Қоғамның даму кезеңдерін анықтаудағы негізгі көзқарастар



1. Адамзат қоғамы дамуының индетерминистік және детерминистік тұжырымдамасы
2. Қоғам дамуын кезеңдендірудің формациялық жолы
3. Қоғам дамуының өркениеттік теориясы
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын кезеңдендіруді бағалау тұрғысынан барлық теорияларды екі негізгі топқа бөлуге болады:
1. Тарихи процестің бірлігін, адамзаттық прогрессивті әлеуметтік-экономикалық дамудың жалпы заңдылықтарын мойындайтын теориялар
2. Осы процестің белгілі бір прогрессивті заңдылықтарын мойындайтын теориялар
Индетерминистік тұжырымдамаларға адамзат тарихы заңды жаратылыстанушы - тарихи процесс ретінде емес, әрқайсысының жеке жолы бар, қатар тіршілік ететін мәдени-тарихи типтер (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский), локалды мәдениеттер (О.Шпенглер) немесе мәдени үлкен жүйелер (П.Сорокин) жиынтығы ретінде көрсетіледі. Арнольд Тойнбидің жүйесінде тарихи процестің негізгі бірлігі рухани дәстүрлермен біріктірілген, белгілі бір аумақта өмір сүретін адамдар қауымдастығын белгілеуге қызмет ететін локальдық өркениет түсінігі болып табылады. Ол бірінші, екінші тіпті үшінші өркениетті бөліп көрсетеді. Адамзат тарихында А.Тойнби барлығы жиырма шақты өркениетті атайды. Олардың ішінен ХХ ғасырдың ортасында қандай да бір дәрежеде жетуі ғана сақталып қалды (батыс христиандық, православиялық христиандық,ислам,индуистік, қиыр шығыстық, будистік, христианды-иудаистық).
Детерминистік тарихи процестің детерминистік тұжырымдамалары адамзат қоғамының прогресивті дамуын таниды. Бірақ даму негізіне салынған құбылыстар түрліше пайдаланылады. Анықтаушы себеп ретінде техникалық базис (халық өсуі, табиғи шарттар немесе техника мен технологиядағы өзгерістер) немесе экономикалық (өндірістік қатынастар нысанының дамуы) базистің бір не бірнеше элементтері, не қондырмаға жататын факторлардың бірі (құқық, мемлекет, әлеуметтік психология және т. б ) жүре алады. Бірінші бағыт шеңберін демографиялық, географиялық және технологиялық детерминизм тұжырымдамаларын, сонымен қатар өндірістік қатынастар нысанын абсолюттендіретін теорияларды бөліп көрсетуге болады. Екінші бағыттың сан алуан түрлері институционализм шеңберінде дамиды.
Демографиялық детерминизм. Адамзат дамуы тарихын халық өсуімен түсіндірудің жекелеген қадамдары ежелгі және орта ғасырларда пайда болды. Бірақ 18 ғасырда ғана демографиялық детерминизмнің болашақ тұжырымдамасының элементтері қалыптаса бастады. (Ж.Ж Руссо, К.А. Гельвеций). Кейінірек Т.Р. Мальтус ілімінде халық өсуі тәуелсіз ауыспалы шама, халық кедейлілігі мен қайыршылықтың көзі ретінде қарастырылды. Бірақ халық орналасуының мальтузиандық тұжырымдамасы шын мәніндегі тарихи процесс теориясы болған жоқ, себебі ол халық өсуінің сапалық кезеңі мен қоғам нысаны өзгеруінің арасындағы байланысты орнатпады.
Әдебиеттер
1.Курс экономической теории /Под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.-Киров, 1997.
2.Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” /Под ред. А.С.Булатова.-М., 1997.
3.Экономическая теория (политэкономия). Учебник. /Под общей ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой.-М., 1997.
4.Мамыров Н.К. и др. Микроэкономика.-Алматы: Экономика, 1997.
5.Макконелл К., Брю С. Экономикс.- М., 1992, т.1.
6.Дайджест экономической теории.-М., Аналитика -Пресс, 1998.
7.В.Крымова Экономикалық теория: Кестелі оқу құралы-Алматы,2003.
8.Я.Аубакиров Экономикалық теория негіздері Алматы: Санат, 1998.
9.Экономикалық теория: Оқу құралы/ Я.Аубакиров, Б.Байжұмаев т.б.-Алматы: Қазақ университеті, 1999.
10.Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері, Алматы,2002.
11.А.Нурсеит, А.Темирбекова, Р.Нурсеитова Теория рыночной экономики: предпринимательский аспект. Алматы, 2000.
12. Макконелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х т.: Пер. с англ.-13-е изд. М., "Республика", 1992, 2000.
13.Основы экономической теории / Под ред. В.Д.Камаева, Москва, 1997.
14.Жалпы экономикалық теория. Ө.Шеденов, Ү.Байжомартов, Ақтөбе, 2001.
15. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов Экономикалық теория: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 2003.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   
8-тақырып. Қоғамның даму кезеңдерін анықтаудағы негізгі көзқарастар

8.1. Адамзат қоғамы дамуының индетерминистік және детерминистік
тұжырымдамасы
8.2. Қоғам дамуын кезеңдендірудің формациялық жолы
8.3. Қоғам дамуының өркениеттік теориясы

8.1. Адамзат қоғамы дамуының индетерминистік және детерминистік
тұжырымдамасы
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын кезеңдендіруді бағалау
тұрғысынан барлық теорияларды екі негізгі топқа бөлуге болады:
1. Тарихи процестің бірлігін, адамзаттық прогрессивті әлеуметтік-
экономикалық дамудың жалпы заңдылықтарын мойындайтын теориялар
2. Осы процестің белгілі бір прогрессивті заңдылықтарын мойындайтын
теориялар
Индетерминистік тұжырымдамаларға адамзат тарихы заңды жаратылыстанушы -
тарихи процесс ретінде емес, әрқайсысының жеке жолы бар, қатар тіршілік
ететін мәдени-тарихи типтер (А. Тойнби, Н.Я. Данилевский), локалды
мәдениеттер (О.Шпенглер) немесе мәдени үлкен жүйелер (П.Сорокин) жиынтығы
ретінде көрсетіледі. Арнольд Тойнбидің жүйесінде тарихи процестің негізгі
бірлігі рухани дәстүрлермен біріктірілген, белгілі бір аумақта өмір сүретін
адамдар қауымдастығын белгілеуге қызмет ететін локальдық өркениет
түсінігі болып табылады. Ол бірінші, екінші тіпті үшінші өркениетті бөліп
көрсетеді. Адамзат тарихында А.Тойнби барлығы жиырма шақты өркениетті
атайды. Олардың ішінен ХХ ғасырдың ортасында қандай да бір дәрежеде жетуі
ғана сақталып қалды (батыс христиандық, православиялық
христиандық,ислам,индуистік, қиыр шығыстық, будистік, христианды-
иудаистық).
Детерминистік тарихи процестің детерминистік тұжырымдамалары
адамзат қоғамының прогресивті дамуын таниды. Бірақ даму негізіне салынған
құбылыстар түрліше пайдаланылады. Анықтаушы себеп ретінде техникалық базис
(халық өсуі, табиғи шарттар немесе техника мен технологиядағы өзгерістер)
немесе экономикалық (өндірістік қатынастар нысанының дамуы) базистің бір не
бірнеше элементтері, не қондырмаға жататын факторлардың бірі (құқық,
мемлекет, әлеуметтік психология және т. б ) жүре алады. Бірінші бағыт
шеңберін демографиялық, географиялық және технологиялық детерминизм
тұжырымдамаларын, сонымен қатар өндірістік қатынастар нысанын
абсолюттендіретін теорияларды бөліп көрсетуге болады. Екінші бағыттың сан
алуан түрлері институционализм шеңберінде дамиды.
Демографиялық детерминизм. Адамзат дамуы тарихын халық өсуімен
түсіндірудің жекелеген қадамдары ежелгі және орта ғасырларда пайда болды.
Бірақ 18 ғасырда ғана демографиялық детерминизмнің болашақ тұжырымдамасының
элементтері қалыптаса бастады. (Ж.Ж Руссо, К.А. Гельвеций). Кейінірек Т.Р.
Мальтус ілімінде халық өсуі тәуелсіз ауыспалы шама, халық кедейлілігі мен
қайыршылықтың көзі ретінде қарастырылды. Бірақ халық орналасуының
мальтузиандық тұжырымдамасы шын мәніндегі тарихи процесс теориясы болған
жоқ, себебі ол халық өсуінің сапалық кезеңі мен қоғам нысаны өзгеруінің
арасындағы байланысты орнатпады.
Демографиялық детерминизмнің писсимистік нысаны мальтузиандық қатар
19 ғ. аяғы 20 ғ. басында демографиялық детерминизмнің оптимистік нысаны
үлкен дамуға ие болды (А.Кост, А.Секретан, О.Бугле) Францияда ол ерекше
дамуға ие болды. 19 ғасырдың соңғы он жылдығында халық өсуінің баяу қарқыны
тән және мальтузиандық аса танымал болмаған. Міне осы кезде француз саяси
экономы және статистігі А.Кост “Обьективті социология принциптері” және
“Халықтар тәжірибесі және оған негізделген ұсыныстар” атты екі еңбек
шығарды. Оларда ол барлық әлеуметтік құбылыстар демографиялық факторларға
байланысты болады деп дәлелдеуге тырысты.
Географиялық детерминизм. Географиялық детерминизм тұжырымдамаларында
адам мен табиғаттың өзара әрекеті біржақты, адамзат қоғамының қоршаған
ортаға тәуелділігіне қарай қарастырылады. Ал шын мәнінде қоғам мен
табиғаттың өзара әрекеті күрделірек құбылыс. Ол адамзат дамуының баяулауы
немесе жеделдетілуімен ғана шектеліп қоймайды. Бір жағынан, адамзат қызметі
әсерінен өмір сүру ортасы өзгеріп, осы өзгерістер жинақталып отырады. Басқа
жағынан сыртқы табиғатқа әсер етіп, оны өзгерте отырып, адам сол уақытта өз
табиғатын да өзгертеді. Тарихи даму барысында қоғам өндіріске бұрын адам
қолы жетпейтін қоршаған ортаның жаңа компоненттерін үсті-үстіне тарта
бастайды. Сондықтан қоғам мен табиғаттың өзара әрекет етуінің өзі тарихи
жағынан өте ертеден келеді. Ол өндірістік күштер дамуы деңгейіне ғана
емес, әрекет етуші өндірістік қатынастар сипатына да тәуелді болады.
Сонымен, қоршаған орта өндіріс дамуының шарты, өндірістік күштер дамуының
факторы ретінде ғана жүріп қоймай, белгілі бір және өсіңкі көлемде осы даму
нәтижесі болып табылады.
Технологиялық детерминизм. Ғылыми-технологиялық революция әсерінен
техникалық прогресті абсолюттендіретін теория жиі пайда болып, кең танымал
болды. Осы теориялардың бастауын 20 ғасыр басындағы П. Энгельмейер, Ф.
Десеауера, М.Шнейдер, М.Эйта сияқты ғалымдар еңбегінен байқауға болады.
Ғылыми-техникалық факторларды артық бағалау және қоғамдық тарихи
жағдайларды кең бағалау “легалдық марксистер” мен неміс социал демократтары
және орыс меньшевиктеріне тән болды. Бірақ тарихи процестердің
технологиялық теориясының ең кең дамыған кезі соғыстан кейінгі жылдар
болды.
1960 ж. американдық экономист Уолт Уитмен Ростоудың “Экономикалық өсу
кезеңдері” атты кітабы жарық көрді. Осы кітапта У.Ростоу өсудің 5 негізгі
кезеңін бөліп көрсетеді:
1. Дәстүрлі қоғам;
2. Өрлеудің алғы шартын құру кезеңі;
3. Өрлеу;
4. Кәмелетке қозғалу;
5. Жоғарғы жаппай тұтыну заманы.
Бірінші- “дәстүрлі қоғам” кезеңі үшін өндірушілердің үш ширегінен артығы
азық-түлік өндірумен айналысуы тән болады. Ұлттық табыс негізінен еріксіз
пайдаланылады. Қоғам құрылымы саяси өкімет жер иелері немесе орталық
үкімет иелігінде болатын иерархияны құрайды. Екінші кезең – “өрлеудің
өтпелі кезеңі” болып табылады. Осы кезеңде үш өнеркәсіптік емес сферада
елеулі өзгерістер жүреді: ауыл шаруашылығында, көлік пен сыртқы саудада.
Үшінші кезең - ”өрлеу”, уақыттың салыстырмалы шағын ғана аралығын, бір-екі
онжылдықты қамтиды. Осы кезде капитал салу қарқыны өседі, халық басына
шаққандағы өнімді шығару елеулі өседі, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына
жаңа техниканы тездеп енгізу басталады. Экономиканы жетілдіруді
қолдаушылардың дәстүрлі қоғамды қорғаушыларды жеңуі жүреді. Төртінші-
“кәмілетке қозғалу” кезеңін У. Ростоу техникалық прогрестің ұзақ кезеңі
ретінде суреттейді: урбанизацилау процесі дамиды, білікті еңбек үлесі
артады, өнеркәсіп басшылығы білікті басқарушылар – менеджерлер қолына
шоғырланады. Бесінші – “жоғары жаппай тұтыну заманы” кезеңінде ұсыныстан
сұранысқа, өндірістен тұтынуға жылжу іске асырылады.
Өзінің “Cаясат және өсу кезеңдері” атты жұмысында У. Ростоу алтыншы
– “өмір сапасын іздеу кезеңін “ қосады. Онда бірінші орынға адамның
рухани дамуы шығарылады.
Индустриядан кейінгі қоғамға кең тарихи жол тән болады. Мысалы,Том
Стоуньер өзінің “Ақпараттық байлық: индустриядан кейінгі экономика профилі”
атты кітабында адамзат үш сапалы кезеңді бөліп көрсетеді: аграрлық,
индустриялық және ақпараттық экономика кезеңдері.
У. Ростоуға қарағанда Т. Стоуньер қоғам дамуында бір емес
(өнеркәсіптік), екі(өнеркәсіптік және ақпараттық), революцияны бөліп
көрсетеді. Сонымен қатар ол өндірістік күштер дамуындағы саралық кезеңдерді
экономика мен саясаттағы революциямен байланыстырады. Өнеркәсіптік
революция нәтижесінде “алдымен экономикалық содан соң саяси өкімет
біртіндеп ақсүйектер қолынан капиталистер қолына” біртіндеп өтті, ал
ақпараттық процесте “экономикалық және саяси өкімет ақпаратты
өндірушілерге” өте бастады.
19 ғ. аяғы мен 20 ғ. басында институционализм – адам қоғамының
дамуының өндірістік қатынастармен ерекшеленуін мойындамайтын және жылжушы
күштер ретінде психобиологиялық (Т.Веблен), әлеуметтік-құқықтық (Дж.
Коммонс), мемлекеттік және басқа институттар сияқты экономикалық емес
факторларды танитын ағын пайда болды.
Соғыстан кейінгі жылдары институционализмде жалпы адамзат дамуын
суреттеуге қадам жасалды. Тарихи процесті түсіндіруге тырысатын ірі
жұмыстардың бірі Вашингтон университетінің қытай тарихының профессоры Карл
Август Виттфогельдің “Шығыс деспотизмы. Тоталдық өкіметті салыстыра
зерттеу” еңбегі болды. Мемлекет бюрократтық аппаратқа сүйеніп, жеке меншік
тенденциялардың дамуын басып тастайды. Бұл қоғамдағы үстем кластың байлығы
өндіріс құралына деген иелікпен емес, мемлекеттің иерархиялық жүйесіндегі
орнымен көрінеді. Сонымен, табиғи жағдайлар мен сыртқы әсерлер мемлекет
нысанын, ал ол өз кезегінде әлеуметтік стратификация типін анықтайды.
Экономикалық қызметтерді орталықтандыру дәрежесі бойынша Виттфогель
деспотияның үш негізгі типін бөліп көрсетеді: 1)”гидравликалық қоғам”
(Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай, Мексика, Перу және т.б.); 2)
”маргиналдық қоғам” (Византия); 3) ”субмаргиналдық қоғам” (Туркия және
Ресей). Егер бірінші тип қоғамдарында қандай да бір орталықтандырылған
деспотизмнің пайда болуы табиғи қажеттілік (бөгендер, каналдар мен басқа
ирригациондық құрылыстарды салу) қажет етсе, екінші және үшінші типтегі
қоғамдарда деспоттық өкімет ”гидравликалық қоғам” қысымы әсерімен пайда
болады. КСРО-да социализм құруды Виттфогель қазіргі машина техникалық
базасында “гидравликалық қоғамға ” ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Еуразия кеңістігіндегі түркі тілдері
Оқушылардың шығармашылық белсенділігін анықтаудағы мұғалімнің қызметі
Тарихи уақытты талдау
Қазіргі Қазақстандағы байлық пен кедейшілі
Мемлекеттік басқарудың әдістемелік негіздері
Ұйымның ішкі және сыртқы ортасы жайлы
Қазақ философиясының тарихи ерекшеліктері
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру жайлы
Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру
Пәндер