Қазақстанның Ресей құрамына енуі. Оқу құралы
1.тарау. Қазақстанның Ресей құрамына енуі
1.1 ХVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі саяси жəне
халықаралық жағдайы. Қазақ.жоңғар соғыстары
1.2 Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауы.Əбілқайыр хан
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық саясаты.
Абылай хан
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына енуінің аяқталуы
2.тарау. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі халық.азаттық күресі
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі
2.2 Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған шаруалар көтерілісі
2.3 Кенесары Қасымов бастаған азаттық қозғалысы
3.тарау . Қазақстан Ресей империясы құрамында.
.1 ХIХ ғасырдың 20, 60.90 жылдарындағы реформалар
3.2 ХIХ ғасырдың 20.60 жылдары қазақ қоғамындағы əлеуметтік.
экономикалық өзгерістер
3.3 ХIХ ғасырдың соңғы ширегіндегі патша үкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясаты
4.тарау. ХVIII .ХIХ ғасырлардағы Қазақстан мəдениеті
4.1 Халық ауыз əдебиеті
4.2 Музыка өнері
4.3 Қазақтың демократ ағартушылары
4.4 Халық ағарту ісі
Қосымша
Қолданылған əдебиеттер
1.1 ХVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі саяси жəне
халықаралық жағдайы. Қазақ.жоңғар соғыстары
1.2 Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауы.Əбілқайыр хан
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық саясаты.
Абылай хан
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына енуінің аяқталуы
2.тарау. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі халық.азаттық күресі
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі
2.2 Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған шаруалар көтерілісі
2.3 Кенесары Қасымов бастаған азаттық қозғалысы
3.тарау . Қазақстан Ресей империясы құрамында.
.1 ХIХ ғасырдың 20, 60.90 жылдарындағы реформалар
3.2 ХIХ ғасырдың 20.60 жылдары қазақ қоғамындағы əлеуметтік.
экономикалық өзгерістер
3.3 ХIХ ғасырдың соңғы ширегіндегі патша үкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясаты
4.тарау. ХVIII .ХIХ ғасырлардағы Қазақстан мəдениеті
4.1 Халық ауыз əдебиеті
4.2 Музыка өнері
4.3 Қазақтың демократ ағартушылары
4.4 Халық ағарту ісі
Қосымша
Қолданылған əдебиеттер
Оқу құралы төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақ мемлекетінің XVIII ғасырдың басындағы ішкі саяси жəне халықаралық жағдайына сипаттама берілген. Қазақ-жоңғар соғыстары жəне оның ауыр салдары, қазақ жерлерінің Ресей империясына ену үрдісі, оның нəтижелері мен салдары мəселелері қарастырылған.
Екінші тарау осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстарға арналған. Жаңа тарихи
тұжырымдамалар негізінде осы оқиғаларға баға берілген. Ресейдің отаршылдық саясатының басталуы, Қазақ даласында жүргізілген реформалар, қазақ халқының саяси, əлеуметтік-экокномикалық өмірінде болған өзгерістер оқу
құралының үшінші бөлімінде қарастырылған. Соңғы тарауда осы кезеңдегі қазақ мəдениетінің мəселелеріне көңіл бөлінген. Жоғарыда көрсетілген мəселелерге талдау жасауда жергілікті
материалдардың қолданылуына баса назар аударылған. Мысалы, патша үкіметінің
жер саясатына баға беруде, оның Шығыс Қазақстанды мекендеген қазақтарға
əсеріне сипаттама берілген. Осы қазақтардың ата мекендерінен қуылып, Қытай,
Монғолия жəне Алтай өлкесіне қоныс аударуға мəжбүр болуы жаңа деректік негізде қарастырылған.
Оқу құралының соңында берілген қосымша материалдар студенттің өзіндік
жұмысын ұйымдатыруына көмекші құрал болады деп сенеміз.
Екінші тарау осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстарға арналған. Жаңа тарихи
тұжырымдамалар негізінде осы оқиғаларға баға берілген. Ресейдің отаршылдық саясатының басталуы, Қазақ даласында жүргізілген реформалар, қазақ халқының саяси, əлеуметтік-экокномикалық өмірінде болған өзгерістер оқу
құралының үшінші бөлімінде қарастырылған. Соңғы тарауда осы кезеңдегі қазақ мəдениетінің мəселелеріне көңіл бөлінген. Жоғарыда көрсетілген мəселелерге талдау жасауда жергілікті
материалдардың қолданылуына баса назар аударылған. Мысалы, патша үкіметінің
жер саясатына баға беруде, оның Шығыс Қазақстанды мекендеген қазақтарға
əсеріне сипаттама берілген. Осы қазақтардың ата мекендерінен қуылып, Қытай,
Монғолия жəне Алтай өлкесіне қоныс аударуға мəжбүр болуы жаңа деректік негізде қарастырылған.
Оқу құралының соңында берілген қосымша материалдар студенттің өзіндік
жұмысын ұйымдатыруына көмекші құрал болады деп сенеміз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1-тарау. Қазақстанның Ресей құрамына енуі
1.1 ХVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі саяси жəне
халықаралық жағдайы. Қазақ-жоңғар соғыстары
1.2 Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауы.Əбілқайыр хан
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық саясаты.
Абылай хан
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына енуінің аяқталуы
2-тарау. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі халық-азаттық күресі
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі
2.2 Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған шаруалар көтерілісі
2.3 Кенесары Қасымов бастаған азаттық қозғалысы
3-тарау . Қазақстан Ресей империясы құрамында.
.1 ХIХ ғасырдың 20, 60-90 жылдарындағы реформалар
3.2 ХIХ ғасырдың 20-60 жылдары қазақ қоғамындағы əлеуметтік-
экономикалық өзгерістер
3.3 ХIХ ғасырдың соңғы ширегіндегі патша үкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясаты
4-тарау. ХVIII –ХIХ ғасырлардағы Қазақстан мəдениеті
4.1 Халық ауыз əдебиеті
4
4.2 Музыка өнері
4.3 Қазақтың демократ ағартушылары
4.4 Халық ағарту ісі
Қосымша
Қолданылған əдебиеттер
КІРІСПЕ
Оқу құралы төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақ мемлекетінің XVIII
ғасырдың басындағы ішкі саяси жəне халықаралық жағдайына сипаттама
берілген.
Қазақ-жоңғар соғыстары жəне оның ауыр салдары, қазақ жерлерінің Ресей
империясына ену үрдісі, оның нəтижелері мен салдары мəселелері
қарастырылған.
Екінші тарау осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстарға арналған. Жаңа тарихи
тұжырымдамалар негізінде осы оқиғаларға баға берілген. Ресейдің
отаршылдық саясатының басталуы, Қазақ даласында жүргізілген реформалар,
қазақ
халқының саяси, əлеуметтік-экокномикалық өмірінде болған өзгерістер оқу
құралының үшінші бөлімінде қарастырылған. Соңғы тарауда осы кезеңдегі қазақ
мəдениетінің мəселелеріне көңіл бөлінген.
Жоғарыда көрсетілген мəселелерге талдау жасауда жергілікті
материалдардың қолданылуына баса назар аударылған. Мысалы, патша үкіметінің
жер саясатына баға беруде, оның Шығыс Қазақстанды мекендеген қазақтарға
əсеріне сипаттама берілген. Осы қазақтардың ата мекендерінен қуылып, Қытай,
Монғолия жəне Алтай өлкесіне қоныс аударуға мəжбүр болуы жаңа деректік
негізде қарастырылған.
Оқу құралының соңында берілген қосымша материалдар студенттің өзіндік
жұмысын ұйымдатыруына көмекші құрал болады деп сенеміз.
5
1-тарау. Қазақстанның Ресей құрамына енуі
1.1 ХУ111 ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі-
саяси жəне халықаралық жағдайы. Қазақ-жоңғар соғыстары.
ХУ111 ғасыр Орталық Азия, соның ішінде Қазақстан тағдырында орасан зор
орын алады. Ұлы даланы мекен еткен ірі көшпелі этностардан бұл кезде тек
қазақтар мен қалмақтар(жоңғарлар) ғана қалды. Басқа көшпелі халықтар –
қарақалпақтар, қырғыздар, алтайлықтар – оларға бағынышты болды. Башқұрттар,
ноғайлар, түркмендер мен Еділ қалмақтары ірі отырықшы мемлекеттер Ресей,
Хиуаның қол астына өтті.
ХУ111 ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ хандықтарының жағдайы біршама
ауыр болды.Тəуке ханның руаралық қырқысты тоқтатып, жүздерде тыныштық
орнату, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сырттан басып кіруден
қауіпсіздендіру саясаты уақытша ғана нəтиже берді. Билік үшін күрес пен
сұлтандардың оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпей бірлікті бұзды, оны көршілер
дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары қолдаған Еділ
қалмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір казактары шабуылға
шықты; Жайықтың арғы бетіндегі қоныстардан башқұртттар дəмеленді.Оңтүстік
жағынан қазақтарды Орта Азия хандықтары (Бұхара, Хиуа) феодалдары
ығыстырды. Бірақ ең қатерлі қауіп қазақ халқына шығыстан күші басым,
басқыншы əскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді.
Жоңғарлардың қазақтарға шабуылы ХV ғасырда басталған болатын. Алайда
олардың тарапынан қауіп 1635 жылы Батыр – қонтайшы (1634-1653) Жоңғар
хандығын құрғаннан кейін күшейе түсті. Оның негізінде жайылым үшін
бақталастық жатты. Мал санының өсуіне байланысты көшпелілер жайылымдық
жерлер аумағын ұлғайтуға мəжбүр болды. Дегенмен, жер тарлығы əскери
қақтығысудың бірден-бір себебі болған жоқ. Екі жақтың да феодалдық
топтарының сауда жолдарына бақылау орнатуға, жауының байлығынан олжа
түсіруге тырысуы соғыстың шығуына белгілі бір дəрежеде түрткі жасады.
Жоңғар феодалдарының қазақтарға шапқыншылығы Цеван-Рабтан қоңтайшы
(1697-1727) билік еткен кезеңде күшейді. Олар үсті-үстіне шапқыншылық
жасап,
6
тұтқындар мен малдарын айдап əкетті, жайылымдары мен мүліктерін тартып
алып,
кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы
қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар əлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан
зор
қайғы-қасіретті бастан кешті. ХVIII ғасырдың басындағы қазақтардың жағдайын
Ш.Уəлиханов былай суреттейді: ”ХVIII ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ
халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Олардың ұлыстарын жоңғарлар, Еділ
қалмақтары жəне башқұрттар əр жақтан талқандап, малын айдап əкетіп, тұтас
əулеттерді тұтқын етіп алып кетті”.
1710 жылы Қарақұмда қазақ жүздері өкілдерінің съезі шақырылды. Бұл
жиында ең ықпалды тұлға Тəуке хан болды. Съездегі негізгі мəселе Жоңғар
хандығына бірігіп тойтарыс беру еді. Алайда түрлі өкілдердің көзқарастары
бірдей болған жоқ. Кейбіреулері солқылдақтық танытып, жоңғарларға бодан
болуды ұсынды. Дау шарықтау шегіне жеткен кезде ортаға адуынды да кесіп
айтар
шешен Бөгенбай батыр шығып: “Таланған көштің, тұтқындалған бала-шағаның
бейшара бақылаушысы болып отырман. Жаудан кек аламыз! Қыпшақ даласы
сарбаздарының жалтарған кезі болды ма?! Жаудың зұлымдығына шыдап отыра
алман?! Жауға мінер тұлпар құрып па?! Сұр жебе толы қорамсақ қаңырап бос
қалып па?!”- дейді.Мұндай көзқарасқа ашық қарсы шығуға ешкімнің батылы
бармады. Осы жиында біріккен қазақ жасағына Бөгенбай батыр жетекші болып
сайланды. 1711 жылы үш жүздің əскери күштері жоңғарларға ауыр соққы бере
отырып, өз жерлерін қайтарып алды. Жоңғар хандығының жеріне баса-көктеп
кіріп, талай адамды тұтқынға алды. Алайда 1717 жылы Аякөз өзені маңынды
болған шайқаста Қайып жəне Əбілқайыр хандар бастаған отыз мыңдық қазақ
жасағы ішкі алауыздықтарға байланысты жоңғарлардан жеңіліс тапты.
Дегенмен, ХVIII ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне
қарсы неғұрлым батыл қимыл жасауын Жоңғар хандығына Цин билеушілері
əскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежеген еді. Бірақ 1722 жылы Қытай
императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да
бəсеңсіді.
1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын
7
қауіпсіздендіріп алған жоңғар қоңтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап
дайындала бастады.
1723 жылдың ерте көктемінде жоңғарлардың қазақтарға қарсы ең жойқын
шапқыншылығы басталды.Жақсы дайындалып, сақадай-сай тұрған жоңғарлардың
70 мың əскері бір мезгілде жеті бағытта қазақ жерлеріне шабуыл жасап,
олардың
басты күштерін жойып жіберді. Жоңғарларда отты қарудың болуы, олардың
əскери ұйымдасуының артықшылықтары, сан жағынан басымдығы алғашқы ірі
жеңістерінің кепілі болды. Қазақтардың жадында “Қайың сауған ақ тышқан
жылы”
болып айрықша қалған 1723 жылғы жұт та өзіндік роль атқарды. Шабуылдың
тұтқиыл да тегеурінді болғаны соншалық, жұрт ең қауқарсыз қарттар мен бала-
шағаны тағдырдың тəлкегіне тастай қашты. Сондықтан ол жылдар халық жадында
“зар заман жылдар” қасіреті ретінде сақталған. Бұған “Елімай” деген атақты
əн
дəлел болады. Оның үстіне ең шөлді жəне жан аяғы баспаған, қу мекиеннен
басқа
шын мəнінде Қазақстанның бүкіл аумағы басып алынды. Қазақтар Түркістан,
Сайрам, Ташкент сияқты сауда-саттық орталықтарынан айрылды. “Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен тарихқа енген бұл қасірет қазақтарды
ғана емес, Орта Азияның барлық халықтарын да қамтыды. Самарқанның қаңырап
қалғаны жəне Бұхарада көптеген адамдардың аштыққа ұшырауы осыған дəлел.
Жоңғар шапқыншылығына байланысты шаруашылық күйзеліс басталып, ол
қазақ билеушілері арасындағы қарым-қатынасты одан əрі шиеленістіріп
жіберді.
Қазақ жүздерінің одан əрі саяси жəне экономикалық ыдырауын тоқтатып,
қалыптасқан жағдайдан шығудың бірден-бір жолы - жауға қарсы бірігіп күресу
болды.
Алайда азаттық күрестің алғашқы кезеңінде қазақ хандары мен сұлтандары
қарсылықты ұйымдастыруға икемсіз болды.Тəуелсіздік үшін күресті халық
арасынан шыққан батырлар басқарды. 1724 жылдың өзінде-ақ қазақтар алғашқы
жеңістерге жетті.
1726 жылдың күзінде Оңтүстік Қазақстандағы Ордабасы деген биікте
бүкілқазақ съезі өткізілді. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз қимылдарын
8
үйлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құруға ант берді. Бүкіл қазақ
жасағының қолбасшысы болып Кіші жүз ханы Əбілқайыр сайланды.
Соғыс қимылдарының басталуы Торғай даласының оңтүстік-шығыс
бөлігіндегі Бұланты жəне Белеуті өзендерінің бойындағы Қарасиыр деген жерде
болды. Қазақ жасағы қол жеткізген алғашқы ірі жеңіс халықтың рұхын көтеріп,
жауға қарсы күреске жігерлендірді. Кейіннен бұл жер “Қалмақ-қырылған” деп
аталып кетті.
Жоңғарларға қарсы қазақ халқының азаттық соғысының жеңіспен
аяқталуында Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль атқарды.1730 жылы Балқаш
көлінің солтүстік-батыс шегі жағында жатқан Алакөл маңында шешуші шайқас
болды. Оған барлық үш жүздің жасақтары қатысты.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты
əскербасы, қоян-қолтық ұрыстың асқан шебері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан
жекпе-жекке жиырма жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды.
Абылай осы жекпе-жекте өзінің қаһарлы қарсыласын жеңіп,есімін мəңгі даңққа
бөлеген.
Шайқастың сəтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Олар
өздерінің ерлігін, ержүректігін, тастүйін бірлігін жəне жоғары əскери
машықтанғандығын танытты. Əбілқайыр хан мен оның серіктерінің ең жақсы
қасиеттері осы шайқаста көрінді.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін жəне ұйымдастырушылық қабілетін
көрсеткендер арасында батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары – барлық үш
жүздің өкілдері болды. Солардың ішінде Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Шақшақ Жəнібек, Тама Есет, Шапырашты Наурызбай, Бəсентиін
Малайсары сияқты батырлар ерекше көзге түсті.
Аңырақай шайқасы нəтижесінде жоңғарлар қазақ жерлерін тастап шығуға
мəжбүр болды. Қазақтардың түбірлі жеңіске жетуіне жол ашқан Аңырақай
шайқасы халық санасында үлкен бетбұрыс туғызды.Бірлескен күш арқылы жауды
жеңіп, рухы көтерілген халық жоңғарларды жеңугеболатынын түсінді. Аңырақай,
Қалмаққырылған шайқастарындағы айбынды жеңіске қарамастан, жау əлі де
9
күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ əрі
титықтататын күрес күтіп тұрды.
1.2 Кіші жүздің жəне Ресей бодандығын қабылдауы. Əбілқайыр хан.
ХУ111 ғасырдың басында Ресей империясының “Шығыс саясаты” жандана
түсті. Шығыс жақтағы отарлау қозғалысының күшеюіне əр түрлі жағдайлар əсер
етті. Қазақ даласы Ресейді Шығыс елдерімен байланыстыратын көпір іспеттес
еді.
Қазақ жерлері арқылы Европа мен Шығысты байланыстыратын ең қысқа сауда
жолдары өтті. Сонымен қатар, бұл аймақтың жер қойнауындағы мол байлықты
иелену, оны империяның мұқтажын өтеуге ұмтылыс та орын алды.
Алайда, ХУ111 ғасырдың басында Ресей Қазақстанға қарсы ашық
отаршылдық саясат жүргізе алмады. Өйткені I Петр патшаның алдындағы басты
мақсат - “Европаға терезе ашу”, яғни елдің батыстағы позициясын нығайту
болды.
Осы кезде басталған орыс-швед соғысы соның дəлелі болатын. Сонымен бірге
өзінің əскери жəне экономикалық басымдығына қарамастан сол кезде
Қазақстанды
күштеп бағындырып алуға бұл аймақтағы күші жеткіліксіз болатын. Дегенмен
Қазақстанды өз уысынан шығарып алмау үшін бұл жерлерде өзінің саяси ықпалын
орнатуға тырысты.
ХУ111 ғасырдың басында Орыс мемлекеті өз тарихының аса бір күрделі
кезеңін басынан өткізіп жатты. Елдің экономикалық жағынан бірігуі,
мануфактуралық өндірістің пайда болуы Ресейдің артта қалушылығын
жоюға, I Петрдің реформаларының жемістілігіне алғы шартттар жасады. Елдің
сыртқы саясаты жер иеліктерін кеңейтуге, ашық теңіздерге жол ашуға, Шығыс
жəне Батыс елдері арасындағы сауда-саттықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталды.
Ресейдің шығыс бағыттағы саясатының жандануына əр түрлі факторлар əсер
етті.. Ең алдымен бұл Ресейдің жер көлемін кеңейтуді қамтамасыз етті.
Сонымен
қатар Қытай жəне Үндістанмен сауда-саттықты жеңілдетті. Ең бастысы бұл
10
аймақтарда бай руда көздерінің табылуы патша əкімшілігінің ерекше
қызығушылығын тудырды.
1713 жылы Сібір губернаторы М.Гагарин I Петрге Ертіс бойына бекініс
салып, “алтын құмға” бай Жаркентке дейін жол салу жоспарын ұсынды.1714 жылы
1 Петрдің Ертіс бойына подполковник И.Бухгольц бастаған ірі əскери
экспедицияны жіберу туралы жарлығы шықты. Оның құрамында 3017 адам болды.
Мақсаты – “қалалар салу үшін алтын, күміс жəне мыс кендері көздерін табу”.
Алайда 1715 жылы басталған экспедиция сəттіз аяқталды. Жоңғарлардың
шабуылына ұшыраған отрядтың тек 700 адамы ғана қоршаудан шығып, 1716 жылы
Ямышев жəне Омбы бекіністерінің негізін салды. 1717 жылы полковник И Ступин
басқарған экспедиция ұйымдастырылып, олар Железинка (1717), Семей (1718)
бекіністерін салды. 1719-1720 жылдары И Лихарев бастаған экспедиция
Өскемен,
Коряков (1720) бекіністерін салды. Осы əскери бекіністер Жоғарғы Ертіс
қорғаныс
шебін құрады.
Аңырақай шайқасындағы жеңіс қазақ қоғамындағы əртүрлі шиеленісті
мəселелерді шеше алмады. Жоңғар хандығы тарапынан жаңа шабуыл қаупі
сақталып қалды. Осы кезде Иран шахы Надирдің Хиуа хандығына шапқыншылық
жасап, Сырдария бойындағы аймақтарға қауіп төндіруі де жағдайды біраз
ауырлатты. Жоңғар басқыншылығы қазақ қоғамының əлеуметтік қатынастарында
да терең із қалдырды. Елдің қаңыратылып, күйзетілуі кедейлердің санын
көбейтті.Осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты қазақ
жасақтарының жетекшілері билікке таласа жанжалдасып қалды да, мұның өзі
ойраттардың жағдайын жеңілдетіп, қазақ халқының жоңғарларға қарсы
күресіндегі
көптеген құрбандықтары мен күш-жігерін жоққа шығарды.
Қазақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет –қазақ
жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету жəне елде күшейе түскен феодалдық
бытыраңқылықты жою міндеті тұрды.
Қазақтардың сыртқы жағдайларының күрделілігі одан аман шығудың
жолдарын іздестіре беруге түрткі болды. 1726 жылы Кіші жүз ханы Əбілқайыр,
ағамандар Сүгір, Едікбай, Қажыбай, Құлымбай жəне басқалары Ресейден Кіші
жүз
11
қазақтары үшін “қорғаушылық сұрауға” елші Қойбағарды жөнелтті. Бірақ оның
іс-
сапары сəтсіз аяқталды. Орыс жағы елшінің өкілеттігіне күмəн келтірген
сыңай
танытты. Шындығында Ресей басшылығы қазақ-жоңғар қақтығысында оқшау
позиция ұстауға тырысты. Əйтсе де Əбілқайыр өзінің көздеген мақсатын аяқсыз
қалдырмайды. Ол 1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке
өз елшілігін жіберіп, Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Ресей
империясының бодандығына қабылдауды өтінеді. Бұл жолы Əбілқайырдың
елшілігіне барынша құрмет көрсетіліп, оның Құтлымбет Қоштав бастаған 7
адамнан тұратын елшілеріне бағалы сыйлықтар тартылады. 1731 жылдың 19
ақпанында императрица Анна Иоанновна Кіші жүзді Ресей бодандығына
қабылдайтыны жөніндегі сенім грамотасына қол қойды. Қазақ елшілері Дала
өңіріне Сыртқы істер алқасының тілмашы А.И.Тевкелев бастаған үлкен комиссия
қосылып, əскери күзет ертіліп қайтарылды, олардың ішінде “ жерлерді
сипаттау
үшін жіберілген екі геодезист – А.Писарев пен М.Зиновьев болды” .
Əбілқайырдың сендіруіне иек артқан Ресей жағы бодандыққа өтуді Кіші
жүздің барлық сұлтандары мен ағамандары қалайтын болар деп шешті. Алайда,
1731 жылы қазанда А.Тевкелев Ырғыз өзені бойындағы Əбілқайырдың ақ ордасына
келгенде Ресей азаматтығын қабылдау мəселесі бойынша феодалдық ақсүйектер
арасында айтарлықтар алауыздық бар екендігі анықталды. Барақ сұлтан
бастаған
“қарсы партия” келіссөздердің өтпеуіне шаралар жүргізді. Олар Əбілқайыр
ханға
Ресеймен тек əскери одақ құруға ғана өкілеттік бергендерін алға тартып,
бодандыққа өтуге үзілді-кесілді қарсы шықты.
Бөгенбай тобының ханға қолдау көрсетуі тартысты біраз бəсеңсітті. Сатып
алу, сөз байласу, ал кейде ашық қоқан-лоққы көрсетіп, қорқыту
арқылыА.Тевкелев
хан ордасындағы күштердің арақатынасын өзгертуге қол жеткізді. Сонымен,
1731
жылдың 10-қазанында хан ордасында Əбілқайыр бастаған 29 ақсақал ант берді.
Осылайша қазақ жерлерінің Ресей құрамына енуі басталды.
Орта жəне Ұлы жүздер Ресейге кейінірек қосылғанымен, Əбілқайыр хан
патша өкіметіне өтініш білдіргенде бүкіл қазақ халқы атынан сөз салған-ды.
Мұның өзі жоңғарларды сөзсіз абайлаттырды жəне оларды орыс-қазақ
12
қатынастарының онан əрі дамып бара жатқанына секеммен қарауға мəжбүр етті.
Ресей императрицасының жарлығында сол кезде-ақ ресми түрде азаматтығын
алған
қазақтарды мазасыз көршілерінің жауластық əрекеттерінен сақтайтындығына
кепілдік беретін пункттер болды: ”егер Сіздерге, қайсақтарға (қазақтарға)
жаулар
шабуылдайтын болса, онда Сіздер олардан біздің күшімізбен қорғаласыздар”.
Кіші жүздің Ресей азаматтығын алуының оң негізін теріске шығармасақта,
Əбілқайырдың Ресей əкімшілігіне сүйеніп, өзінің саяси қарсыластарының
позициясын əлсіретуге, жеке билік жүргізу үшін күресте өзінің негізгі
бақталастарынан асып түсуге үміт артқан пайдакүнемдік мүддесін назардан тыс
қалдырмаған жөн.
Өз миссиясын сəтті аяқтаған А.Тевкелев Найзатескен алқабынан қайтар жолға
аттанды. 1733 жылы 2 қаңтарда ол Əбілқайырдың Петербургке жіберген жауап
елшілігімен Уфаға жетті. Бұл миссияны ханның екінші ұлы Ералы сұлтан
басқарды. Келіссөздер нəтижесінде Кіші жүздің Ресей бодандығына кіруі
түпкілікті
ресімделді.
Алайда, Кіші жүз Ресейдіің азаматтығын қабылдағаннан кейін де
Қазақстандағы жағдай күрделі күйінде қала берді. Орта жəне Ұлы жүз
шектеріне
жоңғарлардың тұтқиылдан басып кіру қатері сақталып қалды.
30-жылдардың екінші жартысында Ғалдан-Церен Орта жүздің шекарасына
əскер төге бастады. Осыған байланысты Ресей императрицасының 1734 жылғы
маусымда Орта жүзді Ресей құрамына қабылдау туралы жарлығы саяси жағынан
ақталды. Осы жылы Ұлы жүздің Жолбарыс хан бастаған бір топ билері мен
сұлтандары да Ресей бодандығын қабылдауға ниет білдірді. Дегенмен бұл
аумақтардың көп бөлігі іс жүзінде Х1Х ғасырдың ортасына дейін дербес
күйінде
қалып келді.
Қосып алған жерлеріндегі шептерін нығайту үшін 1734 жылы арнайы
Орынбор комиссиясы құрылды. Оны Сенаттың обер-хатшысы И.К.Кириллов
басқарды. 1735 жылы отаршылдық саясаттың тірегіне айналған бекініс, қазіргі
Орынбор қаласының іргесі қаланды.
13
1737 жылы И.К.Кириллов қайтыс болғаннан кейін Орынбор өлкесінің
губернаторы болып белгілі тарихшы, қабілетті əкім Н.Татищев тағайындалды.
Кіші
жүз бен Орта жүздегі ықпалды шыңғыс ұрпақтарының бодандығын нығайту оның
ең басты саяси мақсаты болып қала берді.
Ресей империясы мен қазақ жүздері арасындағы келісім-шарттарда көптеген
маңызды мəселелер мүлде қарастырылмай, орағытылып өтіп отырды. Осы жағдай
əртүрлі түсінбеушіліктер тудырды. Əбілқайыр ханның Ресей əскери күшінің
көмегімен өз ықпалын нығайтпақ болған үміті де ақталмады. Орынбор
губернаторлығына И.И.Неплюев тағайындалғаннан кейін ол Əбілқайырдың
өзінің жеке билігін əлсіретуге тырысты. И.И. Неплюев өз мақсатына жету үшін
күрестің ең жымысқы əдістерін қолдануды тартынбай жүргізді. Ұлтаралық
араздықты ұшықтыруға тырысты.
Көреген хан ойрат қаупі жойылғаннан кейін Петербургтің жəне Орынбор
губернаторының түпкі мақсаты бүкіл Қазақстанды империяның отарына
айналдыру, өздеріне ұнамайтын ықпалды сұлтандар мен ақсақалдарды əр түрлі
əдістермен жою, ал ханды айтқанынан шықпайтын орындаушы деңгейіне дейін
төмендету екенін бірден-ақ аңғарды. Орыс əкімшілігі тарапынан болған
дөрекіліктерге ашуланған хан мен “бодандыққа қылыштың күшімен емес, өз
еркіммен кірдім...”, “орыстар бізді қалмақтар мен башқұртттар сияқты еткісі
келеді,
бірақ біз ауыр езгіге көніп тірі жүргенше, өлуге дайынбыз”, “біз Жайықтың
суы
кері аққанда ғана отар боламыз” деп мəлімдеген болатын. ХVIII ғасырдың 40-
жылдарында Əбілқайыр ханның бастамасымен біраз қақтығыстар болды. 1748
жылы Барақ сұлтанның адамдары Əбілқайырды өлтіріп кетпегенде бұл күрес ары
жалғасуы мүмкін елі.
Тұтас алғанда, қазақ жүздерінің бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауын
екі тұрғыдан қарастыру керек: бір жағынан, ол қазақтарды ойраттардың жиі
қайталанған жойқын жорықтарынан, олардың ______________халық үшін қырғынды
салдарынан
құтқарды, ал екінші жағынан, кең байтақ дала өңірін біртіндеп əскери-казак
қоныстары арқылы отарлаудың жəне қазақтардың мемлекеттілігін жоюдың басы
болды.
14
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық
саясаты. Абылай хан
екінші XVIII ғасырдың басындағы Қазқстанның ішкі ахуалы бұған өзіндік əсер
етті. Осы кезде Ресейде I Петр жүргізген реформалар өз жемісін бере
бастады.
Елдегі ірі экономикалық жəне саяси сілкініс Ресей мемлекетін одан əрі
кеңейту
мəселесін қойды. Алдыменен империяның шекарасына өте жақын орналасқан
аймақ ретінде Батыс Қазақстан жерінде мейлінше толық жүзеге асырыла
бастады.
Жер туралы мəселенің осы аумақта ХVIII ғасырдың екінші жартысында ең басты
мəселе болғандығы сондықтан.
Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының ішкі қалыптасқан ахуалы да жағдайды
күрделендірді. Билік иелері арасындағы күрес 1748 жылы Əбілқайыр ханның
өлтірілуіне əкеп соқты. Осы арқылы қазақ жүздерін біріктіру жолындағы күш-
жігер
едəуір дəрежеде əлсіретілді. ХVIII ғасырдың екінші жартысында Қазақ
хандығының ыдырауына себепші болған іріткі салушы күштер басым бола
бастады. Əбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз иеліктері оның
мирасқорларынан аулақтап кетті. Кіші жүздің өз ішінде де билік таласы
асқына
түсті. Хан тағына отырған оның ұлы Нұралымен қатар Кіші жүзде екінші хан
болып Батыр сайланды. Нұралы хан алғашқы кезден солқылдақтық танытып, ең
алдымен патша əкімшілігіне иек арта бастады.
Кіші жүз бен Ресей арасындағы қарым-қатынас протекторат негізінде құрылған
еді, яғни қазақтар сыртқы саясат жүргізу саласынан басқа салаларда егеменді
болды. Сонда-ақ Ресей жоғарғы билеуші-хандарды тағайындау құқығын өз
қолына алды. Оның есесіне Ресей қажет болған жағдайда қазақтарға əскери
көмек
көрсетуге уəде берді.
15
Бұл шартты Ресей жағы алғашқы кезден бастап өрескел бұза бастады. Ресей
боданындағылардың қазақ жерлеріне шабуылы толастаған жоқ. Шекаралық
отрядтар бейбіт қазақ ауылдарына жиі шапқыншылық жасап тұрды. Өздеріне
тыйым жоқ екенін көрген олар үшін қазақ ауылдарына шабуыл жасау біртіндеп
баю көзіне айналды.
Кіші жүз үшін маңызды мəселелердің бірі Жайық пен Еділдің төменгі ағыстары
арасындағы жерлерге көшіп бару туралы мəселе болды. 1756 жылы патша жарлығы
шығып, ол бойынша қазақтардың қыс кезінде өз малын Жайықтың батыс жағына
айдап баруға тыйым салынды. Осылайша ______________қазақ қауымдарын
экономикалық
жағынан əлсіретіп, оларды сыртқы ықпалдан оқшаулап тастау міндеті жүзеге
асырыла бастады. Қалыптасқан жағдай жер пайдалану мəселелері жөніндегі
шиеліністі күшейтті. Қазақтар өз кезегінде патша өкіметін осы шешімінен бас
тартқызу үшін əр түрлі əрекеттерге барды: хат жазып, көптеген өтініштер
жолдады; өз еріктерімен осы жерлерге көшіп бара бастады, бұл өз кезегінде
қазақтар мен Еділ қалмақтары арасындағы қарым-қатынасты шиеленістіріп,
қарулы
қақтығыстарға алып келді. Патша əкімшілігін жеңілдіктер жасауға мəжбүр ету
үшін қазақтар өз тарапынан орыс керуендерін тонап, Ресейдің Орталық Азиямен
қарым-қатынасын біраз уақытқа тоқтатып тастады.
Осы кезеңде қазақтардың басқа да көрші халықтармен қатынасы күрделі болды.
Нұралы хан өзі билік еткен жылдары мемлекет қайраткеріне тəн қасиетін
көрсете
алмады, əдетте ол оқиғалардың жетегінде кетіп, өз тарапынан ешбір өзгеріс
енгізе
алмады.
Осы кезде Орта жүз бен Ұлы жүздегі жағдай да шиеленісе бастады. ХУ111
ғасырдың 50-жылдарынның басында олар бірнеше рет жоңғар əскерлерінің
шабуылына ұшырады. Қонтайшы Ғалдан-Церен қайтыс болған соң Жоңғарияда
орын алған өзара қырқыс осы құдіретті державаның əлсіреуіне жəне бүкіл
аумақтағы саяси жағдайдың шиеленісуіне əкеп соқты. Қалыптасқан жағдайды
пайдаланған қазақ даласының билеушілері де Жоңғария мен көрші
мемлекеттердің
істеріне белсене араласа бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы
16
Əбілмəмбет болып қалғанына қарамастан, нақты билік бірте-бірте ықпалды
сұлтан
Абылайдың қолына жинақтала берді.
1755 жылы басталған қытай-жоңғар соғысының алғашқы кезеңінде қазақтар
жоңғарларға көмекке келді. Көреген саясатшы болған Абылай Жоңғарияның қазақ
қоныстарын қытай экспанциясынан қорғап, аралық рөл атқаратынын тамаша
ұғынды. Алайда, жоңғарлар жеңіліс тауып, Цин империясының əскерлері қазақ
жерлеріне баса көктеп кірген кезде өз саясатын қайтадан қарастыруға мəжбүр
болды. Цин империясымен саяси жəне экономикалық байланыстарды жолға қоюға
тілек білдірді. 1757 жылдың қыркүйегінде қазақ елшілері Пекинге жіберіліп,
бітім
жасалды.
Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі қатынастары негізгі екі проблемаға
байланысты болды. Біріншісі жəне ең маңыздысы жер проблемасы еді.Қазақтар
жайылымдарды, əсіресе Ертіс пен Іле аңғарларындағы жəне Тарбағатайдағы бай
жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Циндер болса өздерін Жоңғария
территориясының басты мұрагері екендігін жариялады. Қытай əскерлері жаңа
шекара шебіне орналастырыла бастады. Алайда, олардың қазақ руларының
ғасырлар бойы қалыптасқан Алтай, Тарбағатай өңірлеріндегі жайылымдарына
көшіп-қону үрдісін тоқтатуға мүмкіншілігі жоқ еді. Сондықтан 1767 жылы алым
деп аталатын жалдау ақысын төлеген жағдайда бұл жерлерді қазақтардың
пайдалануына беруге мəжбүр болды.
Қазақ-қытай қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын.
Қытайларға атты əскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал
қазақтар қытай тауарларына мүдделі еді. Дегенмен Цин өкіметі орындары
Қазақстанмен сауданы қатаң бақылап, шектеп отыруға тырысты.
Қалыптасқан жағдайда Орта жүзді Ресей протекторатында ұстау шекаралық
өкімет
орындарының негізгі міндетіне айналды. Бұл үшін Сібір əкімшілігі үш
бағытта:
аумақтық экспанция , дипломатиялық амалдар жəне сауда-экономикалық
байланыстар арқылы əрекет жасады. Жоңғарияның əлсіреп, кейіннен жеңіліс
табуы
Ресейдің əскери экспанциясына қолайлы жағдай қалыптастырды. Солтүстік
Қазақстан, Алтай өңірінде жер тартып алу кең белең алды, жаңа бекіністер
17
салынды. 1752 жылы Үлбі, Бұқтырма жəне Нарын бойындағы жерлердің Ресейге
қосылғандығы туралы ресми түрде жарияланды. 1760 жылы Өскемен бекінісінен
Телецк көліне дейін бекіністер салына бастады. Келесі 1761 жылы Өскеменнен
Зайсан көліне дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды.
Жаңадан аннекцияланған жерлерді олар шаруашылық игергеннен кейін ғана
бекітіп алуға болатынын шекаралық өкімет орындары түсінді. Сондықтан осы
жылдары Алтайға Тобыл губерниясынан 2 мың шаруа мен əртектілер, сондай-ақ
Ресейдің солтүстік губернияларының қазыналық шаруаларынан тілек
білдіргендер
көшіп келді.
Сонымен бірге шекаралық өкімет орындары қазақтарды шекаралық аудандардан
ығыстырып тастау жөнінде шаралар қолданды. 1755 жылы Сыртқы істер алқасы
қазақтар “...Ертістің оң жағасына өткізілмесін” деген нұсқау берді. 1764
жылы
қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан жəне орыс бекіністеріне 30 шақырымнан
жақын жерде көшіп жүруіне мүлде тыйым салынды. Келесі жылы бекіністердің
коменданттарына қазақтарды Тобылдағы Звериноголов бекінісінен Өскеменге
дейінгі бүкіл шепті бойлай 10 шақырымдық өңірге жібермеуді талап еткен
нұсқау
берілді, мұның өзі оларды 13 500 шаршы шақырым жақсы жайылымдарынан
айырды.Осы шаралардың барлығы қазақтардың өздеріне көші-қон өрісін
таңдауына мүмкіндік бермеді, олардың шаруашылық жағдайын қиындатты.
Ресейдің экспанцияшыл саясаты сонымен бірге бейбіт, дипломатиялық
əдістермен
ұштастырылды. Мұны ең алдымен Ресейдің Сібірдегі əскери күшінің əлсіздігі
туғызды. Екінші жағынан, оларға қарсы агрессияшыл Цин империясы мен Орта
жүз бен Ұлы жүздің жақсы ұйымдасқан, əрі іс жүзінде тəуелсіз тайпалары
тұрды.
Қазақтарды Ресей протекторатында ұстап тұру үшін өкімет өзінің қолынан
келетін
барлық шараларды қолдануға тырысты. Осыған байланысты қазақ даласына
бірқатар елшіліктер мен миссиялар жіберіледі. Олар қазақтың ең ықпалды
билеушілерін өз жағына тартуға тырысты. Алайда ХVIII ғасырдың 50-60 жылдары
Орта жүзге жіберілген көптеген елшіліктер Ресейдің бұл аймақта қандай да
болсын
түпкілікті орнығып алуына қол жеткізбеді.
18
Ресейдің өкімет орындары өлкені экономикалық жағынан игермейінше, Орталық
Азияға экспанция жасау мүмкін еместігін жақсы түсінді. Алайда ХVIII
ғасырдың
орта шенінде Орта жүз қазақтарымен сауда айналымы аз болды жəне негізінен
Троицк арқылы жүзеге асырылды. Оған қоса, 40-жылдардың аяғында Ямышевск
жəне Омбы бекіністерінде сауда жасауға рұқсат етілді. Орыс көпестері
негізінен
ыдыс-аяқ, керамика, мата, қазан сатты; қазақтар малмен, аң терісімен, мал
шарушылығы өнімдерімен сауда жасады. Алайда ХVIII ғасырдың 50-70
жылдарында Орта жүз бен Ұлы жүздің негізгі сауда əріптесі Цин империясы
болды.
Осы жылдары Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де жəне ішінара Кіші жүзде де
Абылай сұлтанның билігі нығайды. Бұл жағдайға Абылайдың Цин империясына
тойтарыс беруі жəне Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерді қайтарып алуы
себепкер болды. XVIII ғасырдың 60-жылдарының аяғына қарай Қазақ мемлекеті
Абылайдың белсенді сыртқы жəне ішкі саяси қызметі нəтижесінде біршама мықты
əрі біртұтас мемлекетке айналды.
1771 жылы Абылай жалпы қазақтың ханы болып сайланды. Ол ең алдымен ішкі
саяси жағдайды нығайту мақсатында іс-əрекеттер жүргізді. Биліктің
орталықтандыруын нығайтуға ұмтылды. Абылай жүздер мен үлкен бірлестіктерді
басқаруды өз балаларына тапсырды. Сонымен қатар, ханның рөлі де арттырылды.
Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім шыцғару құқығын өзі
алды. Билер кеңесі мен рубасы-ақсақалдар съезінің құқықтары біраз шектелді.
Ішкі
саяси мəселелерді шешуде Абылай ханның халық арасындағы беделінің өте
жоғары болуы да өзіндік əсер етті.
Абылайдың сыртқы саясатыда икемділігімен жəне ымырышылдығымен
сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті мемлекеттерімен қарым-
қатынасының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан айырмашылығы болды.
Отаршыл империялардың күш-қуатын түсінген хан, бір жағынан, Ресей
протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі
державаның да ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысты.
19
Ал оның оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды.Абылайдың күш
салуы арқасында Ташкент, Сайрам, Созақ, Шымкент қалалары қазақтарға
қайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы
саясаты Қазақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның
халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді.
Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз
билігі
болған жоқ. Көреген саясатшы, шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің
сүйіспеншілігіне бөленді. Оны халық көзі тірісінде əулие деп атады. Бұған
ханның
жеке қасиеттері де едəуір дəрежеде себепші болды. Текті əулеттен шыққанына
қарамастан, балалық шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоңғарларға
қарсы соғысқа қатардағы жасақшы ретінде қатысуына жəне шайқаста батыр
атағын
алуына тура келді. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді.
Ол сирек кездесетін саясатшы, тамаша қолбасшы жəне дипломат болды. 1781
жылы Абылай Ташкенттен Түркістанға келе жатқанда дүние салып, Қожа Ахмет
Йассауи кесенесіне жерленді.
Абылай қайтыс болғаннан кейін Ресейдің Орта жүз жеріне неғұрлым белсенді
түрде енуіне жағдай жасалды. Билікке келген оның ұлы Уəли хан əкесінің
саясатын
жалғастыруға ұмтылды, алайда оның қарсыластарының наразылығын шебер
пайдалана отырып, Ресей оның Орта жүздегі ықпалын əлсіретуге тырысты. Ал
1816 жылы екінші хан болып Бөкей сайланды.
ХIХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей өзінің “Шығыс саясатын” жандандыра
түсті. Оның бірнеше себептері болды. Осы кезде ағылшын əскерлері Үндістанды
жаулап алып, Ауғанстан жеріне баса-көктеп кірген болатын. Бұл осы аймақтағы
ағылшын-орыс бақталастығын күшейтті. Қазақстанның орасан зор стратегиялық
маңызы нақ осы жылдары неғұрлым айқын көрінді.Тек осында нақты орнығып
алып, содан соң ғана ортаазиялық хандықтарға қарсы жорықты іске асыруға
болатын.
ХIХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана бағынды жəне
онда
да тұтас емес еді. Өйткені оның бір бөлігі Қоқан мен Қытайдың ықпал
өрісінде
болғандықтан патша өкіметі бірінші кезекте қазақтардың саяси
тəуелсіздігінің
20
қалдықтарын құртудан бастады. Осы мақсатпен негізінен үш бағытта
жүргізілетін
бірқатар шаралар жүзеге асырылды, олар:
1. Гарнизондарды қаптата отырып, бекіністер салуды жеделдетуден жəне
осы бекіністерге жапсарластыра казактардың тұрақты елді мекендерін
орнатудан
көрінген əскери тұрғыда бекініп алу бағыты;
2. Округтар мен округтік приказдар құрып, əкімшілік басқару реформаларын
жасап, соның нəтижесінде қазақтардың саяси құқықтары күрт шектелетін,
басқарудың дистанциялық (бөліктік) жүйесін енгізуден көрінген саяси тұрғыда
орнығып алу бағыты;
3. Қазақтардың жерлерін жаппай басып алудан, салық салуды жəне əр түрлі
монополияларды (балық аулауға, ағаш кесуге т.б. монополия алу секілді)
енгізуден
көрінген экономикалық тұрғыда бекініп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша өкіметінің Қазақстандағы
отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша өкіметі өзінің жаулап
алу
саясатында, бір жағынан, қарулы күшке, отарлау аппаратына, екінші жағынан,
қазақ шонжарларының феодалдық басшы тобына сүйенді.
Біріншіден, сұлтандар мен билерге жеке меншік құқығымен қыстауларды жəне
жайлауларды өздерінің жеке меншігі ретінде иеленуге рұқсат етілді.
Екіншіден, сұлтандар мен билер аға сұлтан, болыс билеушісі т.б. ретінде
əкімшілік
қызметке тағайындалды. Қызметке орналасқан сұлтандар мен билерге дворяндар
əулетінен деген атақ берілді.
Үшіншіден, сұлтандар мен билер салықтардан жəне басқа да міндеткерліктерден
босатылды. Оларға үкімет пайдасына заттай төлем, түндік басынан жəне басқа
да
алым жинау құқығы берілді.
Шонжарлар мен билерге арқа сүйеу саясаты, бір жағынан, халық бұқарасын
қанауды күшейтті, əрі қазақ қоғамының таптық саралану процесін тездетті.
Екінші
жағынан, сұлтандар мен билердің жеке меншік құқығымен жер иелене алатынын
бекіту көшпелі қауымды ыдыратып жəне сол арқылы феодалдану процесін
шапшаңдатты. Мұның қазақ қоғамы тарихи дамуының одан арғы барысында оң
мəні болғанын айта кету керек.
21
ХIХ ғасырдың екінші ширегі Қазақстанды əскери отарлаудың шешуші кезеңі
болды. Ресейдің қазақ даласына жүз жылдан астам уақытқа созылған өңмеңдеуі,
оңтүстік аймақтарды қоспағанда, өлкенің барлық дерлік аумағының империя
құрамына қосылуына əкеп соқты. Бұл Қазақстанның саяси бытыраңқылығының,
күрделі сыртқы жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен қатар Ресейдің
сөзсіз
əскери басымдығының нəтижесінен болды.
Қазақстанның бүкіл дерлік территориясын батысынан шығысына қарай
бекіністері,
форттары, форпостары, пикеттері бар үздіксіз əскери шептер тізбегі қоршап
жатты.
Сонымен ХIХ ғасырдың ортасына қарай Қазақстанның басым бөлігі Ресей
құрамына енді.
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына кіруінің аяқталуы
ХVIII ғасырдың аяғы – Х1Х ғасырдың басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі
саяси жағдай оның қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше болды. Х1Х
ғасырдың
басында Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекттер –Хиуа, Бұхара
жəне ең үлкен дəрежеде – Қоқан экспанциясының объектісіне айналды. 1810-
1866
жылдар аралығында Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдігі орнады.
Ұлы жүз руларының басым көпшілігі Қоқан ханының қол астында болды. Қоқан
хандары басып алған жерлерінде тек феодалдық тонау мақсатын көздеп қана
қойған жоқ, сонымен бірге сауда-саттық мүддесін де ойлаған. Қоқан хандығына
бағынышты қазақтар өте ауыр салық езгісін бастан кешті. Қазақтардан
алынатын
салық екі түрге бөлінді: малдан – зекет, егістіктен – харадж. Қазақтарға
олардан
басқа да міндеткерліктер жүктелді. Мəселен, олар жер жыртуға, бау-бақша
өңдеуге,
қамал қабырғаларын жөндеуге т. б. мəжбүр болды. Əскери іс-қимыл кезінде
əрбір
қазақ өз атымен Қоқан бегіне келуге міндетті болды, ал сол əскери қызметі
үшін
ешқандай ақы алмады.
22
Ауыр езгіні бастан кешкен қазақтар қоқан билеп-төстеушілігіне қарсы талай
рет
көтеріліске шықты. Омар хан басқаруының соңғы жылдарында тұтанған көтеріліс
ерекше сипат алды. Көтерілісті Тентек төре басқарды. Оның төңірегіне
жиналған
12 мың қол Қоқан əскери бекіністерін қоршап алып, қалалардың бірінен соң
бірін
ала бастады. Көтерілістің қарқынынан шошынған Омар хан арнайы əскер жіберіп
оны басты.
Оңтүстік Қазақтанға Қоқан билеушілері ғана емес, сонымен қатар олармен
бақталас Бұхара жəне Хиуа феодалдары да қызығушылық көрсетті. Қазақстанның
оңтүстігінде белсенді саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеулі болған Бұхара
билеушілері өздерінің Қоқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары
ретінде қазақ сұлтандарына ара-тұра қолдау көрсетіп отыруды жөн көрді.
Ал Хиуа ханы Мұхаммед Рахим 1815-1816 жылдары екі рет қазақтарға қарсы
шапқыншылық ұйымдастырып, қазақ сұлтандарының бір бөлігіне өз үстемдігін
мойындатты.
Орта Азия хандықтарының Қазақстандағы белсенділіктерін орыс өкіметі де
мұқият
қадағалап отырды.
Қоқан билеушілерінің экспанциясынан сескенген Ұлы жүз өкілдері 1818 жылы
патша үкіметіне өздерін Ресей бодандығына қабылдау туралы өтініш жасады..
1819
жылғы 18 қаңтарда орыс үкіметі өтінішті қарап, Ұлы жүз қазақтарын ресми
түрде
Ресейдің бодандары деп жариялады.
ХIХ ғасырдың екінші ширегінен бастап Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап
алу
жөніндегі экспанциясы белсенді жүргізіле бастады. Ол екі жолмен:
біріншіден,
қазақ даласына бірқатар əскери-барлау жəне жазалау экспедицияларын
ұйымдастыру; екіншіден, дала арқылы өтетін “стратегиялық жағынан тиімді
жағдайда болған бекіністер шебін” салу арқылы жүзеге асырылды. Аймаққа
тереңдей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір шебі тарапынан да
əзірленді.
1833 жылы Орынбор өлкесінің əскери губернаторы болып тағайындалған
В.А.Перовский өзінің алдына екі міндет қойды: біріншіден – орыс билігін
мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден – орыс əскерлерін Орта Азия
23
хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін қойды. Осы мақсат
үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа əскери шеп салуға өкім
берілді.
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты, сөйтіп Орта
Азия хандықтарымен шекаралас қазақ халқы Орынбор əкімшілігіне бағынудан бас
тартты. Халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі қоқандықтарға көшіп
кетуге
тырысты. Перовский бұл үрдіске жол бермеу үшін далаға жиі-жиі жазалаушы
отрядтар жіберіп тұрды.
1839 жылғы Хиуа жорығы сəтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский
Сырдария əскери шебін құрудың тікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкен
мақсатты: Сырдарияның төменгі ағыстарында, Қоқан жəне Хиуа хандықтарының
тікелей шекаралары бойында əскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл
аймақтарды
стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру
мақсатын көздеді.
ХIХ ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын түпкілікті
жаулап алуға əлі де əзір емес еді.Сондықтан алғашқы кезде дипломиялық
миссиялар жіберілді, ол елдердің экономикалық жəне саяси қал-жағдайын
зерттеу
күшейтілді.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысының аяғына қарай Ақтау (1835 ж.), Ұлытау (1835
ж.), Қапал (1846 ж.), Сергиополь (Аягөз, 1831 ж.) жəне басқа бекіністер
салынып,
олар Ресейдің тірек пункттеріне айналды. 1848 жылы Батыс Сібір генерал-
губернаторына бағынған Үлкен Орда приставының қызметі белгіленеді. Ол Ұлы
жүздің жаулап алған аймақтарын басқаруды жүзеге асырды. 1851 жылы Таушубек,
1853 жылы Ақ-Мешіт бекіністерінен қоқандықтарды ығыстырып шығарғаннан
кейін Ресейдің позициясы нығая түсті. 1854 жылы Алматы шатқалында Верный
бекінісін, ал 1859 жылы Қастек бекінісін салу аяқталды. Ресейдің
Қазақстанның
оңтүстігіндегі Қоқан бекіністеріне шабуылы осы жерлерден басталды. 1856
жылы
Семей облысының құрамында батапқыда орталығы Қапал қаласында, ал 1862
жылдан Верный қаласында болған Алатау округі құрылады.
Жетісуды қоса алғанда, оңтүстік қазақтары арасында Ресей ықпалын күшейтудің
тиімділігі кем түспейтін келесі құралы марапаттаулар, атақтар беру, жоғары
24
қызметтерге тағайындау, құрмет көрсету жəне т.б. арқылы ықпалды ру
билеушілерін отаршылдық өкімет орындары жағына тарту болды.
Жалпы алғанда, аймақтың тағдырын оның жергілікті халқы емес, қайта Қоқан
мен
Ресей арасындағы соғыс шайқастары шешті, ал осы экспанциялық мемлекеттердің
жақтастары мен қарсыластары арасында да қазақтар болды.
1860 жылы орыс əскерлерінің қоқандықтарға қарсы белсенді соғыс қимылдары
басталды: 26 тамызда – Тоқмақ, 4 қыркүйекте Пішпек құлады, ал 24 қазанда
Ұзынағашқа жақын жерде шайқас болып, онда подполковник Колпаковский
бастаған отряд қоқандықтардың едəуір күштерін ірі жеңіліске ұшыратты.
1864 жылы орыс əскерлерінің іс-қимылдары қайтадан жандандырылды. Верный
қаласынан шыққан полковник Черняевтің басшылығындағы отряд 4 маусымда
Əулие-Атаны, ал Ақ-Мешіттен шыққан полковник Веревкиннің отряды 12
маусымда Түркістанды жаулап алды.
Петербургтегілер Оңтүстік Қазақстандағы соғыс қимылдарының өрбуін мұқият
қадағалап отырды. Түркістан мен Əулиеатаны алу жөнінде сəтті жүргізілген
операциялары үшін М.Г.Черняев пен Н.А.Веревкинге шендері көтеріліп, генерал-
майор атағы берілді.
1864 жылдың күзіне қарай Оңтүстік Қазақстанда қалыптасқан əскери-саяси
жағдай
орыс мемлекетінің өркөкіректік жоспарларына сай келді. Бұл кезге қарай
қазақтардың көпшілігінің белгілі бір дəрежеде орыс өкімет орындары жағына
бүйрегі бұрды жəне қоқандықтарға қарсы күресте оларға шамасынша көмек
көрсетті. Осы жағдайды пайдаланған Черняев 22 қыркүйекте Шымкентті жаулап
алды.
Ресейдің жалпы Оңтүстік Қазақстанға əскери экспанциясы ерекше қатыгездікпен
жəне əскери тұрғыдан ақтауға болмайтын əрекеттермен жүргізілгенін ерекше
атап
өту қажет. Қалалардық бейбіт тұрғындары зорлық-зомбылық пен талап-тонауға
ұшырады.
Замандастарының айтуынша Ш.Уəлихановтың Черняевтен кетіп қалуына патша
генералдарының нақ осындай əрекеттері себеп болған. Оның
ғұмырнамашыларының бірі былай деп жазды: “орыс əскерлерінің Шоқан
25
діндестеріне немесе оның тайпаластарына, яғни қазақтарға жасаған айуандығы
оны
қатты ренжітті. Ол жорыққа ендігі жерде қатыса алмайтындығын көріп,
Черняевтен
қол үзді жəне Верныйға жетіп, ол жерден Тезек сұлтанның ауылына барды”.
Түркістан мен Шымкенттің алынуымен Орынбор жəне Сібір шептері тұйықталды.
Шын мəнінде, Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің 130 жылдан
астам уақытқа созылған ұзақ та күрделі үрдісі осы оқиғамен аяқталды.
2-тарау. Қазақстанның ________________Ресейге қосылу кезеңіндегі халық-
азаттық күресі.
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі.
ХVIII ғасырдың аяғына қарай Ресей империясының отаршылдық саясатының
күшеюі халықтың əлеуметтік-шаруашылық жағдайының нашарлауына алып келді.
Қазақтар өздерінің ежелгі қоныстарынан ығыстырылып шығарылды. Аймақтағы
саяси жəне экономикалық билік барған сайын Ресей əкімшілігінің қолына
шоғырлана берді. “Бөліп ал да , билей бер” принципі бойынша құрылған жүйе
аймақтағы барлық қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді. Сондықтан Кіші
жəне Орта жүз қазақтарының бір бөлігінің 1773-1775 жылғы Е.Пугачев бастаған
шаруалар көтерілісіне қатысуы кездейсоқтық емес еді. Кіші жүз қазақтары
Жайық,
Кулагин бекіністеріне шабуылдарға қатысты. 2000 қазақ сарбазы Орынборды
қоршауға қатысты. Орта жүз қазақтары Пресногорьков жəне тағы да басқа
бекіністерге шабуыл жасады.
Халық бұқарасының алғашқы əрі ең маңызды қимылдарының бірі Сырым
Датовтың қолбасшылығымен болған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1783-
1797жж.) болды. Академик Ə.Марғұлан бұл көтеріліске “ Əбілқайыр ханның
ұрпақтары мен патшаға қарсы бағытталаған көтерілістердің ішіндегі ең ірісі
жəне
белгілісі” деп баға берді.
Кіші жүз қазақтарының көтерілуіне патша өкіметінің қазақтарды “ішкі жаққа”,
Жайық сыртына өткізбей, оған тыйым салуы басты себептердің бірі болды.
Сонымен қатар, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту мақсатында
жаңа актілер қабылданды. Мəселен, казактарға қазақтардан адамдары мен малын
26
өз бетімен тартып алуға, күдік тудыратын кез-келген қазақты ұстауға ресми
түрде
рұқсат етілді. Ал казактар ретінде тақ қызметінде жүрген қалмақтардың,
башқұрттардың, татар-мещеряктардың қолымен ұлтаралық араздық саясаты
жүзеге асырылды. Хан, сұлтан, жайық казак əскері мен патша əкімшілігі
тарапынан ашықтан-ашық талап-тонау мен халыққа зорлық-зомбылық жасалды.
Қазақ қоғамының өз ішінде феодалдану үрдісі тереңдей түсті, феодалдық
аристократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді.
Хандар мен сұлтандардың үстем тобы дəстүрлі шонжарлар – ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарына
қысым көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала өңіріндегі тірегіне
айналды. Ұзаққа созылған саяси алауыздықтардың нəтижесінде байбақты руынан
шыққан батыр Сырым Датов бастаған топ бөлініп шықты.
Қазақтың дəстүрлі мəдениетінде Сырым атақты би жəне шешен ретінде белгілі.
Ол
ішкі өмірдің көптеген мəселелерін шешкен, ал оның шешендік өнері талай
ұрпақтарға үлгі болған. Жеке басының ержүректілігі, ерлігі, табандылығы
жəне
сирек кездесетін қайрат-күші оған батыр даңқын əперді. Өзі басшы болған осы
көтерілісте Сырым Датов осы жақсы қасиеттерінің бəрін танытты.
ХVIII ғасырдың 80-жылдарының басында даладағы жағдай əбден шиеленісіп
кетті. 17821783 жылдың қысындағы жұт қазақ шаруашылықтарына қатты соққы
болып тиді, мал қырғынға ұшырады. Жағдайды пайдаланып казак əскерлері ішкі
жаққа көшіп барған қазақтардың малын тартып алса, өкімет орындары
қазақтарды
үлкен көлемде айып төлеуге мəжбүрледі. Осы əрекеттерге жауап ретінде
қазақтар
Орал бекініс шебінің бойындағы редуттарға, бекіністер мен қамалдарға
толассыз
шабуыл жасай бастады. Мұндай əрекеттерде сəттілік те, сəтсіздік те болып
тұрды.
1783 жылғы шапқыншылықтардың бірінде С.Датов орал казактарының қолына
түсіп қалып, оны босату үшін Нұралы хан үлкен көлемде өтем төлеуге мəжбүр
болды. Өйткені Сырым ханның қарындасына үйленген болатын. С.Датовтың ел
ішіндегі беделі де ханды осы əрекетке мəжбүр етті.
1784 жылғы қарашаға қарай Сырым батыр Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын
ірі жасақ жинады, оның маңызды міндеті патшалық өкімет орындарына қарсы
27
қимылдау болатын. Сырымның өз бетімен іс-əрекет етуі оның Нұралы ханмен
ара-қатынастарының алшақтауына себеп болды. Көтерілісті басып-жаншуға
генерал-майор Смирнов бастаған орынбор казактары мен башқұртардан тұрған
жазалаушы отряд жіберілді. Ауа райының қолайсыздығына байланысты басты
мақсатына жете алмаған жазалаушы отряд қайтар жолда бейбіт қазақ ауылдарын
қырғынға ұшыратып, малдарын айдап əкетті. Жазалаушылардың көрсеткен жəбірі
халықтың ашу-ызасын күшейтті. Сол кезге дейін көтеріліске қатыспаған
көптеген
ауылдар көтерілісшілерге қосылды. Көтерілісшілердің негізгі күші Сағыз
өзені
бойында шоғырландырылды. Сырым Датовтың қоластына 2700 адам бірікті, ал
жалпы көтерілісшілердің саны 6000 жетті.
1785 жылдың көктемінде көтерілісшілер Антонов форпостына, кейіннен Сахарная
бекінісіне шабуыл жасады. Алайда гарнизондар алдын-ала дайындалып
отырғандықтан бұл шабуылдар сəтсіз аяқталды. Кейін шегінуге мəжбүр болған
көтерілісшілер алысқа кетпей, орыс бекіністеріне жиі-жиі шабуылдар жасап
тұрды.
Көтерілісшілер саны күннен-күнге көбейіп отырды, ал отаршылдық билік
аппаратымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-тарау. Қазақстанның Ресей құрамына енуі
1.1 ХVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі саяси жəне
халықаралық жағдайы. Қазақ-жоңғар соғыстары
1.2 Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдауы.Əбілқайыр хан
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық саясаты.
Абылай хан
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына енуінің аяқталуы
2-тарау. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі халық-азаттық күресі
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі
2.2 Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған шаруалар көтерілісі
2.3 Кенесары Қасымов бастаған азаттық қозғалысы
3-тарау . Қазақстан Ресей империясы құрамында.
.1 ХIХ ғасырдың 20, 60-90 жылдарындағы реформалар
3.2 ХIХ ғасырдың 20-60 жылдары қазақ қоғамындағы əлеуметтік-
экономикалық өзгерістер
3.3 ХIХ ғасырдың соңғы ширегіндегі патша үкіметінің Қазақстандағы
отарлық саясаты
4-тарау. ХVIII –ХIХ ғасырлардағы Қазақстан мəдениеті
4.1 Халық ауыз əдебиеті
4
4.2 Музыка өнері
4.3 Қазақтың демократ ағартушылары
4.4 Халық ағарту ісі
Қосымша
Қолданылған əдебиеттер
КІРІСПЕ
Оқу құралы төрт тараудан тұрады. Бірінші тарауда Қазақ мемлекетінің XVIII
ғасырдың басындағы ішкі саяси жəне халықаралық жағдайына сипаттама
берілген.
Қазақ-жоңғар соғыстары жəне оның ауыр салдары, қазақ жерлерінің Ресей
империясына ену үрдісі, оның нəтижелері мен салдары мəселелері
қарастырылған.
Екінші тарау осы кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстарға арналған. Жаңа тарихи
тұжырымдамалар негізінде осы оқиғаларға баға берілген. Ресейдің
отаршылдық саясатының басталуы, Қазақ даласында жүргізілген реформалар,
қазақ
халқының саяси, əлеуметтік-экокномикалық өмірінде болған өзгерістер оқу
құралының үшінші бөлімінде қарастырылған. Соңғы тарауда осы кезеңдегі қазақ
мəдениетінің мəселелеріне көңіл бөлінген.
Жоғарыда көрсетілген мəселелерге талдау жасауда жергілікті
материалдардың қолданылуына баса назар аударылған. Мысалы, патша үкіметінің
жер саясатына баға беруде, оның Шығыс Қазақстанды мекендеген қазақтарға
əсеріне сипаттама берілген. Осы қазақтардың ата мекендерінен қуылып, Қытай,
Монғолия жəне Алтай өлкесіне қоныс аударуға мəжбүр болуы жаңа деректік
негізде қарастырылған.
Оқу құралының соңында берілген қосымша материалдар студенттің өзіндік
жұмысын ұйымдатыруына көмекші құрал болады деп сенеміз.
5
1-тарау. Қазақстанның Ресей құрамына енуі
1.1 ХУ111 ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстанның ішкі-
саяси жəне халықаралық жағдайы. Қазақ-жоңғар соғыстары.
ХУ111 ғасыр Орталық Азия, соның ішінде Қазақстан тағдырында орасан зор
орын алады. Ұлы даланы мекен еткен ірі көшпелі этностардан бұл кезде тек
қазақтар мен қалмақтар(жоңғарлар) ғана қалды. Басқа көшпелі халықтар –
қарақалпақтар, қырғыздар, алтайлықтар – оларға бағынышты болды. Башқұрттар,
ноғайлар, түркмендер мен Еділ қалмақтары ірі отырықшы мемлекеттер Ресей,
Хиуаның қол астына өтті.
ХУ111 ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ хандықтарының жағдайы біршама
ауыр болды.Тəуке ханның руаралық қырқысты тоқтатып, жүздерде тыныштық
орнату, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын сырттан басып кіруден
қауіпсіздендіру саясаты уақытша ғана нəтиже берді. Билік үшін күрес пен
сұлтандардың оқшаулануға ұмтылуы көп кешікпей бірлікті бұзды, оны көршілер
дереу пайдаланып қалды. Оңтүстік-батыстан Жайық казактары қолдаған Еділ
қалмақтары шапқыншылық жасады; солтүстіктен сібір казактары шабуылға
шықты; Жайықтың арғы бетіндегі қоныстардан башқұртттар дəмеленді.Оңтүстік
жағынан қазақтарды Орта Азия хандықтары (Бұхара, Хиуа) феодалдары
ығыстырды. Бірақ ең қатерлі қауіп қазақ халқына шығыстан күші басым,
басқыншы əскери-феодалдық Жоңғар хандығы тарапынан төнген еді.
Жоңғарлардың қазақтарға шабуылы ХV ғасырда басталған болатын. Алайда
олардың тарапынан қауіп 1635 жылы Батыр – қонтайшы (1634-1653) Жоңғар
хандығын құрғаннан кейін күшейе түсті. Оның негізінде жайылым үшін
бақталастық жатты. Мал санының өсуіне байланысты көшпелілер жайылымдық
жерлер аумағын ұлғайтуға мəжбүр болды. Дегенмен, жер тарлығы əскери
қақтығысудың бірден-бір себебі болған жоқ. Екі жақтың да феодалдық
топтарының сауда жолдарына бақылау орнатуға, жауының байлығынан олжа
түсіруге тырысуы соғыстың шығуына белгілі бір дəрежеде түрткі жасады.
Жоңғар феодалдарының қазақтарға шапқыншылығы Цеван-Рабтан қоңтайшы
(1697-1727) билік еткен кезеңде күшейді. Олар үсті-үстіне шапқыншылық
жасап,
6
тұтқындар мен малдарын айдап əкетті, жайылымдары мен мүліктерін тартып
алып,
кейде тұтас рулар мен ауылдарды қырып жойды. Үздіксіз жасалған сыртқы
қақтығыстар мен ішкі алауыздықтар əлсіреткен қазақ халқы бұл кезеңде асқан
зор
қайғы-қасіретті бастан кешті. ХVIII ғасырдың басындағы қазақтардың жағдайын
Ш.Уəлиханов былай суреттейді: ”ХVIII ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ
халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Олардың ұлыстарын жоңғарлар, Еділ
қалмақтары жəне башқұрттар əр жақтан талқандап, малын айдап əкетіп, тұтас
əулеттерді тұтқын етіп алып кетті”.
1710 жылы Қарақұмда қазақ жүздері өкілдерінің съезі шақырылды. Бұл
жиында ең ықпалды тұлға Тəуке хан болды. Съездегі негізгі мəселе Жоңғар
хандығына бірігіп тойтарыс беру еді. Алайда түрлі өкілдердің көзқарастары
бірдей болған жоқ. Кейбіреулері солқылдақтық танытып, жоңғарларға бодан
болуды ұсынды. Дау шарықтау шегіне жеткен кезде ортаға адуынды да кесіп
айтар
шешен Бөгенбай батыр шығып: “Таланған көштің, тұтқындалған бала-шағаның
бейшара бақылаушысы болып отырман. Жаудан кек аламыз! Қыпшақ даласы
сарбаздарының жалтарған кезі болды ма?! Жаудың зұлымдығына шыдап отыра
алман?! Жауға мінер тұлпар құрып па?! Сұр жебе толы қорамсақ қаңырап бос
қалып па?!”- дейді.Мұндай көзқарасқа ашық қарсы шығуға ешкімнің батылы
бармады. Осы жиында біріккен қазақ жасағына Бөгенбай батыр жетекші болып
сайланды. 1711 жылы үш жүздің əскери күштері жоңғарларға ауыр соққы бере
отырып, өз жерлерін қайтарып алды. Жоңғар хандығының жеріне баса-көктеп
кіріп, талай адамды тұтқынға алды. Алайда 1717 жылы Аякөз өзені маңынды
болған шайқаста Қайып жəне Əбілқайыр хандар бастаған отыз мыңдық қазақ
жасағы ішкі алауыздықтарға байланысты жоңғарлардан жеңіліс тапты.
Дегенмен, ХVIII ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне
қарсы неғұрлым батыл қимыл жасауын Жоңғар хандығына Цин билеушілері
əскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежеген еді. Бірақ 1722 жылы Қытай
императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да
бəсеңсіді.
1723 жылы жоңғар-қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын
7
қауіпсіздендіріп алған жоңғар қоңтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап
дайындала бастады.
1723 жылдың ерте көктемінде жоңғарлардың қазақтарға қарсы ең жойқын
шапқыншылығы басталды.Жақсы дайындалып, сақадай-сай тұрған жоңғарлардың
70 мың əскері бір мезгілде жеті бағытта қазақ жерлеріне шабуыл жасап,
олардың
басты күштерін жойып жіберді. Жоңғарларда отты қарудың болуы, олардың
əскери ұйымдасуының артықшылықтары, сан жағынан басымдығы алғашқы ірі
жеңістерінің кепілі болды. Қазақтардың жадында “Қайың сауған ақ тышқан
жылы”
болып айрықша қалған 1723 жылғы жұт та өзіндік роль атқарды. Шабуылдың
тұтқиыл да тегеурінді болғаны соншалық, жұрт ең қауқарсыз қарттар мен бала-
шағаны тағдырдың тəлкегіне тастай қашты. Сондықтан ол жылдар халық жадында
“зар заман жылдар” қасіреті ретінде сақталған. Бұған “Елімай” деген атақты
əн
дəлел болады. Оның үстіне ең шөлді жəне жан аяғы баспаған, қу мекиеннен
басқа
шын мəнінде Қазақстанның бүкіл аумағы басып алынды. Қазақтар Түркістан,
Сайрам, Ташкент сияқты сауда-саттық орталықтарынан айрылды. “Ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен тарихқа енген бұл қасірет қазақтарды
ғана емес, Орта Азияның барлық халықтарын да қамтыды. Самарқанның қаңырап
қалғаны жəне Бұхарада көптеген адамдардың аштыққа ұшырауы осыған дəлел.
Жоңғар шапқыншылығына байланысты шаруашылық күйзеліс басталып, ол
қазақ билеушілері арасындағы қарым-қатынасты одан əрі шиеленістіріп
жіберді.
Қазақ жүздерінің одан əрі саяси жəне экономикалық ыдырауын тоқтатып,
қалыптасқан жағдайдан шығудың бірден-бір жолы - жауға қарсы бірігіп күресу
болды.
Алайда азаттық күрестің алғашқы кезеңінде қазақ хандары мен сұлтандары
қарсылықты ұйымдастыруға икемсіз болды.Тəуелсіздік үшін күресті халық
арасынан шыққан батырлар басқарды. 1724 жылдың өзінде-ақ қазақтар алғашқы
жеңістерге жетті.
1726 жылдың күзінде Оңтүстік Қазақстандағы Ордабасы деген биікте
бүкілқазақ съезі өткізілді. Съезге қатысушылар бірге болуға, өз қимылдарын
8
үйлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құруға ант берді. Бүкіл қазақ
жасағының қолбасшысы болып Кіші жүз ханы Əбілқайыр сайланды.
Соғыс қимылдарының басталуы Торғай даласының оңтүстік-шығыс
бөлігіндегі Бұланты жəне Белеуті өзендерінің бойындағы Қарасиыр деген жерде
болды. Қазақ жасағы қол жеткізген алғашқы ірі жеңіс халықтың рұхын көтеріп,
жауға қарсы күреске жігерлендірді. Кейіннен бұл жер “Қалмақ-қырылған” деп
аталып кетті.
Жоңғарларға қарсы қазақ халқының азаттық соғысының жеңіспен
аяқталуында Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль атқарды.1730 жылы Балқаш
көлінің солтүстік-батыс шегі жағында жатқан Алакөл маңында шешуші шайқас
болды. Оған барлық үш жүздің жасақтары қатысты.
Шайқас жекпе-жектен басталды. Жоңғарлар жағынан ортаға талантты
əскербасы, қоян-қолтық ұрыстың асқан шебері Шарыш шықты. Қазақтар жағынан
жекпе-жекке жиырма жасар Сабалақ (Абылайдың бүркеншік аты) сұранды.
Абылай осы жекпе-жекте өзінің қаһарлы қарсыласын жеңіп,есімін мəңгі даңққа
бөлеген.
Шайқастың сəтті басталуы қазақ жауынгерлерін жеңіске жігерлендірді. Олар
өздерінің ерлігін, ержүректігін, тастүйін бірлігін жəне жоғары əскери
машықтанғандығын танытты. Əбілқайыр хан мен оның серіктерінің ең жақсы
қасиеттері осы шайқаста көрінді.
Аңырақай шайқасында жеке ерлігін жəне ұйымдастырушылық қабілетін
көрсеткендер арасында батырлар, билер, сұлтандар, рубасылары – барлық үш
жүздің өкілдері болды. Солардың ішінде Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Шақшақ Жəнібек, Тама Есет, Шапырашты Наурызбай, Бəсентиін
Малайсары сияқты батырлар ерекше көзге түсті.
Аңырақай шайқасы нəтижесінде жоңғарлар қазақ жерлерін тастап шығуға
мəжбүр болды. Қазақтардың түбірлі жеңіске жетуіне жол ашқан Аңырақай
шайқасы халық санасында үлкен бетбұрыс туғызды.Бірлескен күш арқылы жауды
жеңіп, рухы көтерілген халық жоңғарларды жеңугеболатынын түсінді. Аңырақай,
Қалмаққырылған шайқастарындағы айбынды жеңіске қарамастан, жау əлі де
9
күшінде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да оларға қарсы ұзақ əрі
титықтататын күрес күтіп тұрды.
1.2 Кіші жүздің жəне Ресей бодандығын қабылдауы. Əбілқайыр хан.
ХУ111 ғасырдың басында Ресей империясының “Шығыс саясаты” жандана
түсті. Шығыс жақтағы отарлау қозғалысының күшеюіне əр түрлі жағдайлар əсер
етті. Қазақ даласы Ресейді Шығыс елдерімен байланыстыратын көпір іспеттес
еді.
Қазақ жерлері арқылы Европа мен Шығысты байланыстыратын ең қысқа сауда
жолдары өтті. Сонымен қатар, бұл аймақтың жер қойнауындағы мол байлықты
иелену, оны империяның мұқтажын өтеуге ұмтылыс та орын алды.
Алайда, ХУ111 ғасырдың басында Ресей Қазақстанға қарсы ашық
отаршылдық саясат жүргізе алмады. Өйткені I Петр патшаның алдындағы басты
мақсат - “Европаға терезе ашу”, яғни елдің батыстағы позициясын нығайту
болды.
Осы кезде басталған орыс-швед соғысы соның дəлелі болатын. Сонымен бірге
өзінің əскери жəне экономикалық басымдығына қарамастан сол кезде
Қазақстанды
күштеп бағындырып алуға бұл аймақтағы күші жеткіліксіз болатын. Дегенмен
Қазақстанды өз уысынан шығарып алмау үшін бұл жерлерде өзінің саяси ықпалын
орнатуға тырысты.
ХУ111 ғасырдың басында Орыс мемлекеті өз тарихының аса бір күрделі
кезеңін басынан өткізіп жатты. Елдің экономикалық жағынан бірігуі,
мануфактуралық өндірістің пайда болуы Ресейдің артта қалушылығын
жоюға, I Петрдің реформаларының жемістілігіне алғы шартттар жасады. Елдің
сыртқы саясаты жер иеліктерін кеңейтуге, ашық теңіздерге жол ашуға, Шығыс
жəне Батыс елдері арасындағы сауда-саттықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталды.
Ресейдің шығыс бағыттағы саясатының жандануына əр түрлі факторлар əсер
етті.. Ең алдымен бұл Ресейдің жер көлемін кеңейтуді қамтамасыз етті.
Сонымен
қатар Қытай жəне Үндістанмен сауда-саттықты жеңілдетті. Ең бастысы бұл
10
аймақтарда бай руда көздерінің табылуы патша əкімшілігінің ерекше
қызығушылығын тудырды.
1713 жылы Сібір губернаторы М.Гагарин I Петрге Ертіс бойына бекініс
салып, “алтын құмға” бай Жаркентке дейін жол салу жоспарын ұсынды.1714 жылы
1 Петрдің Ертіс бойына подполковник И.Бухгольц бастаған ірі əскери
экспедицияны жіберу туралы жарлығы шықты. Оның құрамында 3017 адам болды.
Мақсаты – “қалалар салу үшін алтын, күміс жəне мыс кендері көздерін табу”.
Алайда 1715 жылы басталған экспедиция сəттіз аяқталды. Жоңғарлардың
шабуылына ұшыраған отрядтың тек 700 адамы ғана қоршаудан шығып, 1716 жылы
Ямышев жəне Омбы бекіністерінің негізін салды. 1717 жылы полковник И Ступин
басқарған экспедиция ұйымдастырылып, олар Железинка (1717), Семей (1718)
бекіністерін салды. 1719-1720 жылдары И Лихарев бастаған экспедиция
Өскемен,
Коряков (1720) бекіністерін салды. Осы əскери бекіністер Жоғарғы Ертіс
қорғаныс
шебін құрады.
Аңырақай шайқасындағы жеңіс қазақ қоғамындағы əртүрлі шиеленісті
мəселелерді шеше алмады. Жоңғар хандығы тарапынан жаңа шабуыл қаупі
сақталып қалды. Осы кезде Иран шахы Надирдің Хиуа хандығына шапқыншылық
жасап, Сырдария бойындағы аймақтарға қауіп төндіруі де жағдайды біраз
ауырлатты. Жоңғар басқыншылығы қазақ қоғамының əлеуметтік қатынастарында
да терең із қалдырды. Елдің қаңыратылып, күйзетілуі кедейлердің санын
көбейтті.Осы кезде Болат ханның қайтыс болуына байланысты қазақ
жасақтарының жетекшілері билікке таласа жанжалдасып қалды да, мұның өзі
ойраттардың жағдайын жеңілдетіп, қазақ халқының жоңғарларға қарсы
күресіндегі
көптеген құрбандықтары мен күш-жігерін жоққа шығарды.
Қазақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет –қазақ
жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету жəне елде күшейе түскен феодалдық
бытыраңқылықты жою міндеті тұрды.
Қазақтардың сыртқы жағдайларының күрделілігі одан аман шығудың
жолдарын іздестіре беруге түрткі болды. 1726 жылы Кіші жүз ханы Əбілқайыр,
ағамандар Сүгір, Едікбай, Қажыбай, Құлымбай жəне басқалары Ресейден Кіші
жүз
11
қазақтары үшін “қорғаушылық сұрауға” елші Қойбағарды жөнелтті. Бірақ оның
іс-
сапары сəтсіз аяқталды. Орыс жағы елшінің өкілеттігіне күмəн келтірген
сыңай
танытты. Шындығында Ресей басшылығы қазақ-жоңғар қақтығысында оқшау
позиция ұстауға тырысты. Əйтсе де Əбілқайыр өзінің көздеген мақсатын аяқсыз
қалдырмайды. Ол 1730 жылдың жазында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке
өз елшілігін жіберіп, Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Ресей
империясының бодандығына қабылдауды өтінеді. Бұл жолы Əбілқайырдың
елшілігіне барынша құрмет көрсетіліп, оның Құтлымбет Қоштав бастаған 7
адамнан тұратын елшілеріне бағалы сыйлықтар тартылады. 1731 жылдың 19
ақпанында императрица Анна Иоанновна Кіші жүзді Ресей бодандығына
қабылдайтыны жөніндегі сенім грамотасына қол қойды. Қазақ елшілері Дала
өңіріне Сыртқы істер алқасының тілмашы А.И.Тевкелев бастаған үлкен комиссия
қосылып, əскери күзет ертіліп қайтарылды, олардың ішінде “ жерлерді
сипаттау
үшін жіберілген екі геодезист – А.Писарев пен М.Зиновьев болды” .
Əбілқайырдың сендіруіне иек артқан Ресей жағы бодандыққа өтуді Кіші
жүздің барлық сұлтандары мен ағамандары қалайтын болар деп шешті. Алайда,
1731 жылы қазанда А.Тевкелев Ырғыз өзені бойындағы Əбілқайырдың ақ ордасына
келгенде Ресей азаматтығын қабылдау мəселесі бойынша феодалдық ақсүйектер
арасында айтарлықтар алауыздық бар екендігі анықталды. Барақ сұлтан
бастаған
“қарсы партия” келіссөздердің өтпеуіне шаралар жүргізді. Олар Əбілқайыр
ханға
Ресеймен тек əскери одақ құруға ғана өкілеттік бергендерін алға тартып,
бодандыққа өтуге үзілді-кесілді қарсы шықты.
Бөгенбай тобының ханға қолдау көрсетуі тартысты біраз бəсеңсітті. Сатып
алу, сөз байласу, ал кейде ашық қоқан-лоққы көрсетіп, қорқыту
арқылыА.Тевкелев
хан ордасындағы күштердің арақатынасын өзгертуге қол жеткізді. Сонымен,
1731
жылдың 10-қазанында хан ордасында Əбілқайыр бастаған 29 ақсақал ант берді.
Осылайша қазақ жерлерінің Ресей құрамына енуі басталды.
Орта жəне Ұлы жүздер Ресейге кейінірек қосылғанымен, Əбілқайыр хан
патша өкіметіне өтініш білдіргенде бүкіл қазақ халқы атынан сөз салған-ды.
Мұның өзі жоңғарларды сөзсіз абайлаттырды жəне оларды орыс-қазақ
12
қатынастарының онан əрі дамып бара жатқанына секеммен қарауға мəжбүр етті.
Ресей императрицасының жарлығында сол кезде-ақ ресми түрде азаматтығын
алған
қазақтарды мазасыз көршілерінің жауластық əрекеттерінен сақтайтындығына
кепілдік беретін пункттер болды: ”егер Сіздерге, қайсақтарға (қазақтарға)
жаулар
шабуылдайтын болса, онда Сіздер олардан біздің күшімізбен қорғаласыздар”.
Кіші жүздің Ресей азаматтығын алуының оң негізін теріске шығармасақта,
Əбілқайырдың Ресей əкімшілігіне сүйеніп, өзінің саяси қарсыластарының
позициясын əлсіретуге, жеке билік жүргізу үшін күресте өзінің негізгі
бақталастарынан асып түсуге үміт артқан пайдакүнемдік мүддесін назардан тыс
қалдырмаған жөн.
Өз миссиясын сəтті аяқтаған А.Тевкелев Найзатескен алқабынан қайтар жолға
аттанды. 1733 жылы 2 қаңтарда ол Əбілқайырдың Петербургке жіберген жауап
елшілігімен Уфаға жетті. Бұл миссияны ханның екінші ұлы Ералы сұлтан
басқарды. Келіссөздер нəтижесінде Кіші жүздің Ресей бодандығына кіруі
түпкілікті
ресімделді.
Алайда, Кіші жүз Ресейдіің азаматтығын қабылдағаннан кейін де
Қазақстандағы жағдай күрделі күйінде қала берді. Орта жəне Ұлы жүз
шектеріне
жоңғарлардың тұтқиылдан басып кіру қатері сақталып қалды.
30-жылдардың екінші жартысында Ғалдан-Церен Орта жүздің шекарасына
əскер төге бастады. Осыған байланысты Ресей императрицасының 1734 жылғы
маусымда Орта жүзді Ресей құрамына қабылдау туралы жарлығы саяси жағынан
ақталды. Осы жылы Ұлы жүздің Жолбарыс хан бастаған бір топ билері мен
сұлтандары да Ресей бодандығын қабылдауға ниет білдірді. Дегенмен бұл
аумақтардың көп бөлігі іс жүзінде Х1Х ғасырдың ортасына дейін дербес
күйінде
қалып келді.
Қосып алған жерлеріндегі шептерін нығайту үшін 1734 жылы арнайы
Орынбор комиссиясы құрылды. Оны Сенаттың обер-хатшысы И.К.Кириллов
басқарды. 1735 жылы отаршылдық саясаттың тірегіне айналған бекініс, қазіргі
Орынбор қаласының іргесі қаланды.
13
1737 жылы И.К.Кириллов қайтыс болғаннан кейін Орынбор өлкесінің
губернаторы болып белгілі тарихшы, қабілетті əкім Н.Татищев тағайындалды.
Кіші
жүз бен Орта жүздегі ықпалды шыңғыс ұрпақтарының бодандығын нығайту оның
ең басты саяси мақсаты болып қала берді.
Ресей империясы мен қазақ жүздері арасындағы келісім-шарттарда көптеген
маңызды мəселелер мүлде қарастырылмай, орағытылып өтіп отырды. Осы жағдай
əртүрлі түсінбеушіліктер тудырды. Əбілқайыр ханның Ресей əскери күшінің
көмегімен өз ықпалын нығайтпақ болған үміті де ақталмады. Орынбор
губернаторлығына И.И.Неплюев тағайындалғаннан кейін ол Əбілқайырдың
өзінің жеке билігін əлсіретуге тырысты. И.И. Неплюев өз мақсатына жету үшін
күрестің ең жымысқы əдістерін қолдануды тартынбай жүргізді. Ұлтаралық
араздықты ұшықтыруға тырысты.
Көреген хан ойрат қаупі жойылғаннан кейін Петербургтің жəне Орынбор
губернаторының түпкі мақсаты бүкіл Қазақстанды империяның отарына
айналдыру, өздеріне ұнамайтын ықпалды сұлтандар мен ақсақалдарды əр түрлі
əдістермен жою, ал ханды айтқанынан шықпайтын орындаушы деңгейіне дейін
төмендету екенін бірден-ақ аңғарды. Орыс əкімшілігі тарапынан болған
дөрекіліктерге ашуланған хан мен “бодандыққа қылыштың күшімен емес, өз
еркіммен кірдім...”, “орыстар бізді қалмақтар мен башқұртттар сияқты еткісі
келеді,
бірақ біз ауыр езгіге көніп тірі жүргенше, өлуге дайынбыз”, “біз Жайықтың
суы
кері аққанда ғана отар боламыз” деп мəлімдеген болатын. ХVIII ғасырдың 40-
жылдарында Əбілқайыр ханның бастамасымен біраз қақтығыстар болды. 1748
жылы Барақ сұлтанның адамдары Əбілқайырды өлтіріп кетпегенде бұл күрес ары
жалғасуы мүмкін елі.
Тұтас алғанда, қазақ жүздерінің бір бөлігінің Ресей бодандығын қабылдауын
екі тұрғыдан қарастыру керек: бір жағынан, ол қазақтарды ойраттардың жиі
қайталанған жойқын жорықтарынан, олардың ______________халық үшін қырғынды
салдарынан
құтқарды, ал екінші жағынан, кең байтақ дала өңірін біртіндеп əскери-казак
қоныстары арқылы отарлаудың жəне қазақтардың мемлекеттілігін жоюдың басы
болды.
14
1.3 XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің отаршылдық
саясаты. Абылай хан
екінші XVIII ғасырдың басындағы Қазқстанның ішкі ахуалы бұған өзіндік əсер
етті. Осы кезде Ресейде I Петр жүргізген реформалар өз жемісін бере
бастады.
Елдегі ірі экономикалық жəне саяси сілкініс Ресей мемлекетін одан əрі
кеңейту
мəселесін қойды. Алдыменен империяның шекарасына өте жақын орналасқан
аймақ ретінде Батыс Қазақстан жерінде мейлінше толық жүзеге асырыла
бастады.
Жер туралы мəселенің осы аумақта ХVIII ғасырдың екінші жартысында ең басты
мəселе болғандығы сондықтан.
Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының ішкі қалыптасқан ахуалы да жағдайды
күрделендірді. Билік иелері арасындағы күрес 1748 жылы Əбілқайыр ханның
өлтірілуіне əкеп соқты. Осы арқылы қазақ жүздерін біріктіру жолындағы күш-
жігер
едəуір дəрежеде əлсіретілді. ХVIII ғасырдың екінші жартысында Қазақ
хандығының ыдырауына себепші болған іріткі салушы күштер басым бола
бастады. Əбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз иеліктері оның
мирасқорларынан аулақтап кетті. Кіші жүздің өз ішінде де билік таласы
асқына
түсті. Хан тағына отырған оның ұлы Нұралымен қатар Кіші жүзде екінші хан
болып Батыр сайланды. Нұралы хан алғашқы кезден солқылдақтық танытып, ең
алдымен патша əкімшілігіне иек арта бастады.
Кіші жүз бен Ресей арасындағы қарым-қатынас протекторат негізінде құрылған
еді, яғни қазақтар сыртқы саясат жүргізу саласынан басқа салаларда егеменді
болды. Сонда-ақ Ресей жоғарғы билеуші-хандарды тағайындау құқығын өз
қолына алды. Оның есесіне Ресей қажет болған жағдайда қазақтарға əскери
көмек
көрсетуге уəде берді.
15
Бұл шартты Ресей жағы алғашқы кезден бастап өрескел бұза бастады. Ресей
боданындағылардың қазақ жерлеріне шабуылы толастаған жоқ. Шекаралық
отрядтар бейбіт қазақ ауылдарына жиі шапқыншылық жасап тұрды. Өздеріне
тыйым жоқ екенін көрген олар үшін қазақ ауылдарына шабуыл жасау біртіндеп
баю көзіне айналды.
Кіші жүз үшін маңызды мəселелердің бірі Жайық пен Еділдің төменгі ағыстары
арасындағы жерлерге көшіп бару туралы мəселе болды. 1756 жылы патша жарлығы
шығып, ол бойынша қазақтардың қыс кезінде өз малын Жайықтың батыс жағына
айдап баруға тыйым салынды. Осылайша ______________қазақ қауымдарын
экономикалық
жағынан əлсіретіп, оларды сыртқы ықпалдан оқшаулап тастау міндеті жүзеге
асырыла бастады. Қалыптасқан жағдай жер пайдалану мəселелері жөніндегі
шиеліністі күшейтті. Қазақтар өз кезегінде патша өкіметін осы шешімінен бас
тартқызу үшін əр түрлі əрекеттерге барды: хат жазып, көптеген өтініштер
жолдады; өз еріктерімен осы жерлерге көшіп бара бастады, бұл өз кезегінде
қазақтар мен Еділ қалмақтары арасындағы қарым-қатынасты шиеленістіріп,
қарулы
қақтығыстарға алып келді. Патша əкімшілігін жеңілдіктер жасауға мəжбүр ету
үшін қазақтар өз тарапынан орыс керуендерін тонап, Ресейдің Орталық Азиямен
қарым-қатынасын біраз уақытқа тоқтатып тастады.
Осы кезеңде қазақтардың басқа да көрші халықтармен қатынасы күрделі болды.
Нұралы хан өзі билік еткен жылдары мемлекет қайраткеріне тəн қасиетін
көрсете
алмады, əдетте ол оқиғалардың жетегінде кетіп, өз тарапынан ешбір өзгеріс
енгізе
алмады.
Осы кезде Орта жүз бен Ұлы жүздегі жағдай да шиеленісе бастады. ХУ111
ғасырдың 50-жылдарынның басында олар бірнеше рет жоңғар əскерлерінің
шабуылына ұшырады. Қонтайшы Ғалдан-Церен қайтыс болған соң Жоңғарияда
орын алған өзара қырқыс осы құдіретті державаның əлсіреуіне жəне бүкіл
аумақтағы саяси жағдайдың шиеленісуіне əкеп соқты. Қалыптасқан жағдайды
пайдаланған қазақ даласының билеушілері де Жоңғария мен көрші
мемлекеттердің
істеріне белсене араласа бастады. Орта жүз бен Ұлы жүздің ресми ханы
16
Əбілмəмбет болып қалғанына қарамастан, нақты билік бірте-бірте ықпалды
сұлтан
Абылайдың қолына жинақтала берді.
1755 жылы басталған қытай-жоңғар соғысының алғашқы кезеңінде қазақтар
жоңғарларға көмекке келді. Көреген саясатшы болған Абылай Жоңғарияның қазақ
қоныстарын қытай экспанциясынан қорғап, аралық рөл атқаратынын тамаша
ұғынды. Алайда, жоңғарлар жеңіліс тауып, Цин империясының əскерлері қазақ
жерлеріне баса көктеп кірген кезде өз саясатын қайтадан қарастыруға мəжбүр
болды. Цин империясымен саяси жəне экономикалық байланыстарды жолға қоюға
тілек білдірді. 1757 жылдың қыркүйегінде қазақ елшілері Пекинге жіберіліп,
бітім
жасалды.
Қазақстанның Қытаймен бұдан кейінгі қатынастары негізгі екі проблемаға
байланысты болды. Біріншісі жəне ең маңыздысы жер проблемасы еді.Қазақтар
жайылымдарды, əсіресе Ертіс пен Іле аңғарларындағы жəне Тарбағатайдағы бай
жерлерді қайтарып алуға ұмтылды. Циндер болса өздерін Жоңғария
территориясының басты мұрагері екендігін жариялады. Қытай əскерлері жаңа
шекара шебіне орналастырыла бастады. Алайда, олардың қазақ руларының
ғасырлар бойы қалыптасқан Алтай, Тарбағатай өңірлеріндегі жайылымдарына
көшіп-қону үрдісін тоқтатуға мүмкіншілігі жоқ еді. Сондықтан 1767 жылы алым
деп аталатын жалдау ақысын төлеген жағдайда бұл жерлерді қазақтардың
пайдалануына беруге мəжбүр болды.
Қазақ-қытай қатынастарының маңызды екінші проблемасы сауда болатын.
Қытайларға атты əскерін толықтыру үшін қазақ жылқысы өте қажет болды, ал
қазақтар қытай тауарларына мүдделі еді. Дегенмен Цин өкіметі орындары
Қазақстанмен сауданы қатаң бақылап, шектеп отыруға тырысты.
Қалыптасқан жағдайда Орта жүзді Ресей протекторатында ұстау шекаралық
өкімет
орындарының негізгі міндетіне айналды. Бұл үшін Сібір əкімшілігі үш
бағытта:
аумақтық экспанция , дипломатиялық амалдар жəне сауда-экономикалық
байланыстар арқылы əрекет жасады. Жоңғарияның əлсіреп, кейіннен жеңіліс
табуы
Ресейдің əскери экспанциясына қолайлы жағдай қалыптастырды. Солтүстік
Қазақстан, Алтай өңірінде жер тартып алу кең белең алды, жаңа бекіністер
17
салынды. 1752 жылы Үлбі, Бұқтырма жəне Нарын бойындағы жерлердің Ресейге
қосылғандығы туралы ресми түрде жарияланды. 1760 жылы Өскемен бекінісінен
Телецк көліне дейін бекіністер салына бастады. Келесі 1761 жылы Өскеменнен
Зайсан көліне дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды.
Жаңадан аннекцияланған жерлерді олар шаруашылық игергеннен кейін ғана
бекітіп алуға болатынын шекаралық өкімет орындары түсінді. Сондықтан осы
жылдары Алтайға Тобыл губерниясынан 2 мың шаруа мен əртектілер, сондай-ақ
Ресейдің солтүстік губернияларының қазыналық шаруаларынан тілек
білдіргендер
көшіп келді.
Сонымен бірге шекаралық өкімет орындары қазақтарды шекаралық аудандардан
ығыстырып тастау жөнінде шаралар қолданды. 1755 жылы Сыртқы істер алқасы
қазақтар “...Ертістің оң жағасына өткізілмесін” деген нұсқау берді. 1764
жылы
қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан жəне орыс бекіністеріне 30 шақырымнан
жақын жерде көшіп жүруіне мүлде тыйым салынды. Келесі жылы бекіністердің
коменданттарына қазақтарды Тобылдағы Звериноголов бекінісінен Өскеменге
дейінгі бүкіл шепті бойлай 10 шақырымдық өңірге жібермеуді талап еткен
нұсқау
берілді, мұның өзі оларды 13 500 шаршы шақырым жақсы жайылымдарынан
айырды.Осы шаралардың барлығы қазақтардың өздеріне көші-қон өрісін
таңдауына мүмкіндік бермеді, олардың шаруашылық жағдайын қиындатты.
Ресейдің экспанцияшыл саясаты сонымен бірге бейбіт, дипломатиялық
əдістермен
ұштастырылды. Мұны ең алдымен Ресейдің Сібірдегі əскери күшінің əлсіздігі
туғызды. Екінші жағынан, оларға қарсы агрессияшыл Цин империясы мен Орта
жүз бен Ұлы жүздің жақсы ұйымдасқан, əрі іс жүзінде тəуелсіз тайпалары
тұрды.
Қазақтарды Ресей протекторатында ұстап тұру үшін өкімет өзінің қолынан
келетін
барлық шараларды қолдануға тырысты. Осыған байланысты қазақ даласына
бірқатар елшіліктер мен миссиялар жіберіледі. Олар қазақтың ең ықпалды
билеушілерін өз жағына тартуға тырысты. Алайда ХVIII ғасырдың 50-60 жылдары
Орта жүзге жіберілген көптеген елшіліктер Ресейдің бұл аймақта қандай да
болсын
түпкілікті орнығып алуына қол жеткізбеді.
18
Ресейдің өкімет орындары өлкені экономикалық жағынан игермейінше, Орталық
Азияға экспанция жасау мүмкін еместігін жақсы түсінді. Алайда ХVIII
ғасырдың
орта шенінде Орта жүз қазақтарымен сауда айналымы аз болды жəне негізінен
Троицк арқылы жүзеге асырылды. Оған қоса, 40-жылдардың аяғында Ямышевск
жəне Омбы бекіністерінде сауда жасауға рұқсат етілді. Орыс көпестері
негізінен
ыдыс-аяқ, керамика, мата, қазан сатты; қазақтар малмен, аң терісімен, мал
шарушылығы өнімдерімен сауда жасады. Алайда ХVIII ғасырдың 50-70
жылдарында Орта жүз бен Ұлы жүздің негізгі сауда əріптесі Цин империясы
болды.
Осы жылдары Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де жəне ішінара Кіші жүзде де
Абылай сұлтанның билігі нығайды. Бұл жағдайға Абылайдың Цин империясына
тойтарыс беруі жəне Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерді қайтарып алуы
себепкер болды. XVIII ғасырдың 60-жылдарының аяғына қарай Қазақ мемлекеті
Абылайдың белсенді сыртқы жəне ішкі саяси қызметі нəтижесінде біршама мықты
əрі біртұтас мемлекетке айналды.
1771 жылы Абылай жалпы қазақтың ханы болып сайланды. Ол ең алдымен ішкі
саяси жағдайды нығайту мақсатында іс-əрекеттер жүргізді. Биліктің
орталықтандыруын нығайтуға ұмтылды. Абылай жүздер мен үлкен бірлестіктерді
басқаруды өз балаларына тапсырды. Сонымен қатар, ханның рөлі де арттырылды.
Абылай хан қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім шыцғару құқығын өзі
алды. Билер кеңесі мен рубасы-ақсақалдар съезінің құқықтары біраз шектелді.
Ішкі
саяси мəселелерді шешуде Абылай ханның халық арасындағы беделінің өте
жоғары болуы да өзіндік əсер етті.
Абылайдың сыртқы саясатыда икемділігімен жəне ымырышылдығымен
сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті мемлекеттерімен қарым-
қатынасының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан айырмашылығы болды.
Отаршыл империялардың күш-қуатын түсінген хан, бір жағынан, Ресей
протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі
державаның да ықпалының күшеюіне жол бермеуге тырысты.
19
Ал оның оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды.Абылайдың күш
салуы арқасында Ташкент, Сайрам, Созақ, Шымкент қалалары қазақтарға
қайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы
саясаты Қазақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның
халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді.
Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз
билігі
болған жоқ. Көреген саясатшы, шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің
сүйіспеншілігіне бөленді. Оны халық көзі тірісінде əулие деп атады. Бұған
ханның
жеке қасиеттері де едəуір дəрежеде себепші болды. Текті əулеттен шыққанына
қарамастан, балалық шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоңғарларға
қарсы соғысқа қатардағы жасақшы ретінде қатысуына жəне шайқаста батыр
атағын
алуына тура келді. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді.
Ол сирек кездесетін саясатшы, тамаша қолбасшы жəне дипломат болды. 1781
жылы Абылай Ташкенттен Түркістанға келе жатқанда дүние салып, Қожа Ахмет
Йассауи кесенесіне жерленді.
Абылай қайтыс болғаннан кейін Ресейдің Орта жүз жеріне неғұрлым белсенді
түрде енуіне жағдай жасалды. Билікке келген оның ұлы Уəли хан əкесінің
саясатын
жалғастыруға ұмтылды, алайда оның қарсыластарының наразылығын шебер
пайдалана отырып, Ресей оның Орта жүздегі ықпалын əлсіретуге тырысты. Ал
1816 жылы екінші хан болып Бөкей сайланды.
ХIХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей өзінің “Шығыс саясатын” жандандыра
түсті. Оның бірнеше себептері болды. Осы кезде ағылшын əскерлері Үндістанды
жаулап алып, Ауғанстан жеріне баса-көктеп кірген болатын. Бұл осы аймақтағы
ағылшын-орыс бақталастығын күшейтті. Қазақстанның орасан зор стратегиялық
маңызы нақ осы жылдары неғұрлым айқын көрінді.Тек осында нақты орнығып
алып, содан соң ғана ортаазиялық хандықтарға қарсы жорықты іске асыруға
болатын.
ХIХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана бағынды жəне
онда
да тұтас емес еді. Өйткені оның бір бөлігі Қоқан мен Қытайдың ықпал
өрісінде
болғандықтан патша өкіметі бірінші кезекте қазақтардың саяси
тəуелсіздігінің
20
қалдықтарын құртудан бастады. Осы мақсатпен негізінен үш бағытта
жүргізілетін
бірқатар шаралар жүзеге асырылды, олар:
1. Гарнизондарды қаптата отырып, бекіністер салуды жеделдетуден жəне
осы бекіністерге жапсарластыра казактардың тұрақты елді мекендерін
орнатудан
көрінген əскери тұрғыда бекініп алу бағыты;
2. Округтар мен округтік приказдар құрып, əкімшілік басқару реформаларын
жасап, соның нəтижесінде қазақтардың саяси құқықтары күрт шектелетін,
басқарудың дистанциялық (бөліктік) жүйесін енгізуден көрінген саяси тұрғыда
орнығып алу бағыты;
3. Қазақтардың жерлерін жаппай басып алудан, салық салуды жəне əр түрлі
монополияларды (балық аулауға, ағаш кесуге т.б. монополия алу секілді)
енгізуден
көрінген экономикалық тұрғыда бекініп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде, патша өкіметінің Қазақстандағы
отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша өкіметі өзінің жаулап
алу
саясатында, бір жағынан, қарулы күшке, отарлау аппаратына, екінші жағынан,
қазақ шонжарларының феодалдық басшы тобына сүйенді.
Біріншіден, сұлтандар мен билерге жеке меншік құқығымен қыстауларды жəне
жайлауларды өздерінің жеке меншігі ретінде иеленуге рұқсат етілді.
Екіншіден, сұлтандар мен билер аға сұлтан, болыс билеушісі т.б. ретінде
əкімшілік
қызметке тағайындалды. Қызметке орналасқан сұлтандар мен билерге дворяндар
əулетінен деген атақ берілді.
Үшіншіден, сұлтандар мен билер салықтардан жəне басқа да міндеткерліктерден
босатылды. Оларға үкімет пайдасына заттай төлем, түндік басынан жəне басқа
да
алым жинау құқығы берілді.
Шонжарлар мен билерге арқа сүйеу саясаты, бір жағынан, халық бұқарасын
қанауды күшейтті, əрі қазақ қоғамының таптық саралану процесін тездетті.
Екінші
жағынан, сұлтандар мен билердің жеке меншік құқығымен жер иелене алатынын
бекіту көшпелі қауымды ыдыратып жəне сол арқылы феодалдану процесін
шапшаңдатты. Мұның қазақ қоғамы тарихи дамуының одан арғы барысында оң
мəні болғанын айта кету керек.
21
ХIХ ғасырдың екінші ширегі Қазақстанды əскери отарлаудың шешуші кезеңі
болды. Ресейдің қазақ даласына жүз жылдан астам уақытқа созылған өңмеңдеуі,
оңтүстік аймақтарды қоспағанда, өлкенің барлық дерлік аумағының империя
құрамына қосылуына əкеп соқты. Бұл Қазақстанның саяси бытыраңқылығының,
күрделі сыртқы жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен қатар Ресейдің
сөзсіз
əскери басымдығының нəтижесінен болды.
Қазақстанның бүкіл дерлік территориясын батысынан шығысына қарай
бекіністері,
форттары, форпостары, пикеттері бар үздіксіз əскери шептер тізбегі қоршап
жатты.
Сонымен ХIХ ғасырдың ортасына қарай Қазақстанның басым бөлігі Ресей
құрамына енді.
1.4 Қазақстанның Ресей құрамына кіруінің аяқталуы
ХVIII ғасырдың аяғы – Х1Х ғасырдың басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі
саяси жағдай оның қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше болды. Х1Х
ғасырдың
басында Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекттер –Хиуа, Бұхара
жəне ең үлкен дəрежеде – Қоқан экспанциясының объектісіне айналды. 1810-
1866
жылдар аралығында Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдігі орнады.
Ұлы жүз руларының басым көпшілігі Қоқан ханының қол астында болды. Қоқан
хандары басып алған жерлерінде тек феодалдық тонау мақсатын көздеп қана
қойған жоқ, сонымен бірге сауда-саттық мүддесін де ойлаған. Қоқан хандығына
бағынышты қазақтар өте ауыр салық езгісін бастан кешті. Қазақтардан
алынатын
салық екі түрге бөлінді: малдан – зекет, егістіктен – харадж. Қазақтарға
олардан
басқа да міндеткерліктер жүктелді. Мəселен, олар жер жыртуға, бау-бақша
өңдеуге,
қамал қабырғаларын жөндеуге т. б. мəжбүр болды. Əскери іс-қимыл кезінде
əрбір
қазақ өз атымен Қоқан бегіне келуге міндетті болды, ал сол əскери қызметі
үшін
ешқандай ақы алмады.
22
Ауыр езгіні бастан кешкен қазақтар қоқан билеп-төстеушілігіне қарсы талай
рет
көтеріліске шықты. Омар хан басқаруының соңғы жылдарында тұтанған көтеріліс
ерекше сипат алды. Көтерілісті Тентек төре басқарды. Оның төңірегіне
жиналған
12 мың қол Қоқан əскери бекіністерін қоршап алып, қалалардың бірінен соң
бірін
ала бастады. Көтерілістің қарқынынан шошынған Омар хан арнайы əскер жіберіп
оны басты.
Оңтүстік Қазақтанға Қоқан билеушілері ғана емес, сонымен қатар олармен
бақталас Бұхара жəне Хиуа феодалдары да қызығушылық көрсетті. Қазақстанның
оңтүстігінде белсенді саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеулі болған Бұхара
билеушілері өздерінің Қоқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары
ретінде қазақ сұлтандарына ара-тұра қолдау көрсетіп отыруды жөн көрді.
Ал Хиуа ханы Мұхаммед Рахим 1815-1816 жылдары екі рет қазақтарға қарсы
шапқыншылық ұйымдастырып, қазақ сұлтандарының бір бөлігіне өз үстемдігін
мойындатты.
Орта Азия хандықтарының Қазақстандағы белсенділіктерін орыс өкіметі де
мұқият
қадағалап отырды.
Қоқан билеушілерінің экспанциясынан сескенген Ұлы жүз өкілдері 1818 жылы
патша үкіметіне өздерін Ресей бодандығына қабылдау туралы өтініш жасады..
1819
жылғы 18 қаңтарда орыс үкіметі өтінішті қарап, Ұлы жүз қазақтарын ресми
түрде
Ресейдің бодандары деп жариялады.
ХIХ ғасырдың екінші ширегінен бастап Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап
алу
жөніндегі экспанциясы белсенді жүргізіле бастады. Ол екі жолмен:
біріншіден,
қазақ даласына бірқатар əскери-барлау жəне жазалау экспедицияларын
ұйымдастыру; екіншіден, дала арқылы өтетін “стратегиялық жағынан тиімді
жағдайда болған бекіністер шебін” салу арқылы жүзеге асырылды. Аймаққа
тереңдей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір шебі тарапынан да
əзірленді.
1833 жылы Орынбор өлкесінің əскери губернаторы болып тағайындалған
В.А.Перовский өзінің алдына екі міндет қойды: біріншіден – орыс билігін
мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден – орыс əскерлерін Орта Азия
23
хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін қойды. Осы мақсат
үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа əскери шеп салуға өкім
берілді.
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты, сөйтіп Орта
Азия хандықтарымен шекаралас қазақ халқы Орынбор əкімшілігіне бағынудан бас
тартты. Халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі қоқандықтарға көшіп
кетуге
тырысты. Перовский бұл үрдіске жол бермеу үшін далаға жиі-жиі жазалаушы
отрядтар жіберіп тұрды.
1839 жылғы Хиуа жорығы сəтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский
Сырдария əскери шебін құрудың тікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкен
мақсатты: Сырдарияның төменгі ағыстарында, Қоқан жəне Хиуа хандықтарының
тікелей шекаралары бойында əскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл
аймақтарды
стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру
мақсатын көздеді.
ХIХ ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын түпкілікті
жаулап алуға əлі де əзір емес еді.Сондықтан алғашқы кезде дипломиялық
миссиялар жіберілді, ол елдердің экономикалық жəне саяси қал-жағдайын
зерттеу
күшейтілді.
ХIХ ғасырдың бірінші жартысының аяғына қарай Ақтау (1835 ж.), Ұлытау (1835
ж.), Қапал (1846 ж.), Сергиополь (Аягөз, 1831 ж.) жəне басқа бекіністер
салынып,
олар Ресейдің тірек пункттеріне айналды. 1848 жылы Батыс Сібір генерал-
губернаторына бағынған Үлкен Орда приставының қызметі белгіленеді. Ол Ұлы
жүздің жаулап алған аймақтарын басқаруды жүзеге асырды. 1851 жылы Таушубек,
1853 жылы Ақ-Мешіт бекіністерінен қоқандықтарды ығыстырып шығарғаннан
кейін Ресейдің позициясы нығая түсті. 1854 жылы Алматы шатқалында Верный
бекінісін, ал 1859 жылы Қастек бекінісін салу аяқталды. Ресейдің
Қазақстанның
оңтүстігіндегі Қоқан бекіністеріне шабуылы осы жерлерден басталды. 1856
жылы
Семей облысының құрамында батапқыда орталығы Қапал қаласында, ал 1862
жылдан Верный қаласында болған Алатау округі құрылады.
Жетісуды қоса алғанда, оңтүстік қазақтары арасында Ресей ықпалын күшейтудің
тиімділігі кем түспейтін келесі құралы марапаттаулар, атақтар беру, жоғары
24
қызметтерге тағайындау, құрмет көрсету жəне т.б. арқылы ықпалды ру
билеушілерін отаршылдық өкімет орындары жағына тарту болды.
Жалпы алғанда, аймақтың тағдырын оның жергілікті халқы емес, қайта Қоқан
мен
Ресей арасындағы соғыс шайқастары шешті, ал осы экспанциялық мемлекеттердің
жақтастары мен қарсыластары арасында да қазақтар болды.
1860 жылы орыс əскерлерінің қоқандықтарға қарсы белсенді соғыс қимылдары
басталды: 26 тамызда – Тоқмақ, 4 қыркүйекте Пішпек құлады, ал 24 қазанда
Ұзынағашқа жақын жерде шайқас болып, онда подполковник Колпаковский
бастаған отряд қоқандықтардың едəуір күштерін ірі жеңіліске ұшыратты.
1864 жылы орыс əскерлерінің іс-қимылдары қайтадан жандандырылды. Верный
қаласынан шыққан полковник Черняевтің басшылығындағы отряд 4 маусымда
Əулие-Атаны, ал Ақ-Мешіттен шыққан полковник Веревкиннің отряды 12
маусымда Түркістанды жаулап алды.
Петербургтегілер Оңтүстік Қазақстандағы соғыс қимылдарының өрбуін мұқият
қадағалап отырды. Түркістан мен Əулиеатаны алу жөнінде сəтті жүргізілген
операциялары үшін М.Г.Черняев пен Н.А.Веревкинге шендері көтеріліп, генерал-
майор атағы берілді.
1864 жылдың күзіне қарай Оңтүстік Қазақстанда қалыптасқан əскери-саяси
жағдай
орыс мемлекетінің өркөкіректік жоспарларына сай келді. Бұл кезге қарай
қазақтардың көпшілігінің белгілі бір дəрежеде орыс өкімет орындары жағына
бүйрегі бұрды жəне қоқандықтарға қарсы күресте оларға шамасынша көмек
көрсетті. Осы жағдайды пайдаланған Черняев 22 қыркүйекте Шымкентті жаулап
алды.
Ресейдің жалпы Оңтүстік Қазақстанға əскери экспанциясы ерекше қатыгездікпен
жəне əскери тұрғыдан ақтауға болмайтын əрекеттермен жүргізілгенін ерекше
атап
өту қажет. Қалалардық бейбіт тұрғындары зорлық-зомбылық пен талап-тонауға
ұшырады.
Замандастарының айтуынша Ш.Уəлихановтың Черняевтен кетіп қалуына патша
генералдарының нақ осындай əрекеттері себеп болған. Оның
ғұмырнамашыларының бірі былай деп жазды: “орыс əскерлерінің Шоқан
25
діндестеріне немесе оның тайпаластарына, яғни қазақтарға жасаған айуандығы
оны
қатты ренжітті. Ол жорыққа ендігі жерде қатыса алмайтындығын көріп,
Черняевтен
қол үзді жəне Верныйға жетіп, ол жерден Тезек сұлтанның ауылына барды”.
Түркістан мен Шымкенттің алынуымен Орынбор жəне Сібір шептері тұйықталды.
Шын мəнінде, Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің 130 жылдан
астам уақытқа созылған ұзақ та күрделі үрдісі осы оқиғамен аяқталды.
2-тарау. Қазақстанның ________________Ресейге қосылу кезеңіндегі халық-
азаттық күресі.
2.1 Сырым Датов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі.
ХVIII ғасырдың аяғына қарай Ресей империясының отаршылдық саясатының
күшеюі халықтың əлеуметтік-шаруашылық жағдайының нашарлауына алып келді.
Қазақтар өздерінің ежелгі қоныстарынан ығыстырылып шығарылды. Аймақтағы
саяси жəне экономикалық билік барған сайын Ресей əкімшілігінің қолына
шоғырлана берді. “Бөліп ал да , билей бер” принципі бойынша құрылған жүйе
аймақтағы барлық қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістірді. Сондықтан Кіші
жəне Орта жүз қазақтарының бір бөлігінің 1773-1775 жылғы Е.Пугачев бастаған
шаруалар көтерілісіне қатысуы кездейсоқтық емес еді. Кіші жүз қазақтары
Жайық,
Кулагин бекіністеріне шабуылдарға қатысты. 2000 қазақ сарбазы Орынборды
қоршауға қатысты. Орта жүз қазақтары Пресногорьков жəне тағы да басқа
бекіністерге шабуыл жасады.
Халық бұқарасының алғашқы əрі ең маңызды қимылдарының бірі Сырым
Датовтың қолбасшылығымен болған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1783-
1797жж.) болды. Академик Ə.Марғұлан бұл көтеріліске “ Əбілқайыр ханның
ұрпақтары мен патшаға қарсы бағытталаған көтерілістердің ішіндегі ең ірісі
жəне
белгілісі” деп баға берді.
Кіші жүз қазақтарының көтерілуіне патша өкіметінің қазақтарды “ішкі жаққа”,
Жайық сыртына өткізбей, оған тыйым салуы басты себептердің бірі болды.
Сонымен қатар, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту мақсатында
жаңа актілер қабылданды. Мəселен, казактарға қазақтардан адамдары мен малын
26
өз бетімен тартып алуға, күдік тудыратын кез-келген қазақты ұстауға ресми
түрде
рұқсат етілді. Ал казактар ретінде тақ қызметінде жүрген қалмақтардың,
башқұрттардың, татар-мещеряктардың қолымен ұлтаралық араздық саясаты
жүзеге асырылды. Хан, сұлтан, жайық казак əскері мен патша əкімшілігі
тарапынан ашықтан-ашық талап-тонау мен халыққа зорлық-зомбылық жасалды.
Қазақ қоғамының өз ішінде феодалдану үрдісі тереңдей түсті, феодалдық
аристократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді.
Хандар мен сұлтандардың үстем тобы дəстүрлі шонжарлар – ақсақалдармен,
билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарына
қысым көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала өңіріндегі тірегіне
айналды. Ұзаққа созылған саяси алауыздықтардың нəтижесінде байбақты руынан
шыққан батыр Сырым Датов бастаған топ бөлініп шықты.
Қазақтың дəстүрлі мəдениетінде Сырым атақты би жəне шешен ретінде белгілі.
Ол
ішкі өмірдің көптеген мəселелерін шешкен, ал оның шешендік өнері талай
ұрпақтарға үлгі болған. Жеке басының ержүректілігі, ерлігі, табандылығы
жəне
сирек кездесетін қайрат-күші оған батыр даңқын əперді. Өзі басшы болған осы
көтерілісте Сырым Датов осы жақсы қасиеттерінің бəрін танытты.
ХVIII ғасырдың 80-жылдарының басында даладағы жағдай əбден шиеленісіп
кетті. 17821783 жылдың қысындағы жұт қазақ шаруашылықтарына қатты соққы
болып тиді, мал қырғынға ұшырады. Жағдайды пайдаланып казак əскерлері ішкі
жаққа көшіп барған қазақтардың малын тартып алса, өкімет орындары
қазақтарды
үлкен көлемде айып төлеуге мəжбүрледі. Осы əрекеттерге жауап ретінде
қазақтар
Орал бекініс шебінің бойындағы редуттарға, бекіністер мен қамалдарға
толассыз
шабуыл жасай бастады. Мұндай əрекеттерде сəттілік те, сəтсіздік те болып
тұрды.
1783 жылғы шапқыншылықтардың бірінде С.Датов орал казактарының қолына
түсіп қалып, оны босату үшін Нұралы хан үлкен көлемде өтем төлеуге мəжбүр
болды. Өйткені Сырым ханның қарындасына үйленген болатын. С.Датовтың ел
ішіндегі беделі де ханды осы əрекетке мəжбүр етті.
1784 жылғы қарашаға қарай Сырым батыр Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын
ірі жасақ жинады, оның маңызды міндеті патшалық өкімет орындарына қарсы
27
қимылдау болатын. Сырымның өз бетімен іс-əрекет етуі оның Нұралы ханмен
ара-қатынастарының алшақтауына себеп болды. Көтерілісті басып-жаншуға
генерал-майор Смирнов бастаған орынбор казактары мен башқұртардан тұрған
жазалаушы отряд жіберілді. Ауа райының қолайсыздығына байланысты басты
мақсатына жете алмаған жазалаушы отряд қайтар жолда бейбіт қазақ ауылдарын
қырғынға ұшыратып, малдарын айдап əкетті. Жазалаушылардың көрсеткен жəбірі
халықтың ашу-ызасын күшейтті. Сол кезге дейін көтеріліске қатыспаған
көптеген
ауылдар көтерілісшілерге қосылды. Көтерілісшілердің негізгі күші Сағыз
өзені
бойында шоғырландырылды. Сырым Датовтың қоластына 2700 адам бірікті, ал
жалпы көтерілісшілердің саны 6000 жетті.
1785 жылдың көктемінде көтерілісшілер Антонов форпостына, кейіннен Сахарная
бекінісіне шабуыл жасады. Алайда гарнизондар алдын-ала дайындалып
отырғандықтан бұл шабуылдар сəтсіз аяқталды. Кейін шегінуге мəжбүр болған
көтерілісшілер алысқа кетпей, орыс бекіністеріне жиі-жиі шабуылдар жасап
тұрды.
Көтерілісшілер саны күннен-күнге көбейіп отырды, ал отаршылдық билік
аппаратымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz