Қазақстан топырақ типтері және оны тиімді пайдалану
КІРІСПЕ.
I ТАРАУ. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ТАБИҒИ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ. 6
1.1 ҚР жер корының күрылымы 6
1.2 Жыртылған жерлер 12
1.3 Ормаиды аудандар 17
1.4 Су астыидагы батпақты жерлер 18
II ТАРАУ. ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ
АНТРОПОГЕНДІК ЫКДАЛДЫҢ ӘСЕРІ 25
2.1. Эрозиялык процестердің әсеріпен жердің ластануы және
бүлінуі 25
2.2. Экологиялық апат ауданындағы жердің жағдайы (Арал маңы,
Семей полигоны Каспий маңы регионы) 29
23. Казақстанның аграрлық секторындағы шаруашылык, жүргізудің
жаңа формаларыиың дамуы және күрылуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IM
I ТАРАУ. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ТАБИҒИ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ. 6
1.1 ҚР жер корының күрылымы 6
1.2 Жыртылған жерлер 12
1.3 Ормаиды аудандар 17
1.4 Су астыидагы батпақты жерлер 18
II ТАРАУ. ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ
АНТРОПОГЕНДІК ЫКДАЛДЫҢ ӘСЕРІ 25
2.1. Эрозиялык процестердің әсеріпен жердің ластануы және
бүлінуі 25
2.2. Экологиялық апат ауданындағы жердің жағдайы (Арал маңы,
Семей полигоны Каспий маңы регионы) 29
23. Казақстанның аграрлық секторындағы шаруашылык, жүргізудің
жаңа формаларыиың дамуы және күрылуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IM
Қазақстанның топырақ жамылғысы тым күрделі және сан алуан. Республика территориясында таралған топырақ түрлері топырақ түзуші факторлармен тығыз байланысты, сондықтан топырақ түрлерінің тиісті геогрфиялық заңдылықтарға орналасуын анықтау онша көп қиындыққа соқпайды. Республиканың жазық бөлігінде ендік немесе горизонтальды зоналық айқын бйқалады, яғни белгілі топырақ түрін құрайтын қабат ендік бағытында созыла орналасып, зона түрінде солтүстіктен оңтүстікке қарай басқа түрлі қабатымен аласады. Бұл құбылыс жетекші топырақ түзуші факторларға (өсімдік жамылғысына және климатқа) тығыз байланыса жүреді.
Қазақстан территориясын 4 табиғат зонасы (орманды дала зонасы, дала, шөлейт және шөл) кесіп өтеді. Жазық бөлігінде қара топырақ, қызыл қоңыр және қоңыр топырақ сұр топырақ зоналары таралған. Топырақтың ендік (горизонтальды) орналасуынан топырақ зоналарының ішінде зона аралық өңірлер айқын байқалады. Республиканың қиыр солтүстігінде Қазақстан және Көкшетау облыстары жеріндегі орманды дала зонасының шалғын бөлігін орманды шалғын бөлігін орманның сұр топырағы құрайды. Қара топырақ зонасы Республиканың Солтүстік және сол. Шығыс бөлігін яғни
52 º солт. ендіктен солтүстікке қарай, негізінен Қостанай, Торғай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар және Көкшетау облысытарының көпшілік бөлігін алып жатыр.
Қазақстан территориясын 4 табиғат зонасы (орманды дала зонасы, дала, шөлейт және шөл) кесіп өтеді. Жазық бөлігінде қара топырақ, қызыл қоңыр және қоңыр топырақ сұр топырақ зоналары таралған. Топырақтың ендік (горизонтальды) орналасуынан топырақ зоналарының ішінде зона аралық өңірлер айқын байқалады. Республиканың қиыр солтүстігінде Қазақстан және Көкшетау облыстары жеріндегі орманды дала зонасының шалғын бөлігін орманды шалғын бөлігін орманның сұр топырағы құрайды. Қара топырақ зонасы Республиканың Солтүстік және сол. Шығыс бөлігін яғни
52 º солт. ендіктен солтүстікке қарай, негізінен Қостанай, Торғай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар және Көкшетау облысытарының көпшілік бөлігін алып жатыр.
1 Волковинцер В.И., Колосов Г.Ф., Гладков А.А и др. Почвенные ресурсы сельскохозяйственного назначения.
Новосибирск, 1989
2 Фондовые материалы Госкмстат Республики Казахстан
3 Фондовые материалы Госкмстат Республики Казахстан
4 Фондовые материалы Госкомзем
5 Фондовые материалы Госкомзем
6 Фондовые материалы Госкомзем
7 Фондовые материалы Го жомзем
8 Фондовые материалы Госкомзем
9 Земельные фовды и землеустройство Каз ССР. Целиноград,
ЦСХИ, 1975
10 Земельные ресурсы и повышение продуктивности почв
Казахстана. Алма-Ата, 1978
11 Ильина Г,А. Зональные системы земледелия. М.,
Просвещение, 1984
12 Киселев С. Формы хозяйствования и земельные отношения
//Вопросы экономики. 1991, стр. 104-112
13 Фондовые материалы ГосНЦПзем
14 Фондовые материалы Министерства сельского хозяйства
15 Фондовые материалы Госкомстат Республики Казахстан
16 Фондовые материалы Госкомзем
17 Фондовые материалы Комитета по водным ресурсам
Республики Казахстан
18 Фондовы материалы Министерства Науки - Академии наук
19 Фондовые материалы областынх и Алматинского городского
комитетов по земельным отношениям и землеустройству
20 Крючков В.Г. Использование земель и продовольственные
ресурсы. М., Мысль, 1987
21 Лошаков В.Г., Стратонович М.В., Осокина И.Н. Земледелие с
почвоведением. М., Агропромиздат, 1989
22 Общесоюзная группировка почв для характеристики и учета
земель. М., Агропромиздат, 1986
23 Природно-хозяйственное райионирование и использование
земельного фонда СССР. М., Колос, 1983
24 Смит Ф.А. Рыночная экология: использование частной
собственности для защиты окружающей среды. // Экономика
и математические методы. 1992. Том 28, выпуск 8
25 Указания по классификации земель. М., Агропромиздат, 1986
26 Шатилов И.С. и др. Агрофизические, агрометеорологические
и агротехнические основы программирования урожая. Л.,
Гидрометеоиздат, 1980
27 Общесоюзная группировка почв для характеристики и учета
земель. М., Агропромиздат, 1986
28 Крючков В.Г. Использование земель и продовольственные
ресурсы. М., Мыслы, 1987.
29 Киселев С. Формы хоз/^йствования и земельные отношения
//Вопросы экономики. 1991 і •
30Шатилов И.С. и др. Агрофизические, агрометеорологические
и агротехнические основы программирования урожая. Л.,
Гидрометеоиздат, 1980.
Новосибирск, 1989
2 Фондовые материалы Госкмстат Республики Казахстан
3 Фондовые материалы Госкмстат Республики Казахстан
4 Фондовые материалы Госкомзем
5 Фондовые материалы Госкомзем
6 Фондовые материалы Госкомзем
7 Фондовые материалы Го жомзем
8 Фондовые материалы Госкомзем
9 Земельные фовды и землеустройство Каз ССР. Целиноград,
ЦСХИ, 1975
10 Земельные ресурсы и повышение продуктивности почв
Казахстана. Алма-Ата, 1978
11 Ильина Г,А. Зональные системы земледелия. М.,
Просвещение, 1984
12 Киселев С. Формы хозяйствования и земельные отношения
//Вопросы экономики. 1991, стр. 104-112
13 Фондовые материалы ГосНЦПзем
14 Фондовые материалы Министерства сельского хозяйства
15 Фондовые материалы Госкомстат Республики Казахстан
16 Фондовые материалы Госкомзем
17 Фондовые материалы Комитета по водным ресурсам
Республики Казахстан
18 Фондовы материалы Министерства Науки - Академии наук
19 Фондовые материалы областынх и Алматинского городского
комитетов по земельным отношениям и землеустройству
20 Крючков В.Г. Использование земель и продовольственные
ресурсы. М., Мысль, 1987
21 Лошаков В.Г., Стратонович М.В., Осокина И.Н. Земледелие с
почвоведением. М., Агропромиздат, 1989
22 Общесоюзная группировка почв для характеристики и учета
земель. М., Агропромиздат, 1986
23 Природно-хозяйственное райионирование и использование
земельного фонда СССР. М., Колос, 1983
24 Смит Ф.А. Рыночная экология: использование частной
собственности для защиты окружающей среды. // Экономика
и математические методы. 1992. Том 28, выпуск 8
25 Указания по классификации земель. М., Агропромиздат, 1986
26 Шатилов И.С. и др. Агрофизические, агрометеорологические
и агротехнические основы программирования урожая. Л.,
Гидрометеоиздат, 1980
27 Общесоюзная группировка почв для характеристики и учета
земель. М., Агропромиздат, 1986
28 Крючков В.Г. Использование земель и продовольственные
ресурсы. М., Мыслы, 1987.
29 Киселев С. Формы хоз/^йствования и земельные отношения
//Вопросы экономики. 1991 і •
30Шатилов И.С. и др. Агрофизические, агрометеорологические
и агротехнические основы программирования урожая. Л.,
Гидрометеоиздат, 1980.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан топырақ типтері және оны тиімді пайдалану
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ.
I ТАРАУ. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ТАБИҒИ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ. 6
1.1 ҚР жер корының күрылымы 6
1.2 Жыртылған жерлер 12
1.3 Ормаиды аудандар 17
1.4 Су астыидагы батпақты жерлер 18
II ТАРАУ. ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ
АНТРОПОГЕНДІК ЫКДАЛДЫҢ ӘСЕРІ 25
2.1. Эрозиялык процестердің әсеріпен жердің ластануы және
бүлінуі 25
2.2. Экологиялық апат ауданындағы жердің жағдайы (Арал маңы,
Семей полигоны Каспий маңы регионы) 29
23. Казақстанның аграрлық секторындағы шаруашылык, жүргізудің
жаңа формаларыиың дамуы және күрылуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IM
КІРІСПЕ
Қазақстанның топырақ жамылғысы тым күрделі және сан алуан. Республика
территориясында таралған топырақ түрлері топырақ түзуші факторлармен тығыз
байланысты, сондықтан топырақ түрлерінің тиісті геогрфиялық заңдылықтарға
орналасуын анықтау онша көп қиындыққа соқпайды. Республиканың жазық
бөлігінде ендік немесе горизонтальды зоналық айқын бйқалады, яғни белгілі
топырақ түрін құрайтын қабат ендік бағытында созыла орналасып, зона түрінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай басқа түрлі қабатымен аласады. Бұл құбылыс
жетекші топырақ түзуші факторларға (өсімдік жамылғысына және климатқа)
тығыз байланыса жүреді.
Қазақстан территориясын 4 табиғат зонасы (орманды дала зонасы, дала,
шөлейт және шөл) кесіп өтеді. Жазық бөлігінде қара топырақ, қызыл қоңыр
және қоңыр топырақ сұр топырақ зоналары таралған. Топырақтың ендік
(горизонтальды) орналасуынан топырақ зоналарының ішінде зона аралық өңірлер
айқын байқалады. Республиканың қиыр солтүстігінде Қазақстан және Көкшетау
облыстары жеріндегі орманды дала зонасының шалғын бөлігін орманды шалғын
бөлігін орманның сұр топырағы құрайды. Қара топырақ зонасы Республиканың
Солтүстік және сол. Шығыс бөлігін яғни
52 º солт. ендіктен солтүстікке қарай, негізінен Қостанай, Торғай, Ақмола,
Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар және Көкшетау облысытарының көпшілік
бөлігін алып жатыр.
Қызыл қоңыр топырақ Ақмола, Қарағнды, Ақтөбе, Семей, Орал, Қостанай,
Торғай, Атырау облыстарында басым. Топырақтың бұл түрінің жалпы үлесі 34,3
%. Қызыл қоңыр топырақ зонасы да бірқатар зона аралық ерекшеліктерге
бөлінеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай қүңгірт қызыл қоңыр топырақ нағыз
қызыл қоңыр топырақпен (орташа қызыл қоңыр топырақ ), одан әрі бозғылыт
қызыл топырақпен алмасады. Бұлар Қазақстан топырағының 10,5 % -ке дейінгі
бөлігін қамтиды.Күңгірт қызыл қоңыр топырақ түрлері құрғақ дала зона
арлығында таралған, ал бозғылт қызылқоңыр топырақ қызыл қоңыр топырақтың
оңт. Зона аралығы болып есептеледі, және шөлейт зонааларда қалыптасқан. 48
º солт ендіктен оңтүстікке таман шөл зонасы басталады, мұнда бозғылыт қызыл
қоңыр топырақ қоңыр және сұр топырақ пен алмасады. Топырақ түрлерінің
бұлайша алмасуы жауын-шашын максимумының көктемгі және қысқы маусымдарға
алмасуымен және жусанды астық тұқымдас өсімдік жамылғысының жусанды-
сораңды өсімдік жамылғысын аламсуына сай келеді.Қоңыр және сұр қоңыр
топырақ република территориясының көпшілік бөлігін қамтып, (36,6 %).
Үстірт Кспий маңы ойпат, Торғай төрткөлді өлкесі Бетпақдала және басқа ірі
массивтер түрінде алып жатады.Қоңыр және сұр қоңыр топырақ республика
шегінде тұтас белдеу жасап солтүстік бозғылыт қызыл қоңыр, ал оңтүстік тау
алдының сұр топырақ белдеулері аралығында орналасқан. Еліміздің кейбір
ғалымдары қоңыр топырақты шөлейт зонаға, ал сұр қоңыр топырақты шөл
зонасына жатқызады. Қоңыр топырақ зонасы 2 зона аралығында – шөл зонасының
солтүстігін қамтитын қоңыр топырақты ( республика территориясының 21,6 %
-ін алып жатыр).өңірлерге бөлінеді. Шөлді аудандарға ойпаңдарға жиналған
саз тоспарларынан түзілген тақыр не тақыр пішіндес жерлер топырағы тән
келеді. Бұл топырақ түрлерінің беті паркет тәрізді пішіндерге бөлініп,
жарылған саз қабыршықтарынан тұрады. Топырақтың бұндай түрлері Шу,
Сырдария, Іле т.б. өзендердің төменгі ағыстарында, қоңыр және сұр қоңыр
топырақ араларында кезеседі. Қазақстанның шөлейт және шөл зоналарында кең
көлемде құм және кәдімгі құмды топырақ таралған. Топырақтың бұндай түрлері
Атырау облысының 16%-ын , Батыс Қазақстан облысының 10%-ын Семей,
Қарағанды, Жезқазған, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, және
Талдырқорған облыстарының біраз бөлігін алып жатыр. Топырақтың зоналық
таралу заңдылығымен қатар, Қазақстан топырақ жамылғысында өзіндік
ерекшеліктер байқалады. Бұл жағдай батыстан шығысқа қарай климаттың
контингенттгінің өзгеруінен мезо және микрорельеф пішіндері арасындағы
айырмашықытан, аналық топырақ қалыптастырушы жыныстар сипатынан т.б.
факторлардан көрінеді. Топырақ қалыптастырушы факторлардың алуан түрлілігі
Қазақстан топырақ жамылғысының ала-құлалығын арттырады. Қазақстанның қуаң
климаттық жағдайларында автоморфтық (зоналық) топырақтар мен қатар топырақ
қалыптасу процесіне грунт сулары қатынасатын гидроморфтық топырақтар да
қалыптасады. Тапшы су режимдерінен және жер асты суының шамадан тыс
минералдығының артуынан Қазақстанның көпшілік бөлігінде сор тартқан топырақ
дамыған. Тұздың сапалық құрамының әр түрлілігі, олардың миграциясы мен
жинақталу қарқындылығының артуы сорға айналған топырақтардың әр түрлілігін
тудырады. Қазақстанда топырақтың мұндай түрлерінен сортаң топырақ пен сор
топырақ негұрлым көбірек таралған. Сортаң мен сор топырақ Қазақстанның
жазық зоналарының барлық бөліктерінде кеңінен кездеседі. Бұнымен қатар
сортаң топырақ дала және шөлейт зоналарына ал сор топырақ шөл зонасына
ұласып кетеді.Сортаң топырақтың едәуір бөлігі қызыл қоңыр , қоңыр топырақ
зоналарында аралас және өз алдында жеке массивтер құрап орналасады.
Қазақстан территориясында сортаң топырақ пен олардың комплекстері 30 % -тен
астам жерді қамтиды. Шөлейт және шөл зоналарында сор топырақ ірі массивтер
түрінде Кспиий теңізі жағалауында, Арал теңізі және Балқаш маңында, сонымен
қатар кеуіп қалған көлдер кездеседі. Сор топырақ ауданданының жалпы өсу
тенденциясы байқалуда. Жамбыл облысы жерінің16,7 %- і сор топырақ
жамылғысынан құралған Сор топырақ сонымен қатар Атырау, Маңғыстау т.б.
облыстарда көбірек таралған. Сор топырақ және олардың комлекстері
республикаға жалпы ауданы 10 млн. –ға жуық жерді алып жатыр.Ресбуликаның
Солтүстік бөлігінде Ақмола, Павладар , Көкшетау облыстаныдағы көктереті-
қайыңды қарағайлы жерлерде жекеленген қабаттар түрінде ылғалды сортаң
топырақ кездеседі.Қазақстанның өзен аңғарларында су режимі әсерінен
қалыптасқан топырақ түрлері таралған.Негізінен алливювийлік –шалғынды
топырақ жамылғысы қалыптасқан.Өзен жайыомаларында тоспарлардың жыл сайын
қабатталып жиналуынан құралған. Жайылмалық қабат орналасқан. Өзен арнасынан
қашықтаған сайын шымдану процесі артып, жайылма маңында шалғындық топырақ
қалыптасқан. Өзен жайылмалары топырағының қалыптасуна қатынсатын аллювилік
поцестермен қатар мұнда зоналық факторлардың да әсері байқалады. Топырақтың
мұндай түрінің сор тарту және сілтілену дәрежесі дала зонасына қарай
артады., сонымен қатар осы бағытта топырақтағы гумус мөлшері кемиді. Өзен
аңғарларының су мен тұздың айрықша режиміне сай қалыптасқан. Қазақстан
территориясының 110 мөлшеріне жуығын таулы аудандарда алып жатыр. Тау
беткейлерінде қалыптасқан топырақ жамылғысының жазық бөлікке қарағанда
елеулі айырмашылығы бар. Таулардың биіктігі мен бетқейлердің тік
құламалылығы артқан сайын топырақ жамылғысының беткі қабатының шайылу
қарқындылығы да соғұрлым күшейеді. Биіктікке байланысты топырақ типтері
өзгереді. Сондықтан топырақ типтері тау беткейлерін айнала қоршай орналасып
отырады. Топырақтың тік зона бойынша таралу сипаты ендік бағыттағы топырақ
зоналарымен тығыз байланысты келеді. Тянь-Шань таулы аймағының топырағының
қалыптасуна оның оңтүстікте, шөл зонасында орналасуы әсер етеді.
Қазақстанның таулы бөлігінде шөл зонасымен көпжылдық қар зонасына
дейінгі аралықта толып жатқан таулық топырақ типтері- сұр қызыл қоңыр,
шалғындықө далалық қоңыр қара , сілтісізденген қара т.б. түрлер
тараған.Таулы аудандардың солт. және оңт. Беткейлеріндегі топырақ
жамылғыларының таралуында көп айырмашылықтар байқалады.
Жазық жер топырағы. Республиканың жазық бөлігінде топырақ жамылғысы ендік
бойымен горизонтальдық зонаны құрап таралады. Мұнда қара , қызыл қоңыр ,
қоңыр және сұр қоңыр топырақ түрлері басымырақ келеді. Зоналардың топырақ
жамылғыларында сор және сортаңдық дәрежесі біркелкі болмайды. Соған
байланысты Республиканың жазық бөлігінің топырақ жамылғысында ала-құлалаық
және комплекстілік сипат байқалады. Жазық бөлікте кеңірек тараған сор
топырақ және ылғалды сортаң топырақ және ылғалды сортаң топырақтардан
басқалары солтүстіктен оңтүстікке қарй зоналық орналасу тәртібі бойынша
сиаптталады.
Сор топырақ. Қазақстанның барлық бөлігіндегі зоналарда таралған.
Республикадағы сор және оның басым келетін комплекстерінің жалпы ауданы 10
млн ға шамасындай. Сор топырақтың қалыптасуы көне және қазіргі тұз жиналу
процесімен (түсетін атмосф. жауын –шашыннан булану мөлшерінің артық
болуынан) байланысты келеді. Топырақтың гумустылығы жоғарғы горизонтттарда
0,5 %-тен 3%-ке дейін және одан да жоғарырақ мөлшерге ауытқып отырады,
рекация баяу сілтілікке дейін жүреді. Сор жиналу сипатына қарай сор топырақ
хлорлы , сульфатты, содалы және аралас түрлерге бөлінеді. Сор топырақтың
сор жиналған беткі қабаттарының морфол. ерекшеліктеріне қарай қабыршақты
кеуек т.б. түрлері болады. Гидроморфтық сор топырақтар жер асты суы
жақынырақ жатқан аудандарда қалыптасқан. Олардың көлденең қимасы
горизонтарға нашар ажыратылады. Шалғындық сор топырақ республиканың солт.
аудандарындағы өзен жайылмаларында және көл террессаларының кейбір
учаскелерінде жиірек кездеседі. Бұлардың көлденең қимасы горизонттарға
айқынырақ ажыратылады. Сор тарту дәрежесінің жалпы өсу тенденсиясы
қуаңшылықтың арту бағытына да байланысты. Солтүстіктен оңтүстікке қарй
содалы-сульфатты сор топырақ сульфатты-хлорлы және хлорлы сор жиналумен
алмасады. Бұл жалпы заңдылық өзен атырауларында бұзылады. Мысалы: Сырдария
өзенінің атырауында хлорлы сор жиналудың орнына хлорлы сульфатты, Іле
өзенінің атырауында содалы-сульфатты және сульфатты сор жиналу басымырақ
келеді.Сор топырақты шаруашылыққа пайдалану үшін алдымен топырақтағы көп
мөлшерлі сорды шаю керек.Тым сор тартқан топырақтың сорын шаю қазіргі
уақытта күріш егісін егу арқылы жүзеге асырылып жүр. Тәлімі жерлерде сор
топырақ табиғи жайылым ретінде ғана пайдаланылады.
Сортаң топырақ. Қазақстан жерінде кең таралған. Топырақтың бұл түрі орманды
дала, дала шөлейт зоналарында, сонымен қатар шөл зонасының солт. бөлігінде
кездеседі. Сортаң топырақ көпшілік жағдайларда топырақ комплекстернің
негізгі компонентерін құрайда, кейбір жағдайда жеке өз алдына массивтер
күйінде таралады.Респулика территориясында таралу сиапты зоналық
заңдылыққа бағынады. Солтүстіктен оңтүстікке қара топырақты даладан шөлге
жылжыған сайын топырақ жамылғысындағы сортаң топырақ басымырақ келетін
комплекстердің ауданы артады. әрі біртекті сортаң топырақтан массивтер
жиірек кездесе бастайды.Сортаң топырақтың көлденең қимасынан гумустылығына
қарай сортаңдау, корбанатты және гипсті топырақ қабаттары ажыратылады.
Гумстың мөлшері жоғарғы горизонтта 6 % және оданда жоғарғы көрсеткішке
ауытқып отырады.,өріген тұздардың максимумы тереңірек қабаттарда байқалады.
Олардың таралу сипаты зоналық заңдылыққа бағынышты және жергілікті
жағдайларға байланысты өзгеріп отырады Сортаң топрырақтың өсімдік жамылғысы
бір зонадан екінші зонаға ауысқан кезде әжептеуір өзгеріске ұшырайды. Қара
топырақты зонаның сортаң топырағына жусанды-бетегелі өсімдік жамылғысы,
қызыл қоңыр топыраққа жусан қараматау шөлге сораң сор жиналу сипаты және
морфол.ерекшеліктері де өзгереді.Әр зонада ылғалдану сипатына қарай сортаң
топырақтың автоморфты, жартылай гидроморфты түрлері ажыратылады.Орманды
дала және дала зоанларында жартылай гидроморфты (шалғындық –далалық ) және
гидроморфты (шалғындық) ал шөлейт және шөл зоналарда автоморфты (шөл
далалық және шөлдік ) сортаң топырақтар басым таралған. Сортаң топырақтың
үстіндегі горизонттың қалыңдығына қарай қыртысты сортаң топырақ (5- см дей
), ұсақ сортаң топырақ (10-см ге дейін ), орташа сортаң топырақ (15 см-ден
астам) түрлеріне бөлінеді. Сортаң топырақ есебінен республиканың а. Ш-на
жарамды жер көлемін ұлғайтуға зор мүмкіндік бар. Қазақстан территориясында
40-ғе жуық сортаң топырақты жер бар, ал сортаң топырақ басымырақ келетін
комплекстер 30 %-тен асады. Бұл мөлшердің 9 млн ға жуығы қара топыорақты
және күңгірт қызыл қоңыр топырақты зоналарда орналасқан. Сортаң топырақты
аймақ негізінен жайылымға пайдаланылады.
Ылғалды сортаң топырақ. Далалық алқаптардағы қара топырақты зонаның
көктеректі-қайыңды және талды шоқ тоғайлар өсетін ойпаңдау жерлеріне тән.
Ылғалды сортаң топырақтың аморфты кремний қышқылына және кварц қалдықтарына
жақсы қаныққан бозғылыт және ақ ұнтақты сор жиналған горизонттары бар. Бұл
горизонт негізінен тереңде 8-10 см-лік және жер бетіне тым жақын жатқан
жұқа қабатты шымды қара шірікті орман асты төсеніш қабатын құрайды. 30-50
см тереңдікте бұл горизонт қоңыр немесе қара қоңыр иллювийлік горизонтқа
ауысып кетеді. Карбнатты горизонт 70-100 см-лік тереңдікте жатады.
Топырақтың көлденең қимасынан негізінен артық ылғалдану іздерін(көкшіл
сұр және тот басқан дақтарды темірлі конкрецияларды ) байқауға болады
Ылғалды сортаң топырақ қара шірікті горизонтың сипатына қарай жер
асты суы 1,5м,1м және 0,5м тереңдікте жатқан жағдайда дамитын нағыз
шымды –глейлі (шалғындық ) және шалғындық-батпақты топырақ түрлеріне
ажыратылады.Ылғалды сортаң топырақты аймақ мал жайылымында және
шабындықта пайдалынады . Орманның сұр топырағы Қазақстанның қиыр
солтүстігіне орналасқан топырақ зонасы Бұл зона республиканың
солтүстігіндегі көк теректі –қайыңды орман астында қалыптасатын шағын
аудандарды қамтиды. Топырақтың көлденең қимасының қалыңдығы 18-25 см-лік
гумусты А-қабаты ал одан неғұрлым төменірек кремний тотығының
сеппелері әсерінен ашық түске ауысқан бөлігіне тығыз гумусты
–аллювийлі В-қабаты ) 20-30см) орналасқан Карбонаттар 1,5 м-лік
тереңдікке шайылып кеткен. Әсері А -қабатында әлсіз қышқылды. В
-қабатында бейтераптанады Қазақстанның солтүстігінде құнарсызданған сұр
орман топырағы және саздақ жиірек кездеседі. Топырақтың бұл типтері
көкіректі –қайыңды сирек орман мен шоқ тоғай астындағы төсеніш бетері
тұзды саз балшықтан құралатын саздақ үстінде қалыптасады
Құнарсызданған сұр орман топырағы қалыңдығы 17-30см –лік ашық немесе сәл
қою түсті гумусты А1 қалың 10 см –лік гумустылығыкеміген кремний тотығы
сеппелерінің шамадан тыс артық болуынан ақ дақты- А2 түйіршекті –жаңғақ
тәрізді құрылымдық жіктері жиігінде сеппелері –жоқ –В2 жер қыртысындағы
берік жыңысқа өтпелі, қалдықты –карбонатты, карбонатты карбонатты
конкрециясы бар-ВС горизонттарына ажыратылады Гумустылығына қарай
жоғарғы горизонттан бастап құрасызданған сұр орман гумустылығы 3-5% және
құнарсызданған күңгірт сұр орман топырағына гумустылығы 5 %-тен артық
ажырытылады .
Қара топырақ
Қазақстанның сол. бөлігіндегі орманды дала зоналарында ендік бағытымен
тараған
Далалық шалғындық далалық астық тұқымдас әр тұүрлі щөпті өсімік
жамылғылары астында қалыптасады Қаратопырақтың көлденең қимасынан
гумустылығы аса жоғары қою кара түсті гумусты горизонт айқын
ажыратылады . Келесі горизонтта топырақ тың қою түсі бірден кемиді.
Түйіршекті және кесекті құрыымдар басыымрақ келеді.Реакциясы бейтерапқа
жақын Топырақтың құнарлылығы жоғары қгоректің заттармен үздіксіз
қамтамасыз ету қабілеттілігі мол, су-ауа және физика –химия лық қасиеттері
қолайлы келеді. Қазақстан терреториясында қар топырақ жамылғысының
бірнеше түрі бар. Сілтісізденген қаратопырақ республиканың қоңыржай
ылғалды орман далалы зона аралығында біртекті топырақ жамылғысын
құрайды. Топырақтың бұл түрі астық тұқымдас әр түрлі шөпті шалғындық
далаық өсімдік жамылғылары астында қалыптасады .Топырақ Жамылғысының
қамтитын аудваны шағын гумусты горизонттың қалың 30 см-50см дейін
пауытқып отырады. Республика жеріндегі сілтісізденген қара топырақ
жамылғысының су өткізгінштігі мен су сыйымдылығы өте жоғары. Су құрамынды
өсімдіктің өніп өсуіне қажетті элементтердің (азт-0,5 %,фосфор -0,2%)
мол қоры бар.Мұның барлығы сілтісізденген қара топырақты неғұрлым
құнарлы топырақ қатарынан жатқызуға мүмкіндік береді Дегенмен климаттың
континненділігі қыста топырақтың терең қабаттарына дейін қатуы және
көктемде баяырақ жылынуы т.б. себептерге байланысты европ.осы осы
тектес топырақ жамылғысына қарағанда құнарлылығы төменірек келеді. Соған
байланысты топырақ құрамнда өсімдіктің өсіп өнуіне қажетті
элементтердің мол қорының болуына қарамастан тыңайтқыштарды көп қажет
етеді. Фосфор тыңайтқышын қажет етеді .Оңтүстіктің гумустылығы шамалы
қара топырағы дала зонасының неғұрлым қуаң бөлігіндегі әр түрлі шөпті
қызыл бозды өсімдік жамылғалары астында қалыптасады.Топырақтың бұл түрі
кәдімгі қара топырақтан гумус мөлшерінің төмендегі және генетикалық
горизонттарының жұқалығымен ажыратылады .А қаьатының қалыңдығы 20-30см
құрамында 5-6% гумус 0,3 % азот бар. Калций мен магний негіздеріне
қаныққан .В1 горизонты (20-205см) қоңыр түсті тығыздалған Шалғындық қара
топырақ әр түрлі шөпті астық тұқымдас өсімдік жамылғцылары астында
ылғалдықтың мол жағдайында қалып тасады. Топырақтың бұл түрі жер асты
сулары 2-4м тереңдікте жататын дренаждалмаған жазықтарда кеңінен
таралған Шалғындық қара топырақты аймақ оңтүстігінің қара топыраққа
қарағанда гумустылығы жоғары гумусты горизонты тым қалың және
карбонаттары тереңірек жатады . Карбонаттардың қайнауы 50-70см –лік
тереңдікте жүреді,кальциймен қанығу мөлшері 90%-тен асады.Әсері бейтерап
немесе жоғарғы қабатында әлсіз қышқылды Гипс және оңай еритін
тұздар 1,5-2м тереңдікте кездеседі. Шалғындық қара топырақ өзін қоршаған
қара топырақ жамылғысына қарағанд ылғалға және қоректік заттарға бай
келеді.Орманды дала зонасындағы шалғындық қара топырақ көбінесе өз
алдына ірі масситтер құрайды. Шалғындық қара топырақ құнарлы топырақ
түріне жатады. Шалғындық сортаңдау қара топырақ тұзды саз
қабаттарына таяу жатқан жыныстар үстінде қалыптасады. Сортаңдылыққа
байланысты топырақтың көлденең қимасында топырақтың көлднең қимасында
гумустық бөлігінің де қалыңдығы кемиді. Түйірікші және кесекті
құрылымдар басымырақ келеді. Реакциясы бейтарапқа жақын. Топырақтың
құнарлығы жоғарғы, қоректік заттармен үздіксіз қамтамасыз ету қабілеттілігі
мол, су-ауа және физика-химиялық қасиеттері қолайлы келеді. Қазақстан
териториясында қара топырақ жамылғыының бірнеше түрі бар.
Сілтісізденген қара топырақ республиканың қоңыржай ылғалды орманды-
далалы зона аралығында біртекті топырақ жамылғысын құрайды. Топырақтың бұл
түрі астық тұқымдас әртүрлі шөпті шалғындық-далалық өсімдік жамылғылары
арасында қалыптасады. Топырақ жамылғысының қамтитын ауданы шағын. Гумусты
горизонтты қалыңд. 30 см-ден 50см-ге дейін ауытқып отырады. Республика
жеріндегі сілтісізденген қара топырақ жамылғысының су өткізгіштігімен су
сыйылымдылығы өте жоғары. Су құрамында өсімдіктің өніп-өсуіне қажетті
элементтердің (азот- 0,5%, фосфор – 0,2%) мол қоры бар. Мұның барлығы
сілтісізденген қара топырақты неғұрлым құнарлы топырақ қатарына жатқызуға
мүмкіндік береді. Дегенмен климаттың континеттілігі, қыста топырақтың терең
қабаттарына дейін қатуы және көктемде баяуырақ жылынуы т.б. себептерге
байланысты европ. Осы тектес топырақ жамылғысына қарағанда құнарлығы
төменірек келеді. Соған байланысты топырақ құрамында өсімдіктердің өсіп-
өнуіне қажетті элементтердің мол қорының болуына қарамастан тыңайтқыштарды
көп қажет етеді.
Кәдімгі орташа гумусты қара топырақ әр түрлі шөпті-қызыл бозды
өсімдік жамылғылары астында құралады. Негізінен Сарыарқада кеңірек
таралған. Әсіресе лесс тәрізді саздақ бетінде мол шоғырланады. А горизонты
(қалыңд. 30-40 см) кұңгірт сұр, беткі қабаты шымды, ұсақ түйіршікті төм.
қабаты түйіршікті келеді, Карбонаттардың қайнауы 20-30 см тереңдікте
байқалады. В горизонты (25-30 см) көптеген гумус тармақшаларынан тұрады.
Гумустылық мөлшері А горизонтының жөғарғы қабатында 7-8 %-тен төм.
қабатында 4-5%-ке дейін, ал В горизонтында 2-4%-ке дейін кемейді. Топырақ
калций (70-90%) және магний негіздеріне жақсы қаныққан. Азоттың жиынтық
қорының шамамен 0,5%-тей. Кәдімгі орташа гумусты қара топырақ құнарлы
топырақтың ең тәуір түріне жатады, түгелдей жыртылған. Фосфор тыңайтқышын
қажет етеді.
Оңтүстіктің гумустылығы шамалы қара топырақ дала зонасының неғұрлым
қуаң бөлігінде әр түрлі шөпті-қызыл бозды өсімдік жамылғылары астында
қалыптасады. Топырақтың бұл түрі кәдімгі қара топырақтан гумус мөлшерінің
төмендігі және генетикалық горизонттарының жұқалығымен ажыратылады. А
горизонтының (қалыңд. 20-30 см) құрамында 5-6% гумус, 0,3% азот бар.
Калций мен магний негіздеріне қанықан. В горизонты (20-25 см) қоңыр түсті,
тығыздалған гумустылығы 2-4%. В горизонты (25-30 см) тығыз қоңыр саздақты,
С горизонты 70-80 см-ден тереңде карбонаты 120-150 см тереңдікте гипистің
бөлінетілігі байқалады. Төпырақ жамылғысы түгелдй жыртылған. Ауа- райы
қолайлы жылдары кәдімгі қара топырақты аймақтағыдай мөлшерде өнім жинауға
болады.
Шалғындық қара топырақ әр түрлі шөпті астық-тұқымдас өсімдік
жамылғылары астында ылғалдықтың мол жағдайында қалыптасады. Топырақтың бұл
түрі жер асты сулары 2-4 м тереңдікте жататын дренаждалмаған жазықтарда
кеңірек таралған. Шалғындық қара топырақты аймақ оңтүстігінің қара
топыраққа қарағанда гумустылығы жоғары, гумусты горизонаты тым қалың және
карбонаттары тереңірек жатады. Шалғындық қара топырақтың гумусты
горизонтының (А+В) қалыңд. 60-70 см-ге, гумустылығы 8-12%-ке, гумус тілдері
100 см-лік тереңдікке жетеді. Корбонаттарының қайнауы 50-70 см-лік
тереңдікте жүреді, калций мен қанығу мөлшері 90%-тен асады. Реакциясы
бейтарап немесе жоғарғы қабаттында әлсіз қышқылды. Гипс және оңай еритін
тұздар 1,5-2 м тереңдікте кездеседі. Шалғындық қара топырақ өзін қара
топырақ жамылғысына қарағанда ылғалды және қоректік заттарға бай келеді.
Орманды дала зонасындағы шалғындық қара топырақ көбнесе өз алдында ірі
массивтер құрайды. Шалғындық қара топырақ аса құнарлы топырақ түріне
жатады.
Шалғындық сортаңдау қара топырақ тұзды саз қаббаттарында таяу жатқан
жыныстар үстінде орналасады. Сортаңдылыққа байланысты топырақтың көлденең
қимасында гумустық бөлігінің де қалыңдығы кемиді (А-В =40-50 см),
карбонатты (30-40 см тереңдікке қайнайды) және гипісті горизонаттар жер
бетіне таяу орналасады. 1 м-ден төменрікте оңай еритін тұздың мөлшері 1-2%-
ке жетеді.
Сотаңдау қара топырақ сортаңсыз қара топырақтың жамылғысы таралатын
аймақтарда немесе сортаң топырақ пен комплексті су өткізгіштігі кем сор
тартқан аудандарда таралған. Сортаңсыз қара топырақтың негізінен В
горизонтының тығыздылығы және кесектілік құрылымдарымен, сонымен қатар А
горизонтының жату тереңдіктерінің артықшылықтарымен ажыратылады. Сіңіру
сыйымдылығының 10-12% мөлшеріне натрии сіңіріледі, сілтіліктің жалпы мөлш.
0,05- 0,08%-ке дейін артады, оңай еритін тұздың мөлшері 0,3- 0,5%- тен
асады.
Карбонатты қара топырақ Қазақстанның солтүстігіндегі дала зонасының
көпшілік бөлігін қамтиды. Құнарлы келеді. Негізінен карбонатты саз үстінде
қалыптасады. Топырақ құрылымынан оның көлденең қимасында тым тығыздалып,
топырақ қаббаттарының жымдасып кеткендігін және гумус тілдерін анық
ажыратуға болады. Гумус тілдері 70-90 см тереңдікке дейін таралады.
Карбонаттардың қайнауы гумус тілдері бойында 20-25 см тереңдікте жүреді.
Гумустылық мөлшері жоғарғы горизонтта 4%-тен 8%-ке дейін ауытқып отырады.
Мех. құрамында саз және лай мөлшерінің көптігіне байланысты топырақ қабаты
жел эрозиясына тез ұшырайды.
Қара топырақты зона- Қазақстанның аса маңызды егіншілік ауданы. А. Ш.
өндірісінің негізгі мақсаты- қара топырақты аймақтардың жоғ. Потенциялық
өнімділігін арттыруды ұйымдастыру, гумусты горизонты бүге асырудың негізгі
бағыты- топыраққа ылғалды жинау және оны барынша тиімді пайдалану. Қар
тоқтатудың (әсіресе оңт. аудандар үшін) үлкен маңызы бар. Жел эрозясына
жеңіл ұшырайтын қара топырақты аудандарда (Алтайдың далалық бөлігі, Солт.
Қаз.) қайырмасыз соқамен жырту, көбнесе топырақты күздеу өңдеу жұмыстарын
жүрізу нәтижесінде топырақтың құнарлы беткі қабатыың желмен үрленіп кетуі
кемиді.
Қызыл қоңыр топырақ негізінен құрғақ дала аймағында қалыптасады.
Өсімдік жамылғысы әр текті аласа және сиреген өсімдік түрлеріне бай
келеді.Қызыл қоңыр топырақтың көлденең қимасы қара топыраққа ұқсас,
дегенмен мұнда гумусты горизонат жұқа, қызыл қоңыр және қоңыр түсті
басымырақ келеді. Нағыз қызыл қоңыр топыраққа бүкіл топырақ қимасы бойымен
лай фракцияларының бір келкі таралуы тән келеді. Топырақ жамылғысынан
комплекстілік айқын ажыратылады. Бұл зонада топырақтың сортаңдану процесі
шымдану процесімен тығыз байланыста жүреді
Күңгірт қызыл қоңыр топырақ құрғақ зона аралығының солт. бөлік
таралған. А горизонтының қалыңд. 18 см-дей. Гумусты горизонт сұр қоңыр
түсті, гумустылығы 3,5- 4, 5%. Горизонат калцийге қаныққан. Топырақ
қабатындағы жарықшақтар бойымен гумус 80см-лік тереңдікке дейін таралған. В
горизонтының қалыңд. 18-42 см, қоңыр түсті, нығыздалған гумустылығы 1,5-
2,5%. В горизонтының қалыд. 42-65 см, қоңыр түсті, нығыздалған. 120-130 см-
лік тереңдіктен гипс және оңай еритін тұздарды жиі ұшыратуға болады.
Күңгірт қызыл топырақ жамылғысы тұгелдей жыртылған, қолайлы жылдары дәнді
дақылдан қанағаттарлық мөлшерде өнім жинауға болады.
Күңгірт қызыл қоңыр сортаңдау топырақ Сарарқадағы ойпаңды жазықтарда,
өзен аңғарлары мен көл террасаларында көлемді учаскелерді құрайды.
Топырақтың көлденең қимасына сортаңды- тоң кесекті В горизонты айқын
ажыратылады. Карбонаттың қайнауы 25-35 см тереңдікте жүреді. Гипс және тұз
100 см тереңдікте кездеседі. Жоғарғы горизонттың гумустылығы 3-4%. Күңгірт
қызыл қоңыр сортаңдау топырақты аудан түгел жыртылған.
Күңгірт қызыл қоңыр корбонатты топырақ корбанаты саз үстінде дамиды.
Топырақ жамылғысы Қостанай, Торғай, Целиноград, Қарағанды облыстарының көп
бөлігін қамтиды. Гумусты горизонат тілдері тереңірек таралған. Гумыстылығы
жоғары горизонат тілдеріне 4%-ке жуық. Гипистің бөлінуі 100-110 см
тереңдікте жүреді. Қазіргі уақыта Қазақстанның күңгірт қызыл қоңыр
корбонаты топырақ жамылғысы таралған аудандарды түгелдей жыртылған.
Ылғалдың жетіспеуінен егістік өнімділігі басқаларға қарағанда біршама
кемірек.
Нағыз қызыл қоңыр (орташа қызыл қоңыр) топырақ Қазақстанның құрғақ
дала зона аралығында батыстан шығысқа 2400 км-ге созыла орналасқан, ендірек
бөлігі 320 км- ге жетеді. Өсімдік жамылғысы негізінен бозды-бетегелі,
жусанды – бетегелі және бетегелі-бозды ассоциациялардан құралған.
Топырақтың түсі қызыл қоңыр топырақпен салыстырғанда ашық бозғылттау,
топырақ қабаттары жұқа (А+В=30-40 см ), карбонаттар мен гипистің бөлінуі
жер бетіне жақын қабаттарда жүреді. Гумустылығы (3 – 3,5%) тереңдік артқан
сайын кеми түседі. Гумусты горизонты негізінен оңай еритін тұздар шайып
кеткен. Топырақ жамылғысы қуаң климаттық жағдайда қалыптасуына байланысты
қоректік заттарға кедей, әсіресе фосфордың мөлшері 100г топыраққа 2-5 мг-
нан артпайды.
Нағыз қызыл қоңыр сортаң топырақ сортаң топырақ комплекістеріне
кездеседі. Топырақ қабаттары айқын ажыратылады. Гумусты А+В горизонттарының
қалыңд. 30-35 см. Карбонаттар 40-45 см тереңдікке бөлінеді, гипс 60-80 см
тереңдікке ажырайды. Топырақтың гумусты дәрежесі төмен (2-2,2%).
Ылғалдықтың жетіспеу салдарынан нағыз қызыл қоңыр сортаң топырақты аймаққа
себілетін өнімділігі төмен және тұрақсыз келеді.
Бозғылт қызыл қоңыр топырақ Қазақстанның жоғарғы темпралы және жылдық
жауын-шашын мөлшерінің аз түсетін (180 мм-ге дейін) шөлейт зонасындағы
жусанды- бозды- бетегелі, бозды-жусанды-бетегелі өсімдік жамылғылары
астында қалыптасады. Гумосты горизонты жұқа (А+В=25-30 см) гумустылығы 2-3%
корбанаттар беткі қаббаттарында қайнайды, гиписті горизонат 80-120 см-лік
тереңдікке орналасқан. Топырақ жамылғысында тұздың көп жиналуы сортаңдықтты
арттырады.
Шалғынды қызыл қоңыр топырақ жер асты суы таяу орналасқан аудандарда
(негізінен қалың шөптесін өсімдік жамылғысы астында) қалыптасқан.
Гумустылығы тым жоғары (6%). Гумусты горизоноттың қалыңд. 60 см-ге жетеді.
Күңгірт қызыл қоңыр және нағыз қызыл қоңыр топырақ жамылғылары аралығындағы
шағын аудандарда қамтитын қоңыр топырақ жамылғысы түгелдей жыртылған.
Топырақтың бұл түрі ылғалға бай болуына байланысты егістіктер қуаңшылыққа
көп ұшырамайды.
Қоңыр топырақ шөл зонасының солт. бөлігін (Каспий және арал
теңіздерінің солт. жағалауларын Сарыарқаның оңт. бөлігін) алып жатыр.
Топырақ жамылғысының бұл түрі жер асты суы тереңде жату жағдайында
қалыптасады. Өсімдік жамылғысы тым сираган және түр жағына кедей келеді.
Қоңыр топырақтың беткі қабатында қалыңд. 1-5 см- лік кеуекті қабыршық
болады. Гумосты горизоноттың қалыңд. 12-14 см. Өтпелі В горизоноты (қалыңд.
15-30 см) қоңырқай түсті, тығыздалған ал төменгі жағында карбанатты
гаризонот орналасқан, 80-100 см тереңдікте гиписті және жеңіл еритін тұзды
горизонтының жіктелуі байқалады. Карбонаттардың қайнауы беткі қабаттарда да
жиі жүреді. Қоңыр топырақтың гумустылығының төмен (1-3%) болуына байланысты
құнарлығыда төмен. Егістікке суландыру арқылы ғана пайдалануға болады. Арал
маңындағы тәжрибе сатыларының жүргізген тәжрибесі бойынша қоңыр топырақты
аймақтарда овощ және бақша дақылдарын жер асты суын пайдаланып траншеяларда
өсіруге болатынын дәлелдейді. Зоно негізінен жайылмаға пайдаланылады.
Сұр қоңыр топырақ шөл зоносындағы жусанды- баялышты өсімдік
жамылғысында қалыптасатын зоналық типіне жатады. Беткі қабаты қалыңд. 3-5
см-лік кеуекті қабыршақтан оның астында қалыңд. 5-7 см-лік қабаты
горизонаттан, одан төменірек карбонатты дақтары бар тығыздалған қабаттан
тұрады. Гипистің және оңаә еритін тұздардың бөлінуі 40-50 см тереңдікте
байқалады. Қоңыр топырақтан айырмашылығы карбонаттардың максимумдық мөлшері
ең жоғарғы қабатта келеді. Гумустылығы 1-1, 2%- тен артпайды. Сұр қоңыр
топырақ зонасы ылғалға тапшы келеді.
Тақыр сазды шөлдің ерекше топырақ типіне жатады. Шөл зонасы топырақ
жамылғылары аралығында шағын учаскілер түріне таралған. Өсімдік
жамылғысынан айрылған, топырақ бетін бвлдырлар мен қыналар ғана жапқан.
Өзіне тән топырақ кесіндісі бар: беткі 2-8 см- лік қабатын қыртысты қабат
төменірек қабыршақты кеуекті қабат, одан төменірек аналық топырақ түзуші
жыныстардан айырмасы жоқ құрылымсыз тығыз горизонот орналасқан. Гумустылығы
тым төмен (0,3 – 0,8%), негізінен сазды топырақты келеді, аздап саздықтар
кездеседі, көпшілік бөлігі тым сор тартқан, сульфатты – хлорлы- натрийлі
сор жиналу басым және сілтілік реакциясы күштірек келеді. Тақырлардың
барлығы корбонатты (корбонаттылығы 4-9%), топырақтың беткі қабаттарында
гипистің шөғырлануы байқалмайды. Тақырлардың табиғи құнарлығы тым төмен,
игерілуі өте қиын. Өнімділікті арттыру үшін топырақтың сорын шаю, құм
арластыру, органикалық және азотты көбейтетін дақылдарды (беде) себу
жұмыстарын жүргізу қажет.
Тақыр тектес топырақ Сырдария, Шу, Іле өң-дері бойындағы жер асты су
тереңдікте жатқан (5-10 м тереңде) құрғақ аллюийлік жазықтарда дамиды.
Гумустылығы 1 %- тен кемірек, корбонаттылығы жоғарғы қабаттан байқалады.
Тақыр тектес топырақ шөлдің жайылымға пайдалануға жарамды жерлерінің
құрамына енеді. Сонымен қатар суармалы жердің келешекте игеруге жарайтын
резерві, 5º С –тан жоғарғы тем-ның жылдық жиынтығы 4000º С-тан артатын
аудандардағы тақыр тектес топырақ жамылғысын суландырып, оны мақта
егістілігіне пайдалануға болады.
Құм және құмды топырақ Қазақстанның көпшілік бөлігін қамтыған.
Топырақ құралу процесі тым баяу жүреді. Өсімдік жамылғысының таралу
ерекшіліктеріне қарай бекімеген және әлсіз бекіген түрлері болады. Тұрақты
өсімдік жамылғысы бар құмды топырақтың генетикалық горизонаттары нашар
ажыратылады. Топырақтың бұл түрлеріне гумустылығы төмен (шамамен 0,5%),
корбонатты сорсыз келеді. Ылғылды тез сіңіріп бойында ұзақ сақтайды. Соған
байланысты құм және құмды топырақ саздақ пен саз топыраққа қарағанда
өсімдік түрлеріне өте бай келеді. Мұнда негізінен сүректі бұталар (сексеуіл
қылша т.б.) көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер өседі. Бұл зоно
– Қазақсатанның негізгі мал (әсіресе қой) жайылымдылық ауаны.
Таулы өңірлер топрағы. Сұр топырақ Қазақстанның оңтүстік таулы
аудандарының тау алды белдеулерінің вертикалды зоналық сипаты бар табиғи
жағдайларда қалыптасады. Абс. Биіктік артқан сайын өсімдік жамылғысы
эфемелерден әр түрлі шөпті- эфемерлі өсімдікке алмасады. Топырақ құралу
процесі жерортатеңіздік құрғақ субтропикаға ұқсас келеді. Сұр топырақ
негізінен топырақ құрылымының қөмескі дифферепциациялануы, гумусты
горзонттың ашық түсті (күңірт сұр топырақтан басқасы) келуі, барлық топырақ
қабаттарының карбонаттылығы, сазды фракция мөлшерінің артықтығы
тән.Топырақтың артық ылғалдануынан оның құрамындағы оңай еритін тұздар
шайылып кетеді. Сонымен қатар топырақ қабаттарының насекомдардың,
құрттардың және ін қазып тіршілік ететін жәндіктердің жүретін жолдарынан
жиі ұшыратуға болады. Гумус мөлш. 1%-тен 3,5%-ке дейін ауытқып отырады.
Абс. Биіктік артқан сайын топырақтың гумустылығы мен тұщылығы артады. Осы
аталған белгілеріне қарай сұр топырақ бірнешеге бөлінеді.
Бозғылт сұр топырақ тау алды жазықтарында теңіз деңгейінен бастап 200-
350 м биіктік аралығында шағын өңірді қамтиды. 170-300 мм жылдық атмосф.
жауын-шашын түсетін аймақтарда қалыптасады. А горизонты бозғылыт сұр түсті,
гумустылығы 1,0- 1,5%. Бозғылыт сұр топырақты аймақ суармалы егіншілікке
ал кейбір жылдары тәлім егіншілікке пайдаланылады.
Кәдімгі сұр топырақ тау алды жазықтарының неғұрлым биігірек
бөліктерін, Бат. Тянь – Шаньның биікт. 300-500 м-лік аласа таулы және
қырқалы бөліктерінің 300-450 мм жылдық жауын-шашын түсетін аймақтарын
қамтиды. А горизонты бозғылыт сұр түсті, гумустылығы 1,5- 2,5%. Негізінен
тәлімі егіншілік, шағын бөлігі суармалы егіншілкке пайдаланылады.
Күңгірт сұр топырақ Бат. Тянь-Шаньның аласа таулы бөліктерінің 500-
800 м биіктік аралықтарының жылына 400-600 мм жауын-шашын түсетін
аймақтарын қамтиды. Гумус мөлшерінің жоғарлылығын (2,5-3,5%) Күңгірт сұр
түске боялады. Күңгірт сұр топырақты зона негізінен тәлімі егіншілікке
пайдаланылады.
Корбонаттылығы шамалы сұр топырақ Іле Алатауының солт. беткейіндегі
тау бөктерлерінің 650 м биіктігінде жылдық жауын-шашын мөлш. 250-400 мм
белдеуде қалыптасады. Табиғи өсімдіктерінен жусан, ебелек, өлең шөп және
көде өседі. Гумус мөлш. 1-2%- тен артпайды. Сұр топырақтың басқа түрлеріне
қарағанда жоғ. қабаттарында корбонаттар да кездеседі. Негізінен тәлімі және
суармалы егіншілікке пайдаланылады.
Корбонатты бозғылыт қызыл қоңыр топырақ Солт. Тянь-Шаньның тау алды
шөлейті белдеуінің жоғ. бөлігіндегі 600-800 м биіктік аралығын, Іле
Алатауының орт. Бөлігіне (1000-2000 м аралық), түсетін жылдық жауын-шашын
мөлш. 400-500 мм-лік аймағын алып жатыр. Табиғи өсімдіктері бетеге мен
жусаннан тұрады. Гумусты горизоноттың 3%. Негізінен тәлімі және суармалы
егіншілікке пайдаланылады.
Таудың кұңгірт қызыл қоңыр топырағы аласа таулы далалық белдеудің
төм. бөліктерін қамтиды. Сонымен қатар Солт. Тянь-Шаньның кейбір
аудандарында мыс: Кетпен және Қырғыз жоталарының солт. беткейлерімен
әжептеуір биіктей түсіп, теңіз деңгейінен биік. 2000 м-лік тау аралық
аңғарларға дейін (Кеген, Текес) таралған. Іле Алатауының орт. Бөлігінде
сонымен қатар Жоңғар Алатауы, Алтай және Тарбағатай жоталарында ысырынды
конус бойымен 800 м биіктікке дейін төмендейді. Гумусты горизоноттың 3,5%-
ке, кейде 6%-ке дейін жетеді. Топырақтың құнарлығы тым жоғары болуына
байланысты бұл белдеуде негізінен суармалы және тәлімі егіншілік дамыған.
Таудың қара топырағы аласа таулы далалық белдеудің жоғ. бөлігінде
(1000-2000 м биіктік аралығында, кейбір жерлерде субальпі зонасына дейін
жетеді) бозды, әр түрлі шөпті және бұталы өсімдік жамылғылары астында
қалыптасады. Қара топырақ және қара топырақ текті топырақ түрлері
Қазақстанның таулы аудандарының барлығында, әсіресе Жоңғар және Іле
Алатауының тау бөктерлерінде кеңірек таралған. Гумусты горизонаты тым қалың
(50-70 см) гумустылығы 6-8%, гумустылығы жоғары қара топырақта 13%- ке
жетеді. Топырақ құрылымы ұсақ түйірлі не түйірлі-кесекті, карбонаттарының
қайнауы 50-60 см-лік тереңдікте байқалады, реакциясы бейтарапталған.
Негізінен тәлімі егіншілкке және жайылымға пайдаланылады.
Таудың құнарсызданған және күлгінделген қара топырағы таудың қара
топырақты белдеуінің ең жоғарғы зона аралығы құрайды, негізінен Іле және
Жоңғар Алатаулары беткейлерін қамтиды. Таудық құнарсыздығынан қара топырағы
астық тқұымдас әр түрлі шөпті шалғындық- далалық өсімдік жамылғылары
астында ал таудың күлгінделген қара топырағы алма ағашы ормандары және
бұталар астында қалыптасады. Бау- бақша, аздап тәлімі егіншілікке
пайдаланылады.
Таудың сұр орман топырағы биіктігі орташа таулық шалғындық- орманды
белдеулерде қалыптасқан, әсіресе Іле Алатауының теңіз деңгейінен 1300-2000
м биік бөлігінде кең таралған. Негізінен жалпақ жапырақты орман астында
қалыптасқан. Гумусты горизонтының жұқалығына қарамастан (40-50 см) гумус
мөлшері тым жоғары (16%-ке дейін). Жабайы жеміс ағаштарынан тұратын
ормандардың шаруашылыққа маңызы зор. Көктеректі орман су топырақтың табиғи
қалпы сақталуына септігін тигізеді.
Таудың күңгірт орман топырағы биіктігі орташа таулық шалғындық-
орманды белдеулердегі негізгі топырақ жамылғылары мен бірге кездеседі. Тянь-
Шаньның солт. беткейлерінің теңіз деңгейінің 2200-2600 м биіктік аралығында
жиірек таралады. Жалпақ жапырақты түрлер араласқан қылқан жапырақты орман
және шөптесін өсімдіктер астында қалыптасады. Гумустылығы 3-6%.
Таудың қоңыр топырағы Оңт. Қазақстанның таулы ормандарында кездеседі.
Тянь-Шаньның бат. Сілесмдерінің теңіз деңгейінен 1100-2200 м биіктік
аралықтарында таралған. Негізінен астық тұқымдас әр түрлі шөпті өсімдіктер,
бұталар және сирек орман астында қалыптасқан. Бұл белдеуге жылына 400 мм-
ден 900 мм-ге дейін ылғал түседі. Гумусты горизонтының қалыңд. 20-30 см.
Бұл зона тәлімі егіншілікке, орман шаруашылығына, бау-бақшаға, омарта
шаруашылығына және мал жайылымына пайдаланылады.
Тау шалғындық субальпі топырағы Бат. Тянь-Шаньда 2200-2800 м, Солт.
Тянь- Шаньда және Жоңғар Алатауында 2600-2800 м, Алтайда 1700-2500 м
биіктік аралығында субальпі шалғынды астында қалыптасқан. Гумусты
горизионты қалың (60-80 см), барлық қабатының ылғалдылығы жоғары. Реакциясы
әлсіз қышқылды. Гумостылығы жоғ. Қабаттарда 12-13% төм қабаттарда 7-8%.
Тау шалғындық альпі топырағы Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында 2800-
3500 м, Алтайда 2500-3000м биіктік аралығындағы кобрезия басымырақ өсетін
альпі шалғыны астында қалыптасқан. Гумусты горизионты тау шалғындық
субальпі топырағына қарағанда жұқарақ (35-55 см-ге дейін). Гумустылығы 10-
14% реакциясы қышқылды.
Таудың туындра топырағы Қазақстан терииториясында аз таралған.
Негізінен Алтайдың солт.-бат. Бөлігіндегі жалаңаш шыңдар мен қорымтасты
жерлерде кездеседі. Қазақстанның биік таулы белдеулерінің мал шаруашылығы
үшін маңызы өте жоғары.
Қазақстанның топырақ жамылғысы қолайсыз климаттық жағдайларда
қалыптасқан. Қазақстанның солт. шамалы ғана өңірді қамтиды, оңт. Қарай
қызыл қоңыр топырақ дамыған.
Қазақстанның топырақ жамылғысы егістікке жыртуға, суармалы жерлерді,
шабындық пен жайылымды кеңейтуге толық жарамды табиғи қор болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның облысының топырағы. Жалпы 12,1 млн гектарды, Батыс
Тянь-Шаньның тау бөктерінің едәуір бөлігін Тұран ойпатын және Бетпақдала
шөлін қамтиды. Оңтүстіктіктегі кең шөлді аймақ бірте –бірте таулы бітік,
биік таулы шалғынды далалық, сирек аршалы таулы аймақ, тоғайлар мен ірі
шөпті жарты саванна және тау бөктеріндегі майда шөпті жартылай саванналы
аймақтарында ауысады. Негізгі топырағы: таулы шалғынды альпілік және
субальпілік биік таулы, таулы күрең жоғарғы тау бөктерлік (782 млн га),
қалыпты боз орта тау бөктерлік (1 млн га), ашық боз топырақ төменгі тау
бөктерлік (167 мың га), ежелгі аллювиальдік жазықтық шабындық боз топырағы
(636 мың га), жоғарғы шөлдік жазықтық сұр қоңыр топырағы (2,4 млн га), сор,
сортаңдар, (2,1 млн га) және құмдар (3, 4 млн га). Таудың сұр күрең топрағы
бұта және шөп өскен қалың жыныс астында пайда болады. Шірінділі А +В
қабатының қалыңдығы 70 ... 100 см. А қабаты (0-10 см) күрең сұр, кесекті (0,
10 см) күрең сұр, кесекті сұр, жаңғақты- түйіртпекті, А²- (12см) – күрең
сұр, жаңғақты түйіртпекті, В¹- (23 см)- ашық күрең түйіртпекті- жаңғақты,
В²- (16 см)- ашық күрең, жаңғақты, 45... 61 см тепеңдіктен бастап тасиды,
карбонаттардың дақтары 95-100 см тереңнен кездеседі. Топырақ орташа қара
шірінділермен ерекшеленеді (4,2...6,2%), азоттың мөлшері көбірек (0,20... 0,
35%). Топырақтың жайылым мен шабындыққа пайдаланылады. Таудың қою боз
топырақтағы Солтүстік Қаратаудың бөктерлерінде (теңіз деңгейінен 400...800 м)
жусаңды-раңды өсімдіктер өсетін жерде пайда болады. Шірінділі А+В қабатының
қалыңдығы 30... 60 см. А¹ қабаты (10 см)- сұр, қабат- қабат, А² (10 см)-
күрең сұр, тозаңды – кесекті түйіртпектер кездеседі; В қабаты (35 см)
сұрлау күрең, шіріндісі 2, 0.. 1, 0% жалпы азот – 0, 13... 0, 6%. Бұл топырақ
тау жайылымы ретінде пайдаланылады. Оңтүстіктің қалыпты боз топырағы
Қаражантау, Оғам және Боралтай жоталарының орта бөлігіне, қысқа рең шөптері
аралас жартылай саванналы жерде дамыған. Шірінділі А + В қабатының
қалыңдығы 55... 65 см; А қабаты (20 см) сұр, құба дақты, 5 см тереңдікте
дейін ашық қабат- қабаттау, одан төмен кесекті түйіртпекті, В қабаты құба
сұрлау, карбонаттардың талшықтары бар, арасында жауын құрттардың іздері
байқалады. Қарашірінділердің мөлшері 2,0.. 1,3% және азот – 0, 13... 0, 08%.
А қабатындағы суға төзімді агрегаттардың мөлшері- 35... 40%. Ашық боз Т.
Батыс Тянь - Шань жоталарының бөктерлері мен Шардара жазығының оңтүстік
бөлігінде раңды және жусанды шымды балшықты Т. Дамиды. Шірінділі А+В қабаты
50...60 см, А қабаты құбалау сұр, қабаты – кесекті түйіртпекті. Шіріндінің
мөлшері 1,5.. 1,2% және жалпы азоты- 0,10... 0, 06%. Микроагрегаттардың
мөлшері- 30... 45%. Шөлдің сұр қоңыр Т-ғы (6,4 млн га) Бетпақдалада,
Қаратаудың тсырт бөктерінде жазық шөлейтті бөлігінде, Қызылқұм мен
Мойынқұмда жусанды өсімдіктер өсетін жерде дамыған. Шірінділі А+В қабатының
қалыңдығы 30...60 см; А¹ қабаты (0... 6 см) ашық сұр тозаңды- қабыршақты-
кесекті қыртас; А² (6 -16 см) құба сұр, борпылдақ, қат-қабат тозаңды-
қабыршақты; В- қара қоңыр, корбонаттардың дағы бар, кесекті жаңғақты. Т-
тағы шірінді мен азоттың мөлшері өте аз. Т- тың реакциясы сілтілі – рН –
8,3... 8,7. Жылжымалы формрлардың мөлшері (мг\кг): гидролизденетін азот-
34...38, фосфор- 3...5 және калий 237-488. Қалыпты боз Т-тың құнарлы тәлімі
жерлері дәнді дақыл өсіруге пайдаланылады. Олар суарған кезде (240 мың га)
мақта, техникалық, жеміс- жидек, бақша дақылдарын өсіруге пайдаланылады.
Көң төгіп, азотты- фосфорлы тыңайтқыш енгізіп және эрозияға қарсы
агротехникалық сақтағанда мол өнім алуға болады. Суармалы егіншілік үшін
шабынды тұзсыз бос тораптар аса бағалы. Сұр қоңыр Т- тар, құмдар - өнімі аз
жайылымдар.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Топырақ - өсімдікпен бүркелген, өнім иелеген
Жер қыртысының жоғарғы қабаты. Бұл жаратылыс үгілу қыртыстарының судың ,
ауаның және организмдердің кайта жаралу нәтижесінде пайда болған аса
маңызды табиғии жаратылыс.
Топырақ – біздің планетамыздың маңызыды табиғи ресурстарымыздың бірі,
еңбектің қолдану обьекті , өндіріс құралы, тамақ азығын өндірудің қайнар
көзі, мемлекеттің , халықтың, ұлттың, баға жетпес дәулеті.
Ауыл шаруашылығында жер өндірістің басты қүралы. Қазақстан
Республикасыныц негізгі зандары ауылшаруашылығы жерлерін пайдаланудың
приоритетін бекітті. Бұл құжат кәсіпорындар мен ұйымдардың ауыл
шаруашылығының жарамды жерлерін құрылыстap үшін бөлуде, жерді тиімді
пайдалану мен қорғау бойынша іс-шаралар өткізуге міндеттейді. Мұндай іс-
шараларға ауылшаруашылығы өндірісінің және шығындарының орнын толтыру,
бүлінген жерлерді өндеу бойынша жұмыстар жүргізу мен aз өнім беретін
жерлерді жақсарту бойынша жұмыстар жатады. Бұл шаралардың басты мақсаты-
ауылшаруашылығының жарамды жерлерінің жалпы ауданын қысқартуға жол бермеу
және ауыл шаруашылығы өнімдерін жалпы жинаудың төмендеуінің алдын алу,
болдырмау. Басқаша айтқанда — зиян шекпеу.
Жер қоры — мемлекеттің аумағындағы бүкіл жер құрамы. Қазақстан
Республикасы "Жер туралы" (2001) заңына сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына
сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді: 1) ауыл шаруашылық мақсатында
пайдалануға жарамлы жерлер; 2) елді мекендердің (калалар. кенттер, ауыл
елді мекендері) жері; 3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және
өзге де ауылшаруашылығының мақсатына арналып жерлер; 4) ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреарнациялық және
тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер; 5) орман қорының жері; 6) су қорының
жері; 1) босалкы жср. Қазақстанның "Жер туралы" заңы бойынша ( 1 бөлім I
бап) табиғи жағдайларға байланысты республика аумағындағы жер орманды дала,
дала, қуақ дала, шөлейт. Шөл, тaу етегіндегі шөлді дала, субтропикалық
шөлді дала, субтропикалық тау етегіндегі шөлді дала, ортаазиялық таулы,
оңтүстік-сібірлік таулы жер болып жіктеледі.
Елдің топырақ ресурстарын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет
қызметіндегі басым бағыт болып табылатын, ол Қазақстан Республикасының
Конституциясында және 2001 жылы қантарда қабылданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстан топырақ типтері және оны тиімді пайдалану
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ.
I ТАРАУ. ЖЕР ҚОРЫНЫҢ ТАБИҒИ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ. 6
1.1 ҚР жер корының күрылымы 6
1.2 Жыртылған жерлер 12
1.3 Ормаиды аудандар 17
1.4 Су астыидагы батпақты жерлер 18
II ТАРАУ. ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ӨЗГЕРУІНЕ
АНТРОПОГЕНДІК ЫКДАЛДЫҢ ӘСЕРІ 25
2.1. Эрозиялык процестердің әсеріпен жердің ластануы және
бүлінуі 25
2.2. Экологиялық апат ауданындағы жердің жағдайы (Арал маңы,
Семей полигоны Каспий маңы регионы) 29
23. Казақстанның аграрлық секторындағы шаруашылык, жүргізудің
жаңа формаларыиың дамуы және күрылуы 32
ҚОРЫТЫНДЫ. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IM
КІРІСПЕ
Қазақстанның топырақ жамылғысы тым күрделі және сан алуан. Республика
территориясында таралған топырақ түрлері топырақ түзуші факторлармен тығыз
байланысты, сондықтан топырақ түрлерінің тиісті геогрфиялық заңдылықтарға
орналасуын анықтау онша көп қиындыққа соқпайды. Республиканың жазық
бөлігінде ендік немесе горизонтальды зоналық айқын бйқалады, яғни белгілі
топырақ түрін құрайтын қабат ендік бағытында созыла орналасып, зона түрінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай басқа түрлі қабатымен аласады. Бұл құбылыс
жетекші топырақ түзуші факторларға (өсімдік жамылғысына және климатқа)
тығыз байланыса жүреді.
Қазақстан территориясын 4 табиғат зонасы (орманды дала зонасы, дала,
шөлейт және шөл) кесіп өтеді. Жазық бөлігінде қара топырақ, қызыл қоңыр
және қоңыр топырақ сұр топырақ зоналары таралған. Топырақтың ендік
(горизонтальды) орналасуынан топырақ зоналарының ішінде зона аралық өңірлер
айқын байқалады. Республиканың қиыр солтүстігінде Қазақстан және Көкшетау
облыстары жеріндегі орманды дала зонасының шалғын бөлігін орманды шалғын
бөлігін орманның сұр топырағы құрайды. Қара топырақ зонасы Республиканың
Солтүстік және сол. Шығыс бөлігін яғни
52 º солт. ендіктен солтүстікке қарай, негізінен Қостанай, Торғай, Ақмола,
Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар және Көкшетау облысытарының көпшілік
бөлігін алып жатыр.
Қызыл қоңыр топырақ Ақмола, Қарағнды, Ақтөбе, Семей, Орал, Қостанай,
Торғай, Атырау облыстарында басым. Топырақтың бұл түрінің жалпы үлесі 34,3
%. Қызыл қоңыр топырақ зонасы да бірқатар зона аралық ерекшеліктерге
бөлінеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай қүңгірт қызыл қоңыр топырақ нағыз
қызыл қоңыр топырақпен (орташа қызыл қоңыр топырақ ), одан әрі бозғылыт
қызыл топырақпен алмасады. Бұлар Қазақстан топырағының 10,5 % -ке дейінгі
бөлігін қамтиды.Күңгірт қызыл қоңыр топырақ түрлері құрғақ дала зона
арлығында таралған, ал бозғылт қызылқоңыр топырақ қызыл қоңыр топырақтың
оңт. Зона аралығы болып есептеледі, және шөлейт зонааларда қалыптасқан. 48
º солт ендіктен оңтүстікке таман шөл зонасы басталады, мұнда бозғылыт қызыл
қоңыр топырақ қоңыр және сұр топырақ пен алмасады. Топырақ түрлерінің
бұлайша алмасуы жауын-шашын максимумының көктемгі және қысқы маусымдарға
алмасуымен және жусанды астық тұқымдас өсімдік жамылғысының жусанды-
сораңды өсімдік жамылғысын аламсуына сай келеді.Қоңыр және сұр қоңыр
топырақ република территориясының көпшілік бөлігін қамтып, (36,6 %).
Үстірт Кспий маңы ойпат, Торғай төрткөлді өлкесі Бетпақдала және басқа ірі
массивтер түрінде алып жатады.Қоңыр және сұр қоңыр топырақ республика
шегінде тұтас белдеу жасап солтүстік бозғылыт қызыл қоңыр, ал оңтүстік тау
алдының сұр топырақ белдеулері аралығында орналасқан. Еліміздің кейбір
ғалымдары қоңыр топырақты шөлейт зонаға, ал сұр қоңыр топырақты шөл
зонасына жатқызады. Қоңыр топырақ зонасы 2 зона аралығында – шөл зонасының
солтүстігін қамтитын қоңыр топырақты ( республика территориясының 21,6 %
-ін алып жатыр).өңірлерге бөлінеді. Шөлді аудандарға ойпаңдарға жиналған
саз тоспарларынан түзілген тақыр не тақыр пішіндес жерлер топырағы тән
келеді. Бұл топырақ түрлерінің беті паркет тәрізді пішіндерге бөлініп,
жарылған саз қабыршықтарынан тұрады. Топырақтың бұндай түрлері Шу,
Сырдария, Іле т.б. өзендердің төменгі ағыстарында, қоңыр және сұр қоңыр
топырақ араларында кезеседі. Қазақстанның шөлейт және шөл зоналарында кең
көлемде құм және кәдімгі құмды топырақ таралған. Топырақтың бұндай түрлері
Атырау облысының 16%-ын , Батыс Қазақстан облысының 10%-ын Семей,
Қарағанды, Жезқазған, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, және
Талдырқорған облыстарының біраз бөлігін алып жатыр. Топырақтың зоналық
таралу заңдылығымен қатар, Қазақстан топырақ жамылғысында өзіндік
ерекшеліктер байқалады. Бұл жағдай батыстан шығысқа қарай климаттың
контингенттгінің өзгеруінен мезо және микрорельеф пішіндері арасындағы
айырмашықытан, аналық топырақ қалыптастырушы жыныстар сипатынан т.б.
факторлардан көрінеді. Топырақ қалыптастырушы факторлардың алуан түрлілігі
Қазақстан топырақ жамылғысының ала-құлалығын арттырады. Қазақстанның қуаң
климаттық жағдайларында автоморфтық (зоналық) топырақтар мен қатар топырақ
қалыптасу процесіне грунт сулары қатынасатын гидроморфтық топырақтар да
қалыптасады. Тапшы су режимдерінен және жер асты суының шамадан тыс
минералдығының артуынан Қазақстанның көпшілік бөлігінде сор тартқан топырақ
дамыған. Тұздың сапалық құрамының әр түрлілігі, олардың миграциясы мен
жинақталу қарқындылығының артуы сорға айналған топырақтардың әр түрлілігін
тудырады. Қазақстанда топырақтың мұндай түрлерінен сортаң топырақ пен сор
топырақ негұрлым көбірек таралған. Сортаң мен сор топырақ Қазақстанның
жазық зоналарының барлық бөліктерінде кеңінен кездеседі. Бұнымен қатар
сортаң топырақ дала және шөлейт зоналарына ал сор топырақ шөл зонасына
ұласып кетеді.Сортаң топырақтың едәуір бөлігі қызыл қоңыр , қоңыр топырақ
зоналарында аралас және өз алдында жеке массивтер құрап орналасады.
Қазақстан территориясында сортаң топырақ пен олардың комплекстері 30 % -тен
астам жерді қамтиды. Шөлейт және шөл зоналарында сор топырақ ірі массивтер
түрінде Кспиий теңізі жағалауында, Арал теңізі және Балқаш маңында, сонымен
қатар кеуіп қалған көлдер кездеседі. Сор топырақ ауданданының жалпы өсу
тенденциясы байқалуда. Жамбыл облысы жерінің16,7 %- і сор топырақ
жамылғысынан құралған Сор топырақ сонымен қатар Атырау, Маңғыстау т.б.
облыстарда көбірек таралған. Сор топырақ және олардың комлекстері
республикаға жалпы ауданы 10 млн. –ға жуық жерді алып жатыр.Ресбуликаның
Солтүстік бөлігінде Ақмола, Павладар , Көкшетау облыстаныдағы көктереті-
қайыңды қарағайлы жерлерде жекеленген қабаттар түрінде ылғалды сортаң
топырақ кездеседі.Қазақстанның өзен аңғарларында су режимі әсерінен
қалыптасқан топырақ түрлері таралған.Негізінен алливювийлік –шалғынды
топырақ жамылғысы қалыптасқан.Өзен жайыомаларында тоспарлардың жыл сайын
қабатталып жиналуынан құралған. Жайылмалық қабат орналасқан. Өзен арнасынан
қашықтаған сайын шымдану процесі артып, жайылма маңында шалғындық топырақ
қалыптасқан. Өзен жайылмалары топырағының қалыптасуна қатынсатын аллювилік
поцестермен қатар мұнда зоналық факторлардың да әсері байқалады. Топырақтың
мұндай түрінің сор тарту және сілтілену дәрежесі дала зонасына қарай
артады., сонымен қатар осы бағытта топырақтағы гумус мөлшері кемиді. Өзен
аңғарларының су мен тұздың айрықша режиміне сай қалыптасқан. Қазақстан
территориясының 110 мөлшеріне жуығын таулы аудандарда алып жатыр. Тау
беткейлерінде қалыптасқан топырақ жамылғысының жазық бөлікке қарағанда
елеулі айырмашылығы бар. Таулардың биіктігі мен бетқейлердің тік
құламалылығы артқан сайын топырақ жамылғысының беткі қабатының шайылу
қарқындылығы да соғұрлым күшейеді. Биіктікке байланысты топырақ типтері
өзгереді. Сондықтан топырақ типтері тау беткейлерін айнала қоршай орналасып
отырады. Топырақтың тік зона бойынша таралу сипаты ендік бағыттағы топырақ
зоналарымен тығыз байланысты келеді. Тянь-Шань таулы аймағының топырағының
қалыптасуна оның оңтүстікте, шөл зонасында орналасуы әсер етеді.
Қазақстанның таулы бөлігінде шөл зонасымен көпжылдық қар зонасына
дейінгі аралықта толып жатқан таулық топырақ типтері- сұр қызыл қоңыр,
шалғындықө далалық қоңыр қара , сілтісізденген қара т.б. түрлер
тараған.Таулы аудандардың солт. және оңт. Беткейлеріндегі топырақ
жамылғыларының таралуында көп айырмашылықтар байқалады.
Жазық жер топырағы. Республиканың жазық бөлігінде топырақ жамылғысы ендік
бойымен горизонтальдық зонаны құрап таралады. Мұнда қара , қызыл қоңыр ,
қоңыр және сұр қоңыр топырақ түрлері басымырақ келеді. Зоналардың топырақ
жамылғыларында сор және сортаңдық дәрежесі біркелкі болмайды. Соған
байланысты Республиканың жазық бөлігінің топырақ жамылғысында ала-құлалаық
және комплекстілік сипат байқалады. Жазық бөлікте кеңірек тараған сор
топырақ және ылғалды сортаң топырақ және ылғалды сортаң топырақтардан
басқалары солтүстіктен оңтүстікке қарй зоналық орналасу тәртібі бойынша
сиаптталады.
Сор топырақ. Қазақстанның барлық бөлігіндегі зоналарда таралған.
Республикадағы сор және оның басым келетін комплекстерінің жалпы ауданы 10
млн ға шамасындай. Сор топырақтың қалыптасуы көне және қазіргі тұз жиналу
процесімен (түсетін атмосф. жауын –шашыннан булану мөлшерінің артық
болуынан) байланысты келеді. Топырақтың гумустылығы жоғарғы горизонтттарда
0,5 %-тен 3%-ке дейін және одан да жоғарырақ мөлшерге ауытқып отырады,
рекация баяу сілтілікке дейін жүреді. Сор жиналу сипатына қарай сор топырақ
хлорлы , сульфатты, содалы және аралас түрлерге бөлінеді. Сор топырақтың
сор жиналған беткі қабаттарының морфол. ерекшеліктеріне қарай қабыршақты
кеуек т.б. түрлері болады. Гидроморфтық сор топырақтар жер асты суы
жақынырақ жатқан аудандарда қалыптасқан. Олардың көлденең қимасы
горизонтарға нашар ажыратылады. Шалғындық сор топырақ республиканың солт.
аудандарындағы өзен жайылмаларында және көл террессаларының кейбір
учаскелерінде жиірек кездеседі. Бұлардың көлденең қимасы горизонттарға
айқынырақ ажыратылады. Сор тарту дәрежесінің жалпы өсу тенденсиясы
қуаңшылықтың арту бағытына да байланысты. Солтүстіктен оңтүстікке қарй
содалы-сульфатты сор топырақ сульфатты-хлорлы және хлорлы сор жиналумен
алмасады. Бұл жалпы заңдылық өзен атырауларында бұзылады. Мысалы: Сырдария
өзенінің атырауында хлорлы сор жиналудың орнына хлорлы сульфатты, Іле
өзенінің атырауында содалы-сульфатты және сульфатты сор жиналу басымырақ
келеді.Сор топырақты шаруашылыққа пайдалану үшін алдымен топырақтағы көп
мөлшерлі сорды шаю керек.Тым сор тартқан топырақтың сорын шаю қазіргі
уақытта күріш егісін егу арқылы жүзеге асырылып жүр. Тәлімі жерлерде сор
топырақ табиғи жайылым ретінде ғана пайдаланылады.
Сортаң топырақ. Қазақстан жерінде кең таралған. Топырақтың бұл түрі орманды
дала, дала шөлейт зоналарында, сонымен қатар шөл зонасының солт. бөлігінде
кездеседі. Сортаң топырақ көпшілік жағдайларда топырақ комплекстернің
негізгі компонентерін құрайда, кейбір жағдайда жеке өз алдына массивтер
күйінде таралады.Респулика территориясында таралу сиапты зоналық
заңдылыққа бағынады. Солтүстіктен оңтүстікке қара топырақты даладан шөлге
жылжыған сайын топырақ жамылғысындағы сортаң топырақ басымырақ келетін
комплекстердің ауданы артады. әрі біртекті сортаң топырақтан массивтер
жиірек кездесе бастайды.Сортаң топырақтың көлденең қимасынан гумустылығына
қарай сортаңдау, корбанатты және гипсті топырақ қабаттары ажыратылады.
Гумстың мөлшері жоғарғы горизонтта 6 % және оданда жоғарғы көрсеткішке
ауытқып отырады.,өріген тұздардың максимумы тереңірек қабаттарда байқалады.
Олардың таралу сипаты зоналық заңдылыққа бағынышты және жергілікті
жағдайларға байланысты өзгеріп отырады Сортаң топрырақтың өсімдік жамылғысы
бір зонадан екінші зонаға ауысқан кезде әжептеуір өзгеріске ұшырайды. Қара
топырақты зонаның сортаң топырағына жусанды-бетегелі өсімдік жамылғысы,
қызыл қоңыр топыраққа жусан қараматау шөлге сораң сор жиналу сипаты және
морфол.ерекшеліктері де өзгереді.Әр зонада ылғалдану сипатына қарай сортаң
топырақтың автоморфты, жартылай гидроморфты түрлері ажыратылады.Орманды
дала және дала зоанларында жартылай гидроморфты (шалғындық –далалық ) және
гидроморфты (шалғындық) ал шөлейт және шөл зоналарда автоморфты (шөл
далалық және шөлдік ) сортаң топырақтар басым таралған. Сортаң топырақтың
үстіндегі горизонттың қалыңдығына қарай қыртысты сортаң топырақ (5- см дей
), ұсақ сортаң топырақ (10-см ге дейін ), орташа сортаң топырақ (15 см-ден
астам) түрлеріне бөлінеді. Сортаң топырақ есебінен республиканың а. Ш-на
жарамды жер көлемін ұлғайтуға зор мүмкіндік бар. Қазақстан территориясында
40-ғе жуық сортаң топырақты жер бар, ал сортаң топырақ басымырақ келетін
комплекстер 30 %-тен асады. Бұл мөлшердің 9 млн ға жуығы қара топыорақты
және күңгірт қызыл қоңыр топырақты зоналарда орналасқан. Сортаң топырақты
аймақ негізінен жайылымға пайдаланылады.
Ылғалды сортаң топырақ. Далалық алқаптардағы қара топырақты зонаның
көктеректі-қайыңды және талды шоқ тоғайлар өсетін ойпаңдау жерлеріне тән.
Ылғалды сортаң топырақтың аморфты кремний қышқылына және кварц қалдықтарына
жақсы қаныққан бозғылыт және ақ ұнтақты сор жиналған горизонттары бар. Бұл
горизонт негізінен тереңде 8-10 см-лік және жер бетіне тым жақын жатқан
жұқа қабатты шымды қара шірікті орман асты төсеніш қабатын құрайды. 30-50
см тереңдікте бұл горизонт қоңыр немесе қара қоңыр иллювийлік горизонтқа
ауысып кетеді. Карбнатты горизонт 70-100 см-лік тереңдікте жатады.
Топырақтың көлденең қимасынан негізінен артық ылғалдану іздерін(көкшіл
сұр және тот басқан дақтарды темірлі конкрецияларды ) байқауға болады
Ылғалды сортаң топырақ қара шірікті горизонтың сипатына қарай жер
асты суы 1,5м,1м және 0,5м тереңдікте жатқан жағдайда дамитын нағыз
шымды –глейлі (шалғындық ) және шалғындық-батпақты топырақ түрлеріне
ажыратылады.Ылғалды сортаң топырақты аймақ мал жайылымында және
шабындықта пайдалынады . Орманның сұр топырағы Қазақстанның қиыр
солтүстігіне орналасқан топырақ зонасы Бұл зона республиканың
солтүстігіндегі көк теректі –қайыңды орман астында қалыптасатын шағын
аудандарды қамтиды. Топырақтың көлденең қимасының қалыңдығы 18-25 см-лік
гумусты А-қабаты ал одан неғұрлым төменірек кремний тотығының
сеппелері әсерінен ашық түске ауысқан бөлігіне тығыз гумусты
–аллювийлі В-қабаты ) 20-30см) орналасқан Карбонаттар 1,5 м-лік
тереңдікке шайылып кеткен. Әсері А -қабатында әлсіз қышқылды. В
-қабатында бейтераптанады Қазақстанның солтүстігінде құнарсызданған сұр
орман топырағы және саздақ жиірек кездеседі. Топырақтың бұл типтері
көкіректі –қайыңды сирек орман мен шоқ тоғай астындағы төсеніш бетері
тұзды саз балшықтан құралатын саздақ үстінде қалыптасады
Құнарсызданған сұр орман топырағы қалыңдығы 17-30см –лік ашық немесе сәл
қою түсті гумусты А1 қалың 10 см –лік гумустылығыкеміген кремний тотығы
сеппелерінің шамадан тыс артық болуынан ақ дақты- А2 түйіршекті –жаңғақ
тәрізді құрылымдық жіктері жиігінде сеппелері –жоқ –В2 жер қыртысындағы
берік жыңысқа өтпелі, қалдықты –карбонатты, карбонатты карбонатты
конкрециясы бар-ВС горизонттарына ажыратылады Гумустылығына қарай
жоғарғы горизонттан бастап құрасызданған сұр орман гумустылығы 3-5% және
құнарсызданған күңгірт сұр орман топырағына гумустылығы 5 %-тен артық
ажырытылады .
Қара топырақ
Қазақстанның сол. бөлігіндегі орманды дала зоналарында ендік бағытымен
тараған
Далалық шалғындық далалық астық тұқымдас әр тұүрлі щөпті өсімік
жамылғылары астында қалыптасады Қаратопырақтың көлденең қимасынан
гумустылығы аса жоғары қою кара түсті гумусты горизонт айқын
ажыратылады . Келесі горизонтта топырақ тың қою түсі бірден кемиді.
Түйіршекті және кесекті құрыымдар басыымрақ келеді.Реакциясы бейтерапқа
жақын Топырақтың құнарлылығы жоғары қгоректің заттармен үздіксіз
қамтамасыз ету қабілеттілігі мол, су-ауа және физика –химия лық қасиеттері
қолайлы келеді. Қазақстан терреториясында қар топырақ жамылғысының
бірнеше түрі бар. Сілтісізденген қаратопырақ республиканың қоңыржай
ылғалды орман далалы зона аралығында біртекті топырақ жамылғысын
құрайды. Топырақтың бұл түрі астық тұқымдас әр түрлі шөпті шалғындық
далаық өсімдік жамылғылары астында қалыптасады .Топырақ Жамылғысының
қамтитын аудваны шағын гумусты горизонттың қалың 30 см-50см дейін
пауытқып отырады. Республика жеріндегі сілтісізденген қара топырақ
жамылғысының су өткізгінштігі мен су сыйымдылығы өте жоғары. Су құрамынды
өсімдіктің өніп өсуіне қажетті элементтердің (азт-0,5 %,фосфор -0,2%)
мол қоры бар.Мұның барлығы сілтісізденген қара топырақты неғұрлым
құнарлы топырақ қатарынан жатқызуға мүмкіндік береді Дегенмен климаттың
континненділігі қыста топырақтың терең қабаттарына дейін қатуы және
көктемде баяырақ жылынуы т.б. себептерге байланысты европ.осы осы
тектес топырақ жамылғысына қарағанда құнарлылығы төменірек келеді. Соған
байланысты топырақ құрамнда өсімдіктің өсіп өнуіне қажетті
элементтердің мол қорының болуына қарамастан тыңайтқыштарды көп қажет
етеді. Фосфор тыңайтқышын қажет етеді .Оңтүстіктің гумустылығы шамалы
қара топырағы дала зонасының неғұрлым қуаң бөлігіндегі әр түрлі шөпті
қызыл бозды өсімдік жамылғалары астында қалыптасады.Топырақтың бұл түрі
кәдімгі қара топырақтан гумус мөлшерінің төмендегі және генетикалық
горизонттарының жұқалығымен ажыратылады .А қаьатының қалыңдығы 20-30см
құрамында 5-6% гумус 0,3 % азот бар. Калций мен магний негіздеріне
қаныққан .В1 горизонты (20-205см) қоңыр түсті тығыздалған Шалғындық қара
топырақ әр түрлі шөпті астық тұқымдас өсімдік жамылғцылары астында
ылғалдықтың мол жағдайында қалып тасады. Топырақтың бұл түрі жер асты
сулары 2-4м тереңдікте жататын дренаждалмаған жазықтарда кеңінен
таралған Шалғындық қара топырақты аймақ оңтүстігінің қара топыраққа
қарағанда гумустылығы жоғары гумусты горизонты тым қалың және
карбонаттары тереңірек жатады . Карбонаттардың қайнауы 50-70см –лік
тереңдікте жүреді,кальциймен қанығу мөлшері 90%-тен асады.Әсері бейтерап
немесе жоғарғы қабатында әлсіз қышқылды Гипс және оңай еритін
тұздар 1,5-2м тереңдікте кездеседі. Шалғындық қара топырақ өзін қоршаған
қара топырақ жамылғысына қарағанд ылғалға және қоректік заттарға бай
келеді.Орманды дала зонасындағы шалғындық қара топырақ көбінесе өз
алдына ірі масситтер құрайды. Шалғындық қара топырақ құнарлы топырақ
түріне жатады. Шалғындық сортаңдау қара топырақ тұзды саз
қабаттарына таяу жатқан жыныстар үстінде қалыптасады. Сортаңдылыққа
байланысты топырақтың көлденең қимасында топырақтың көлднең қимасында
гумустық бөлігінің де қалыңдығы кемиді. Түйірікші және кесекті
құрылымдар басымырақ келеді. Реакциясы бейтарапқа жақын. Топырақтың
құнарлығы жоғарғы, қоректік заттармен үздіксіз қамтамасыз ету қабілеттілігі
мол, су-ауа және физика-химиялық қасиеттері қолайлы келеді. Қазақстан
териториясында қара топырақ жамылғыының бірнеше түрі бар.
Сілтісізденген қара топырақ республиканың қоңыржай ылғалды орманды-
далалы зона аралығында біртекті топырақ жамылғысын құрайды. Топырақтың бұл
түрі астық тұқымдас әртүрлі шөпті шалғындық-далалық өсімдік жамылғылары
арасында қалыптасады. Топырақ жамылғысының қамтитын ауданы шағын. Гумусты
горизонтты қалыңд. 30 см-ден 50см-ге дейін ауытқып отырады. Республика
жеріндегі сілтісізденген қара топырақ жамылғысының су өткізгіштігімен су
сыйылымдылығы өте жоғары. Су құрамында өсімдіктің өніп-өсуіне қажетті
элементтердің (азот- 0,5%, фосфор – 0,2%) мол қоры бар. Мұның барлығы
сілтісізденген қара топырақты неғұрлым құнарлы топырақ қатарына жатқызуға
мүмкіндік береді. Дегенмен климаттың континеттілігі, қыста топырақтың терең
қабаттарына дейін қатуы және көктемде баяуырақ жылынуы т.б. себептерге
байланысты европ. Осы тектес топырақ жамылғысына қарағанда құнарлығы
төменірек келеді. Соған байланысты топырақ құрамында өсімдіктердің өсіп-
өнуіне қажетті элементтердің мол қорының болуына қарамастан тыңайтқыштарды
көп қажет етеді.
Кәдімгі орташа гумусты қара топырақ әр түрлі шөпті-қызыл бозды
өсімдік жамылғылары астында құралады. Негізінен Сарыарқада кеңірек
таралған. Әсіресе лесс тәрізді саздақ бетінде мол шоғырланады. А горизонты
(қалыңд. 30-40 см) кұңгірт сұр, беткі қабаты шымды, ұсақ түйіршікті төм.
қабаты түйіршікті келеді, Карбонаттардың қайнауы 20-30 см тереңдікте
байқалады. В горизонты (25-30 см) көптеген гумус тармақшаларынан тұрады.
Гумустылық мөлшері А горизонтының жөғарғы қабатында 7-8 %-тен төм.
қабатында 4-5%-ке дейін, ал В горизонтында 2-4%-ке дейін кемейді. Топырақ
калций (70-90%) және магний негіздеріне жақсы қаныққан. Азоттың жиынтық
қорының шамамен 0,5%-тей. Кәдімгі орташа гумусты қара топырақ құнарлы
топырақтың ең тәуір түріне жатады, түгелдей жыртылған. Фосфор тыңайтқышын
қажет етеді.
Оңтүстіктің гумустылығы шамалы қара топырақ дала зонасының неғұрлым
қуаң бөлігінде әр түрлі шөпті-қызыл бозды өсімдік жамылғылары астында
қалыптасады. Топырақтың бұл түрі кәдімгі қара топырақтан гумус мөлшерінің
төмендігі және генетикалық горизонттарының жұқалығымен ажыратылады. А
горизонтының (қалыңд. 20-30 см) құрамында 5-6% гумус, 0,3% азот бар.
Калций мен магний негіздеріне қанықан. В горизонты (20-25 см) қоңыр түсті,
тығыздалған гумустылығы 2-4%. В горизонты (25-30 см) тығыз қоңыр саздақты,
С горизонты 70-80 см-ден тереңде карбонаты 120-150 см тереңдікте гипистің
бөлінетілігі байқалады. Төпырақ жамылғысы түгелдй жыртылған. Ауа- райы
қолайлы жылдары кәдімгі қара топырақты аймақтағыдай мөлшерде өнім жинауға
болады.
Шалғындық қара топырақ әр түрлі шөпті астық-тұқымдас өсімдік
жамылғылары астында ылғалдықтың мол жағдайында қалыптасады. Топырақтың бұл
түрі жер асты сулары 2-4 м тереңдікте жататын дренаждалмаған жазықтарда
кеңірек таралған. Шалғындық қара топырақты аймақ оңтүстігінің қара
топыраққа қарағанда гумустылығы жоғары, гумусты горизонаты тым қалың және
карбонаттары тереңірек жатады. Шалғындық қара топырақтың гумусты
горизонтының (А+В) қалыңд. 60-70 см-ге, гумустылығы 8-12%-ке, гумус тілдері
100 см-лік тереңдікке жетеді. Корбонаттарының қайнауы 50-70 см-лік
тереңдікте жүреді, калций мен қанығу мөлшері 90%-тен асады. Реакциясы
бейтарап немесе жоғарғы қабаттында әлсіз қышқылды. Гипс және оңай еритін
тұздар 1,5-2 м тереңдікте кездеседі. Шалғындық қара топырақ өзін қара
топырақ жамылғысына қарағанда ылғалды және қоректік заттарға бай келеді.
Орманды дала зонасындағы шалғындық қара топырақ көбнесе өз алдында ірі
массивтер құрайды. Шалғындық қара топырақ аса құнарлы топырақ түріне
жатады.
Шалғындық сортаңдау қара топырақ тұзды саз қаббаттарында таяу жатқан
жыныстар үстінде орналасады. Сортаңдылыққа байланысты топырақтың көлденең
қимасында гумустық бөлігінің де қалыңдығы кемиді (А-В =40-50 см),
карбонатты (30-40 см тереңдікке қайнайды) және гипісті горизонаттар жер
бетіне таяу орналасады. 1 м-ден төменрікте оңай еритін тұздың мөлшері 1-2%-
ке жетеді.
Сотаңдау қара топырақ сортаңсыз қара топырақтың жамылғысы таралатын
аймақтарда немесе сортаң топырақ пен комплексті су өткізгіштігі кем сор
тартқан аудандарда таралған. Сортаңсыз қара топырақтың негізінен В
горизонтының тығыздылығы және кесектілік құрылымдарымен, сонымен қатар А
горизонтының жату тереңдіктерінің артықшылықтарымен ажыратылады. Сіңіру
сыйымдылығының 10-12% мөлшеріне натрии сіңіріледі, сілтіліктің жалпы мөлш.
0,05- 0,08%-ке дейін артады, оңай еритін тұздың мөлшері 0,3- 0,5%- тен
асады.
Карбонатты қара топырақ Қазақстанның солтүстігіндегі дала зонасының
көпшілік бөлігін қамтиды. Құнарлы келеді. Негізінен карбонатты саз үстінде
қалыптасады. Топырақ құрылымынан оның көлденең қимасында тым тығыздалып,
топырақ қаббаттарының жымдасып кеткендігін және гумус тілдерін анық
ажыратуға болады. Гумус тілдері 70-90 см тереңдікке дейін таралады.
Карбонаттардың қайнауы гумус тілдері бойында 20-25 см тереңдікте жүреді.
Гумустылық мөлшері жоғарғы горизонтта 4%-тен 8%-ке дейін ауытқып отырады.
Мех. құрамында саз және лай мөлшерінің көптігіне байланысты топырақ қабаты
жел эрозиясына тез ұшырайды.
Қара топырақты зона- Қазақстанның аса маңызды егіншілік ауданы. А. Ш.
өндірісінің негізгі мақсаты- қара топырақты аймақтардың жоғ. Потенциялық
өнімділігін арттыруды ұйымдастыру, гумусты горизонты бүге асырудың негізгі
бағыты- топыраққа ылғалды жинау және оны барынша тиімді пайдалану. Қар
тоқтатудың (әсіресе оңт. аудандар үшін) үлкен маңызы бар. Жел эрозясына
жеңіл ұшырайтын қара топырақты аудандарда (Алтайдың далалық бөлігі, Солт.
Қаз.) қайырмасыз соқамен жырту, көбнесе топырақты күздеу өңдеу жұмыстарын
жүрізу нәтижесінде топырақтың құнарлы беткі қабатыың желмен үрленіп кетуі
кемиді.
Қызыл қоңыр топырақ негізінен құрғақ дала аймағында қалыптасады.
Өсімдік жамылғысы әр текті аласа және сиреген өсімдік түрлеріне бай
келеді.Қызыл қоңыр топырақтың көлденең қимасы қара топыраққа ұқсас,
дегенмен мұнда гумусты горизонат жұқа, қызыл қоңыр және қоңыр түсті
басымырақ келеді. Нағыз қызыл қоңыр топыраққа бүкіл топырақ қимасы бойымен
лай фракцияларының бір келкі таралуы тән келеді. Топырақ жамылғысынан
комплекстілік айқын ажыратылады. Бұл зонада топырақтың сортаңдану процесі
шымдану процесімен тығыз байланыста жүреді
Күңгірт қызыл қоңыр топырақ құрғақ зона аралығының солт. бөлік
таралған. А горизонтының қалыңд. 18 см-дей. Гумусты горизонт сұр қоңыр
түсті, гумустылығы 3,5- 4, 5%. Горизонат калцийге қаныққан. Топырақ
қабатындағы жарықшақтар бойымен гумус 80см-лік тереңдікке дейін таралған. В
горизонтының қалыңд. 18-42 см, қоңыр түсті, нығыздалған гумустылығы 1,5-
2,5%. В горизонтының қалыд. 42-65 см, қоңыр түсті, нығыздалған. 120-130 см-
лік тереңдіктен гипс және оңай еритін тұздарды жиі ұшыратуға болады.
Күңгірт қызыл топырақ жамылғысы тұгелдей жыртылған, қолайлы жылдары дәнді
дақылдан қанағаттарлық мөлшерде өнім жинауға болады.
Күңгірт қызыл қоңыр сортаңдау топырақ Сарарқадағы ойпаңды жазықтарда,
өзен аңғарлары мен көл террасаларында көлемді учаскелерді құрайды.
Топырақтың көлденең қимасына сортаңды- тоң кесекті В горизонты айқын
ажыратылады. Карбонаттың қайнауы 25-35 см тереңдікте жүреді. Гипс және тұз
100 см тереңдікте кездеседі. Жоғарғы горизонттың гумустылығы 3-4%. Күңгірт
қызыл қоңыр сортаңдау топырақты аудан түгел жыртылған.
Күңгірт қызыл қоңыр корбонатты топырақ корбанаты саз үстінде дамиды.
Топырақ жамылғысы Қостанай, Торғай, Целиноград, Қарағанды облыстарының көп
бөлігін қамтиды. Гумусты горизонат тілдері тереңірек таралған. Гумыстылығы
жоғары горизонат тілдеріне 4%-ке жуық. Гипистің бөлінуі 100-110 см
тереңдікте жүреді. Қазіргі уақыта Қазақстанның күңгірт қызыл қоңыр
корбонаты топырақ жамылғысы таралған аудандарды түгелдей жыртылған.
Ылғалдың жетіспеуінен егістік өнімділігі басқаларға қарағанда біршама
кемірек.
Нағыз қызыл қоңыр (орташа қызыл қоңыр) топырақ Қазақстанның құрғақ
дала зона аралығында батыстан шығысқа 2400 км-ге созыла орналасқан, ендірек
бөлігі 320 км- ге жетеді. Өсімдік жамылғысы негізінен бозды-бетегелі,
жусанды – бетегелі және бетегелі-бозды ассоциациялардан құралған.
Топырақтың түсі қызыл қоңыр топырақпен салыстырғанда ашық бозғылттау,
топырақ қабаттары жұқа (А+В=30-40 см ), карбонаттар мен гипистің бөлінуі
жер бетіне жақын қабаттарда жүреді. Гумустылығы (3 – 3,5%) тереңдік артқан
сайын кеми түседі. Гумусты горизонты негізінен оңай еритін тұздар шайып
кеткен. Топырақ жамылғысы қуаң климаттық жағдайда қалыптасуына байланысты
қоректік заттарға кедей, әсіресе фосфордың мөлшері 100г топыраққа 2-5 мг-
нан артпайды.
Нағыз қызыл қоңыр сортаң топырақ сортаң топырақ комплекістеріне
кездеседі. Топырақ қабаттары айқын ажыратылады. Гумусты А+В горизонттарының
қалыңд. 30-35 см. Карбонаттар 40-45 см тереңдікке бөлінеді, гипс 60-80 см
тереңдікке ажырайды. Топырақтың гумусты дәрежесі төмен (2-2,2%).
Ылғалдықтың жетіспеу салдарынан нағыз қызыл қоңыр сортаң топырақты аймаққа
себілетін өнімділігі төмен және тұрақсыз келеді.
Бозғылт қызыл қоңыр топырақ Қазақстанның жоғарғы темпралы және жылдық
жауын-шашын мөлшерінің аз түсетін (180 мм-ге дейін) шөлейт зонасындағы
жусанды- бозды- бетегелі, бозды-жусанды-бетегелі өсімдік жамылғылары
астында қалыптасады. Гумосты горизонты жұқа (А+В=25-30 см) гумустылығы 2-3%
корбанаттар беткі қаббаттарында қайнайды, гиписті горизонат 80-120 см-лік
тереңдікке орналасқан. Топырақ жамылғысында тұздың көп жиналуы сортаңдықтты
арттырады.
Шалғынды қызыл қоңыр топырақ жер асты суы таяу орналасқан аудандарда
(негізінен қалың шөптесін өсімдік жамылғысы астында) қалыптасқан.
Гумустылығы тым жоғары (6%). Гумусты горизоноттың қалыңд. 60 см-ге жетеді.
Күңгірт қызыл қоңыр және нағыз қызыл қоңыр топырақ жамылғылары аралығындағы
шағын аудандарда қамтитын қоңыр топырақ жамылғысы түгелдей жыртылған.
Топырақтың бұл түрі ылғалға бай болуына байланысты егістіктер қуаңшылыққа
көп ұшырамайды.
Қоңыр топырақ шөл зонасының солт. бөлігін (Каспий және арал
теңіздерінің солт. жағалауларын Сарыарқаның оңт. бөлігін) алып жатыр.
Топырақ жамылғысының бұл түрі жер асты суы тереңде жату жағдайында
қалыптасады. Өсімдік жамылғысы тым сираган және түр жағына кедей келеді.
Қоңыр топырақтың беткі қабатында қалыңд. 1-5 см- лік кеуекті қабыршық
болады. Гумосты горизоноттың қалыңд. 12-14 см. Өтпелі В горизоноты (қалыңд.
15-30 см) қоңырқай түсті, тығыздалған ал төменгі жағында карбанатты
гаризонот орналасқан, 80-100 см тереңдікте гиписті және жеңіл еритін тұзды
горизонтының жіктелуі байқалады. Карбонаттардың қайнауы беткі қабаттарда да
жиі жүреді. Қоңыр топырақтың гумустылығының төмен (1-3%) болуына байланысты
құнарлығыда төмен. Егістікке суландыру арқылы ғана пайдалануға болады. Арал
маңындағы тәжрибе сатыларының жүргізген тәжрибесі бойынша қоңыр топырақты
аймақтарда овощ және бақша дақылдарын жер асты суын пайдаланып траншеяларда
өсіруге болатынын дәлелдейді. Зоно негізінен жайылмаға пайдаланылады.
Сұр қоңыр топырақ шөл зоносындағы жусанды- баялышты өсімдік
жамылғысында қалыптасатын зоналық типіне жатады. Беткі қабаты қалыңд. 3-5
см-лік кеуекті қабыршақтан оның астында қалыңд. 5-7 см-лік қабаты
горизонаттан, одан төменірек карбонатты дақтары бар тығыздалған қабаттан
тұрады. Гипистің және оңаә еритін тұздардың бөлінуі 40-50 см тереңдікте
байқалады. Қоңыр топырақтан айырмашылығы карбонаттардың максимумдық мөлшері
ең жоғарғы қабатта келеді. Гумустылығы 1-1, 2%- тен артпайды. Сұр қоңыр
топырақ зонасы ылғалға тапшы келеді.
Тақыр сазды шөлдің ерекше топырақ типіне жатады. Шөл зонасы топырақ
жамылғылары аралығында шағын учаскілер түріне таралған. Өсімдік
жамылғысынан айрылған, топырақ бетін бвлдырлар мен қыналар ғана жапқан.
Өзіне тән топырақ кесіндісі бар: беткі 2-8 см- лік қабатын қыртысты қабат
төменірек қабыршақты кеуекті қабат, одан төменірек аналық топырақ түзуші
жыныстардан айырмасы жоқ құрылымсыз тығыз горизонот орналасқан. Гумустылығы
тым төмен (0,3 – 0,8%), негізінен сазды топырақты келеді, аздап саздықтар
кездеседі, көпшілік бөлігі тым сор тартқан, сульфатты – хлорлы- натрийлі
сор жиналу басым және сілтілік реакциясы күштірек келеді. Тақырлардың
барлығы корбонатты (корбонаттылығы 4-9%), топырақтың беткі қабаттарында
гипистің шөғырлануы байқалмайды. Тақырлардың табиғи құнарлығы тым төмен,
игерілуі өте қиын. Өнімділікті арттыру үшін топырақтың сорын шаю, құм
арластыру, органикалық және азотты көбейтетін дақылдарды (беде) себу
жұмыстарын жүргізу қажет.
Тақыр тектес топырақ Сырдария, Шу, Іле өң-дері бойындағы жер асты су
тереңдікте жатқан (5-10 м тереңде) құрғақ аллюийлік жазықтарда дамиды.
Гумустылығы 1 %- тен кемірек, корбонаттылығы жоғарғы қабаттан байқалады.
Тақыр тектес топырақ шөлдің жайылымға пайдалануға жарамды жерлерінің
құрамына енеді. Сонымен қатар суармалы жердің келешекте игеруге жарайтын
резерві, 5º С –тан жоғарғы тем-ның жылдық жиынтығы 4000º С-тан артатын
аудандардағы тақыр тектес топырақ жамылғысын суландырып, оны мақта
егістілігіне пайдалануға болады.
Құм және құмды топырақ Қазақстанның көпшілік бөлігін қамтыған.
Топырақ құралу процесі тым баяу жүреді. Өсімдік жамылғысының таралу
ерекшіліктеріне қарай бекімеген және әлсіз бекіген түрлері болады. Тұрақты
өсімдік жамылғысы бар құмды топырақтың генетикалық горизонаттары нашар
ажыратылады. Топырақтың бұл түрлеріне гумустылығы төмен (шамамен 0,5%),
корбонатты сорсыз келеді. Ылғылды тез сіңіріп бойында ұзақ сақтайды. Соған
байланысты құм және құмды топырақ саздақ пен саз топыраққа қарағанда
өсімдік түрлеріне өте бай келеді. Мұнда негізінен сүректі бұталар (сексеуіл
қылша т.б.) көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер өседі. Бұл зоно
– Қазақсатанның негізгі мал (әсіресе қой) жайылымдылық ауаны.
Таулы өңірлер топрағы. Сұр топырақ Қазақстанның оңтүстік таулы
аудандарының тау алды белдеулерінің вертикалды зоналық сипаты бар табиғи
жағдайларда қалыптасады. Абс. Биіктік артқан сайын өсімдік жамылғысы
эфемелерден әр түрлі шөпті- эфемерлі өсімдікке алмасады. Топырақ құралу
процесі жерортатеңіздік құрғақ субтропикаға ұқсас келеді. Сұр топырақ
негізінен топырақ құрылымының қөмескі дифферепциациялануы, гумусты
горзонттың ашық түсті (күңірт сұр топырақтан басқасы) келуі, барлық топырақ
қабаттарының карбонаттылығы, сазды фракция мөлшерінің артықтығы
тән.Топырақтың артық ылғалдануынан оның құрамындағы оңай еритін тұздар
шайылып кетеді. Сонымен қатар топырақ қабаттарының насекомдардың,
құрттардың және ін қазып тіршілік ететін жәндіктердің жүретін жолдарынан
жиі ұшыратуға болады. Гумус мөлш. 1%-тен 3,5%-ке дейін ауытқып отырады.
Абс. Биіктік артқан сайын топырақтың гумустылығы мен тұщылығы артады. Осы
аталған белгілеріне қарай сұр топырақ бірнешеге бөлінеді.
Бозғылт сұр топырақ тау алды жазықтарында теңіз деңгейінен бастап 200-
350 м биіктік аралығында шағын өңірді қамтиды. 170-300 мм жылдық атмосф.
жауын-шашын түсетін аймақтарда қалыптасады. А горизонты бозғылыт сұр түсті,
гумустылығы 1,0- 1,5%. Бозғылыт сұр топырақты аймақ суармалы егіншілікке
ал кейбір жылдары тәлім егіншілікке пайдаланылады.
Кәдімгі сұр топырақ тау алды жазықтарының неғұрлым биігірек
бөліктерін, Бат. Тянь – Шаньның биікт. 300-500 м-лік аласа таулы және
қырқалы бөліктерінің 300-450 мм жылдық жауын-шашын түсетін аймақтарын
қамтиды. А горизонты бозғылыт сұр түсті, гумустылығы 1,5- 2,5%. Негізінен
тәлімі егіншілік, шағын бөлігі суармалы егіншілкке пайдаланылады.
Күңгірт сұр топырақ Бат. Тянь-Шаньның аласа таулы бөліктерінің 500-
800 м биіктік аралықтарының жылына 400-600 мм жауын-шашын түсетін
аймақтарын қамтиды. Гумус мөлшерінің жоғарлылығын (2,5-3,5%) Күңгірт сұр
түске боялады. Күңгірт сұр топырақты зона негізінен тәлімі егіншілікке
пайдаланылады.
Корбонаттылығы шамалы сұр топырақ Іле Алатауының солт. беткейіндегі
тау бөктерлерінің 650 м биіктігінде жылдық жауын-шашын мөлш. 250-400 мм
белдеуде қалыптасады. Табиғи өсімдіктерінен жусан, ебелек, өлең шөп және
көде өседі. Гумус мөлш. 1-2%- тен артпайды. Сұр топырақтың басқа түрлеріне
қарағанда жоғ. қабаттарында корбонаттар да кездеседі. Негізінен тәлімі және
суармалы егіншілікке пайдаланылады.
Корбонатты бозғылыт қызыл қоңыр топырақ Солт. Тянь-Шаньның тау алды
шөлейті белдеуінің жоғ. бөлігіндегі 600-800 м биіктік аралығын, Іле
Алатауының орт. Бөлігіне (1000-2000 м аралық), түсетін жылдық жауын-шашын
мөлш. 400-500 мм-лік аймағын алып жатыр. Табиғи өсімдіктері бетеге мен
жусаннан тұрады. Гумусты горизоноттың 3%. Негізінен тәлімі және суармалы
егіншілікке пайдаланылады.
Таудың кұңгірт қызыл қоңыр топырағы аласа таулы далалық белдеудің
төм. бөліктерін қамтиды. Сонымен қатар Солт. Тянь-Шаньның кейбір
аудандарында мыс: Кетпен және Қырғыз жоталарының солт. беткейлерімен
әжептеуір биіктей түсіп, теңіз деңгейінен биік. 2000 м-лік тау аралық
аңғарларға дейін (Кеген, Текес) таралған. Іле Алатауының орт. Бөлігінде
сонымен қатар Жоңғар Алатауы, Алтай және Тарбағатай жоталарында ысырынды
конус бойымен 800 м биіктікке дейін төмендейді. Гумусты горизоноттың 3,5%-
ке, кейде 6%-ке дейін жетеді. Топырақтың құнарлығы тым жоғары болуына
байланысты бұл белдеуде негізінен суармалы және тәлімі егіншілік дамыған.
Таудың қара топырағы аласа таулы далалық белдеудің жоғ. бөлігінде
(1000-2000 м биіктік аралығында, кейбір жерлерде субальпі зонасына дейін
жетеді) бозды, әр түрлі шөпті және бұталы өсімдік жамылғылары астында
қалыптасады. Қара топырақ және қара топырақ текті топырақ түрлері
Қазақстанның таулы аудандарының барлығында, әсіресе Жоңғар және Іле
Алатауының тау бөктерлерінде кеңірек таралған. Гумусты горизонаты тым қалың
(50-70 см) гумустылығы 6-8%, гумустылығы жоғары қара топырақта 13%- ке
жетеді. Топырақ құрылымы ұсақ түйірлі не түйірлі-кесекті, карбонаттарының
қайнауы 50-60 см-лік тереңдікте байқалады, реакциясы бейтарапталған.
Негізінен тәлімі егіншілкке және жайылымға пайдаланылады.
Таудың құнарсызданған және күлгінделген қара топырағы таудың қара
топырақты белдеуінің ең жоғарғы зона аралығы құрайды, негізінен Іле және
Жоңғар Алатаулары беткейлерін қамтиды. Таудық құнарсыздығынан қара топырағы
астық тқұымдас әр түрлі шөпті шалғындық- далалық өсімдік жамылғылары
астында ал таудың күлгінделген қара топырағы алма ағашы ормандары және
бұталар астында қалыптасады. Бау- бақша, аздап тәлімі егіншілікке
пайдаланылады.
Таудың сұр орман топырағы биіктігі орташа таулық шалғындық- орманды
белдеулерде қалыптасқан, әсіресе Іле Алатауының теңіз деңгейінен 1300-2000
м биік бөлігінде кең таралған. Негізінен жалпақ жапырақты орман астында
қалыптасқан. Гумусты горизонтының жұқалығына қарамастан (40-50 см) гумус
мөлшері тым жоғары (16%-ке дейін). Жабайы жеміс ағаштарынан тұратын
ормандардың шаруашылыққа маңызы зор. Көктеректі орман су топырақтың табиғи
қалпы сақталуына септігін тигізеді.
Таудың күңгірт орман топырағы биіктігі орташа таулық шалғындық-
орманды белдеулердегі негізгі топырақ жамылғылары мен бірге кездеседі. Тянь-
Шаньның солт. беткейлерінің теңіз деңгейінің 2200-2600 м биіктік аралығында
жиірек таралады. Жалпақ жапырақты түрлер араласқан қылқан жапырақты орман
және шөптесін өсімдіктер астында қалыптасады. Гумустылығы 3-6%.
Таудың қоңыр топырағы Оңт. Қазақстанның таулы ормандарында кездеседі.
Тянь-Шаньның бат. Сілесмдерінің теңіз деңгейінен 1100-2200 м биіктік
аралықтарында таралған. Негізінен астық тұқымдас әр түрлі шөпті өсімдіктер,
бұталар және сирек орман астында қалыптасқан. Бұл белдеуге жылына 400 мм-
ден 900 мм-ге дейін ылғал түседі. Гумусты горизонтының қалыңд. 20-30 см.
Бұл зона тәлімі егіншілікке, орман шаруашылығына, бау-бақшаға, омарта
шаруашылығына және мал жайылымына пайдаланылады.
Тау шалғындық субальпі топырағы Бат. Тянь-Шаньда 2200-2800 м, Солт.
Тянь- Шаньда және Жоңғар Алатауында 2600-2800 м, Алтайда 1700-2500 м
биіктік аралығында субальпі шалғынды астында қалыптасқан. Гумусты
горизионты қалың (60-80 см), барлық қабатының ылғалдылығы жоғары. Реакциясы
әлсіз қышқылды. Гумостылығы жоғ. Қабаттарда 12-13% төм қабаттарда 7-8%.
Тау шалғындық альпі топырағы Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында 2800-
3500 м, Алтайда 2500-3000м биіктік аралығындағы кобрезия басымырақ өсетін
альпі шалғыны астында қалыптасқан. Гумусты горизионты тау шалғындық
субальпі топырағына қарағанда жұқарақ (35-55 см-ге дейін). Гумустылығы 10-
14% реакциясы қышқылды.
Таудың туындра топырағы Қазақстан терииториясында аз таралған.
Негізінен Алтайдың солт.-бат. Бөлігіндегі жалаңаш шыңдар мен қорымтасты
жерлерде кездеседі. Қазақстанның биік таулы белдеулерінің мал шаруашылығы
үшін маңызы өте жоғары.
Қазақстанның топырақ жамылғысы қолайсыз климаттық жағдайларда
қалыптасқан. Қазақстанның солт. шамалы ғана өңірді қамтиды, оңт. Қарай
қызыл қоңыр топырақ дамыған.
Қазақстанның топырақ жамылғысы егістікке жыртуға, суармалы жерлерді,
шабындық пен жайылымды кеңейтуге толық жарамды табиғи қор болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның облысының топырағы. Жалпы 12,1 млн гектарды, Батыс
Тянь-Шаньның тау бөктерінің едәуір бөлігін Тұран ойпатын және Бетпақдала
шөлін қамтиды. Оңтүстіктіктегі кең шөлді аймақ бірте –бірте таулы бітік,
биік таулы шалғынды далалық, сирек аршалы таулы аймақ, тоғайлар мен ірі
шөпті жарты саванна және тау бөктеріндегі майда шөпті жартылай саванналы
аймақтарында ауысады. Негізгі топырағы: таулы шалғынды альпілік және
субальпілік биік таулы, таулы күрең жоғарғы тау бөктерлік (782 млн га),
қалыпты боз орта тау бөктерлік (1 млн га), ашық боз топырақ төменгі тау
бөктерлік (167 мың га), ежелгі аллювиальдік жазықтық шабындық боз топырағы
(636 мың га), жоғарғы шөлдік жазықтық сұр қоңыр топырағы (2,4 млн га), сор,
сортаңдар, (2,1 млн га) және құмдар (3, 4 млн га). Таудың сұр күрең топрағы
бұта және шөп өскен қалың жыныс астында пайда болады. Шірінділі А +В
қабатының қалыңдығы 70 ... 100 см. А қабаты (0-10 см) күрең сұр, кесекті (0,
10 см) күрең сұр, кесекті сұр, жаңғақты- түйіртпекті, А²- (12см) – күрең
сұр, жаңғақты түйіртпекті, В¹- (23 см)- ашық күрең түйіртпекті- жаңғақты,
В²- (16 см)- ашық күрең, жаңғақты, 45... 61 см тепеңдіктен бастап тасиды,
карбонаттардың дақтары 95-100 см тереңнен кездеседі. Топырақ орташа қара
шірінділермен ерекшеленеді (4,2...6,2%), азоттың мөлшері көбірек (0,20... 0,
35%). Топырақтың жайылым мен шабындыққа пайдаланылады. Таудың қою боз
топырақтағы Солтүстік Қаратаудың бөктерлерінде (теңіз деңгейінен 400...800 м)
жусаңды-раңды өсімдіктер өсетін жерде пайда болады. Шірінділі А+В қабатының
қалыңдығы 30... 60 см. А¹ қабаты (10 см)- сұр, қабат- қабат, А² (10 см)-
күрең сұр, тозаңды – кесекті түйіртпектер кездеседі; В қабаты (35 см)
сұрлау күрең, шіріндісі 2, 0.. 1, 0% жалпы азот – 0, 13... 0, 6%. Бұл топырақ
тау жайылымы ретінде пайдаланылады. Оңтүстіктің қалыпты боз топырағы
Қаражантау, Оғам және Боралтай жоталарының орта бөлігіне, қысқа рең шөптері
аралас жартылай саванналы жерде дамыған. Шірінділі А + В қабатының
қалыңдығы 55... 65 см; А қабаты (20 см) сұр, құба дақты, 5 см тереңдікте
дейін ашық қабат- қабаттау, одан төмен кесекті түйіртпекті, В қабаты құба
сұрлау, карбонаттардың талшықтары бар, арасында жауын құрттардың іздері
байқалады. Қарашірінділердің мөлшері 2,0.. 1,3% және азот – 0, 13... 0, 08%.
А қабатындағы суға төзімді агрегаттардың мөлшері- 35... 40%. Ашық боз Т.
Батыс Тянь - Шань жоталарының бөктерлері мен Шардара жазығының оңтүстік
бөлігінде раңды және жусанды шымды балшықты Т. Дамиды. Шірінділі А+В қабаты
50...60 см, А қабаты құбалау сұр, қабаты – кесекті түйіртпекті. Шіріндінің
мөлшері 1,5.. 1,2% және жалпы азоты- 0,10... 0, 06%. Микроагрегаттардың
мөлшері- 30... 45%. Шөлдің сұр қоңыр Т-ғы (6,4 млн га) Бетпақдалада,
Қаратаудың тсырт бөктерінде жазық шөлейтті бөлігінде, Қызылқұм мен
Мойынқұмда жусанды өсімдіктер өсетін жерде дамыған. Шірінділі А+В қабатының
қалыңдығы 30...60 см; А¹ қабаты (0... 6 см) ашық сұр тозаңды- қабыршақты-
кесекті қыртас; А² (6 -16 см) құба сұр, борпылдақ, қат-қабат тозаңды-
қабыршақты; В- қара қоңыр, корбонаттардың дағы бар, кесекті жаңғақты. Т-
тағы шірінді мен азоттың мөлшері өте аз. Т- тың реакциясы сілтілі – рН –
8,3... 8,7. Жылжымалы формрлардың мөлшері (мг\кг): гидролизденетін азот-
34...38, фосфор- 3...5 және калий 237-488. Қалыпты боз Т-тың құнарлы тәлімі
жерлері дәнді дақыл өсіруге пайдаланылады. Олар суарған кезде (240 мың га)
мақта, техникалық, жеміс- жидек, бақша дақылдарын өсіруге пайдаланылады.
Көң төгіп, азотты- фосфорлы тыңайтқыш енгізіп және эрозияға қарсы
агротехникалық сақтағанда мол өнім алуға болады. Суармалы егіншілік үшін
шабынды тұзсыз бос тораптар аса бағалы. Сұр қоңыр Т- тар, құмдар - өнімі аз
жайылымдар.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Топырақ - өсімдікпен бүркелген, өнім иелеген
Жер қыртысының жоғарғы қабаты. Бұл жаратылыс үгілу қыртыстарының судың ,
ауаның және организмдердің кайта жаралу нәтижесінде пайда болған аса
маңызды табиғии жаратылыс.
Топырақ – біздің планетамыздың маңызыды табиғи ресурстарымыздың бірі,
еңбектің қолдану обьекті , өндіріс құралы, тамақ азығын өндірудің қайнар
көзі, мемлекеттің , халықтың, ұлттың, баға жетпес дәулеті.
Ауыл шаруашылығында жер өндірістің басты қүралы. Қазақстан
Республикасыныц негізгі зандары ауылшаруашылығы жерлерін пайдаланудың
приоритетін бекітті. Бұл құжат кәсіпорындар мен ұйымдардың ауыл
шаруашылығының жарамды жерлерін құрылыстap үшін бөлуде, жерді тиімді
пайдалану мен қорғау бойынша іс-шаралар өткізуге міндеттейді. Мұндай іс-
шараларға ауылшаруашылығы өндірісінің және шығындарының орнын толтыру,
бүлінген жерлерді өндеу бойынша жұмыстар жүргізу мен aз өнім беретін
жерлерді жақсарту бойынша жұмыстар жатады. Бұл шаралардың басты мақсаты-
ауылшаруашылығының жарамды жерлерінің жалпы ауданын қысқартуға жол бермеу
және ауыл шаруашылығы өнімдерін жалпы жинаудың төмендеуінің алдын алу,
болдырмау. Басқаша айтқанда — зиян шекпеу.
Жер қоры — мемлекеттің аумағындағы бүкіл жер құрамы. Қазақстан
Республикасы "Жер туралы" (2001) заңына сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына
сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді: 1) ауыл шаруашылық мақсатында
пайдалануға жарамлы жерлер; 2) елді мекендердің (калалар. кенттер, ауыл
елді мекендері) жері; 3) өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және
өзге де ауылшаруашылығының мақсатына арналып жерлер; 4) ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекреарнациялық және
тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер; 5) орман қорының жері; 6) су қорының
жері; 1) босалкы жср. Қазақстанның "Жер туралы" заңы бойынша ( 1 бөлім I
бап) табиғи жағдайларға байланысты республика аумағындағы жер орманды дала,
дала, қуақ дала, шөлейт. Шөл, тaу етегіндегі шөлді дала, субтропикалық
шөлді дала, субтропикалық тау етегіндегі шөлді дала, ортаазиялық таулы,
оңтүстік-сібірлік таулы жер болып жіктеледі.
Елдің топырақ ресурстарын қорғау, оны орынды пайдалану мемлекет
қызметіндегі басым бағыт болып табылатын, ол Қазақстан Республикасының
Конституциясында және 2001 жылы қантарда қабылданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz