Қылмыстық заң бойынша орташа ауыр қылмыстарды талдау мәселелері
Кіріспе
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1.1. Қылмыстың түсінігі
1.2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
1.3. Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының арасында орташа ауыр қылмыстардың алатын орны 22
1.4. Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
2 Орташа ауыр қылмыстардың қылмыстық.құқықтық негіздері
2.1. Орташа ауырлық қылмыстық әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі және мінезі
2.2. Осы санаттағы қылмыстар жауаптылығының жеке даралануы
2.3. Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1.1. Қылмыстың түсінігі
1.2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
1.3. Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының арасында орташа ауыр қылмыстардың алатын орны 22
1.4. Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
2 Орташа ауыр қылмыстардың қылмыстық.құқықтық негіздері
2.1. Орташа ауырлық қылмыстық әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі және мінезі
2.2. Осы санаттағы қылмыстар жауаптылығының жеке даралануы
2.3. Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық, әлеуметтік мемлекетті кұру адамдардың және азаматтардың құқықтары мен бостандыктарын сақтауды және корғауды кажет етеді.
Қылмыстық құқықта адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау ең бірінші қылмыс жасаған адамдардың қылмыстық жауапкершілігін дифференциациялауы мен жекелендіруімен байланысты. Жаза мен жауаптылықты дифереренциациялауға және жекелеңдіруге қылмыстық әрекетті санаттауға негіз болып қылмыстық-кұкыктык норма табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясынның 1-ші бабында жарияланғандай, Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық, әлеуметтік мемлекетті кұруы, адамның және азаматтың ажырамас құқықтарын және бостандықтарын мақұлдауын, сақтауын және қорғауын алдын ала анықтайды. Қылмыстық құқығының ішінде адамның құқықтардың және бостандықтардың басымдылығы туралы конституциялық қағиданы әске асыруы, ең алдымен, қылмыстық жасаған тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін және жазаларын дифференциялауымен және жекелеуімен байланысқан. Жауапкершілікті және жазаны дифференциялау және жекелеу үшін, қылмыстық әрекеттерін категориялау туралы қылмыстық-құқықтық нормасы негіз ретінде болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-шы бабында барлық қылмыстар, мінезінен және қоғамдық қауіптілігінен тәуелді түрде, шамалы ауыр қылмыстарға, орташа ауыр қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және аса ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Қылмыстылықпен күресі, ғылыми өндеулердің негізінде іске асырылып, дифференцияланған мінезі болуы қажет. Қылмыстылық - өзара байланысқан және өзара әрекеттенетін құрама бөлшектерден (элементтерден) тұратын, қатысты - тұтас әлеуметтік құбылыс. Осы байланыста, шамалы ауыр қылмыстықтарды және орташа ауыр қылмыстықтарды құрамына қосатын, ауырсыз қылмыстылықты және, ауыр қылмыстықтарды және аса ауыр қылмыстықтарды біріктіретін, ауыр қылмыстылықты бөліп шығарады. Айтылған сөз, ауырлығының әртүрлі сатылардың қылмыстықтармен күрестің нәтижелігін зерттеуіне бағытталынған, ғылыми өндеулердің қажеттілігін болдайды. Ауыр және аса ауыр қылмыстықтарды іске асырған тұлғалар жөнінде жауап қайтарудың қатаң әдістерін сақтай отырып, шамалы ауыр және орташа ауыр қылмыстықтарды жасаған тұлғалар жөнінде, бас бостандықтан айырумен байланыспаған жазаларды қолданып, бұрынғыдан қарағанда, адамгершілікті көңіл бөлуін қамтамасыз етуі жөн болады.
Қылмыстық құқықта адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау ең бірінші қылмыс жасаған адамдардың қылмыстық жауапкершілігін дифференциациялауы мен жекелендіруімен байланысты. Жаза мен жауаптылықты дифереренциациялауға және жекелеңдіруге қылмыстық әрекетті санаттауға негіз болып қылмыстық-кұкыктык норма табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясынның 1-ші бабында жарияланғандай, Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық, әлеуметтік мемлекетті кұруы, адамның және азаматтың ажырамас құқықтарын және бостандықтарын мақұлдауын, сақтауын және қорғауын алдын ала анықтайды. Қылмыстық құқығының ішінде адамның құқықтардың және бостандықтардың басымдылығы туралы конституциялық қағиданы әске асыруы, ең алдымен, қылмыстық жасаған тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін және жазаларын дифференциялауымен және жекелеуімен байланысқан. Жауапкершілікті және жазаны дифференциялау және жекелеу үшін, қылмыстық әрекеттерін категориялау туралы қылмыстық-құқықтық нормасы негіз ретінде болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-шы бабында барлық қылмыстар, мінезінен және қоғамдық қауіптілігінен тәуелді түрде, шамалы ауыр қылмыстарға, орташа ауыр қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және аса ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Қылмыстылықпен күресі, ғылыми өндеулердің негізінде іске асырылып, дифференцияланған мінезі болуы қажет. Қылмыстылық - өзара байланысқан және өзара әрекеттенетін құрама бөлшектерден (элементтерден) тұратын, қатысты - тұтас әлеуметтік құбылыс. Осы байланыста, шамалы ауыр қылмыстықтарды және орташа ауыр қылмыстықтарды құрамына қосатын, ауырсыз қылмыстылықты және, ауыр қылмыстықтарды және аса ауыр қылмыстықтарды біріктіретін, ауыр қылмыстылықты бөліп шығарады. Айтылған сөз, ауырлығының әртүрлі сатылардың қылмыстықтармен күрестің нәтижелігін зерттеуіне бағытталынған, ғылыми өндеулердің қажеттілігін болдайды. Ауыр және аса ауыр қылмыстықтарды іске асырған тұлғалар жөнінде жауап қайтарудың қатаң әдістерін сақтай отырып, шамалы ауыр және орташа ауыр қылмыстықтарды жасаған тұлғалар жөнінде, бас бостандықтан айырумен байланыспаған жазаларды қолданып, бұрынғыдан қарағанда, адамгершілікті көңіл бөлуін қамтамасыз етуі жөн болады.
І.Нормативтік актілер:
1.1. К,Р Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
1.2. ҚР Қылмыстық кодексі, 1997ж. І6-шілде.
1.3. ҚР Қылмыстық істер жүргізу кодексі, 1997 ж.16 желтоқсан.
1.4 Н.Ә. Назарбаев. «Жаңа мыңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010жыл, 10 бет.
Арнайы әдебиеттер:
1. Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. М., 1968; Механизм преступ-ного поведения. М., 1981
2. Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. Душан-бе, 1977. Черных Н.С.Виктимологическая профилактика преступлений военнослужа-щих // Преступность и законодательство. М., 199
3. Кривоченко Л.Н. классификация преступлений Чарьков 1983 г. С. 50
4. Кудрявцев В.Н. Криминализация: оптимальные модели// Уголовное право в борьбе с преступностью. М., 1981 год. С. 95
5. Бородин С.В. Пути оптимизации выбора санкций при разработке проектов уголовных кодексов республик// Советское государство и право 1991 год. № 8
6. Кадников Н.Г. Категории преступлений и проблемы уголовной ответсвенности: Учебное пособие. М., 2005 год. С. 32-33
7. ҚР Қылмыстық Кодексінің 29-6
8. Карпец И.И. Наказание: социально-правовые и крими-нологические проблемы. - М., 1973. - С. 253;
9. Демидов Ю.А. Соци-альная ценность и оценка в советском уголовном праве. - М., 1976
10. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по со-ветскому уголрвному праву. - М., 1958. - С. 86;
11. Брайнин Я.М. Уголов-ный закон и его применение. - М., 1967. - С. 199;
12. Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. -М., 1974. - С. 17;
13. Гаверов Г.С. Общие начала назначение наказания в советском уголовном праве. - Иркутск, 1976. - С. 17
14. Татарников В.Г. Влияния рецидива на характер и степень обще-ственной опасности престпулений // Проблемы групповой и рецидив-ной преступности: Сб. науч. трудов. - Омск, 1981. - С. 23
15. Кригер Г.А. Общие начала назначения наказания // Сов.юстиция, 1980. N1. - С. 18
16. Ткаченко В. Общие начала назначения наказания // Российская юс-тиция, 1997. N1. - С.10
17. КозловА.П. Отягчающие обстоятельства в советском уго-ловном праве. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1977. - С. 20;
18. Козлов А.П. Индивидуализация наказания с учетом типового наказания // Новая Конституция СССР и проблемы правосудия. - Томск, 1980. -С. 124;
19. Осипов П.Л. Теоретические основы построения уголовно-пра-вовых санкций. - Л., 1976. - С. 121;
20. Чубарев В.А. Индивидуализация наказания: социально-правовое исследование. Дисс. канд. юрид. наук. - М., 1977. - С. 3
21. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному пра-ву. - Киев, 1980. - С. 216
22. Курс советского уголовного права: Общая часть. - Л., 1970. Т. 2. -С. 327;
23. Прохоров П.А. Общие начала назначения наказания по советс-кому уголовному праву: Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1972. -С.14-15
24. Алматы қаласы Әуезов аудандык, халық сотының 1987 жылғы мұра-ғаты
25. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының "Соттар-дың қылмыстық жаза тағайындаған кезде заңдылықтарды сақтауы тура-лы" каулысы. 30 сәуір 1999 ж
26. Қарағанды облыстық сотының 1997 жылғы мұрағаты
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992-1999 жж. қаулылары. - Алматы: Жеті Жарғы, 2000. - 151-6
28. Нургаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. -Алматы, 1990. - С. 135
29. Усгинова Т.Д. Влияния умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность // Сов. Юстиция, 1982. N22. - С.18
30. Муздыбаөв М.Х. Индивидуализация наказания с учетом мотивов пре-ступления. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1988. - С. 11
31. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. -Алматы, 1990. - 131-136-66
32. Жамбыл облыстық сотының 1988 жылғы мұрағаты
33. Кригер Г.А. Индивидуализация наказания по советскому уголовно-му праву. // Применение наказания по советскому уголовному праву. -М., 1958. -- С. 66
34. Торелик А.С. Взаимоотношения обстоятельств влияющих на размер наказания. // Вопросы уголовной ответственности и наказания. Меж-вузовский сборник. - Красноярск: Изд-во Красню ун-та, 1986. - С. 140-
35. Қарағанды облыстық сотының 1984 жылғы мұрағаты.
36. Уголовное уложение 21 марта 1903 года. Изд. Н.С.Таганцева. -892 с
37. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. Алматы, 2002 С.187
38. Скаков А.К. К вопросу о правовых основаниях назнанчения режима исправивтельной колонии в порядке исключения // Вестник Мин.Юст. РК. Алматы,-1995.-С. 136
39. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д.ғыл....диссертация. Алматы,2004.201б
40. Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственостью в обществе переходного периода- Алматы: Жеті Жарғы,-1995.С.197
41. Кудрявцев В.Н. Правовое поведени: норма и патология. М.,1982
42 Розова С. С. Классификационная проблема в современной науке. — Новосибирск, 1986; Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. — М., 1975; Шрейдер Ю. А. Логика классификации // Научно-техническая информация. —-1973.—№5.
43 Кедров Б. М. Классификация наук. — М., 1961. Кн. 1.
44 Андреев И. Д. Проблемы логики и методологии познания. — М., 1972; Шептулин А. П. Диалектика как метод исследования социальных явлений // Философские науки. — 1977. — № 3.
45 Диалектика и логика. Формы мышления. — М., 1962.
46 Шрейдер Ю.А. Указ. раб. С. 3.
47 Онгарбаев Е. А Теоретические проблемы классификации преступлении по уголовному праву Республики Казахстан: Дис. ... д-ра юрид. наук. — М.. 1998. С. 282.
48 Сборник документом по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР (1917-1952 гг.).—М.. 1953. С. 15-16.
49 Ол да сонда. С. 119.
50 Кривоченко Л. Н. Классификация преступлении. — Харьков. 1983. С. 10.
51 Онгарбаев Е А Теоретические проблемы классификации преступлений по уголовному праву Республики Казахстан: Дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1998. С. 67.
52 Теоретическая модель Уголовного кодекса. – М., 1985.
53 Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. — М.. 1987.
54 Остроумов С. С. Советская судебная статистика. — М.. 1976. С. 53.
55 Ивин А. А. Искусство правильно мыслить. — М.. 1986. С. 167: Свинцов В. НI. Логика. — М., 1987. С. 175-178.
56 Насильственная преступность / Пол ред. В. П. Кудрявцева. А. В. Наумова. — М.. 1997. С. 3
57 Кривоченко Л. Н. Указ. раб. С. 55.
1.1. К,Р Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
1.2. ҚР Қылмыстық кодексі, 1997ж. І6-шілде.
1.3. ҚР Қылмыстық істер жүргізу кодексі, 1997 ж.16 желтоқсан.
1.4 Н.Ә. Назарбаев. «Жаңа мыңжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан Республикасы Президентiнiң халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010жыл, 10 бет.
Арнайы әдебиеттер:
1. Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. М., 1968; Механизм преступ-ного поведения. М., 1981
2. Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. Душан-бе, 1977. Черных Н.С.Виктимологическая профилактика преступлений военнослужа-щих // Преступность и законодательство. М., 199
3. Кривоченко Л.Н. классификация преступлений Чарьков 1983 г. С. 50
4. Кудрявцев В.Н. Криминализация: оптимальные модели// Уголовное право в борьбе с преступностью. М., 1981 год. С. 95
5. Бородин С.В. Пути оптимизации выбора санкций при разработке проектов уголовных кодексов республик// Советское государство и право 1991 год. № 8
6. Кадников Н.Г. Категории преступлений и проблемы уголовной ответсвенности: Учебное пособие. М., 2005 год. С. 32-33
7. ҚР Қылмыстық Кодексінің 29-6
8. Карпец И.И. Наказание: социально-правовые и крими-нологические проблемы. - М., 1973. - С. 253;
9. Демидов Ю.А. Соци-альная ценность и оценка в советском уголовном праве. - М., 1976
10. Соловьев А.Д. Вопросы применения наказания по со-ветскому уголрвному праву. - М., 1958. - С. 86;
11. Брайнин Я.М. Уголов-ный закон и его применение. - М., 1967. - С. 199;
12. Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. -М., 1974. - С. 17;
13. Гаверов Г.С. Общие начала назначение наказания в советском уголовном праве. - Иркутск, 1976. - С. 17
14. Татарников В.Г. Влияния рецидива на характер и степень обще-ственной опасности престпулений // Проблемы групповой и рецидив-ной преступности: Сб. науч. трудов. - Омск, 1981. - С. 23
15. Кригер Г.А. Общие начала назначения наказания // Сов.юстиция, 1980. N1. - С. 18
16. Ткаченко В. Общие начала назначения наказания // Российская юс-тиция, 1997. N1. - С.10
17. КозловА.П. Отягчающие обстоятельства в советском уго-ловном праве. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1977. - С. 20;
18. Козлов А.П. Индивидуализация наказания с учетом типового наказания // Новая Конституция СССР и проблемы правосудия. - Томск, 1980. -С. 124;
19. Осипов П.Л. Теоретические основы построения уголовно-пра-вовых санкций. - Л., 1976. - С. 121;
20. Чубарев В.А. Индивидуализация наказания: социально-правовое исследование. Дисс. канд. юрид. наук. - М., 1977. - С. 3
21. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному пра-ву. - Киев, 1980. - С. 216
22. Курс советского уголовного права: Общая часть. - Л., 1970. Т. 2. -С. 327;
23. Прохоров П.А. Общие начала назначения наказания по советс-кому уголовному праву: Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1972. -С.14-15
24. Алматы қаласы Әуезов аудандык, халық сотының 1987 жылғы мұра-ғаты
25. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының "Соттар-дың қылмыстық жаза тағайындаған кезде заңдылықтарды сақтауы тура-лы" каулысы. 30 сәуір 1999 ж
26. Қарағанды облыстық сотының 1997 жылғы мұрағаты
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992-1999 жж. қаулылары. - Алматы: Жеті Жарғы, 2000. - 151-6
28. Нургаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. -Алматы, 1990. - С. 135
29. Усгинова Т.Д. Влияния умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность // Сов. Юстиция, 1982. N22. - С.18
30. Муздыбаөв М.Х. Индивидуализация наказания с учетом мотивов пре-ступления. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М., 1988. - С. 11
31. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. -Алматы, 1990. - 131-136-66
32. Жамбыл облыстық сотының 1988 жылғы мұрағаты
33. Кригер Г.А. Индивидуализация наказания по советскому уголовно-му праву. // Применение наказания по советскому уголовному праву. -М., 1958. -- С. 66
34. Торелик А.С. Взаимоотношения обстоятельств влияющих на размер наказания. // Вопросы уголовной ответственности и наказания. Меж-вузовский сборник. - Красноярск: Изд-во Красню ун-та, 1986. - С. 140-
35. Қарағанды облыстық сотының 1984 жылғы мұрағаты.
36. Уголовное уложение 21 марта 1903 года. Изд. Н.С.Таганцева. -892 с
37. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. Алматы, 2002 С.187
38. Скаков А.К. К вопросу о правовых основаниях назнанчения режима исправивтельной колонии в порядке исключения // Вестник Мин.Юст. РК. Алматы,-1995.-С. 136
39. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д.ғыл....диссертация. Алматы,2004.201б
40. Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственостью в обществе переходного периода- Алматы: Жеті Жарғы,-1995.С.197
41. Кудрявцев В.Н. Правовое поведени: норма и патология. М.,1982
42 Розова С. С. Классификационная проблема в современной науке. — Новосибирск, 1986; Кондаков Н. И. Логический словарь-справочник. — М., 1975; Шрейдер Ю. А. Логика классификации // Научно-техническая информация. —-1973.—№5.
43 Кедров Б. М. Классификация наук. — М., 1961. Кн. 1.
44 Андреев И. Д. Проблемы логики и методологии познания. — М., 1972; Шептулин А. П. Диалектика как метод исследования социальных явлений // Философские науки. — 1977. — № 3.
45 Диалектика и логика. Формы мышления. — М., 1962.
46 Шрейдер Ю.А. Указ. раб. С. 3.
47 Онгарбаев Е. А Теоретические проблемы классификации преступлении по уголовному праву Республики Казахстан: Дис. ... д-ра юрид. наук. — М.. 1998. С. 282.
48 Сборник документом по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР (1917-1952 гг.).—М.. 1953. С. 15-16.
49 Ол да сонда. С. 119.
50 Кривоченко Л. Н. Классификация преступлении. — Харьков. 1983. С. 10.
51 Онгарбаев Е А Теоретические проблемы классификации преступлений по уголовному праву Республики Казахстан: Дис. ... д-ра юрид. наук. — М., 1998. С. 67.
52 Теоретическая модель Уголовного кодекса. – М., 1985.
53 Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования. — М.. 1987.
54 Остроумов С. С. Советская судебная статистика. — М.. 1976. С. 53.
55 Ивин А. А. Искусство правильно мыслить. — М.. 1986. С. 167: Свинцов В. НI. Логика. — М., 1987. С. 175-178.
56 Насильственная преступность / Пол ред. В. П. Кудрявцева. А. В. Наумова. — М.. 1997. С. 3
57 Кривоченко Л. Н. Указ. раб. С. 55.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Қылмыстық заң бойынша орташа ауыр қылмыстарды талдау мәселелері
ЖОСПАР
Кіріспе
4
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1. Қылмыстың түсінігі
7
2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
14
3. Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының
арасында орташа ауыр қылмыстардың алатын орны 22
4. Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
27
2 Орташа ауыр қылмыстардың қылмыстық-құқықтық негіздері
1. Орташа ауырлық қылмыстық әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі
және мінезі
34
2. Осы санаттағы қылмыстар жауаптылығының жеке даралануы
37
3. Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері 46
Қорытынды
59
Қолданылған әдебиеттер
63
Кіріспе
Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық, әлеуметтік
мемлекетті кұру адамдардың және азаматтардың құқықтары мен бостандыктарын
сақтауды және корғауды кажет етеді.
Қылмыстық құқықта адамдар мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау ең бірінші қылмыс жасаған адамдардың қылмыстық
жауапкершілігін дифференциациялауы мен жекелендіруімен байланысты. Жаза мен
жауаптылықты дифереренциациялауға және жекелеңдіруге қылмыстық әрекетті
санаттауға негіз болып қылмыстық-кұкыктык норма табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясынның 1-ші бабында
жарияланғандай, Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық,
әлеуметтік мемлекетті кұруы, адамның және азаматтың ажырамас құқықтарын
және бостандықтарын мақұлдауын, сақтауын және қорғауын алдын ала анықтайды.
Қылмыстық құқығының ішінде адамның құқықтардың және бостандықтардың
басымдылығы туралы конституциялық қағиданы әске асыруы, ең алдымен,
қылмыстық жасаған тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін және жазаларын
дифференциялауымен және жекелеуімен байланысқан. Жауапкершілікті және
жазаны дифференциялау және жекелеу үшін, қылмыстық әрекеттерін категориялау
туралы қылмыстық-құқықтық нормасы негіз ретінде болады. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-шы бабында барлық қылмыстар,
мінезінен және қоғамдық қауіптілігінен тәуелді түрде, шамалы ауыр
қылмыстарға, орташа ауыр қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және аса ауыр
қылмыстарға бөлінеді.
Қылмыстылықпен күресі, ғылыми өндеулердің негізінде іске асырылып,
дифференцияланған мінезі болуы қажет. Қылмыстылық - өзара байланысқан және
өзара әрекеттенетін құрама бөлшектерден (элементтерден) тұратын, қатысты -
тұтас әлеуметтік құбылыс. Осы байланыста, шамалы ауыр қылмыстықтарды және
орташа ауыр қылмыстықтарды құрамына қосатын, ауырсыз қылмыстылықты және,
ауыр қылмыстықтарды және аса ауыр қылмыстықтарды біріктіретін, ауыр
қылмыстылықты бөліп шығарады. Айтылған сөз, ауырлығының әртүрлі сатылардың
қылмыстықтармен күрестің нәтижелігін зерттеуіне бағытталынған, ғылыми
өндеулердің қажеттілігін болдайды. Ауыр және аса ауыр қылмыстықтарды іске
асырған тұлғалар жөнінде жауап қайтарудың қатаң әдістерін сақтай отырып,
шамалы ауыр және орташа ауыр қылмыстықтарды жасаған тұлғалар жөнінде, бас
бостандықтан айырумен байланыспаған жазаларды қолданып, бұрынғыдан
қарағанда, адамгершілікті көңіл бөлуін қамтамасыз етуі жөн болады.
Қылмыстықтардың категориялар арасында, ерекше орнын, орташа ауыр
қылмыстықтар алады. Қылмыстық заңның ішінде, орташа ауыр қылмыстықтар
ретінде, іске асырылуы үшін, Қылмыстық Кодекспен ескертілінген максималды
жазасы ретінде, бас бостандықтан айыру мерзімі 5 жылдан аспайтын, ниетпен
жасалған әрекеттер түсініледі, осымен бірге, іске асырылуы үшін, ҚК-пен
ескертілінген максималды жазасы, бас бостандықтан айыру мерзімі 5 жылдан
асатын, абайсыз әрекеттер түсініледі. Осымен байланыста, қылмыстықтардың
осы тобын теоретикалық ділелдеу және қолдану тәжірбиесі көз қарасы
жақтарынан зерттеуінің қажеттілігі пайда болады. Қылмыстық құқықтың ішінде,
орташа ауыр қылмыстықтардың категориясын бөліп шығарудың әлеуметтік
себептелінумен, әрекетті қылмыстық құқықтың ішінде, орташа ауыр қылмыстық
ретінде мақұлдаудың құқықтық мағынасымен, орташа ауыр қылмыстықтар туралы,
заңнаманы қолдану бойынша соттық-тергеу органдарының қызыметін зерттеумен
байланысқан мәселелерді зерттеуінің үлкен ғылыми мүддесі бар.
Қылмыстықтарды жіктеліну мәселесін зерттеуіне маңызды үлесін С. В.
Бородин, Н. И. Загородников, А. С. Михлин, А. В. Наумов, Э. Ф. Побегайло,
А. Б. Сахаров, О. Ф. Шишов деген ғалымдар салды. Қарастырлынатын мәселенің
бөлек аспектілері, Қазақстан Республикасында А. Н. Агыбаевтің, 3. О.
Ашитовтің, К. А. Бегалиевтің. Б. С. Бейсеновтің, И. Ш. Борчашвилидің, Б. Ж.
Жунусовтің, Е. И. Каиржановтың. Р. Т. Нуртаевтің, И. И. Роговтің және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде зерттелінетін.
Осымен бірге, орташа ауыр қылмыстықтардың комплексті зерттеуінің
мәселелері, заңгерлік әдебиетінде жеткілікті толық ағартуын алған емес
және, көбінен мәселелі болып қала береді. Қылмыстық құқық теориясы үшін де,
соттық-тергеулі тәжірбиесі үшін де, осындай зерттеудің қажеттілігі, осы
тақырыпты таңдауына негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары және нысандары. Қылмыстық құқықтың ғылымының
ережелерін, әрекетті қылмыстық заңнаманы ойланып түсінуі және осының
негізінде, орташа ауыр қылмыстықтың ұғымын құрауына және оның әлеуметтік
және құқықтық аспектілерін ашылуына жағдай жасайды. Қойылған мақсатқа жету
үшін, келесі мігдеттерді орындау қажет:
- Қылмыстың түсінігі.
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының
арасында орташа ауыр қылмыстардын алатын орны.
- Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
- Әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі және мінезі
- Жауапкершіліктің дифференциацияланауы
- Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері
Зерттеуінің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі – орташа ауыр
қылмыстықтардың категориясы.
Зерттеудің пәні - орташа ауыр қылмыстықтар туралы заңнаманы қолдану
бойынша, құқыққорғау органдарының тәжірбиелік әрекеті.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
Абайсызда жасалынған және 5-тен 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру
типік санкция арналып орнатылған орташа ауыр қылмыстарды келесі түрде
бөліп шектеуге ұсынылады:
1. жасаған үшін 5-пен 7жылға дейін бас бостандығынан айыру
санкцияся көзделген, абайсыздықта жасалынған бірінші
сатыдан тұратын орташа ауыр қылмыстар.
2. жасаған үшін 7-ден 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру
санкциясы көзделген, абайсыздықта жасалынған, екінші
сатыдан тұратын орташа ауыр қылмыстар. Осымен сәйкесте, ҚР-
ның ҚК-нің 10-шы бабының 3-шы бөлігіне өзгерістер еңгізі
қажетті және оларды келесі түрде жазу керек:
3. Орташа ауыр қылмыстар ретінде, жасаған үшін максималды
жазаны ҚР-ның ҚК-мен бес жылдан аспайтын мерзімге бас
бостандықтан айыруы көзделген қасақана әрекеттер олармен
бірге, жасаған үшін жазасы бес жылдан асатын мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы көзделген, абайсызда жасалған
әрекеттер есептеледі. Абайсызда жасалынған қылмыстар
келесі түрде бөлінеді:
а) жасаған үшін 5-тен 7 жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыру
жазасы көзделген бірінші сатыда тұратын орташа ауыр қылмыстар;
ә) жасалған үшін 7-ден 10 жыл мерзіміне дейін бас бостандығынан айыру
жазасы көзделген, екінші сатыда тұратын ортана ауыр қылмыстар;
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1.1 Қылмыстың түсінігі
Қылмыс дегеніміз әрқашанда іс-әрекетпен байланысты, яғни ол саналы
түрде жасалған адамның еркін білдіретін мінез-құлық актісі. Адамның құқыққа
қарсы мінез-құлқы белсенді іс-әрекетте де, сонымен бірге әрекет етуге
құқықтық міндет жүктелген жағдайда тұлғаның әрекетсіздігінде де болуы
мүмкін.
Әрекет – адамның мінез-құлқының белсенді нысаны (дене қозғалысы).
Әрекетсіздік – нақты жағдайларда адамның белгілі бір істеуге тиіс
немесе міндетті әрекеттерді жасамауға байланысты енжарлық (пассивный)
мінез-құлқы.
Қылмыс – бұл адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті. Нақты іс-әрекеттер
арқылы көрініс таппаған, жүзеге аспаған ойлар, пікірлер, соншалықты қатерлі
болғанына қарамастан қылмыс деп саналмайды. Сонымен бірге, адамның
санасымен реттелмейтін және оның еркін білдірмейтін рефлекторлы және басқа
да әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс деп танылмайды.
Қылмыс әлеуметтік және құқықтық құбылыс ретінде оның мәнді жақтарын
білдіретін белгілі бір белгілерімен сипатталады. Қылмыстық кодекс қылмысты
міндетті белгілері бар қоғамдық қауіпті әрекет ретінде анықтайды:
1) қоғамдық қауіптілік;
2) кінәлілік;
3) құқыққа қайшылық;
4) жазаланушылық.
Әрекеттің қоғамға қауіптілігі қылмысты басқа құқық бұзушылықтардың
түрлерінен айыратын маңызды қасиетін білдіреді және оның қылмыстық-құқықтық
тыйым салу қажеттілігін белгілейді.
Қоғамға қауіптілік – бұл әрекеттің қылмыстық заң мен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтіретін немесе осындай зиянның келтіру
қаупін тудыратын обьективті қасиеті.
Қоғамдық қауіптілік оның әлеуметтік мәнін ашатын қылмыстық әрекеттің
материалдық белгісі. Қоғамдық қауіптілік заң шығарушының еркіне байланысты
емес қылмыстың ішкі обьективтік сипаты болып табылады.
Әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін заң шығарушы
әрекеттің қылмыстануы және қылмыстанбауы туралы мәселені шешу барысында
назарға алады. Белгілі бір әрекеттер шынайы қоғамға қауіпті болған жағдайда
ғана ол үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу дұрыс болып табылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі төмендегідей анықталады:
а) заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың құндылығымен және
мәнділігімен;
б) келтірілген зиянның мөлшері және мәнімен;
в) қоғамға қауіпті әрекеттің өзінің ерекшелігімен;
г) қылмыс субьектісінің ерекшелігімен.
Қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің қоғамға қауіптілік сипаты мен
ережесінде сандық-сапалық белгілері бар. Сонымен бірге сипатты қылмыстың
сапалық мінездемесі десек, ал дәрежені - сандық дейміз.
Қоғамға қауіптіліктің сипаты - қылмыстың сапалық белгісін көрсетеді.
Ол қол сұғылушы обьектілердің құндылығы мен ерекешеліктеріне, келтірілген
зиянның мазмұнына, қол сұғушылық тәсілінің ерекшелігіне, кінәнің нысанына,
қылмыстың мақсаттары мен себептерінің мазмұнына байланысты.
Қоғамдық қауіптіліктің дәрежесі - бұл бірдей сипаттағы әрекеттердің
қоғамға қауіптілігінің сандық көрсеткіші. Ол шығынның мөлшерімен, кінәнің
дәрежесімен, қылмыс жасалуының уақыты мен орынының ерекшеліктеріне
байланысты қылмыстың қоғамға қауіптілігімен, қылмысты жасаудың түпкі
себептері мен басқа да мән-жайлар арқылы анықталады.
Шынайы қоғамға қауіпті іс-әрекет егер ол кінәлі түрде жасалса
қылмысты болып табылады. Қылмыс жасай отырып тұлға өзінің іс-әрекетіне
және оның зардаптарына белгілі бір психикалық көзқараста болады.
Субьективтік айыптау қағидасы, яғни, тек кінәнің нақты болуындағы
жауаптылық қылмыстық құқықтың маңызды қағидасына жатады. Кінәсіз, әрекеттің
дәлелсіз психикалық қатынасы қандай да бір ауыр зардап келтіргенімен ,
қылмыстық жауаптылық болуы мүмкін емес. Ешқандай әрекет, қандай да бір ауыр
зардапты әкелуімен, қылмыс ретінде қаралуы мүмкін емес, егер ол кінәсіз
істелінсе. Обьективті айыптауға жіберілмейді.
ҚК – тің 9 бабында қылмыстың ұғымының өзінде кінәні көрсетеді, бұл
“Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті
әрекет қылмыс деп танылады”. Кінәліліктің ұғымы ҚК-тің 19 бабында
көрсетіледі: ”Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа
кінәлі деп танылады.”
Кінә қасақаналық немесе абайсыздық нысанында – қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты. Әрбір нақты жағдайларда, ондағы қылмыстық заңмен
қарастырылған кінәнің нысанын анықтау талап етіледі. Егер жауаптылық тек
қасақана жасалған әрекет үшін белгіленгенде, онда абайсыздық бойынша оны
жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық жойылады.
Қылмыстық құқыққа қайшылық – бұл қылмыстық заңнамада қоғамдық
қауіптіліктің заңдылық сипатталуы. Тек қоғамға қауіпті әрекет ғана заң
шығарушымен қылмыстық–құқыққа қайшылық деп танылады. Қылмыстық құқыққа
қайшылық қоғамға қауіптіліктің дәл осындай дәрежесін бейнелейді, ондағы
қылмыс әрекетпен ауыр қол сұғушылық сипаттын келтіреді. Қылмыстық құқыққа
қайшылық – қылмыстың формальды белгісі, онда “заңда ол туралы нұсқаусыз
қылмыс жоқ” қағидасының заңнамамен сипатталуын білдіреді.
Қоғамға қауіпті әрекет ешқашан өзгертусіз боп қалмайды. Қоғамдық
қатынастардың дамуы жазаланушылық пен қоғамға қауіпті әрекеттің белгілерін
тануда өзгертулер енгізеді. Дәл бүгінгі күнгі қоғамға қауіпті әрекет, ертең
осындай болып қалмайды (қылмыссыздық), және керісінше, жаңа заңмен
қылмыстық әрекеттердің тыйым салу қажеттілігі болуы мүмкін.
(қылмыстандыру).
Жазаланушылық деп әрбір қылмыстың жасалғаны үшін жазалардың
тағайындауымен түсіндіріледі. өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстың заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазаланушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады.
Қылмыскерлік біздің санамызда, бәрінен бұрын, әр түрлі қылмыстар
түрінде көрініс табады. Сондықтан қылмыскерлік туралы мәселені қарауды
қылмыстан бастаған жөн.
Қылмысты қылмыстық құқық тұрғысынан да, криминология және
криминалистика тұрғысынан да қарауға болады.
Қылмыстық-құқықтық тәсілде қылмыс айыпты адамның қылмыстық тыйымды
бұзған өзінше оқшауланған актісі ретінде талданады. Назар бұл жерде қылмыс
құрамын оның төрт элементі арқылы талдау жағына аударылады. Ол элементтер:
объект, объективтік жақ, субъект және субъективтік жақ. Қылмысты жасау
сатылары қылмыстық-құқықтық критерийлер негізінде бөлініп алынады.
Криминологиялық тәсілде қылмыс, біріншіден, адам үшін сыртқы орта
болып табылатын жағдайларда және адамның өзінің сипаттамаларымен бір
мезгілде, екіншіден, бір кездік акт емес, кеңістік пен уақытта дамитын
белгілі бір процесс ретінде талданады[1.10 б.]. Талдаудың бұл екі аспектісі
тек теориялық емес, практикалық та маңызға ие. Қылмыстың қылмыстық-құқықтық
талдамасы адам қылмыстық заңның нақты нормасында көзделген (тыйым салынған)
іс-әрекетті жасады және соған сәйкес ол қылмыстық жауаптылық көтеруге
жатады деп тану үшін қажетті және жеткілікті нышандар жүйесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Криминологиялық тәсіл қылмыстың себептері мен жағдайларын, қылмыс
жасаған адамның мінездемесінің ерекшеліктерін, қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік сапдарын анықтауға бағытталған, Мұның бәрі сол адамның жаңа
қылмыстар жасауының және өзге адамдардың сондай қылмыстар жасауының алдын
алу үшін не жасау керек; айыптыға қатысты және жасалған қылмыстық әрекетті
келеңсіз әлеуметтік салдарларын болдырмау мақсатында заң шегінде қандай
нақты шараларды қабылдаған жөн екендігін түсінуге мүмкіндік береді.
Заң қылмыстың өзінің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
сипаттамаларымен бірге зерттелуін талап етеді.
Анықтама, алдын ала тергеу жүргізгенде және істі сотта қарағанда
дәлелдеуге жататын мән-жайлар ішінде қылмыстың сылтауы, айыпталушының жеке
басын сипаттайтын мән-жайлар (жауапкершілікті жеңілдететін және
ауырлататындардан басқа), сондай-ақ қылмыс жасаудың себептері мен
жағдайлары сияқтылар да бар.
Қылмыстық іс-қимылдың тетігін қарастырғанда адам үшін сыртқы орта мен
оның жеке басының қасиеті өзара әрекеттесе отырып қылмыс жасауға сылтаудың
(мотивация) туындауын, ол туралы шешім қабылдауды,, қабылданған шешімді
орындауды, одан кейінгі мінез-құлықтың сипатын анықтайтындығы ескеріледі.
Бұл схеманы мына мысалмен көрсетуге болады: бақуатты адамдардан кем
тұрмасам, сол үшін материалдық молшылыққа кенелсем деген сылтау
қалыптасады. Сонан соң адам мына шешімдердің біреуін қабылдайды: молшылыққа
жетудің заңды жолын таңдау (заң факультетін бітіру, шет ел тілін үйрену
және айлығы көп жұмысқа тұру), не қылмыстық жолға тұру (үрлау, қорқытып алу
және т,б.) Бірақ бұл шешім оқталған объект жақсы қорғалатындықтан жүзеге
аспай қалуы мүмкін. Қылмыс жасалған күннің өзінде де ұрлық затын
пайдалануға, қылмыс ізін жасыруға және т.б. байланысты мәселелер туындайды.
Сылтау қылмыстық іс-қимыл себебінің туындау, қалыптасу процесін және
оның мақсатын қамтиды. Іс-қимылдың сылтауы - әрекет жасауға іштей ұмтылыс,
сыртқы орта мен нақты жағдайдың ықпалынан туындаған және асқынған
мұқтаждық, мүдде, сезім анықтайтын ниет. Сылтаудан кейін белгілі бір іс-
әрекеттің алдын ала көрінген және қалаулы нәтижесі ретінде мақсат
қалыптасады.
Қылмыс жасау туралы шешім қабылданғанда сол ниетті жүзеге асырудан
болуы мүмкін салдарлар болжамданады, нақты жағдай, өз мүмкіндігі және басқа
мән-жайлар ескеріліп, алдағы әрекет жоспарланады, қылмыс құралы таңдалады.
Қалыптасқан жағдайдың және бойындағы мұқаждықтың, мүдденің, сезімнің
ықпалымен адамда белгілі бір мақсат орныққаннан кейін онда біршама
"кідіріс" болады. Әдетте, адам сол мақсатқа сәйкес бірден әрекетке
көшпейді, ол мақсатын қоғамдағы моральдық, құқықтық және басқа нормалармен,
қоғамның және топтың пікірімен, жақын адамдар пікірімен өлшеп көреді.
Сонымен қатар ол объективтік факторларды, оның ішінде сыртқы әлеуметтік
бақылаудың (объектіні күзету жүйесін немесе кәсіпорындағы есеп-қисап
жағдайын және т.б.) ахуалын ескереді. Сондай-ақ қылмысқа тосқауыл қою, оны
ашу және айыптыларды жазалау тәжірбиесі де ескеріледі. Қылмыстан не пайда,
не зиян болатындығы салмақтанады. Мысалы, әңгіме аса ірі соманы ұрлау
жайында болса, ол үшін жаза ретінде сол сомадан едәуір аз айыппұл салынатын
болса, әрине ондай қылмыстан адам пайда көреді. Бұл кезеңде сол адамның
санасының сипаттамасы, сондай-ақ ол араласып жүрген немесе өзі еліктейтін
адамдар мен топтардың санасы үлкен ролін атқарады. Егер төңіректегілер
жалпы қылмысты айыптағанмен экономикалық қылмыстарға саусақ арасынан
қарайтын болса, онда заңсыз баюға бағдар алған адам ұрлық жасауды емес,
басқа қылмысты, мысалы, пара алғанды жөн көреді. Егер төңіректегілер іс-
қимылдың қылмыстық түрін мүлде айыптайтын болса және сол шешім қабылдаған
адамның өзі қылмыстық жазаланатын іс-әрекетке жол беруге болмайды деп
санаса, онда ол қылмыс жасаудан бас тартуы не оны басқалардың күшті
қысымымен немесе қалыптасқан мән-жайға байланысты жасауы мүмкін. Сонымен
шешім қабылдау сатысында адамда туындаған ниет қоғамда қалыптасқан
нормалармен, пікірлермен, көзқарастармен, болуы мүмкін салдарлармен тағы
бір салыстырылады. Қайта құрудың белгілі бір кезеңінде: "Заң тыйым
салмағанның бәріне рұқсат" деген ұран болған. Бұл қылмыстық іс-қимылға
тосқауыл болатын және әлеуметтік реттеуші міндетін атқарушы тек заң ғана
емес, сонымен қатар моральдық нормалар, діни, этикалық қағидалар,
экономикалық ережелер де екендігін елемегендік еді. Әрбір шешім қабылдарда
бұлардың барлығы жиынтықта ескерілуі тиіс. Қабылданған шешім заңға,
әсіресе, қылмыстық заңға қайшы келеме, бұл - "қорғаныстың соңғы шебі", оны
аттап өткен адам қылмыстық заңның әрекет аясына түседі.
Шешім қабылдауды "кешіктірсе" қылмыс жасаудан бас тартуы да мүмкін.
Егер адам қылмыс жасаудан бас тартса, онда ол мақсатқа жетудің сол жағдайға
жарамды басқа жолын іздестіреді және де өз мүмкіндіктерін, болса -
сыбайластарының да мүмкіндіктерін ескереді. Мысалы, бойында қауһары жоқ
адам немесе ақсақ мүгедек, жәбірленушінің қарсылығын жеңіп, қылмыс жасалған
орыннан тез қашып кетуді қажет ететін қарақшылыққа бара қоймайды. Адамның
күш-қуаты, кәсіби тәжірибесі және басқа факторлар маңызды ролін атқарады.
Қылмыстық іс-қимыл тетігінде "ықшамдалған" деп аталатын да сипат болуы
мүмкін. Онда "кідіріс" актісі болмайды: адам өзінде туындаған мақсатқа
сәйкес бірден әрекетке кіріседі. Шешім қабылдау және амалды таңдау табан
асты болады, ол жағдайдың ықпалымен, не ол адамның сондай мән-жайларды
жасайтын дағдылы іс-қимылдарының бой көтеруі нәтижесінде, сыбайластарының
ықпалымен болады. Мұндай жағдайларда адамның жеке басының сипаттамалары
"жалаңаштанады". Іс-қимылдың сыртқы реттегіштері (мораль, заң және т.б.),
егер олардың мазмұнын адам іштей игермесе, еш әсер етпейді.
Қылмыстық іс-қимылдың "ықшамдалған" тетігі (ойластырылмаған шешім,
мақсатқа жетудің басқа жолы іздестірілмегендік), көбіне, шешім қабылдағанда
ұстамдылық танытпайтын, салдарды ойламайтын адамдарда байқалады. Бұл
кәмелетке толмағандарда, интеллектуалдық даму деңгейі төмен адамдарда не
қызба адамдарда жиі кездеседі.
Мұндай тетік мас адамдардың қылмыстық іс-қимылдарында да кездеседі.
Бұл ретте адамның сипаттамасы жалаңаштанады, ол өзін өзінде қалыптасқан
барлық мүқтаждықтармен, дағдылармен, мақсаттармен қоса мүмкіндігінше толық
көрсетеді.
Қылмыстық іс-қимылдың "ықшамдалған" тетігі, сондай-ақ сол адам үшін
күрделі, дағдылы емес, тез әрекет етуді талап ететін жағдайларда да
кездеседі. Бұл ретте сылтау, шешім қабылдау және оны орындау сатылары бір-
біріне сәйкес келеді.
Шешім қабылданғаннан кейін оны орындау сатысы келеді. Шешімнің іс
жүзінде жүзеге асырылуы жоспарланғаннан басқаша болуы мүмкін, мысалы,
сыртқы жағдай өзгергендіктен. Мысалы, жәбірленуші қатты қарсылық көрсетсе
тонау қарақшылықпен тонауға ұласуы мүмкін немесе керісінше, қылмыстық
пиғылды аяғына дейін жеткізуден бас тартылады.
Адамның күйі де, сыртқы орта жағдайы да қылмыстық іс-қимылдың әр түрлі
кезеңінде тұрақты болып қалмайды.
Мынаны анықтау керек:
а) негізінен ненің ықпалымен сылтау мен шешім пайда болды: адамның
жеке басының тұрақты сипаттамасы ма, әлде күрделі, өзгеше жағдай ма?
б) іс-қимылдың сол кылмыстық нұсқасын таңдау туралы не себепті шешім
қабылданды;
в) дәл сол қылмыстық іс-қимыл туралы шешім қабылдауға қандай мән-жай
әсер етті: ол дауды шешудің сол адам үшін дағдылы тәсілінен туындаған ба,
әлде ол үшін өзгеше жағдайдан, басқа мән-жағдайлардан, атап айтқанда,
бұзылған құқықты заңды жолмен тез және тиімді қорғаудың мүмкін екендігіне
сенбеушіліктен, ол жолдарды білмеушіліктен және т.б. туындаған ба?
г) қылмыс жасау туралы шешім тиісті формада неге іске асты, қылмысты
аяғына жеткізуден бас тартудың себебі неде?
Қылмыстан кейінгі іс-кимыл кезеңінде қылмыскер болған оқиғаны,
салдарды талдайды, қылмыстық жолмен тапқан мүлікке иелік жасайды, қылмыстың
ізін жасырады, өзінің әшкереленбеуі және қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін
тиісті шара қолданады. Бұл кезеңде қылмыстықтабысты "жуып-шаю" немесе
заңдастыру әрекеті жасалады.
"Қылмыстан кейінгі іс-қимыл" ұғымы, бұл жерде, қылмыс жасау туралы
шешім орындалғаннан кейін тікелей жалғасатын және жасалған қылмыспен
байланысты іс-қимылды білдіреді.
Қылмыстық әрекетті және оның салдарларын талдағанда қол жеткенді
ойластырылғанмен салыстыру болады. Мұның бәрі мораль нормаларымен,
құқықпен, қоғамдық пікірмен, топтың берген бағасымен қайтадан
салыстырылады. Адам істеген кылмысына өкінеді (тіптен, айыбын мойындап
тиісті орынға өзі барады), не әшкереленбеу үшін қорғаныс жүйесін
ойластырады. Адам бұл ретте қылмыстың ізін жасыру, куәлардан арылу және
т.б. (бұл әрекеттер, кейде шешім қабылданғанда жоспарланады, олар шешімді
орындаудың ажырамас бөлігі болып табылады) сияқты ығайту, қорғануды ғана
емес, "психологиялық қорғаныс" жүйесін және "қорғану" сылтауларын ойластыру
жағын да қарастырады.
Сұрақ алған кезде айыпталушы кейде осы "қорғану" сылтауларын алға
тартады, ол бірінші кезеңге тән сылтаулардан едәуір өзгеше болуы мүмкін.
Кейде "қорғаныс" сылтауы сол адай үшін астыртын пайда болады, ал оның өзі
қандай да бір орынды дәлелдерді басшылыҚКа алғандығына сене бастайды.
Әдебиетте "психологиялық өзін-өзі қорғау" тетіктерінің кешені
баяндалған. Олардың ішінде айыпталушының қылмыс жағдайын, ондағы өз іс-
қимылын өте субъективті түсіндіргенін бейнелейтіндер маңызды ролін
атқарады. Қылмыскер өзін "құрбан" ретінде көрсетуі мүмкін (басқа түскен
қиыншылық және т.б.). Кейде ол өзінің ниетіне және мақсатына "игіліктерін"
береді, мұндай істейтін жалғыз мен емеспін ("кім ұрламайды"), "қалай өмір
сүрем", басқаларға қарағанда ашық кеттім ("басқалар да осылай істер еді,
бірақ қорқады"), менің келтірген залалыма қарағанда мен тартқан зиян
әлдеқайда көп деп те айтады. Мысалы, пайдақорлық пиғылмен адамды қасақана
өлтіру үшін оған қастандық жасаған сотталушы: "Жәбірленуші тірі қалды,
тіптен жұмысқа шықты, ал мен болсам бас бостандығымнан айырылып түрмеде әлі
отырмын" деген.
"Қорғаныс" сылтауы мен түрткі болған сылтаудың түбірлері бір: олар
адамның жеке басының сипаттамасына тамыр жайған.
Криминологиялық талдауда қылмыс сыртқы орта контексінде және адам
сипаттамасымен қоса зерттеледі. Қылмыскер мен жәбірленушінің арақатынасының
сипатын анықтаудың маңызы зор, ол тек қылмыс жасалған жағдаймен ғана
шектелмейді. Олардың арасында ұзақ уақыт даудамай болған жағдайлар да
кездеседі.
Қылмыс құрбанының да іс-қимылы едәуір маңыздылыққа ие, соңғы жиырма
жылдан аса уақыт виктимология проблемасына - қылмыстың құрбаны туралы
ілімге баса назар аударылуы бекерден-бекер емес[2.14 б.].
Криминологиялық зерттеулерге сүйенсек, көбіне іс-қимылы қылмыскердің
іс-қимылына ұқсас адамдар қылмыс құрбаны болады екен (бұрын сотталғандар,
маскүнемдер және т.б.). Бұл ретте виктимдік проблемасы қылмыстық немесе
азғындаған топ ішіндегі дау тұрғысынан қаралуға тиіс. Бірақ, басқа да
құрбандар бар ғой: олар дұрыс адамдар, қылмыскерге тап боламын деп
ойламайды, қамсыз жүреді (қылмыскерге мүлкін сеніп тапсырып кетеді, бірге
қонаққа баруға келіседі және т.б.). Бұл мәселелердің бәрі жан-жақты
зерттеуді қажет етеді.
Қылмыстық іс-қимылды тек қылмыскер мен нақты жәбірленуші арасындағы
қатынастар шегінде ғана емес, қылмыскер мен орта арасындағы ауқымды
қақтығыстың қорытындысы деп те қарау керек. Кейде қылмыскермен бұрын
қақтығыспаған, тіптен оны танымайтын адам да соққыға жығылуы мүмкін.
Мысалы, бұрыннан бойына жинақталған ашу-ызаны қылмыскер осылай сыртқа
шығарады.
Қылмысты криминологиялық талдаудың шеңбері, әдетте, қылмыстық-
құқықтыҚКа қарағанда кең. Біріншіден, сылтау және шешім қабылдау кезеңдері
қылмыстық заңда қылмысты жасауға дайындық ретінде бағаланбайтын әрекеттерді
қамтуы мүмкін. Мысалы, ірі ұрлық жасауды жоспарлаған адам алдын ала қолайлы
объект іздестіреді, сол жерге жұмысқа орналасады, күзет және бақылау
жүйесін зерттейді. Тек біршама уақыт өткеннен кейін ғана ұрлықты
жеңілдететін қосымша жағдайлар тудырады. Екіншіден, криминологиялык,
зерттеуде іс-әрекеттің сол айыпты үшін де, орта үшін де қандай әлеуметтік
салдары болғандығы зерттеледі. Сонымен қатар, қоғамға қайшы бағдардың
орнығуы, қылмыстық дағдыға үйрену, қандай да ұйымның қалыпты жұмысын бұзу
қылмыстық әрекетін жалғастыру үшін жағдай тудыру сияқты тұстары ескеріледі.
Криминология тұрғысынан алғанда қылмыстан кейін іс-қимыл да қылмыстық іс-
қимыл кезеңіне жатады. Ал, бұл ретте қылмыстық іс-қимыл қылмыстық-құқықтық
түсінікке қарағанда, кеңірек ұғым ретінде қаралады.
2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
Қазіргі заманғы ғылымда жіктеу табиғат пен қоғамның құбылыстарын
тану әдістерінің бірі болып табылады, сондай-ақ адамның қандай да бір
тәжірибелік қызметінің міндеттерін шешу тәсілі ретінде анықталады
[42.134 б.].
Ғылыми жіктеу диалектикалық және формалды логиканың заңдарына
негізделуі тиіс. Б. М. Кедров осыған байланысты былай деп атап
көрсетеді, кез келген жіктеу негізіне объективтілік, байланыстың,
тарихшылдық және тәжірибені есепке алу принциптері жатады [43. 81 б.].
Философиялық әдебиеттерде атап көрсетілгендей, объективтілік
жіктеліп отырған объектілерді қарастырудың тереңдігі, нақтылығы, және жан-
жақтылығын, оларды шын мәнісінде қандай екендігіндй тану, олардың мәнді
қасиеттеріне ешқандай субъективизмсіз енуді білдіреді [44.92 б.]. Қылмысты
жіктеуге қатысты объективтілік принципі бәрінен бұрын мынадан көрінеді,
қылмыстың ішкі мазмұны ретінде қоғамдық қауіпілігі,оның санкциядағы
берілуі, сондай-ақ қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен сипатымен алдын
ала белгіленген қылмыстардың жекелеген топтары арасындағы шын мәнісінде
өмірде бар айырмашылықтары зерттелуі тиіс.
Ғылыми жіктеудің міндетті шартына пәнді мүшелеп бөліп қарау, оның
мәнін зерттеу, шекарасын дәл анықтау, басқа пәндермен салыстырмалы талдау,
олардың жалпы қасиеттерінің синтезінен келіп шығатын байланыстар принципі
жатады. [45.51 б.] Н. И. Кондаков қылмысты жіктеуді барынша мәнді және
де оларды басқа пәндерден айырып көрсететін белгілеріне сәйкес қандай
да бір пәндерді өзара байланысты кластарға бөлу, сондай-ақ әрбір класс
алынған жүйеде белгілі бір орынды иеленеді, сондай-ақ өз кезегінде
шағын кластарға бөлінеді деп сипаттайды². Осы анықтамадан жіктеуді
процесс және нәтиже ретінде бірге түсіну келіп шығады. Оларды айырып
көрсету үшін Ю. А. Шрейдер жіктелу және жіктеу деген түсініктерді
қоолдануды ұсынды: Жіктелу (яғни процесс) – бұл бәрінен бұрын кейбір
пәндік саланы жүйеге келтіру, осы көлемдер мен топтар арасында жақындық
қатынастарды орнату және оларды жақындығының дәрежесі бойынша жіктелуші
ұяшық-таксондарға топтау. Жіктеу (яғни нәтиже) – бұл таксондар торы, одан
қарастырылып отырған пәндік саладан кез келген объект өзінің орнын
табады [46. 3 б.]. Бұдан келіп шығатыны, қылмыстың жіктелуі - бұл
қылмысты мәнді белгілері бойынша белгілі бір категориялар мен топтарға
бөлу принципінің процесі, ал нәтиже ретінде қылмысты жіктеу – бұл
категорияларға бөлінген қылмыстар жүйесі. Қылмысты жіктеудің үшінші
дәрежесі оны құқықтық шығармашылық және құқықтық қолдану қызметінде
пайдаланудан тұрады.
Құқық қылмыс түсінігін қоғамға қауіпті әрекеттерді белгілеу үшін
бірденнен жасаған жоқ. Жекелеп алғанда, Орыс Шындығында (Русская Правда)
өкпелеу сөзі қолданылады, бірақ та ол барлық құқық бұзушылықтарды
қамтымайды. 1497 және 1550 жылдардағы Судебниктерде, 1649 жылғы Собор
заңдарында жылдық, нашар іс, күнә, ұрлық деген атаулар
кездеседі.Тек қана Петр I-дің нормативтік құқықтық актілерінде қылмыс
және теріс қылық терминдері пайда болды. Ресей Империясының Заңдар
Жинағының XV томында алғаш рет Ресейдің қылмыстық заңының тарихында
қылмыс түсінігіне анықтама берілді: Заңда жазалау қорқынышымен тыйым
салынған кез келген іс-әрекет қылмыс болып табылады. Слондай-ақ алғаш
рет қылмысты бөлу жүргізілді: Жеңіл дене жарақаты немесе полицейдің
түзету қорқынышымен тыйым салынған іс-әрекеттер заңда онша маңызды емес
қылмыстар немесе қылмыстан немесе жазаны қылмыстан айыру үшін іс-әрекеттер
деп аталады.
1864 жылғы төрелік соттардың жаза туралы Жарғысы басқа анықтама
береді: теріс қылық— бұл төрелік сот жазаны анықтайтын іс-әрекет: а)
сөгіс, ескерту және сендіру; б) үш жүз сомнан аспайтын ақшалай айыппұл;
в) үш айдан аспайтын тұтқындау; г) бір жылдан аспайтын мерзімге түрмеге
жабу (1-бап).
1903 жылғы Қылмыстық ереженің 3-ші бабы былай деп атап көрсетеді::
Заңда ең жоғары жаза ретінде анықтама берілген өлім жазасы, каторгаға
немесе жер аудару сияқты жаза берілетін қылмыстық іс-әрекеттер ауыр
қылмыс деп аталады Заңда ең жоғары жаза ретінде түзету үйлерінде,
бекіністе немесе түрмеде отырғызу жаза берілетін қылмыстық қылықтар
қылмыс деп аталады. Заңда ең жоғары жаза тұтқындау немесе ақшалай өсім
берілетін қылмыстық қылық теріс қылықтар деп аталады. Бұл қылмысты
жіктеу француздың заңдарынан алынған, осыдан келіп оны бүкіл континенталды
Еуропаның қылмыстық заңдары өзіне үлгі еткен.
Қылмыстық құқық теориясында былай деп айтылған қоғамдық
қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты бойынша қылмысты жіктеу қылмыстық
құқықтың даму барысына негізделген және оның жетілуінің куәсі болып
табылады деген пікірлерімен санаспауға болмайды [47. 178 б.]
Кеңестің қылмыстық заңы төңкеріске дейінгі ресейдің құқығының
теориялық мұрасынан бас тартты, таптық белгісі бойынша қылмысты
жіктеуді бекітті. 1917 жылы 24 қарашада ХКК қабылдаған №1 Сот туралы
Декретінде қылмыстың екі категориясы айырмаланды: а) контрреволюциялық
немесе оған теңестірілген ауыр қылмыстар ;б) барлық басқа қылмыстар[48. 15-
16 б.].
Бірінші кеңестік Қылмыстық кодекс – РСФСР Қылмыстық кодексі - 27-
бабында барлық қылмыс екі топқа бөлінген: 1)жұмысшы-шаруалар өкіметі
белгілеген жаңа құқықтық тәртіп негіздеріне қарсы бағытталған өте
қауіпті деп таныған қылмыстар, бұл бойынша Кодекс белгілеген төменгі шек
төмендетуге жатпайды; 2) барлық қалған қылмыстарға сот бойынша жазның ең
жоғары шегі белгіленген [49. 119 б.].
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңының негізгі
бастауының 2-ші бабы 1924 жылы былай деп белгілеген: қылмыстың екі
категориясын айыруға болады:
а) КСРО-да жұмысшылар мен шаруалардың еркімен белгіленген кеңестік
құрылыс негіздеріне қарсы бағытталған, және де осының негізінде ең
қауіпті деп танылған;
б) барлық қалған қылмыстар
Бірінші категориядағы қылмыс үшін Кодексте қылмыс шегі
белгіленген , одан төмен сот сот-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау
мөлшерін тағайындай алмайды.
Барлық қалған қылмыстар бойынша Кодекс сот үшін мүмкін болатын
шегін анықтайды.
Жоғарыда аталған нормативтік құқықтық актілерде орын алған
қылмысты жіктеу, кейін келе өзінің практикалық маңызын жойды және
пайдаланылмады. Әдебиеттерде атап көрсетілгендей,: ... қылмысты жіктеу
туралы мәселе қылмыстық құқық теориясында зерттелмеген, іс жүзінде
өзінің көрінісін таппады [50. 10 б.]
Бұл проблемаға деген қызығушылық ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында
одақтас республикалардың жаңа қылмыстық заңдарының дайындалуына
байланысты пайда бола бастады. А. А. Герцензон, Н. И. Загородников, А.
Б. Сахаров, И. Ф. Кузнецова және басқалары Қылмыстық кодексте қылмыстарды
категориязациялауды, яғни жіктеуді ұсынды.
Бірақ та КСРО және одақтас республикалардың негізгі заңдарында
қылмыстың дәрежесі бойынша жіктеу туралы арнайы норма болмаған. Алайда
1959 жылғы КСРО негізгі заңдары мен Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде
атап көрсетілгендей, онда қылмыс топтары олардың қоғамға қауіптілігі
деңгейіне қарай бөліп алынды: Қазақ ССР қылмыстық кодексінің 45-
бабының 1 бөлігінде маңызы шамалы қылмыс термині , ал осы кодекстің 10
және 45-бабының 2 бөлігінде – қоғамға үлкен қауіпсіздігі жоқ
қылмыстар термині пайдаланылды. 1958 жылғы КСРО Негізгі заңдарында
ауыр емес қылмыстар термині қолданылмады. Бірақ та ол кейіннен заңға
енгізіліп, және де онымен бірге еңбекпен түзету мекемелерінің түрлерін
таңдау туралы мәселе байланыстырылды. КСРО негізгі заңдарының 23-бабы
мен Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 23-бабының 4 бөлігіне сәйкес, алғаш
рет ауыр емес қасақана қылмыс жасаған тұлғаларды бас бостандығынан
айыру жазасын жалпы режимдегі колонияда өтеу тағайындалды. Қазақ ССР
Қылмыстық кодексінің 23-бабының 4 бөлігінің үшінші абзацында ауыр емес
қылмыс жасағаны үшін сотталғандарға алғаш рет бес жылдан артық
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған тұлғаларға жазасын
өтеуді қасақана қылмыс жасаған қылмыскерлер үшін колония-қоныстарда
өтеу тағайындалды.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының КСРО және одақтас республикалар
Негізгі заңдарына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы 1972
жылғы 18 мамырдағы Жарлығымен негізгі заңның 7-бабының 1 бөлігі
толықтырылды, ол баптың бөлігінде ауыр қылмыстар түсінігі және олардың
тізімі берілді.
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде қылмысты мынадай етіп бөлу
қалыптасты: I) қоғамға үлкен қаупі жоқ қылмыстар; 2) ауыр емес
қылмыстар; 3) ауыр қылмыстар (оларға ерекше ауыр қылмыстар енгізілді).
Қылмыстық кодекс бойынша қылмыстың ол түрлеріне анықтама берілмеген.
Әдебиеттерде атап көрсетілгендей, бұл ...қылмыстық іс-әрекеттің нақты
көрінуіне жеке тәсілді талап етуші, сот және тергеу тәжірибесінің
қажеттіліктеріне сәйкес келмеді [51. 76 б.].
Кеңестік қылмыстық заңның дамуының келешегін дайындауға айтарлықтай
үлес қосқан Қылмыстық кодекстің Теориялық Моделі[52] мен Қылмыстық
заң. Теориялық моделдеу тәжірибесі [53. 183 б.] монографиясы болды.
Оларда дайындалған қылмысты жіктеу туралы нормалар қылмыс
категорияларына арналған 1991 жылғы КСРО және одақтас республикалардың
Негізгі қылмыстық заңдарының баптары базалық негізі болды.
Моделдік Қылмыcтық кодекстің 18-бабында қылмыстарды қоғамға
қауіптілігіне қарай онша ауыр емес қылмыс, орта дәрежелі қылмыс және
ауыр және ерекше ауыр қылмыс деп сипаты мен дәрежесіне қарай бөлетін
қылмысты жіктеу берілген. Модельдік қылмыстық кодекс ТМД елдерінің
қылмыстық кодексінің, оның ішінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің мазмұнына айтарлықтай мөлшерде ықпал етті, ол Моделдік
Қылмыcтық кодексте қылмысты мына төмендегідей категорияларға бөледі:
1. Осы кодексте қарастырылған қылмыстар қоғамға қауіптілігінің
сипаты мен дәрежесі бойынша онша ауыр емес қылмыс, орта дәрежелі
қылмыс және ауыр қылмыс, ерекше ауыр қылмыс деп бөлінеді.
2. Онша ауыр емес қылмыс деп Кодексте қарастырылған қасақана
жасаған қылмысы үшін ең ауыр жаза екі жылдан аспайтын бас бостандығынан
айыру, сондай-ақ абайсызда жасаған қылмыстық әрекеті үшін осы Кодексте
қарастырылған ең ауыр жаза бес жыл мерзімнен аспайтын бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалған қылмыс танылады.
3. Орта дәрежелі қылмыс деп жасаған қылмысы үшін осы Кодексте
қарастырылған бес жылдан аспайтын мерзісге бас бостандығынан айыру
жазасы тағайындалған қылмыс танылса, сондай-ақ абайсызда жасаған қылмысы
үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы
тағайындалған қылмыстар танылады.
4. Ауыр қылмыстар деп қасақана жасағаны қылмыстық әрекеті үшін
осы Кодексте қарастырылған он екі жыл мерзімнен аспайтын бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындлған қылмыстар танылады.
5.Ерекше ауыр қылмыс деп қасақана жасаған қылмыстық әрекеті үшін осы
Кодексте қарастырылған он екі жылдан астам және өлім жазасы
тағайындалған қылмыстар танылады.
Біз жүргізген тарихи экскурс Гегельдің атақты триадасын, сондай-ақ
терістеуді терістеудің философиялық заңын дәлелдейді.Төңкеріске дейінгі
қылмыстық заңдарда қылмыстарды олардың ауырлық дәрежесі бойынша жіктеу
қарастырылған. Кеңестік дәуірде ол кеңестік қылмыстық құқықтағы қылмысты
материалдық түсінуге тән емес қылмыс ретінде бас тартылған. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі басмқа да ТМД елдерінің заңдары сияқты
қылмыстық құқық институттары мен нормалары үшін тікелей маңызы бар,
олардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты бойынша жіктеуге
қайтадан оралды.
Тарихи жағынан алып қарағанда, атап көрсетілгендей, тәжірибе
қылмыстық заңдағы қылмыстарды ғылыми негізделген жіктеу қажеттігін
дәлелдеді.Сонымен бірге, теория тәжірибелік қызметке тікелей ықпал етіп,
оны жетілдіреді.
Атап өтер жайт, қылмыстылық дегеніміз – бұл өзара байланысты және
өзара әрекет етуші бөліктер (элементтер) арасында элементтерден тұратын
салыстырмалы тұтас әлеуметтік құбылыс. Сондықтан да онша ауыр қылмыс пен
орта дәрежелі қылмыстан тұратын ауыр емес қылмысты, және де ауыр қылмыс
пен ерекше ауыр қылмыстан тұратын ауыр қылмысты бөлу қисынды болып
келеді.
Бұл қылмыста бірегей зерттеу объектісі – қылмыстылық бар қылмыстық
құқық, криминология мен қылмыстық-құқықтық статистиканың ажырамас
байланысынан көрінеді. С. С. Остроумов осмыған байланысты ...криминология
қылмыстың сапалы, ал статистика – қылмыстың сандық жағын қарастырады ...
Криминология статистикамен бірігіп қылмыстылық және онымен күрес жүргізу
туралы нақты материалдарды жинап, өңдеп және талдау жасай отырып, бұл
жерде тенденциялар мен заңдылықтарды дәлелдеп және түсіндіруі қажет
деп атап көрсетеді[54. 53 б.].
Логикада классификациялық операциялардың әмбебап компоненттері болып
бөлінетін көптік(бөлінетін түсінік), бөлу мүшелері(топ) және бөлу негізі
жатады[55. 175-178 б.]. Бөлінетін түсінік –бұл бөлу объектісі. Бөлу – бұл
бөліну түсінігінде ойға алынатын барлық заттарды топтарға бөлу жатады,
бұл топтар бөлі мүшелері деп аталады. Бөлу жүргізілетін белгілер бөлу
негізі деп талады. Жіктеуді бөлудің жеке жағдайы деп қарастыра отырып,
оны бөлудің тұрақты және күрделі жүйесі ретінде анықтама беруге болады,
әрбір объект род, түр, шағын түр деп аталатын белгілі бір
рубрикаға келіп түседі.
Қылмысты жіктеудің бірінші ережесі мынаны білдіреді, қылмыстарды
жіктеу негізіне бірегей классификациялық критерий тұруы тиіс. Қылмыстық
құқықтағы қылмыстық-құқықтық классификация алуан түрлі болып келеді.
Қылмыстың құрамының белгілері мен элементтері бойынша қылмысты жіктеу
өмір сүреді. Атап айтқанда, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
объектіге байланысты құрылған, сондай-ақ бұл оның атауларынан көрініп тұр:
Тұлғаға қарсы қылмыстар, жанұя мен кәмелетке толмағандарға қарсы
қылмыстар, Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстар, Адамзаттың қауіпсіздігі мен
бейбітшілікке қарсы қылмыстар және т.б.
Барлық қылмыстарды объективтік жағының белгілері бойынша белсенді
әрекет ету және әрекетсіздік жолымен жасалған қылмыс деп бөлуге болады;
аяқталған және аяқталмаған қылмыс; материалдық және формалды құрамы бар
қылмыстар;қарапайым жалғыз және жалғыз күрделі қылмыстар деп бөлуге
болады. Белсенді әрекет ету жолымен жасалған қылмыстарға мыналарды
жатқызуға болады, мысалы, кісі өлтіру (ст. 96); аффект, яғни жан
күйзелісі күйінде жасалған қылмыстар (ст. 98); денсаулыққа қасақан ауыр
зиян келтіру (ст. 103); азаптау (ст. 107); қорқыту (ст. 112); жыныстық
қатынас сипатындағы зорлық-зомбылық көрсету әрекеттері (ст. 121); қылмыстық
жолмен алынған мүліктерді алу мен сату (ст. 183).
Әрекетсіздік жолымен жасалған қылмыстарға сырқат адамға жәрдем қолын
созбау (ст. 118); қауіпті жағдайда қалдырып кету (ст. 119); балалардың
өмірі мен денсаулығын қауіпсіз етуді қамтамасыз ету бойынша міндетін
дұрыс орындамау (ст. 138) қылмыстарын жатқызуға болады.Сонымен бірге
қылмыстар белсменді әрекет ету жолымен де, әрекетсіздік жолымен де
жасалуы мүмкін. Оларға анасының жаңа туған сәбиін өлтіруі (ст. 97);
абайсызда кісі өлтіру (ст. 101); өзіне-өһзіне қол жұмсау жағдайына
жеткізу (ст. 102); венерологиялық ауруды жұқтыру (ст. 115);еңбекті қорғау
ережелерін бұзу (ст. 152) қылмыстарын жатқызуға болады.
Қылмыстың материалдық құрамына азаматтарға ақпарат беруден бас
тарту (ст. 154); ұрлық жасауды (ст. 175) жатқызуға болады. Қылмыстың
формалды құрамына психиатрлық ауруханаға заңсыз жатқызу(ст. 127); жала
жабу (ст. 129); қорлауды (ст. 130) жатқызуға болады.
Жалғыз күрделі қылмысқа өзіне сеніп тапсырылған бөгденің мүлкін
иемдену немесе жаратып қою (ст. 176); терроризм, яғни лаңкестік (ст.
233); бандитизм, қарақшылықты (ст. 237) жатқызуға болады.
Қылмысты жасау тәсіліне қарай қылмысты мына төмендегіше бөлуге
болады: а) көпшілікке қауіпті тәсілмен жасалған қылыстар;б) алдып-арбау
жолымен жасалған қылмыс; в) қызметік жағдайын пайдалану жолымен
жасалған қылмыстар деп бөлуге болады. Көпшілікке қауіпті тәсілмен жасалған
қылмыстарға мыналар жатады: кісі өлтіру (ст. 96); бас бостандығынан заңсыз
айыру (ст. 126); терроризм, лаңкестік (ст. 233); адам алу (ст. 234);
ғимаратты, құрылыстарды, хабарлау және байланыс құралдарын басып алу
(ст. 238); көлікті айдап кету, сондай-ақ ауа немесе су кемелерін, темір
жол көліктерін басып алу; (ст. 239); радиоактивтік материалдарды ұрлап алу
немесе бопсалаушылық (ст. 248).Алдап, арбау жолымен жасалған қылмыстарға
пайдалану үшін адамдарды жалға алу (ст. 128); алаяқтық (ст. 177); сеніміне
кіріп алу арқылы алдап-арбау жолымен мүліктік зиян келтіру; (ст. 182);
экономикалық контрабанда (ст. 209); тұтынушыларды алдау (ст. 223) жатады.
Қызметтік жағдайын пайдалану жолымен жасалған қылмыстарға өзіне сеніп
тапсырылған мүлікті иемдену, ақшаны жаратып қою(ст. 176);заңды
кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау; (ст. 189);заңсыз жолмен алынған
мүліктерді немесе ақша қаражаттарын заңдастыру (ст. 193); қызметтік
жағдайын пайдалану (ст. 307); билікті немесе қызметтік өкілеттігін асыра
пайдалану (ст. 308) жатады.
Қылмыстар зорлық және зорлық емес қылмыстар болып бөлінеді.
Әдебиеттерде былай деп атап көрсетіледі: ... зорлық қылмыстары ең қымбат
– адам өміріне, оның денсаулығына , денесіне қол сұқпаушылық сияқты
адам үшін ең қымбат нәрсесіне қорқыныш ахуалын, өзінің қауіпсіздігіне
деген сенімсіздік, жақындарының тағдыры туралы мазасыздануды білдіреді
[56. 3 б.]. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша зорлық
көрсету қылмыстары мынадай қылмыс топтарында болады: 1) тұлғаға қарсы
қылмыстар (кісі өлтіру—96-100 баптар, абайсызда кісіні өлімге душар
ету—101-бап, өзіне-өзі қол жұмсауға дейін жеткізу — 102-бап, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру—103-бап және т.б.); 2) адамзаттың бейбітшілігі
мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (соғысты жоспарлау, дайындалу, кірісу
немесе аяусыз соғыс жүргізу—156-бап, қатал соғысқа кірісуге көпшілікті
шақыру немесе насихат жүргізу— 157-бап және т.б.); 3) конституциялық
құрылыс және мемлекеттің қауіпсізідігінің негізіне қарсы қылмыстар
(мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне қарсы қолсұғушылық—167-бап,
билікті зорлықпен басып алу немесе билікті зорлықпен ұстап тұру— 168-
бап, қарулы бүлік - 169-бап және т.б.); 4)меншікке қарсы қылмыстар
(тонау— 178-бап, қарақшылық—179-бап және т.б.); 5) қоғамдық қауіпсіздік
және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар (терроризм, лаңкестік —233-бап,
кепілге ,яғни аманатқа адамдарды ұстап алу—234-бап, ғимаратты, құрылысты,
хабар және байланысты басып алу—238-бап және т.б.).
Субъектісінің ерекшеліктеріне байланысты қылмыс мыналарға бөлінеді:
1) жуаптылығы мына жаста болатын қылмыстар: а) 14 жастан, б)
16жастан,в)18 жастан, 2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Кіріспе
4
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1. Қылмыстың түсінігі
7
2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
14
3. Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының
арасында орташа ауыр қылмыстардың алатын орны 22
4. Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
27
2 Орташа ауыр қылмыстардың қылмыстық-құқықтық негіздері
1. Орташа ауырлық қылмыстық әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі
және мінезі
34
2. Осы санаттағы қылмыстар жауаптылығының жеке даралануы
37
3. Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері 46
Қорытынды
59
Қолданылған әдебиеттер
63
Кіріспе
Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық, әлеуметтік
мемлекетті кұру адамдардың және азаматтардың құқықтары мен бостандыктарын
сақтауды және корғауды кажет етеді.
Қылмыстық құқықта адамдар мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау ең бірінші қылмыс жасаған адамдардың қылмыстық
жауапкершілігін дифференциациялауы мен жекелендіруімен байланысты. Жаза мен
жауаптылықты дифереренциациялауға және жекелеңдіруге қылмыстық әрекетті
санаттауға негіз болып қылмыстық-кұкыктык норма табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясынның 1-ші бабында
жарияланғандай, Қазақстан Республикасыңда демократиялык, зайырлы, кұқыктық,
әлеуметтік мемлекетті кұруы, адамның және азаматтың ажырамас құқықтарын
және бостандықтарын мақұлдауын, сақтауын және қорғауын алдын ала анықтайды.
Қылмыстық құқығының ішінде адамның құқықтардың және бостандықтардың
басымдылығы туралы конституциялық қағиданы әске асыруы, ең алдымен,
қылмыстық жасаған тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін және жазаларын
дифференциялауымен және жекелеуімен байланысқан. Жауапкершілікті және
жазаны дифференциялау және жекелеу үшін, қылмыстық әрекеттерін категориялау
туралы қылмыстық-құқықтық нормасы негіз ретінде болады. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-шы бабында барлық қылмыстар,
мінезінен және қоғамдық қауіптілігінен тәуелді түрде, шамалы ауыр
қылмыстарға, орташа ауыр қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және аса ауыр
қылмыстарға бөлінеді.
Қылмыстылықпен күресі, ғылыми өндеулердің негізінде іске асырылып,
дифференцияланған мінезі болуы қажет. Қылмыстылық - өзара байланысқан және
өзара әрекеттенетін құрама бөлшектерден (элементтерден) тұратын, қатысты -
тұтас әлеуметтік құбылыс. Осы байланыста, шамалы ауыр қылмыстықтарды және
орташа ауыр қылмыстықтарды құрамына қосатын, ауырсыз қылмыстылықты және,
ауыр қылмыстықтарды және аса ауыр қылмыстықтарды біріктіретін, ауыр
қылмыстылықты бөліп шығарады. Айтылған сөз, ауырлығының әртүрлі сатылардың
қылмыстықтармен күрестің нәтижелігін зерттеуіне бағытталынған, ғылыми
өндеулердің қажеттілігін болдайды. Ауыр және аса ауыр қылмыстықтарды іске
асырған тұлғалар жөнінде жауап қайтарудың қатаң әдістерін сақтай отырып,
шамалы ауыр және орташа ауыр қылмыстықтарды жасаған тұлғалар жөнінде, бас
бостандықтан айырумен байланыспаған жазаларды қолданып, бұрынғыдан
қарағанда, адамгершілікті көңіл бөлуін қамтамасыз етуі жөн болады.
Қылмыстықтардың категориялар арасында, ерекше орнын, орташа ауыр
қылмыстықтар алады. Қылмыстық заңның ішінде, орташа ауыр қылмыстықтар
ретінде, іске асырылуы үшін, Қылмыстық Кодекспен ескертілінген максималды
жазасы ретінде, бас бостандықтан айыру мерзімі 5 жылдан аспайтын, ниетпен
жасалған әрекеттер түсініледі, осымен бірге, іске асырылуы үшін, ҚК-пен
ескертілінген максималды жазасы, бас бостандықтан айыру мерзімі 5 жылдан
асатын, абайсыз әрекеттер түсініледі. Осымен байланыста, қылмыстықтардың
осы тобын теоретикалық ділелдеу және қолдану тәжірбиесі көз қарасы
жақтарынан зерттеуінің қажеттілігі пайда болады. Қылмыстық құқықтың ішінде,
орташа ауыр қылмыстықтардың категориясын бөліп шығарудың әлеуметтік
себептелінумен, әрекетті қылмыстық құқықтың ішінде, орташа ауыр қылмыстық
ретінде мақұлдаудың құқықтық мағынасымен, орташа ауыр қылмыстықтар туралы,
заңнаманы қолдану бойынша соттық-тергеу органдарының қызыметін зерттеумен
байланысқан мәселелерді зерттеуінің үлкен ғылыми мүддесі бар.
Қылмыстықтарды жіктеліну мәселесін зерттеуіне маңызды үлесін С. В.
Бородин, Н. И. Загородников, А. С. Михлин, А. В. Наумов, Э. Ф. Побегайло,
А. Б. Сахаров, О. Ф. Шишов деген ғалымдар салды. Қарастырлынатын мәселенің
бөлек аспектілері, Қазақстан Республикасында А. Н. Агыбаевтің, 3. О.
Ашитовтің, К. А. Бегалиевтің. Б. С. Бейсеновтің, И. Ш. Борчашвилидің, Б. Ж.
Жунусовтің, Е. И. Каиржановтың. Р. Т. Нуртаевтің, И. И. Роговтің және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде зерттелінетін.
Осымен бірге, орташа ауыр қылмыстықтардың комплексті зерттеуінің
мәселелері, заңгерлік әдебиетінде жеткілікті толық ағартуын алған емес
және, көбінен мәселелі болып қала береді. Қылмыстық құқық теориясы үшін де,
соттық-тергеулі тәжірбиесі үшін де, осындай зерттеудің қажеттілігі, осы
тақырыпты таңдауына негіз болды.
Зерттеудің мақсаттары және нысандары. Қылмыстық құқықтың ғылымының
ережелерін, әрекетті қылмыстық заңнаманы ойланып түсінуі және осының
негізінде, орташа ауыр қылмыстықтың ұғымын құрауына және оның әлеуметтік
және құқықтық аспектілерін ашылуына жағдай жасайды. Қойылған мақсатқа жету
үшін, келесі мігдеттерді орындау қажет:
- Қылмыстың түсінігі.
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша қылмыс санаттарының
арасында орташа ауыр қылмыстардын алатын орны.
- Шетел елдердің қылмыстық заңнамалары ішінде қылмыс санаттары
- Әрекеттердің қоғамдық қауіптіліктің деңгейі және мінезі
- Жауапкершіліктің дифференциацияланауы
- Орташа ауыр қылмыстардың алдын алу мәселелері
Зерттеуінің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісі – орташа ауыр
қылмыстықтардың категориясы.
Зерттеудің пәні - орташа ауыр қылмыстықтар туралы заңнаманы қолдану
бойынша, құқыққорғау органдарының тәжірбиелік әрекеті.
Қорғауға шығарылатын ұсыныстар:
Абайсызда жасалынған және 5-тен 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру
типік санкция арналып орнатылған орташа ауыр қылмыстарды келесі түрде
бөліп шектеуге ұсынылады:
1. жасаған үшін 5-пен 7жылға дейін бас бостандығынан айыру
санкцияся көзделген, абайсыздықта жасалынған бірінші
сатыдан тұратын орташа ауыр қылмыстар.
2. жасаған үшін 7-ден 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру
санкциясы көзделген, абайсыздықта жасалынған, екінші
сатыдан тұратын орташа ауыр қылмыстар. Осымен сәйкесте, ҚР-
ның ҚК-нің 10-шы бабының 3-шы бөлігіне өзгерістер еңгізі
қажетті және оларды келесі түрде жазу керек:
3. Орташа ауыр қылмыстар ретінде, жасаған үшін максималды
жазаны ҚР-ның ҚК-мен бес жылдан аспайтын мерзімге бас
бостандықтан айыруы көзделген қасақана әрекеттер олармен
бірге, жасаған үшін жазасы бес жылдан асатын мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасы көзделген, абайсызда жасалған
әрекеттер есептеледі. Абайсызда жасалынған қылмыстар
келесі түрде бөлінеді:
а) жасаған үшін 5-тен 7 жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыру
жазасы көзделген бірінші сатыда тұратын орташа ауыр қылмыстар;
ә) жасалған үшін 7-ден 10 жыл мерзіміне дейін бас бостандығынан айыру
жазасы көзделген, екінші сатыда тұратын ортана ауыр қылмыстар;
1 Қылмыстың түсінігі және санаттары
1.1 Қылмыстың түсінігі
Қылмыс дегеніміз әрқашанда іс-әрекетпен байланысты, яғни ол саналы
түрде жасалған адамның еркін білдіретін мінез-құлық актісі. Адамның құқыққа
қарсы мінез-құлқы белсенді іс-әрекетте де, сонымен бірге әрекет етуге
құқықтық міндет жүктелген жағдайда тұлғаның әрекетсіздігінде де болуы
мүмкін.
Әрекет – адамның мінез-құлқының белсенді нысаны (дене қозғалысы).
Әрекетсіздік – нақты жағдайларда адамның белгілі бір істеуге тиіс
немесе міндетті әрекеттерді жасамауға байланысты енжарлық (пассивный)
мінез-құлқы.
Қылмыс – бұл адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті. Нақты іс-әрекеттер
арқылы көрініс таппаған, жүзеге аспаған ойлар, пікірлер, соншалықты қатерлі
болғанына қарамастан қылмыс деп саналмайды. Сонымен бірге, адамның
санасымен реттелмейтін және оның еркін білдірмейтін рефлекторлы және басқа
да әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс деп танылмайды.
Қылмыс әлеуметтік және құқықтық құбылыс ретінде оның мәнді жақтарын
білдіретін белгілі бір белгілерімен сипатталады. Қылмыстық кодекс қылмысты
міндетті белгілері бар қоғамдық қауіпті әрекет ретінде анықтайды:
1) қоғамдық қауіптілік;
2) кінәлілік;
3) құқыққа қайшылық;
4) жазаланушылық.
Әрекеттің қоғамға қауіптілігі қылмысты басқа құқық бұзушылықтардың
түрлерінен айыратын маңызды қасиетін білдіреді және оның қылмыстық-құқықтық
тыйым салу қажеттілігін белгілейді.
Қоғамға қауіптілік – бұл әрекеттің қылмыстық заң мен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтіретін немесе осындай зиянның келтіру
қаупін тудыратын обьективті қасиеті.
Қоғамдық қауіптілік оның әлеуметтік мәнін ашатын қылмыстық әрекеттің
материалдық белгісі. Қоғамдық қауіптілік заң шығарушының еркіне байланысты
емес қылмыстың ішкі обьективтік сипаты болып табылады.
Әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігін заң шығарушы
әрекеттің қылмыстануы және қылмыстанбауы туралы мәселені шешу барысында
назарға алады. Белгілі бір әрекеттер шынайы қоғамға қауіпті болған жағдайда
ғана ол үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу дұрыс болып табылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі төмендегідей анықталады:
а) заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың құндылығымен және
мәнділігімен;
б) келтірілген зиянның мөлшері және мәнімен;
в) қоғамға қауіпті әрекеттің өзінің ерекшелігімен;
г) қылмыс субьектісінің ерекшелігімен.
Қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің қоғамға қауіптілік сипаты мен
ережесінде сандық-сапалық белгілері бар. Сонымен бірге сипатты қылмыстың
сапалық мінездемесі десек, ал дәрежені - сандық дейміз.
Қоғамға қауіптіліктің сипаты - қылмыстың сапалық белгісін көрсетеді.
Ол қол сұғылушы обьектілердің құндылығы мен ерекешеліктеріне, келтірілген
зиянның мазмұнына, қол сұғушылық тәсілінің ерекшелігіне, кінәнің нысанына,
қылмыстың мақсаттары мен себептерінің мазмұнына байланысты.
Қоғамдық қауіптіліктің дәрежесі - бұл бірдей сипаттағы әрекеттердің
қоғамға қауіптілігінің сандық көрсеткіші. Ол шығынның мөлшерімен, кінәнің
дәрежесімен, қылмыс жасалуының уақыты мен орынының ерекшеліктеріне
байланысты қылмыстың қоғамға қауіптілігімен, қылмысты жасаудың түпкі
себептері мен басқа да мән-жайлар арқылы анықталады.
Шынайы қоғамға қауіпті іс-әрекет егер ол кінәлі түрде жасалса
қылмысты болып табылады. Қылмыс жасай отырып тұлға өзінің іс-әрекетіне
және оның зардаптарына белгілі бір психикалық көзқараста болады.
Субьективтік айыптау қағидасы, яғни, тек кінәнің нақты болуындағы
жауаптылық қылмыстық құқықтың маңызды қағидасына жатады. Кінәсіз, әрекеттің
дәлелсіз психикалық қатынасы қандай да бір ауыр зардап келтіргенімен ,
қылмыстық жауаптылық болуы мүмкін емес. Ешқандай әрекет, қандай да бір ауыр
зардапты әкелуімен, қылмыс ретінде қаралуы мүмкін емес, егер ол кінәсіз
істелінсе. Обьективті айыптауға жіберілмейді.
ҚК – тің 9 бабында қылмыстың ұғымының өзінде кінәні көрсетеді, бұл
“Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті
әрекет қылмыс деп танылады”. Кінәліліктің ұғымы ҚК-тің 19 бабында
көрсетіледі: ”Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа
кінәлі деп танылады.”
Кінә қасақаналық немесе абайсыздық нысанында – қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарты. Әрбір нақты жағдайларда, ондағы қылмыстық заңмен
қарастырылған кінәнің нысанын анықтау талап етіледі. Егер жауаптылық тек
қасақана жасалған әрекет үшін белгіленгенде, онда абайсыздық бойынша оны
жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық жойылады.
Қылмыстық құқыққа қайшылық – бұл қылмыстық заңнамада қоғамдық
қауіптіліктің заңдылық сипатталуы. Тек қоғамға қауіпті әрекет ғана заң
шығарушымен қылмыстық–құқыққа қайшылық деп танылады. Қылмыстық құқыққа
қайшылық қоғамға қауіптіліктің дәл осындай дәрежесін бейнелейді, ондағы
қылмыс әрекетпен ауыр қол сұғушылық сипаттын келтіреді. Қылмыстық құқыққа
қайшылық – қылмыстың формальды белгісі, онда “заңда ол туралы нұсқаусыз
қылмыс жоқ” қағидасының заңнамамен сипатталуын білдіреді.
Қоғамға қауіпті әрекет ешқашан өзгертусіз боп қалмайды. Қоғамдық
қатынастардың дамуы жазаланушылық пен қоғамға қауіпті әрекеттің белгілерін
тануда өзгертулер енгізеді. Дәл бүгінгі күнгі қоғамға қауіпті әрекет, ертең
осындай болып қалмайды (қылмыссыздық), және керісінше, жаңа заңмен
қылмыстық әрекеттердің тыйым салу қажеттілігі болуы мүмкін.
(қылмыстандыру).
Жазаланушылық деп әрбір қылмыстың жасалғаны үшін жазалардың
тағайындауымен түсіндіріледі. өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстың заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатері қарастырылатынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасының санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатып, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазаланушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады.
Қылмыскерлік біздің санамызда, бәрінен бұрын, әр түрлі қылмыстар
түрінде көрініс табады. Сондықтан қылмыскерлік туралы мәселені қарауды
қылмыстан бастаған жөн.
Қылмысты қылмыстық құқық тұрғысынан да, криминология және
криминалистика тұрғысынан да қарауға болады.
Қылмыстық-құқықтық тәсілде қылмыс айыпты адамның қылмыстық тыйымды
бұзған өзінше оқшауланған актісі ретінде талданады. Назар бұл жерде қылмыс
құрамын оның төрт элементі арқылы талдау жағына аударылады. Ол элементтер:
объект, объективтік жақ, субъект және субъективтік жақ. Қылмысты жасау
сатылары қылмыстық-құқықтық критерийлер негізінде бөлініп алынады.
Криминологиялық тәсілде қылмыс, біріншіден, адам үшін сыртқы орта
болып табылатын жағдайларда және адамның өзінің сипаттамаларымен бір
мезгілде, екіншіден, бір кездік акт емес, кеңістік пен уақытта дамитын
белгілі бір процесс ретінде талданады[1.10 б.]. Талдаудың бұл екі аспектісі
тек теориялық емес, практикалық та маңызға ие. Қылмыстың қылмыстық-құқықтық
талдамасы адам қылмыстық заңның нақты нормасында көзделген (тыйым салынған)
іс-әрекетті жасады және соған сәйкес ол қылмыстық жауаптылық көтеруге
жатады деп тану үшін қажетті және жеткілікті нышандар жүйесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Криминологиялық тәсіл қылмыстың себептері мен жағдайларын, қылмыс
жасаған адамның мінездемесінің ерекшеліктерін, қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік сапдарын анықтауға бағытталған, Мұның бәрі сол адамның жаңа
қылмыстар жасауының және өзге адамдардың сондай қылмыстар жасауының алдын
алу үшін не жасау керек; айыптыға қатысты және жасалған қылмыстық әрекетті
келеңсіз әлеуметтік салдарларын болдырмау мақсатында заң шегінде қандай
нақты шараларды қабылдаған жөн екендігін түсінуге мүмкіндік береді.
Заң қылмыстың өзінің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
сипаттамаларымен бірге зерттелуін талап етеді.
Анықтама, алдын ала тергеу жүргізгенде және істі сотта қарағанда
дәлелдеуге жататын мән-жайлар ішінде қылмыстың сылтауы, айыпталушының жеке
басын сипаттайтын мән-жайлар (жауапкершілікті жеңілдететін және
ауырлататындардан басқа), сондай-ақ қылмыс жасаудың себептері мен
жағдайлары сияқтылар да бар.
Қылмыстық іс-қимылдың тетігін қарастырғанда адам үшін сыртқы орта мен
оның жеке басының қасиеті өзара әрекеттесе отырып қылмыс жасауға сылтаудың
(мотивация) туындауын, ол туралы шешім қабылдауды,, қабылданған шешімді
орындауды, одан кейінгі мінез-құлықтың сипатын анықтайтындығы ескеріледі.
Бұл схеманы мына мысалмен көрсетуге болады: бақуатты адамдардан кем
тұрмасам, сол үшін материалдық молшылыққа кенелсем деген сылтау
қалыптасады. Сонан соң адам мына шешімдердің біреуін қабылдайды: молшылыққа
жетудің заңды жолын таңдау (заң факультетін бітіру, шет ел тілін үйрену
және айлығы көп жұмысқа тұру), не қылмыстық жолға тұру (үрлау, қорқытып алу
және т,б.) Бірақ бұл шешім оқталған объект жақсы қорғалатындықтан жүзеге
аспай қалуы мүмкін. Қылмыс жасалған күннің өзінде де ұрлық затын
пайдалануға, қылмыс ізін жасыруға және т.б. байланысты мәселелер туындайды.
Сылтау қылмыстық іс-қимыл себебінің туындау, қалыптасу процесін және
оның мақсатын қамтиды. Іс-қимылдың сылтауы - әрекет жасауға іштей ұмтылыс,
сыртқы орта мен нақты жағдайдың ықпалынан туындаған және асқынған
мұқтаждық, мүдде, сезім анықтайтын ниет. Сылтаудан кейін белгілі бір іс-
әрекеттің алдын ала көрінген және қалаулы нәтижесі ретінде мақсат
қалыптасады.
Қылмыс жасау туралы шешім қабылданғанда сол ниетті жүзеге асырудан
болуы мүмкін салдарлар болжамданады, нақты жағдай, өз мүмкіндігі және басқа
мән-жайлар ескеріліп, алдағы әрекет жоспарланады, қылмыс құралы таңдалады.
Қалыптасқан жағдайдың және бойындағы мұқаждықтың, мүдденің, сезімнің
ықпалымен адамда белгілі бір мақсат орныққаннан кейін онда біршама
"кідіріс" болады. Әдетте, адам сол мақсатқа сәйкес бірден әрекетке
көшпейді, ол мақсатын қоғамдағы моральдық, құқықтық және басқа нормалармен,
қоғамның және топтың пікірімен, жақын адамдар пікірімен өлшеп көреді.
Сонымен қатар ол объективтік факторларды, оның ішінде сыртқы әлеуметтік
бақылаудың (объектіні күзету жүйесін немесе кәсіпорындағы есеп-қисап
жағдайын және т.б.) ахуалын ескереді. Сондай-ақ қылмысқа тосқауыл қою, оны
ашу және айыптыларды жазалау тәжірбиесі де ескеріледі. Қылмыстан не пайда,
не зиян болатындығы салмақтанады. Мысалы, әңгіме аса ірі соманы ұрлау
жайында болса, ол үшін жаза ретінде сол сомадан едәуір аз айыппұл салынатын
болса, әрине ондай қылмыстан адам пайда көреді. Бұл кезеңде сол адамның
санасының сипаттамасы, сондай-ақ ол араласып жүрген немесе өзі еліктейтін
адамдар мен топтардың санасы үлкен ролін атқарады. Егер төңіректегілер
жалпы қылмысты айыптағанмен экономикалық қылмыстарға саусақ арасынан
қарайтын болса, онда заңсыз баюға бағдар алған адам ұрлық жасауды емес,
басқа қылмысты, мысалы, пара алғанды жөн көреді. Егер төңіректегілер іс-
қимылдың қылмыстық түрін мүлде айыптайтын болса және сол шешім қабылдаған
адамның өзі қылмыстық жазаланатын іс-әрекетке жол беруге болмайды деп
санаса, онда ол қылмыс жасаудан бас тартуы не оны басқалардың күшті
қысымымен немесе қалыптасқан мән-жайға байланысты жасауы мүмкін. Сонымен
шешім қабылдау сатысында адамда туындаған ниет қоғамда қалыптасқан
нормалармен, пікірлермен, көзқарастармен, болуы мүмкін салдарлармен тағы
бір салыстырылады. Қайта құрудың белгілі бір кезеңінде: "Заң тыйым
салмағанның бәріне рұқсат" деген ұран болған. Бұл қылмыстық іс-қимылға
тосқауыл болатын және әлеуметтік реттеуші міндетін атқарушы тек заң ғана
емес, сонымен қатар моральдық нормалар, діни, этикалық қағидалар,
экономикалық ережелер де екендігін елемегендік еді. Әрбір шешім қабылдарда
бұлардың барлығы жиынтықта ескерілуі тиіс. Қабылданған шешім заңға,
әсіресе, қылмыстық заңға қайшы келеме, бұл - "қорғаныстың соңғы шебі", оны
аттап өткен адам қылмыстық заңның әрекет аясына түседі.
Шешім қабылдауды "кешіктірсе" қылмыс жасаудан бас тартуы да мүмкін.
Егер адам қылмыс жасаудан бас тартса, онда ол мақсатқа жетудің сол жағдайға
жарамды басқа жолын іздестіреді және де өз мүмкіндіктерін, болса -
сыбайластарының да мүмкіндіктерін ескереді. Мысалы, бойында қауһары жоқ
адам немесе ақсақ мүгедек, жәбірленушінің қарсылығын жеңіп, қылмыс жасалған
орыннан тез қашып кетуді қажет ететін қарақшылыққа бара қоймайды. Адамның
күш-қуаты, кәсіби тәжірибесі және басқа факторлар маңызды ролін атқарады.
Қылмыстық іс-қимыл тетігінде "ықшамдалған" деп аталатын да сипат болуы
мүмкін. Онда "кідіріс" актісі болмайды: адам өзінде туындаған мақсатқа
сәйкес бірден әрекетке кіріседі. Шешім қабылдау және амалды таңдау табан
асты болады, ол жағдайдың ықпалымен, не ол адамның сондай мән-жайларды
жасайтын дағдылы іс-қимылдарының бой көтеруі нәтижесінде, сыбайластарының
ықпалымен болады. Мұндай жағдайларда адамның жеке басының сипаттамалары
"жалаңаштанады". Іс-қимылдың сыртқы реттегіштері (мораль, заң және т.б.),
егер олардың мазмұнын адам іштей игермесе, еш әсер етпейді.
Қылмыстық іс-қимылдың "ықшамдалған" тетігі (ойластырылмаған шешім,
мақсатқа жетудің басқа жолы іздестірілмегендік), көбіне, шешім қабылдағанда
ұстамдылық танытпайтын, салдарды ойламайтын адамдарда байқалады. Бұл
кәмелетке толмағандарда, интеллектуалдық даму деңгейі төмен адамдарда не
қызба адамдарда жиі кездеседі.
Мұндай тетік мас адамдардың қылмыстық іс-қимылдарында да кездеседі.
Бұл ретте адамның сипаттамасы жалаңаштанады, ол өзін өзінде қалыптасқан
барлық мүқтаждықтармен, дағдылармен, мақсаттармен қоса мүмкіндігінше толық
көрсетеді.
Қылмыстық іс-қимылдың "ықшамдалған" тетігі, сондай-ақ сол адам үшін
күрделі, дағдылы емес, тез әрекет етуді талап ететін жағдайларда да
кездеседі. Бұл ретте сылтау, шешім қабылдау және оны орындау сатылары бір-
біріне сәйкес келеді.
Шешім қабылданғаннан кейін оны орындау сатысы келеді. Шешімнің іс
жүзінде жүзеге асырылуы жоспарланғаннан басқаша болуы мүмкін, мысалы,
сыртқы жағдай өзгергендіктен. Мысалы, жәбірленуші қатты қарсылық көрсетсе
тонау қарақшылықпен тонауға ұласуы мүмкін немесе керісінше, қылмыстық
пиғылды аяғына дейін жеткізуден бас тартылады.
Адамның күйі де, сыртқы орта жағдайы да қылмыстық іс-қимылдың әр түрлі
кезеңінде тұрақты болып қалмайды.
Мынаны анықтау керек:
а) негізінен ненің ықпалымен сылтау мен шешім пайда болды: адамның
жеке басының тұрақты сипаттамасы ма, әлде күрделі, өзгеше жағдай ма?
б) іс-қимылдың сол кылмыстық нұсқасын таңдау туралы не себепті шешім
қабылданды;
в) дәл сол қылмыстық іс-қимыл туралы шешім қабылдауға қандай мән-жай
әсер етті: ол дауды шешудің сол адам үшін дағдылы тәсілінен туындаған ба,
әлде ол үшін өзгеше жағдайдан, басқа мән-жағдайлардан, атап айтқанда,
бұзылған құқықты заңды жолмен тез және тиімді қорғаудың мүмкін екендігіне
сенбеушіліктен, ол жолдарды білмеушіліктен және т.б. туындаған ба?
г) қылмыс жасау туралы шешім тиісті формада неге іске асты, қылмысты
аяғына жеткізуден бас тартудың себебі неде?
Қылмыстан кейінгі іс-кимыл кезеңінде қылмыскер болған оқиғаны,
салдарды талдайды, қылмыстық жолмен тапқан мүлікке иелік жасайды, қылмыстың
ізін жасырады, өзінің әшкереленбеуі және қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін
тиісті шара қолданады. Бұл кезеңде қылмыстықтабысты "жуып-шаю" немесе
заңдастыру әрекеті жасалады.
"Қылмыстан кейінгі іс-қимыл" ұғымы, бұл жерде, қылмыс жасау туралы
шешім орындалғаннан кейін тікелей жалғасатын және жасалған қылмыспен
байланысты іс-қимылды білдіреді.
Қылмыстық әрекетті және оның салдарларын талдағанда қол жеткенді
ойластырылғанмен салыстыру болады. Мұның бәрі мораль нормаларымен,
құқықпен, қоғамдық пікірмен, топтың берген бағасымен қайтадан
салыстырылады. Адам істеген кылмысына өкінеді (тіптен, айыбын мойындап
тиісті орынға өзі барады), не әшкереленбеу үшін қорғаныс жүйесін
ойластырады. Адам бұл ретте қылмыстың ізін жасыру, куәлардан арылу және
т.б. (бұл әрекеттер, кейде шешім қабылданғанда жоспарланады, олар шешімді
орындаудың ажырамас бөлігі болып табылады) сияқты ығайту, қорғануды ғана
емес, "психологиялық қорғаныс" жүйесін және "қорғану" сылтауларын ойластыру
жағын да қарастырады.
Сұрақ алған кезде айыпталушы кейде осы "қорғану" сылтауларын алға
тартады, ол бірінші кезеңге тән сылтаулардан едәуір өзгеше болуы мүмкін.
Кейде "қорғаныс" сылтауы сол адай үшін астыртын пайда болады, ал оның өзі
қандай да бір орынды дәлелдерді басшылыҚКа алғандығына сене бастайды.
Әдебиетте "психологиялық өзін-өзі қорғау" тетіктерінің кешені
баяндалған. Олардың ішінде айыпталушының қылмыс жағдайын, ондағы өз іс-
қимылын өте субъективті түсіндіргенін бейнелейтіндер маңызды ролін
атқарады. Қылмыскер өзін "құрбан" ретінде көрсетуі мүмкін (басқа түскен
қиыншылық және т.б.). Кейде ол өзінің ниетіне және мақсатына "игіліктерін"
береді, мұндай істейтін жалғыз мен емеспін ("кім ұрламайды"), "қалай өмір
сүрем", басқаларға қарағанда ашық кеттім ("басқалар да осылай істер еді,
бірақ қорқады"), менің келтірген залалыма қарағанда мен тартқан зиян
әлдеқайда көп деп те айтады. Мысалы, пайдақорлық пиғылмен адамды қасақана
өлтіру үшін оған қастандық жасаған сотталушы: "Жәбірленуші тірі қалды,
тіптен жұмысқа шықты, ал мен болсам бас бостандығымнан айырылып түрмеде әлі
отырмын" деген.
"Қорғаныс" сылтауы мен түрткі болған сылтаудың түбірлері бір: олар
адамның жеке басының сипаттамасына тамыр жайған.
Криминологиялық талдауда қылмыс сыртқы орта контексінде және адам
сипаттамасымен қоса зерттеледі. Қылмыскер мен жәбірленушінің арақатынасының
сипатын анықтаудың маңызы зор, ол тек қылмыс жасалған жағдаймен ғана
шектелмейді. Олардың арасында ұзақ уақыт даудамай болған жағдайлар да
кездеседі.
Қылмыс құрбанының да іс-қимылы едәуір маңыздылыққа ие, соңғы жиырма
жылдан аса уақыт виктимология проблемасына - қылмыстың құрбаны туралы
ілімге баса назар аударылуы бекерден-бекер емес[2.14 б.].
Криминологиялық зерттеулерге сүйенсек, көбіне іс-қимылы қылмыскердің
іс-қимылына ұқсас адамдар қылмыс құрбаны болады екен (бұрын сотталғандар,
маскүнемдер және т.б.). Бұл ретте виктимдік проблемасы қылмыстық немесе
азғындаған топ ішіндегі дау тұрғысынан қаралуға тиіс. Бірақ, басқа да
құрбандар бар ғой: олар дұрыс адамдар, қылмыскерге тап боламын деп
ойламайды, қамсыз жүреді (қылмыскерге мүлкін сеніп тапсырып кетеді, бірге
қонаққа баруға келіседі және т.б.). Бұл мәселелердің бәрі жан-жақты
зерттеуді қажет етеді.
Қылмыстық іс-қимылды тек қылмыскер мен нақты жәбірленуші арасындағы
қатынастар шегінде ғана емес, қылмыскер мен орта арасындағы ауқымды
қақтығыстың қорытындысы деп те қарау керек. Кейде қылмыскермен бұрын
қақтығыспаған, тіптен оны танымайтын адам да соққыға жығылуы мүмкін.
Мысалы, бұрыннан бойына жинақталған ашу-ызаны қылмыскер осылай сыртқа
шығарады.
Қылмысты криминологиялық талдаудың шеңбері, әдетте, қылмыстық-
құқықтыҚКа қарағанда кең. Біріншіден, сылтау және шешім қабылдау кезеңдері
қылмыстық заңда қылмысты жасауға дайындық ретінде бағаланбайтын әрекеттерді
қамтуы мүмкін. Мысалы, ірі ұрлық жасауды жоспарлаған адам алдын ала қолайлы
объект іздестіреді, сол жерге жұмысқа орналасады, күзет және бақылау
жүйесін зерттейді. Тек біршама уақыт өткеннен кейін ғана ұрлықты
жеңілдететін қосымша жағдайлар тудырады. Екіншіден, криминологиялык,
зерттеуде іс-әрекеттің сол айыпты үшін де, орта үшін де қандай әлеуметтік
салдары болғандығы зерттеледі. Сонымен қатар, қоғамға қайшы бағдардың
орнығуы, қылмыстық дағдыға үйрену, қандай да ұйымның қалыпты жұмысын бұзу
қылмыстық әрекетін жалғастыру үшін жағдай тудыру сияқты тұстары ескеріледі.
Криминология тұрғысынан алғанда қылмыстан кейін іс-қимыл да қылмыстық іс-
қимыл кезеңіне жатады. Ал, бұл ретте қылмыстық іс-қимыл қылмыстық-құқықтық
түсінікке қарағанда, кеңірек ұғым ретінде қаралады.
2. Қылмысты жіктеудің теориялық мәселелері
Қазіргі заманғы ғылымда жіктеу табиғат пен қоғамның құбылыстарын
тану әдістерінің бірі болып табылады, сондай-ақ адамның қандай да бір
тәжірибелік қызметінің міндеттерін шешу тәсілі ретінде анықталады
[42.134 б.].
Ғылыми жіктеу диалектикалық және формалды логиканың заңдарына
негізделуі тиіс. Б. М. Кедров осыған байланысты былай деп атап
көрсетеді, кез келген жіктеу негізіне объективтілік, байланыстың,
тарихшылдық және тәжірибені есепке алу принциптері жатады [43. 81 б.].
Философиялық әдебиеттерде атап көрсетілгендей, объективтілік
жіктеліп отырған объектілерді қарастырудың тереңдігі, нақтылығы, және жан-
жақтылығын, оларды шын мәнісінде қандай екендігіндй тану, олардың мәнді
қасиеттеріне ешқандай субъективизмсіз енуді білдіреді [44.92 б.]. Қылмысты
жіктеуге қатысты объективтілік принципі бәрінен бұрын мынадан көрінеді,
қылмыстың ішкі мазмұны ретінде қоғамдық қауіпілігі,оның санкциядағы
берілуі, сондай-ақ қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен сипатымен алдын
ала белгіленген қылмыстардың жекелеген топтары арасындағы шын мәнісінде
өмірде бар айырмашылықтары зерттелуі тиіс.
Ғылыми жіктеудің міндетті шартына пәнді мүшелеп бөліп қарау, оның
мәнін зерттеу, шекарасын дәл анықтау, басқа пәндермен салыстырмалы талдау,
олардың жалпы қасиеттерінің синтезінен келіп шығатын байланыстар принципі
жатады. [45.51 б.] Н. И. Кондаков қылмысты жіктеуді барынша мәнді және
де оларды басқа пәндерден айырып көрсететін белгілеріне сәйкес қандай
да бір пәндерді өзара байланысты кластарға бөлу, сондай-ақ әрбір класс
алынған жүйеде белгілі бір орынды иеленеді, сондай-ақ өз кезегінде
шағын кластарға бөлінеді деп сипаттайды². Осы анықтамадан жіктеуді
процесс және нәтиже ретінде бірге түсіну келіп шығады. Оларды айырып
көрсету үшін Ю. А. Шрейдер жіктелу және жіктеу деген түсініктерді
қоолдануды ұсынды: Жіктелу (яғни процесс) – бұл бәрінен бұрын кейбір
пәндік саланы жүйеге келтіру, осы көлемдер мен топтар арасында жақындық
қатынастарды орнату және оларды жақындығының дәрежесі бойынша жіктелуші
ұяшық-таксондарға топтау. Жіктеу (яғни нәтиже) – бұл таксондар торы, одан
қарастырылып отырған пәндік саладан кез келген объект өзінің орнын
табады [46. 3 б.]. Бұдан келіп шығатыны, қылмыстың жіктелуі - бұл
қылмысты мәнді белгілері бойынша белгілі бір категориялар мен топтарға
бөлу принципінің процесі, ал нәтиже ретінде қылмысты жіктеу – бұл
категорияларға бөлінген қылмыстар жүйесі. Қылмысты жіктеудің үшінші
дәрежесі оны құқықтық шығармашылық және құқықтық қолдану қызметінде
пайдаланудан тұрады.
Құқық қылмыс түсінігін қоғамға қауіпті әрекеттерді белгілеу үшін
бірденнен жасаған жоқ. Жекелеп алғанда, Орыс Шындығында (Русская Правда)
өкпелеу сөзі қолданылады, бірақ та ол барлық құқық бұзушылықтарды
қамтымайды. 1497 және 1550 жылдардағы Судебниктерде, 1649 жылғы Собор
заңдарында жылдық, нашар іс, күнә, ұрлық деген атаулар
кездеседі.Тек қана Петр I-дің нормативтік құқықтық актілерінде қылмыс
және теріс қылық терминдері пайда болды. Ресей Империясының Заңдар
Жинағының XV томында алғаш рет Ресейдің қылмыстық заңының тарихында
қылмыс түсінігіне анықтама берілді: Заңда жазалау қорқынышымен тыйым
салынған кез келген іс-әрекет қылмыс болып табылады. Слондай-ақ алғаш
рет қылмысты бөлу жүргізілді: Жеңіл дене жарақаты немесе полицейдің
түзету қорқынышымен тыйым салынған іс-әрекеттер заңда онша маңызды емес
қылмыстар немесе қылмыстан немесе жазаны қылмыстан айыру үшін іс-әрекеттер
деп аталады.
1864 жылғы төрелік соттардың жаза туралы Жарғысы басқа анықтама
береді: теріс қылық— бұл төрелік сот жазаны анықтайтын іс-әрекет: а)
сөгіс, ескерту және сендіру; б) үш жүз сомнан аспайтын ақшалай айыппұл;
в) үш айдан аспайтын тұтқындау; г) бір жылдан аспайтын мерзімге түрмеге
жабу (1-бап).
1903 жылғы Қылмыстық ереженің 3-ші бабы былай деп атап көрсетеді::
Заңда ең жоғары жаза ретінде анықтама берілген өлім жазасы, каторгаға
немесе жер аудару сияқты жаза берілетін қылмыстық іс-әрекеттер ауыр
қылмыс деп аталады Заңда ең жоғары жаза ретінде түзету үйлерінде,
бекіністе немесе түрмеде отырғызу жаза берілетін қылмыстық қылықтар
қылмыс деп аталады. Заңда ең жоғары жаза тұтқындау немесе ақшалай өсім
берілетін қылмыстық қылық теріс қылықтар деп аталады. Бұл қылмысты
жіктеу француздың заңдарынан алынған, осыдан келіп оны бүкіл континенталды
Еуропаның қылмыстық заңдары өзіне үлгі еткен.
Қылмыстық құқық теориясында былай деп айтылған қоғамдық
қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты бойынша қылмысты жіктеу қылмыстық
құқықтың даму барысына негізделген және оның жетілуінің куәсі болып
табылады деген пікірлерімен санаспауға болмайды [47. 178 б.]
Кеңестің қылмыстық заңы төңкеріске дейінгі ресейдің құқығының
теориялық мұрасынан бас тартты, таптық белгісі бойынша қылмысты
жіктеуді бекітті. 1917 жылы 24 қарашада ХКК қабылдаған №1 Сот туралы
Декретінде қылмыстың екі категориясы айырмаланды: а) контрреволюциялық
немесе оған теңестірілген ауыр қылмыстар ;б) барлық басқа қылмыстар[48. 15-
16 б.].
Бірінші кеңестік Қылмыстық кодекс – РСФСР Қылмыстық кодексі - 27-
бабында барлық қылмыс екі топқа бөлінген: 1)жұмысшы-шаруалар өкіметі
белгілеген жаңа құқықтық тәртіп негіздеріне қарсы бағытталған өте
қауіпті деп таныған қылмыстар, бұл бойынша Кодекс белгілеген төменгі шек
төмендетуге жатпайды; 2) барлық қалған қылмыстарға сот бойынша жазның ең
жоғары шегі белгіленген [49. 119 б.].
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңының негізгі
бастауының 2-ші бабы 1924 жылы былай деп белгілеген: қылмыстың екі
категориясын айыруға болады:
а) КСРО-да жұмысшылар мен шаруалардың еркімен белгіленген кеңестік
құрылыс негіздеріне қарсы бағытталған, және де осының негізінде ең
қауіпті деп танылған;
б) барлық қалған қылмыстар
Бірінші категориядағы қылмыс үшін Кодексте қылмыс шегі
белгіленген , одан төмен сот сот-түзету сипатындағы әлеуметтік қорғау
мөлшерін тағайындай алмайды.
Барлық қалған қылмыстар бойынша Кодекс сот үшін мүмкін болатын
шегін анықтайды.
Жоғарыда аталған нормативтік құқықтық актілерде орын алған
қылмысты жіктеу, кейін келе өзінің практикалық маңызын жойды және
пайдаланылмады. Әдебиеттерде атап көрсетілгендей,: ... қылмысты жіктеу
туралы мәселе қылмыстық құқық теориясында зерттелмеген, іс жүзінде
өзінің көрінісін таппады [50. 10 б.]
Бұл проблемаға деген қызығушылық ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында
одақтас республикалардың жаңа қылмыстық заңдарының дайындалуына
байланысты пайда бола бастады. А. А. Герцензон, Н. И. Загородников, А.
Б. Сахаров, И. Ф. Кузнецова және басқалары Қылмыстық кодексте қылмыстарды
категориязациялауды, яғни жіктеуді ұсынды.
Бірақ та КСРО және одақтас республикалардың негізгі заңдарында
қылмыстың дәрежесі бойынша жіктеу туралы арнайы норма болмаған. Алайда
1959 жылғы КСРО негізгі заңдары мен Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінде
атап көрсетілгендей, онда қылмыс топтары олардың қоғамға қауіптілігі
деңгейіне қарай бөліп алынды: Қазақ ССР қылмыстық кодексінің 45-
бабының 1 бөлігінде маңызы шамалы қылмыс термині , ал осы кодекстің 10
және 45-бабының 2 бөлігінде – қоғамға үлкен қауіпсіздігі жоқ
қылмыстар термині пайдаланылды. 1958 жылғы КСРО Негізгі заңдарында
ауыр емес қылмыстар термині қолданылмады. Бірақ та ол кейіннен заңға
енгізіліп, және де онымен бірге еңбекпен түзету мекемелерінің түрлерін
таңдау туралы мәселе байланыстырылды. КСРО негізгі заңдарының 23-бабы
мен Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 23-бабының 4 бөлігіне сәйкес, алғаш
рет ауыр емес қасақана қылмыс жасаған тұлғаларды бас бостандығынан
айыру жазасын жалпы режимдегі колонияда өтеу тағайындалды. Қазақ ССР
Қылмыстық кодексінің 23-бабының 4 бөлігінің үшінші абзацында ауыр емес
қылмыс жасағаны үшін сотталғандарға алғаш рет бес жылдан артық
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалған тұлғаларға жазасын
өтеуді қасақана қылмыс жасаған қылмыскерлер үшін колония-қоныстарда
өтеу тағайындалды.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының КСРО және одақтас республикалар
Негізгі заңдарына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы 1972
жылғы 18 мамырдағы Жарлығымен негізгі заңның 7-бабының 1 бөлігі
толықтырылды, ол баптың бөлігінде ауыр қылмыстар түсінігі және олардың
тізімі берілді.
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінде қылмысты мынадай етіп бөлу
қалыптасты: I) қоғамға үлкен қаупі жоқ қылмыстар; 2) ауыр емес
қылмыстар; 3) ауыр қылмыстар (оларға ерекше ауыр қылмыстар енгізілді).
Қылмыстық кодекс бойынша қылмыстың ол түрлеріне анықтама берілмеген.
Әдебиеттерде атап көрсетілгендей, бұл ...қылмыстық іс-әрекеттің нақты
көрінуіне жеке тәсілді талап етуші, сот және тергеу тәжірибесінің
қажеттіліктеріне сәйкес келмеді [51. 76 б.].
Кеңестік қылмыстық заңның дамуының келешегін дайындауға айтарлықтай
үлес қосқан Қылмыстық кодекстің Теориялық Моделі[52] мен Қылмыстық
заң. Теориялық моделдеу тәжірибесі [53. 183 б.] монографиясы болды.
Оларда дайындалған қылмысты жіктеу туралы нормалар қылмыс
категорияларына арналған 1991 жылғы КСРО және одақтас республикалардың
Негізгі қылмыстық заңдарының баптары базалық негізі болды.
Моделдік Қылмыcтық кодекстің 18-бабында қылмыстарды қоғамға
қауіптілігіне қарай онша ауыр емес қылмыс, орта дәрежелі қылмыс және
ауыр және ерекше ауыр қылмыс деп сипаты мен дәрежесіне қарай бөлетін
қылмысты жіктеу берілген. Модельдік қылмыстық кодекс ТМД елдерінің
қылмыстық кодексінің, оның ішінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің мазмұнына айтарлықтай мөлшерде ықпал етті, ол Моделдік
Қылмыcтық кодексте қылмысты мына төмендегідей категорияларға бөледі:
1. Осы кодексте қарастырылған қылмыстар қоғамға қауіптілігінің
сипаты мен дәрежесі бойынша онша ауыр емес қылмыс, орта дәрежелі
қылмыс және ауыр қылмыс, ерекше ауыр қылмыс деп бөлінеді.
2. Онша ауыр емес қылмыс деп Кодексте қарастырылған қасақана
жасаған қылмысы үшін ең ауыр жаза екі жылдан аспайтын бас бостандығынан
айыру, сондай-ақ абайсызда жасаған қылмыстық әрекеті үшін осы Кодексте
қарастырылған ең ауыр жаза бес жыл мерзімнен аспайтын бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындалған қылмыс танылады.
3. Орта дәрежелі қылмыс деп жасаған қылмысы үшін осы Кодексте
қарастырылған бес жылдан аспайтын мерзісге бас бостандығынан айыру
жазасы тағайындалған қылмыс танылса, сондай-ақ абайсызда жасаған қылмысы
үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы
тағайындалған қылмыстар танылады.
4. Ауыр қылмыстар деп қасақана жасағаны қылмыстық әрекеті үшін
осы Кодексте қарастырылған он екі жыл мерзімнен аспайтын бас
бостандығынан айыру жазасы тағайындлған қылмыстар танылады.
5.Ерекше ауыр қылмыс деп қасақана жасаған қылмыстық әрекеті үшін осы
Кодексте қарастырылған он екі жылдан астам және өлім жазасы
тағайындалған қылмыстар танылады.
Біз жүргізген тарихи экскурс Гегельдің атақты триадасын, сондай-ақ
терістеуді терістеудің философиялық заңын дәлелдейді.Төңкеріске дейінгі
қылмыстық заңдарда қылмыстарды олардың ауырлық дәрежесі бойынша жіктеу
қарастырылған. Кеңестік дәуірде ол кеңестік қылмыстық құқықтағы қылмысты
материалдық түсінуге тән емес қылмыс ретінде бас тартылған. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі басмқа да ТМД елдерінің заңдары сияқты
қылмыстық құқық институттары мен нормалары үшін тікелей маңызы бар,
олардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты бойынша жіктеуге
қайтадан оралды.
Тарихи жағынан алып қарағанда, атап көрсетілгендей, тәжірибе
қылмыстық заңдағы қылмыстарды ғылыми негізделген жіктеу қажеттігін
дәлелдеді.Сонымен бірге, теория тәжірибелік қызметке тікелей ықпал етіп,
оны жетілдіреді.
Атап өтер жайт, қылмыстылық дегеніміз – бұл өзара байланысты және
өзара әрекет етуші бөліктер (элементтер) арасында элементтерден тұратын
салыстырмалы тұтас әлеуметтік құбылыс. Сондықтан да онша ауыр қылмыс пен
орта дәрежелі қылмыстан тұратын ауыр емес қылмысты, және де ауыр қылмыс
пен ерекше ауыр қылмыстан тұратын ауыр қылмысты бөлу қисынды болып
келеді.
Бұл қылмыста бірегей зерттеу объектісі – қылмыстылық бар қылмыстық
құқық, криминология мен қылмыстық-құқықтық статистиканың ажырамас
байланысынан көрінеді. С. С. Остроумов осмыған байланысты ...криминология
қылмыстың сапалы, ал статистика – қылмыстың сандық жағын қарастырады ...
Криминология статистикамен бірігіп қылмыстылық және онымен күрес жүргізу
туралы нақты материалдарды жинап, өңдеп және талдау жасай отырып, бұл
жерде тенденциялар мен заңдылықтарды дәлелдеп және түсіндіруі қажет
деп атап көрсетеді[54. 53 б.].
Логикада классификациялық операциялардың әмбебап компоненттері болып
бөлінетін көптік(бөлінетін түсінік), бөлу мүшелері(топ) және бөлу негізі
жатады[55. 175-178 б.]. Бөлінетін түсінік –бұл бөлу объектісі. Бөлу – бұл
бөліну түсінігінде ойға алынатын барлық заттарды топтарға бөлу жатады,
бұл топтар бөлі мүшелері деп аталады. Бөлу жүргізілетін белгілер бөлу
негізі деп талады. Жіктеуді бөлудің жеке жағдайы деп қарастыра отырып,
оны бөлудің тұрақты және күрделі жүйесі ретінде анықтама беруге болады,
әрбір объект род, түр, шағын түр деп аталатын белгілі бір
рубрикаға келіп түседі.
Қылмысты жіктеудің бірінші ережесі мынаны білдіреді, қылмыстарды
жіктеу негізіне бірегей классификациялық критерий тұруы тиіс. Қылмыстық
құқықтағы қылмыстық-құқықтық классификация алуан түрлі болып келеді.
Қылмыстың құрамының белгілері мен элементтері бойынша қылмысты жіктеу
өмір сүреді. Атап айтқанда, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі
объектіге байланысты құрылған, сондай-ақ бұл оның атауларынан көрініп тұр:
Тұлғаға қарсы қылмыстар, жанұя мен кәмелетке толмағандарға қарсы
қылмыстар, Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қарсы қылмыстар, Адамзаттың қауіпсіздігі мен
бейбітшілікке қарсы қылмыстар және т.б.
Барлық қылмыстарды объективтік жағының белгілері бойынша белсенді
әрекет ету және әрекетсіздік жолымен жасалған қылмыс деп бөлуге болады;
аяқталған және аяқталмаған қылмыс; материалдық және формалды құрамы бар
қылмыстар;қарапайым жалғыз және жалғыз күрделі қылмыстар деп бөлуге
болады. Белсенді әрекет ету жолымен жасалған қылмыстарға мыналарды
жатқызуға болады, мысалы, кісі өлтіру (ст. 96); аффект, яғни жан
күйзелісі күйінде жасалған қылмыстар (ст. 98); денсаулыққа қасақан ауыр
зиян келтіру (ст. 103); азаптау (ст. 107); қорқыту (ст. 112); жыныстық
қатынас сипатындағы зорлық-зомбылық көрсету әрекеттері (ст. 121); қылмыстық
жолмен алынған мүліктерді алу мен сату (ст. 183).
Әрекетсіздік жолымен жасалған қылмыстарға сырқат адамға жәрдем қолын
созбау (ст. 118); қауіпті жағдайда қалдырып кету (ст. 119); балалардың
өмірі мен денсаулығын қауіпсіз етуді қамтамасыз ету бойынша міндетін
дұрыс орындамау (ст. 138) қылмыстарын жатқызуға болады.Сонымен бірге
қылмыстар белсменді әрекет ету жолымен де, әрекетсіздік жолымен де
жасалуы мүмкін. Оларға анасының жаңа туған сәбиін өлтіруі (ст. 97);
абайсызда кісі өлтіру (ст. 101); өзіне-өһзіне қол жұмсау жағдайына
жеткізу (ст. 102); венерологиялық ауруды жұқтыру (ст. 115);еңбекті қорғау
ережелерін бұзу (ст. 152) қылмыстарын жатқызуға болады.
Қылмыстың материалдық құрамына азаматтарға ақпарат беруден бас
тарту (ст. 154); ұрлық жасауды (ст. 175) жатқызуға болады. Қылмыстың
формалды құрамына психиатрлық ауруханаға заңсыз жатқызу(ст. 127); жала
жабу (ст. 129); қорлауды (ст. 130) жатқызуға болады.
Жалғыз күрделі қылмысқа өзіне сеніп тапсырылған бөгденің мүлкін
иемдену немесе жаратып қою (ст. 176); терроризм, яғни лаңкестік (ст.
233); бандитизм, қарақшылықты (ст. 237) жатқызуға болады.
Қылмысты жасау тәсіліне қарай қылмысты мына төмендегіше бөлуге
болады: а) көпшілікке қауіпті тәсілмен жасалған қылыстар;б) алдып-арбау
жолымен жасалған қылмыс; в) қызметік жағдайын пайдалану жолымен
жасалған қылмыстар деп бөлуге болады. Көпшілікке қауіпті тәсілмен жасалған
қылмыстарға мыналар жатады: кісі өлтіру (ст. 96); бас бостандығынан заңсыз
айыру (ст. 126); терроризм, лаңкестік (ст. 233); адам алу (ст. 234);
ғимаратты, құрылыстарды, хабарлау және байланыс құралдарын басып алу
(ст. 238); көлікті айдап кету, сондай-ақ ауа немесе су кемелерін, темір
жол көліктерін басып алу; (ст. 239); радиоактивтік материалдарды ұрлап алу
немесе бопсалаушылық (ст. 248).Алдап, арбау жолымен жасалған қылмыстарға
пайдалану үшін адамдарды жалға алу (ст. 128); алаяқтық (ст. 177); сеніміне
кіріп алу арқылы алдап-арбау жолымен мүліктік зиян келтіру; (ст. 182);
экономикалық контрабанда (ст. 209); тұтынушыларды алдау (ст. 223) жатады.
Қызметтік жағдайын пайдалану жолымен жасалған қылмыстарға өзіне сеніп
тапсырылған мүлікті иемдену, ақшаны жаратып қою(ст. 176);заңды
кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау; (ст. 189);заңсыз жолмен алынған
мүліктерді немесе ақша қаражаттарын заңдастыру (ст. 193); қызметтік
жағдайын пайдалану (ст. 307); билікті немесе қызметтік өкілеттігін асыра
пайдалану (ст. 308) жатады.
Қылмыстар зорлық және зорлық емес қылмыстар болып бөлінеді.
Әдебиеттерде былай деп атап көрсетіледі: ... зорлық қылмыстары ең қымбат
– адам өміріне, оның денсаулығына , денесіне қол сұқпаушылық сияқты
адам үшін ең қымбат нәрсесіне қорқыныш ахуалын, өзінің қауіпсіздігіне
деген сенімсіздік, жақындарының тағдыры туралы мазасыздануды білдіреді
[56. 3 б.]. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша зорлық
көрсету қылмыстары мынадай қылмыс топтарында болады: 1) тұлғаға қарсы
қылмыстар (кісі өлтіру—96-100 баптар, абайсызда кісіні өлімге душар
ету—101-бап, өзіне-өзі қол жұмсауға дейін жеткізу — 102-бап, денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіру—103-бап және т.б.); 2) адамзаттың бейбітшілігі
мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар (соғысты жоспарлау, дайындалу, кірісу
немесе аяусыз соғыс жүргізу—156-бап, қатал соғысқа кірісуге көпшілікті
шақыру немесе насихат жүргізу— 157-бап және т.б.); 3) конституциялық
құрылыс және мемлекеттің қауіпсізідігінің негізіне қарсы қылмыстар
(мемлекет немесе қоғам қайраткерінің өміріне қарсы қолсұғушылық—167-бап,
билікті зорлықпен басып алу немесе билікті зорлықпен ұстап тұру— 168-
бап, қарулы бүлік - 169-бап және т.б.); 4)меншікке қарсы қылмыстар
(тонау— 178-бап, қарақшылық—179-бап және т.б.); 5) қоғамдық қауіпсіздік
және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар (терроризм, лаңкестік —233-бап,
кепілге ,яғни аманатқа адамдарды ұстап алу—234-бап, ғимаратты, құрылысты,
хабар және байланысты басып алу—238-бап және т.б.).
Субъектісінің ерекшеліктеріне байланысты қылмыс мыналарға бөлінеді:
1) жуаптылығы мына жаста болатын қылмыстар: а) 14 жастан, б)
16жастан,в)18 жастан, 2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz