірибелік қызметінің даму дөрежесіне сәйкес зат пен оның сапасының бірлігі бүзылып, сапа туралы жалпы түсінІк қалыптасты. Адамның заттың маңызды жөне маңызды емес қасиеттерін үғыну сапаны бағалаудағы қажетті саты. Ол өзінің төжірибелік қызмет аясында жаңа затты қамти отырып, оның кейбір қасиеттері сол заттың емір сүруі үшін өте маңызды екенін байқады. Демек, қасиет дегеніміз - заттар арасындағы қатынас, әрбір зат басқа заттармен қатынаста болатыны жене байланысты екені белгілі. Осы қатынас пен байланыста ғана оның қасиеті көрінеді. Белгілі бір зат даму барысында өзінің ете маңызды қасиеттерін, яғни сапасын өзгерте отырып басқа затқа айналады. Осыған орай, заттың сапасын бағалауда заттың өлшемі туралы түсінік қалыптасады. Әртүрлі заттың өртүрлі сапасы бар. Тіпті бір заттың өзі көп сапалы. Ендеше, сапа дегеніміз - заттың аса маңызды қасиеттерінің функционалдық бірлігі. Алайда, заттың сапасы туралы түсінікпен бірге оның мөлшері туралы түсінік те қалыптасты. Дегенмен, мөлшер туралы адам үғымы оның төжірибелік өзгертушілік қызметі барысында өмірге келді. Аристотель заттың сапасын бағалау үғымына түңғыш рет анықтама беріп, "Категориялар" жөне "Метафизика" атты еңбектерінде соларды зерттеді. Бұл арада біз Д. Локктың алғашқы (бірінші) жөне соңғы (екінші) сапалар туралы Ілімді ашып, сапаны бағалауды одан өрі дамытуда, бІрінші сапаларға -қозғалыс, тыныштық, түлға, ал екінші сапаларға - түс, жарық, иіс, әрекет, дәм жатады деген пікіріне жүгінеміз. Біздің ойымызша, алғашқы сапалар объективті, өйткені олар бізден тыс өмір сүріп түрған кеңістіктің, қозғалыстың, тыныштықтың, түлғаның бейнелері, денеден ажырамайтын сапалар. Сол сияқты, сыртқы дүние заттарына, Локктың пікірі бойынша, түр, қозғалыс жөне түлға төн. Соңғы (екінші) сапалар субъективті, өйткені, олар сыртқы дүниенің заттарына төн емес, яғни субъектіге, түйсінуші адамға ғана қатысты. Қоғамдық төжірибенің одан өрі дамуына сөйкес мүндай түсінік жеткіліксіз болды. Мөселен, Гегель философия тарихында озінің "Логика ғылымы" атты еңбегінің бірінші бөлімінде алғаш рет сапаның мазмүны
ш
абстрактілі, арақатынасы жасанды деп көрсетті. Әлбетте, заттың сапасын бағалау - адамның төжірибелік қызметінің жалпы шарттары. Материалистік негіздегі диалектикалық өдістерді қолдана отырып, К. Маркс пен Ф. Энгельс сапа, мөлшер, өлшем табиғаттың, қоғамның жөне ойлаудың, яғни заттың сапасын бағалау теңдесі жоқ жетістік екенін атап көрсетті. Осының нәтижесінде сапаға, мөлшер мен өлшемге Гегель берген диалектикалық түсінікті материалистік түрғыдан қайта өңдеп, ғылым, мөдениет төжірибе саласының талабына сай одан өрі дамыта отырып, оларға дөйекті материалистік сипат берді. Осыған орай объективтік ақиқаттың жалпы анықтамалары болуымен бірге сапа, мөлшер, өлшем сияқты түйсіктер адамның дүниені тануы мен меңгеруінің алғашқы қүралдары екенін анықтады. Әрине, заңның сапалық-мөлшерлік анықтамаларын танып-білу оның сапасын танудан, бағалаудан басталады. Сапаны бағалауды қылмыстық заңға байланысты алсақ, бұл дегеніміз - қоғамға қауіпті іс-өрекетті аралас деликттерден айыруға мүмкіндік тудыратын, сапалы бағаны беру деген мағына, яғни кез келген заттың, қүбылыстың, сапасына, қандай да бір сапалық категориясына, тобына, түріне мөн беру болып табылады. Сапаның озара саралауға ауыспалы заңы қылмыстық заңда үлкен әдістемелік жөне төжірибелік рөл атқарады. Қылмыстық заңда саралау үғымы сот, прокуратура, тергеу т.б. қызмет органдарының төжірибелік қызметінде айқын көрінетін олардың іс-ерекетімен тығыз байланыста болатын түсінік. Саралау үғымының түпкі мағынасын толық ашып қарастыратын болсақ, қазіргі таңда кейбір оқулықтармен ғылыми әдебиеттерде "саралау" үғымы "дәрежелеу" үғымымен алмастырып отыратынына куө болып жатамыз. Мәселен, саралау түсінігі белгілі іс-өрекеттің, қүбылыстың, заттың сапасын анықтау, бағалау, айқындау болса, дөрежелеу түсінігі орысша (степень, уровень) шегі, дөрежесі деген мағына, яғни жоғарғы дәрежелі мамандық алу, жоғарғы дөрежелі қызметке тағайындалу деген түсІнік береді. Саралау түсінігі орысша (квалификация) болып аударылады, демек бұл тура мағынасы, ал ауыспалы мағынада дәрежелеу деген дұрыс емес түсінік. Осыған орай, саралау мен дөрежелеу сөздері бір-бірімен баламалы, синонимдік мағынада корініс таппайды. Біздің ойымызша, қылмыстық заңға байланысты қылмыстық қүқық теориясында саралау түсінігінің қолданылғаны дұрыс болып табылады, ойткені қылмыстық қүқықтық нормаға сөйкес қүқықтық баға беру, кылмыс құрамының белгілерін дұрыс аныктау, қоғамға зиянды іс-өрекеттің сипаты мен дәрежесін белгілеу, қылмыстарды ажыратып жіктеу, оның қоғамға қауіптілігінің дөрежесін белгілеу, қылмыстың және қылмыскердің қауіптілік дөрежесін анықтау жазаның молшерін белгілеу, норма бәсекелестігін үйлестіру кезінде керекті норманы таңдап алу, сонымен қатар қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешуде қылмысты саралау ретінде көрініс табады.
Айталық, Қазақстан Республикасы қылмыстық қүқығының қолдану шегінің өрекеттілігі үш түрлі мағынада көрініс табады.
1) Қылмыстық заңда қолданылады;
и
Қылмыстық - қүқықтық нормада талқыланады;
Қылмысты саралау аясында қолданылады [7,146].
Бұл үш түсініктің бағыты да, мағынасы, мазмүны да біртектес тығыз байланысты, бірақ қолдану шегіне орай мақсаттары әртүрлі. Шынында да, соңғы екі түсінік бірінші түрдегі түсінікті, яғни қылмыстық заңның дұрыс қолдану төсілін айқындап, бейнелейді. Ал біздің нақты зерттейтін тақырыбымыз, қылмыс қүқығының қолдану шегінің әрекеттілігінің үшінші түрі қылмысты саралау. Қылмыстық қүқықтағы кез келген сүраққа жауап теория жене төжірибе жүзінде саралаудың қатысуымен шешіледі. Демек, қылмысты саралау меселесі - теория бойынша да, тәжірибе түрғысынан алғанда да күрделі де маңызды мөселелердің бірі. Қылмыс жасаған адамның тағдыры жасалған іс-әрекеттің (өрекет немесе өрекетсіздік) қалай сараланғандығына байланысты. Қылмысты саралауды қылмыстық күқық ғылымының институты ретінде танытқан ең түңғыш докторлық диссертацияны профессор В.Н. Кудрявцев үсынды. Оның пікірінше, қылмысты саралау дегеніміз - қылмыс белгісі бар іс-өрекетті (өрекет немесе әрекетсіздік) Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі баптарына дәлме-дәл жатқызу арқылы белгілі қылмысқа қүқықтық баға беру, [5,66] деп санады. Осы түрғыда, А.А. Герцензон "Қылмысты саралау қылмыстық заңда белгіленген қылмыс құрамының жөне нақты іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздік) белгілерін көрсетілген баптың нормаларына сай келетіндігін анықтау"- десе, [8,46] Б.А. Куринов қылмысты саралаудың үғымын теория жене төжірибеде екі мағынада қолданылатындығын қарастырды. Біріншіден, қылмысты саралау деп - Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің нормаларында көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін нақты қылмыс ерекет (әрекетсіздігінің) тепе-теңдік үқсастықпен қатар қолдануын және белгілі логикалық процесте анықталуын айтады. Екіншіден, қоғамға қауіпті іс-әрекетке қүқықтық анықталған баға беруді айтады [9,76]. Бұл екі түсінік бір-бірімен тығыз байланысты, ендеше екеуі де қылмысты саралаудың үғымын қүрайды. Шын мәніне келгенде, Б.А. Куринов қылмысты саралаудың үғымын толық ретте қылмыс процесінің кезеңдерінде ерекше сипат алатынын талқылап, сынға алған. Осыған орай, В.Н. Кудрявцевтің тағы бір жерінде қылмысты саралаудың мазмүнын екі түрлі мағынада бейнелегенін атап көрсетпеуге болмас. Олар: а) нақты бір немесе бірнеше қылмыс белгілерін процесте анықтау, б) сот, прокуратура органдарының іс-әрекетінің қорытындысын белгілі қүқықтық актіге сөйкес қалыптастырып бекіту [5,66]. Жоғарыда айтылған қылмысты саралау үғымы туралы ой-пікірлерді жинақтай келе былайша түжырымдауға болады. Қылмысты саралау үғымын бейнелеген өрбір бағыт маңызды. Бірі екіншісінен мәнді немесе керісінше деп санау біздің ойымызша қате. Өйткені әрбір бағыт, қылмысты саралау күрделі үғымының мазмүнының ерекшелігін корсетеді. Бұл арадағы маңызды нәрсе жоғарыда аталған үш бағыттың мақсаты және қолдану аясын дұрыс анықтау болып табылады. Мәселен, В.Н. Кудрявцев пен Б.А. Куриновтың соңғы көзқарасы өте орынды айтылған. Өйткені, бұл
19.
пікірде бастапқы түрімен соңғы түрі бір-бірімен үйлесе отырып, белгілі төжірибелік мөліметтерге деректІк жолмен анықтау барысында қорытынды айғақтарға негізделеді. Ғылыми теорияда ғалымдар өрқашанда сайып келгенде деректік жолмен анықталған шындық айғақтарға сүйенеді, оларды индукциялық жолмен қорыта отырып, жаңа заңдылықтар ашады. Қылмыстық қүқық теориясында бір бағытта қылмысты саралаудьщ үғымын қүрайтын пікірлер жеткілікті. Атап айтсақ, В.И. Малыхин [10,56], С.А. Тарарухин [11,116], В.А. Бурчак [12,56], В.А. Левицкий [13,1446], О.Ф. Шишовтың [14,116] монографияларында қамтылған. Алайда, қылмысты саралау үғымы туралы ғалымдар арасында ешқандай қарама-қайшылықты ой-пікірлер орын алмайды, бірақ сан ғасырлар бойы орын алып келген қылмысты саралауға байланысты ғылыми негізде түсіндірме беру өте қиынға соқты. Сондықтан да түсініксіз байланыстар, қайшылықтар туғызатын үғымдар, тар өрісті ойдың ғана жемісі деп саналады. Пайымдап ойлап қарасақ, соңғы ғасырлардың өзінде қылмысты саралау мәселелерін зерттеуге үмтылып, жүйелі еңбектер танытуда тың білім игерген ғалымдар жеткілікгі. Мәселен, В. Сергиевский мен С. Рахметов, Т.Г. Черненко, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко т.б. Бұл арада біз В. Сергиевский мен С. Рахметовтың қыска да, нүсқа көзқарасына жүгінсек, қылмысты саралау деп - қоғамға қауіпті іс-өрекетті (әрекет немесе өрекетсіздік) қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгісі бар бапқа делме-дөл жатқызу [15,106]. Ал, энциклопедиялық түсіндірме сөздікте, қылмысты саралау үғымының мәнін толық ашуға тырысқан. Қылмыстық саралау қылмыстық заңда керсетілген, қылмыс құрамының белгілі бір процесуалдық актіге сөйкес қоғамға қауіпті, қүқыққа қайшы іс-әрекетті (өрекет немесе өрекетсіздік) анықтау. Сонымен қатар қылмысты саралауды кезеңдерге бөліп көрсеткен.
қылмысты саралау қылмыскерге жаза тағайындауда негізгі, маңызды
алғы шарт;
қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде заңды басты талқылауға
алуда негізгі басты алғы шарт;
- қылмысты саралау нақты заңмен белгіленген заңдылық қағиданы
бұлжытпай орындайтын алғы шарт; [16,5626] Қылмыстық қүқық
оқулықтарында да қылмысты саралауға байланысты көптеген ой-пікірлер
бар. Мәселен А.А. Пионтковский, В.Д. Меныпагиннің пікіріне жүгенсек,
қүқықтық қүжатта қылмысты саралау іске асырылған дайын түрде
көрсетілген іс-өрекетті (өрекет немесе әрекетсіздік) бағалау. Яғни, тергеу,
прокуратура, т.б. сот органдарының іс-өрекетіне баға беру [17,326]. Алайда,
бұл арада В.Н. Загородников пен В.Ф. Кириченко "Қылмысты саралау
қылмыстық заңның Ерекше бөлімінің баптарын қолдану" - деп қысқаша
көзқарас танытты [18,116]. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған үш бағыт
толық түрде қылмысты саралаудың үғымын бейнелемейді, өйткені саралау
үғымының кейбір түстары Қылмыстық кодекстің немесе басқа да заңдардың
қатаң талаптарына сыйыспай жатады. Аталмыш анықтамаларда толық
түсінІк пен қүқықтық нақтылық жоқ, бірақ олардың айтылған мазмүны,
13
сөйлемінің қүрылысы өртүрлі болғанымен бағыты бір. Ғ. Сапарғалиевтің Заң терминдерінің түсіндірме сөздігінде: "Қылмысты саралау деп - қылмыстық өрекетті (ерекетсіздікті) Қылмыстық кодексте көрсетілген белгілі қылмыстық құрамға жатқызу, яғни қылмыстық заңның бабында белгіленген қылмыс құрамьша істелген өрекеттерді тура келген жөне оған кінәлі адам қылмыстық жауапқа тартылады" - деп санайды [19,766]. Осыған сәйкес, В.А. Сергиевский қылмысты саралау үғымын бір-біріне байланысты маңызды екі мағынада көрсетеді. Олар; кылмыс құрамында көрсетілген түлғаның іс-әрекетін (өрекет немесе өрекетсіздік) қүқық қорғау органдары логикалық процесте қалыптастыру; қоғамға қауіпті және күқыққа қайшы іс-өрекеттің қорытындысын қүқықтық бағалау; [15,156] Көрсетілген мән-жайлардың тәжірибеде маңызы елеулі рөл атқарады.
Біздің пікірімізше, жоғарыда айтылған екі бағыттан қылмысты саралау үғымының толық түрде ой - елегінен өткізіп терең зерттелгенін көреміз. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, түңғыш рет ана-тілімізде басылып жарық көрген "Қылмыстық қүқық" оқулығының Жалпы және Ерекше бөлімінде қылмысты саралау мөселесі кеңінен қарастырылған. Оқулықтың авторы профессор А.Н. Ағыбаевтің пікіріне жүгінсек: Қылмысты саралау дегеніміз-қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс-өрекетті нақты бір қылмыс құрамына жатқызу және осы өрекетке Қылмыстық кодекстің Жалпы жене Ерекше бөлімдегі тиісті баптарға дөлме-дәл жатқызып, қүқықтық баға беруді қылмыстық қүқық теориясы қылмысты саралау деп атайды, - десе, қылмысты дұрыс саралау - заңдылық қағиданы бұлжытпай жүзеге асырудың шарты болып табылады, деді [20,116]. Яғни, қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамымен қамтылса, онда ол дұрыс сараланған деп саналады. Сонымен, бұл арада біздің үғатынымыз қылмысты саралауда іс-өрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары немесе оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсетуіміз қажет. Егер адамньщ іс-өрекетінде бірнеше кылмыстың құрамы болса, онда оның іс-ерекеті заңның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері, тармақтары бойынша сараланады. Әрине, қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау, ол заңдылықты бүзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нүқсан келтірумен байланысты болады. Мүндай қүбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып істің мән-жайын терең зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған үқсас басқа қылмыстардан ажырататын белгілерді анықтау қажет.
Біздің ойымызша, соңғы пікір қылмысты саралау үғымын толық түрде қыры мен сырын ақиқатын ашып, қылмыстық қүқық теориясында ғылым мен тәжірибе үшін ең маңызды мөселе екенін атап көрсетеді. Әрбір ғылымның өзіне тен зерттейтін пөні, мақсаты, шарттары, қағидалары болады. Сол сияқты қылмыстық қүқық теориясында қылмысты саралауда үйлестік колданыла ма?, әлде тепе-теңдік орын ала ма? - деген сүрақ туады. "Үйлестік" пен "Тепе-теңдікті" талдамас бүрын оның үғымдарына
\А
тоқталайық. ҮйлестІк (сойкестік) деген не? Үйлестік дегеніміз - әрбір объектінің өзіне-өзі немесе оның басқа заттармен теңдігі, сәйкес келуі. Заттар арасында үқсастық, үйлестік бар. Оған сәйкес заттарды, қүбылыстарды топқа, тапқа бөлеміз. Мәселен, зат пен заттың салмағын, көлемін, үзындығын салыстырып байқау үшін бөлігі мөлшерлік (килограмм, тонна немесе метр, километр) үғымға жүгінеді. Сол сияқты қозғалыстың жылдамдығын білу үшін белгілі бір қашықтықты қай мерзім ішінде игеретінін есептейді. Бұл арада біз үйлестік үғымын философиялық түрғыда талдадық, өйткені белгілі жай өрбір ғылым өзінің бастауын, түп-тамырын философиядан алады. Сонымен бұл әдіс өмірде өрдайым қолданылып келеді. Әрине, оған ешкім шек келтірмейді. Үқсастық, сөйкестік үғым осыдан туындайды. Бірақ сол сәйкестіктің өзі де нақтылай келсек абсолютті емес. Өйткені ол да белгілі бір шамаға жатады. Тіпті сөйкес, тепе-тең заттар арасында да өрқашан айырмашылықтар болады. Олай болса, формальді логикадағы "А" дегеніміз "А", ол екеуі тепе-тең деген үғымда тек бір түрғыдан алып қарағанда ғана солай, ал басқа түрғыдан алып қарағанда, оның олай болмауы да мүмкін. Сөйтіп үқсас заттар арасында қашан да айырмашылық болады. Сонда айырмашылық деген не? Бұл заттардың арақатынастары тепе-тең емес, бірдей болмайтындығын көрсететін үғым. Үйлестік, үқсастық пен айырмашылық арасында белгілі бір диалектика бар. Олар елеулі не елеусіз болуы мүмкін. Негізінде айырмашылық заттардың қарама қарсылығын не бастапқы, не соңғы кезі. Мөселен, қылмыстың ниеті мен мақсаты функционалдық "үқсастық" байланыста жүзеге асады. Қылмыстық ниет пен мақсат өзара тығыз байланысты үғым. Қылмыс істеу арқылы адамның өзі қалайтын, тілейтін болашақ нәтижесін елестетуі қылмыстың мақсаты болады. Мысалы, терроризмнің ниеті - қоғамдық қауіпсіздікке қарсы ниет болса, ал оның мақсаты - қоғамның қауіпсіздігін бүзу болып табылады. Ниет пен мақсат "үқсастық" функцияны игере отырып қылмысты саралауда шешуші рөл атқарады. Бүдан өрине, үқсастықтың қылмысты саралаудағы рөлін көруімізге болады. Бұл арада И.И. Горелик, А.В. Наумов, А.С. Новиченконың көзқарастарына сүйенсек, қылмысты саралауда қылмыс құрамының белгілерінің арасында "үйлестік" функциясы орын алмайды, керісінше "тепе-теңдік" функциясы жүзеге асырылады, деген пікір танытты. А.В. Наумов пен А.С. Новиченко: ""Үйлестік" функциясы тек философия, математика, биология, химия ғылым салаларында ғана бар, ал қылмыстық қүқық теориясьшда қылмысты саралау процесінде қатысы жоқ",- деген кері пікір үсынды [22,116]. Алайда, В.Т. Мещеряков: "Үқсастық, үйлестік тек функциональдық байланыста философиялық трактатта ғана көрініс табады", - деді [21,236].
Біздің пікірімізше, қылмысты саралауда "үйлестік" функциясы міндетті түрде қолданылады. Мәселен, үйлестіктің маңызы үқсас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуда, қылмысты қылмыс еместіліктен айыруға, қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде маңызы зор. Бұл түрғыда Т.Г. Черненконың қылмысты саралауға қатысты ой танытқан түжырымымен
15
дөлелдеуге болады. Қылмысты саралау дегеніміз - істелген іс-өрекеттің арасындағы үқсастықты нақты шындыққа бекіту нөтижесінде көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін қылмыстық нормада жөне қылмыстық актіге заңдылық баға беру болып табылады [23,96]. Қылмысты саралауда қоғамға қауіпті іс-өрекеттің жөне қылмыс құрамының белгілерінде қарама қайшылық орын алады, бірақ қарама қайшылық қылмысты саралауда қүқықтық бағалау ретінде маңызы жоқ. Қылмыстық жазаның, қылмыстық жауаптылықтың, қылмыстық қүқықтық қатынастың үғымына зер салып қарасақ, олардың айырмашылығына міндетті түрде зер саламыз. "Тепе-теңдік" пен "үқсастықтың" арасында айырмашылық туындайды, ал айырмашылықтың ең терең деген шегі қарама қарсылық. Мүның да өзіндік диалектикасы бар, "үйлестік айырмашылыққа, ал айырмашылық қарама қарсылыққа өтеді". Қарама - қарсылық деген не? Қарама - қарсылық үғымын философиялық түрғыда талдасақ ол табиғаттағы, қоғамдағы, адам санасындағы бірін-бірі жоққа шығаратын жөне сонымен қатар бір - бірінсіз өмір сүре алмайтын заттар, қүбылыстар, тенденциялар арасындағы қатынастар. Қандайда бір зат болмасын қүбылыс болмасын, ол қарама қарсылықсыз өмір сүрмейді, мөселен өрекет пен өрекетсіздік, дұрыс пен бүрыс, жалпылық пен жекелік, қарама - қарсылық өрбір заттың ез ішінде де болады. Мәселен, қылмыстық қүқық теориясындағы қылмыс құрамындағы объект пен субъект, қылмыс құрамының объективтік жағы мен субъективтік жағы, әрекет пен өрекетсіздік, өмір мен өлім т.б. Мысалы, қылмыстың объективтік жағы сыртқы белгілерін қүраса, субъективтік жақ ішкі эмоциялық, яғни қылмыстың ішкі мәнінен көрініс табады, бірақ қарама қарсылық қылмысты саралауда рөл атқармайды. А.С. Новиченко мен А.В. Наумовтың пікіріне жүгінсек: "Қылмысты саралау онтологиялық (тәжірибелік қызмет өрекеті), гносеологиялық (ғылыми дүниені тану), логикалық аспектілер болып бөлінеді", - деді.
Онтологиялық аспектіде қылмысты саралауды ресмиленген қызмет органдары (тергеу, сот, прокуратура, анықтау) жүзеге асырады. Бұл жағдайда қылмысты саралаудың орны маңызды. Гнеосологиялық аспектіге қылмысты саралау белгілі болжамды нәтижеге байланысты болады, яғни қылмыс жасалған ба, қылмыс қандай мақсатпен жасалған деген сүрақтарға жауап береді.
Логикалық аспектіде қылмысты саралау ой түжырымның желісінен откізу болып табылады. Осыған орай, В.Н. Кудрявцев жоғарғы аспектілерге байланысты қылмысты саралауды төмендегі кезеңдерге беліп қарастырады.
Саралау - үзақ қамтылған процесс;
Саралау - қүқық қорғау органдарының іс-өрекетіне сай
белгіленген, заңды актіге ресмиленген қорытынды қүжат.
Сондықтан, қылмысты саралаудың әдістемелік негізі материалистік түсінікте қаралады, яғни заң нормасының жалпы мағынасымен нақты іс-әрекеттің қүбылысының арасындағы байланыс. Заң нормасы бізге мөлім қүбылыс ретінде жалпы,
абстракты үғымда жүзеге асырылады. Жалпы алғанда, қылмысты саралау, яғни, қылмыстық қүқықтық саралау заңдылық саралаудың негізгі түрі. Қылмысты саралауда белгілі түлға қүқық бүзушылықтың қайсы түрін бүзды, мінекей, осы мөселені анықтап алуьшыз қажет. Ал бізге белгілі жағдай, қүқық бүзушылық бірнеше түрге бөлінеді. Олар: азаматтық қүқық бүзушылық, әкімшілік қүқық бүзушылық, қылмыстық қүқық бүзушылық. Демек, қылмысты саралау қылмыстық қүқық бүзушылықта жүзеге асырылады. Қүқық бүзушылық заң жүктеген міндетті орындамау, заң тыйым салған әрекетті жасау, яғни қүқық бүзғаны үшін кінөлі адам заң бойынша жауапқа тартылады. Қүқық бүзушылықтың түрлері өзара қоғамға қауіптіліктің дережесіне, мөлшеріне байланысты. Шынында да, окімшілік қүқық бүзушылық қоғамдық ортада цензуралық (өдепті) балағат сөзсіз болып табылады. Бұл әрине қоғамға қауіпті қылмыстардың дөрежесінен темен. Негізінен қүқық бүзушылық заң бойынша екіге бөлінеді:
Қылмыс;
Теріс қылық.
Қылмыс - қүқық бүзудың ең ауыр түрі. Қылмыс жасағаны үшін кінелі адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Теріс қылық үшін жауаптылықтың үш түрі бар: әкімшілік жауаптылық (мысалы көшеде жүру, автокөлік жүргізу төртібін бүзғаны үшін); төртіптік жауаптылық (еңбек етуге байланысты міндеттерін орындамағаны үшін); азаматтық қүқықтық (мүліктік) жауаптылық. Заң бойынша қылмыстық қүқық бүзушылыққа қылмыс құрамының торт элементі түгел болғанда ғана тартылады. Олар: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы. Егер аталған төрт жақтың біреуі болмаса, түлға жауапқа тартылмайды. Төрт жағының түгел болуы қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартылған жағдайда қажет. Азаматтық қүқық бүзушылыққа түлға тікелей кінөсі болмаса да, келтірілген зиян үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Мысалы, автокөліктің иесі оны жүргізуді басқа біреуге тапсырса, жүргізушінің біртүтас келтірілген зиянын көлік иесі төлейді. Мемлекеттік мөжбүрлеу шаралары белгіленген болса, кінөсіздік болжамы қолданылады. Түлғаның кінөсі дәлелденбей, ол қылмыстық немесе өкімшілік жауаптылыққа тартылмайды [24,102-1036]. Әрине, қылмыс қүқық бүзушылықтың жеке бір көрінісі болып табылады. Осыған орай, қылмысты азаматтық қүқық, өкімшілік жөне төртіптік қүқық бүзушылықтан жене бейморальдық жат қылықтардан ажырата білудің маңызы ерекше. "Қылмыс пен басқа қүқық бүзушылықтың өзара басты айырмашылығы қүқыққа қайшылықтың мөніне байланысты," - деді А.Н. Ағыбаев [25,40-416]. Шынында да, басқа қүқық бүзушылык қүқық саласының басқа нормаларына, заңдар мен нормативті актілерге қайшы. Істелген қылмыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz