Қоғамның даму кезеңдерін анықтаудағы негізгі көзқарастар

1. Адамзат қоғамы дамуының индетерминистік және детерминистік тұжырымдамасы
2. Қоғам дамуын кезеңдендірудің формациялық жолы
3. Қоғам дамуының өркениеттік теориясы

Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын кезеңдендіруді бағалау тұрғысынан барлық теорияларды екі негізгі топқа бөлуге болады:
1. Тарихи процестің бірлігін, адамзаттық прогрессивті әлеуметтік-экономикалық дамудың жалпы заңдылықтарын мойындайтын теориялар
2. Осы процестің белгілі бір прогрессивті заңдылықтарын мойындайтын теориялар
Индетерминистік тұжырымдамаларға адамзат тарихы заңды жаратылыстанушы - тарихи процесс ретінде емес, әрқайсысының жеке жолы бар, қатар тіршілік ететін мәдени-тарихи типтер (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский), локалды мәдениеттер (О.Шпенглер) немесе мәдени үлкен жүйелер (П.Сорокин) жиынтығы ретінде көрсетіледі. Арнольд Тойнбидің жүйесінде тарихи процестің негізгі бірлігі рухани дәстүрлермен біріктірілген, белгілі бір аумақта өмір сүретін адамдар қауымдастығын белгілеуге қызмет ететін локальдық өркениет түсінігі болып табылады. Ол бірінші, екінші тіпті үшінші өркениетті бөліп көрсетеді. Адамзат тарихында А.Тойнби барлығы жиырма шақты өркениетті атайды. Олардың ішінен ХХ ғасырдың ортасында қандай да бір дәрежеде жетуі ғана сақталып қалды (батыс христиандық, православиялық христиандық,ислам,индуистік, қиыр шығыстық, будистік, христианды-иудаистық).
Детерминистік тарихи процестің детерминистік тұжырымдамалары адамзат қоғамының прогресивті дамуын таниды. Бірақ даму негізіне салынған құбылыстар түрліше пайдаланылады. Анықтаушы себеп ретінде техникалық базис (халық өсуі, табиғи шарттар немесе техника мен технологиядағы өзгерістер) немесе экономикалық (өндірістік қатынастар нысанының дамуы) базистің бір не бірнеше элементтері, не қондырмаға жататын факторлардың бірі (құқық, мемлекет, әлеуметтік психология және т. б ) жүре алады. Бірінші бағыт шеңберін демографиялық, географиялық және технологиялық детерминизм тұжырымдамаларын, сонымен қатар өндірістік қатынастар нысанын абсолюттендіретін теорияларды бөліп көрсетуге болады. Екінші бағыттың сан алуан түрлері институционализм шеңберінде дамиды.
Демографиялық детерминизм. Адамзат дамуы тарихын халық өсуімен түсіндірудің жекелеген қадамдары ежелгі және орта ғасырларда пайда болды. Бірақ 18 ғасырда ғана демографиялық детерминизмнің болашақ тұжырымдамасының элементтері қалыптаса бастады. (Ж.Ж Руссо, К.А. Гельвеций). Кейінірек Т.Р. Мальтус ілімінде халық өсуі тәуелсіз ауыспалы шама, халық кедейлілігі мен қайыршылықтың көзі ретінде қарастырылды. Бірақ халық орналасуының мальтузиандық тұжырымдамасы шын мәніндегі тарихи процесс теориясы болған жоқ, себебі ол халық өсуінің сапалық кезеңі мен қоғам нысаны өзгеруінің арасындағы байланысты орнатпады.

Әдебиеттер
1.Курс экономической теории /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.-Киров, 1997.
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика -Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы-Алматы,2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы/ Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы,2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории / Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.