Қазақстан Республикасындағы салық саясатының даму кезеңдері
ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ [67 бет]
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫН.ДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Салық саясаты және оның құрылу механизмі ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық саясатының даму кезеңдері ... .
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Респуьликасындағы мемлекеттік бюджеттегі салықтардың алатын орны мен түсу серпінін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлі ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫН ДАМЫТУ
3.1 Салық саясатын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... .
3.2 Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру жолдары ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫН.ДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
1.1 Салық саясаты және оның құрылу механизмі ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық саясатының даму кезеңдері ... .
2 ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Респуьликасындағы мемлекеттік бюджеттегі салықтардың алатын орны мен түсу серпінін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудағы салықтардың рөлі ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫН ДАМЫТУ
3.1 Салық саясатын қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... .
3.2 Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру жолдары ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту мен жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі экономика салаларының, атап айтқанда газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары, кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық саясаты бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген.
Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтiк процестердi басқарудағы мемлекеттiк реттеудiң рөлiнiң өзгерiстерiмен жүргiзiледi. Салықтардың мемлекеттiң тек қажеттi қаражаттармен қамтамасыз ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндiрiс ара-қатынастарына мемлекеттiк жүйенiң әсер ету элементi ретiнде де мәнi өсiп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбiр мемлекеттiң қаржылық жүйесiнiң тұрақтануының негiзгi шарты болып табылады. Өз кезегiнде бұл шарттар салық органдарының бақылау – экономикалық қызметiнiң бiрегей жүйесiмен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуiн, толықтығын және уақытылы төленуiн қамтамасыз етуде салық органдарының бақылау –экономикалық қызметiнiң маңызы зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дер кезiнде және уақытылы аударылуын бақылауды ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында бақылаудың тиiмдi әдiстерiн iздестiрiп және оны жетiлдiру жолдарын ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық саясатын ұйымдастыруды және құқықтық негiзiн кешендi зерттеу арқылы салық органдарының қызметiн талдау және жалпылау негiзiнде салық органдарының бақылау-экономикалық қызметiн жетiлдiруге байланысты тәжiрибелiк ұсыныстар енгiзу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық саясатының дамуын теориялық негіздерін қарастыру және олардың салық жүйесіндегі ролі мен маңызына талдау жүргізу;
- Жергілікті салық қызметі органдарының салықтық бақылау тәжірибесін қарастыру, бақылау қызметiнiң нәтижелерiн талдау;
- салық органдарының негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылатын салық бақылауының мәнi мен мазмұнын, оның жіктелуін қарастыру;
- салық қызметі органдарының даму стратегиясын талдау;
- салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеуде салық органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру және экономикалық талдау жүргізу;
- әлемнің кейбір дамыған мемлекеттеріндегі салық комитеті органдарында жинақталған тәжірибені ҚР салық комитеті органдарының даму стратегиясын жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салық комитетінің тиімділігін арттырудағы мәселелерді және оны шешу жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу пәнi - салық саясатын және оны жетілдіру жолдарын қалыптастыру барысында туындайтын қаржылық қатынастар және оның жүзеге асырылу механизмi.
Диплом жұмысының зерттеу объектiсi Қазақстан республикасының салық жүйесі болып табылады.
Тақырыптың өзектiлiгi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту мен жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі экономика салаларының, атап айтқанда газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары, кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық саясаты бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген.
Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтiк процестердi басқарудағы мемлекеттiк реттеудiң рөлiнiң өзгерiстерiмен жүргiзiледi. Салықтардың мемлекеттiң тек қажеттi қаражаттармен қамтамасыз ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндiрiс ара-қатынастарына мемлекеттiк жүйенiң әсер ету элементi ретiнде де мәнi өсiп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбiр мемлекеттiң қаржылық жүйесiнiң тұрақтануының негiзгi шарты болып табылады. Өз кезегiнде бұл шарттар салық органдарының бақылау – экономикалық қызметiнiң бiрегей жүйесiмен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуiн, толықтығын және уақытылы төленуiн қамтамасыз етуде салық органдарының бақылау –экономикалық қызметiнiң маңызы зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дер кезiнде және уақытылы аударылуын бақылауды ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында бақылаудың тиiмдi әдiстерiн iздестiрiп және оны жетiлдiру жолдарын ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық саясатын ұйымдастыруды және құқықтық негiзiн кешендi зерттеу арқылы салық органдарының қызметiн талдау және жалпылау негiзiнде салық органдарының бақылау-экономикалық қызметiн жетiлдiруге байланысты тәжiрибелiк ұсыныстар енгiзу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық саясатының дамуын теориялық негіздерін қарастыру және олардың салық жүйесіндегі ролі мен маңызына талдау жүргізу;
- Жергілікті салық қызметі органдарының салықтық бақылау тәжірибесін қарастыру, бақылау қызметiнiң нәтижелерiн талдау;
- салық органдарының негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылатын салық бақылауының мәнi мен мазмұнын, оның жіктелуін қарастыру;
- салық қызметі органдарының даму стратегиясын талдау;
- салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеуде салық органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру және экономикалық талдау жүргізу;
- әлемнің кейбір дамыған мемлекеттеріндегі салық комитеті органдарында жинақталған тәжірибені ҚР салық комитеті органдарының даму стратегиясын жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салық комитетінің тиімділігін арттырудағы мәселелерді және оны шешу жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу пәнi - салық саясатын және оны жетілдіру жолдарын қалыптастыру барысында туындайтын қаржылық қатынастар және оның жүзеге асырылу механизмi.
Диплом жұмысының зерттеу объектiсi Қазақстан республикасының салық жүйесі болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. А.Д. Үмбетәлиев, Ғ.Е. Керімбек.Салық және салық салу. Оқулық,
Алматы, Экономика 2006 жыл.
2. А.Т. Исаева. «Нарықтық экономиканың дамуы жағдайындағы салық
салу жүйесінің әлеуметтік функциялары» // Қаржы, №6 2004ж.
3. А. Тлеужанова. «Салық төлеуден жалтаруға жол бермеу және
оффшорлық механизмдер». //Заң, №5. 2003ж.
4. Г.Қалманбетова. «Салық жеңілдіктері: артықшылықтары мен
кемшіліктері» //Егемен Қазақстан, 27 наурыз. 2001ж.
5. «www.goole.kz» интернет беті.
6. Ф.С.Сейдахметова «Налоги в Казахстане» Сущность налогообложения и
сравнение с действующим законодательством; Учебник, Алматы
2002г.
7. Қызылорда облысы әкімдігінің 2009 жылғы 1 қазандағы №516 қаулысы//
Қызылорда облысының 2010-2014 жылдарға арналған әлеуметтік-
экономи калық даму болжамы // Сыр бойы, 17 қазан. 2009ж.
8. Ж.Жағыпарұлы. «Салық халық мүддесіне лайық болсын». // Егемен
Қазақстан, 21 тамыз, 2009ж.
9.
10.
11. Арабскин В. Сколько весят налоги. Как выжить в кризисе.-Алматы: ТОО Аян әдет, 1998. -40б.
12. Русакова И.Г., Кашин В.А. Налоги и налогообложение. -Москва: ЮНИТИ, 2000. -495б.
13. Байзакова Ж., Герун А. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭФНА //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2003,№2, 10б.
14. Атыгаева З. О контрольной работе в территориальных налоговых органах //Қаржы –қаражат, 2000, №3-4.
15. Князева В.Г., Черника Д.Г. Налоговые системы зарубежных стран. –Москва :Закон и право, ЮНИТИ,1997. -191б.
16. Попанова Н.А. Налоговый контроль во Франции //Финансы, 2000, №10, 32-34б.
17 Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. –М.: «Финансы и статистика», 1997. -С. 29.
18. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006.
19. Козырин А.Н. Налоговое право зарубежных стран: Вопросы теории и практики. –М.: «Манускрипт», 1993. -С. 40.
20. Мещерякова О. Налоговые системы развитых стран мира. Справочник. –М.: Фонд «Правовая культура», 1995. -С. 205.
21. Налоги: учеб. пособие /под ред. Д.Г.Черника. - М.: ФиС, 2000. -С.32.
22. Ельчибаев Б. О налоговой проверке в сфере недропользования //Юридический консультант главного бухгалтера, 2002, №8, 73-76б.
23. Кисилева О. Камеральный контроль и налоговые ошибки //Юридический консультант главного бухгалтера, 2002, №6, 23б.
24. Манапов Н. Ш. Налоговый контроль и пути его совершенствования //Налогоплательщик, 2000, №2, 21-23б.
25. Мушистин М.В. Совершенствования налогового администрирования –фактор повышения эффективности работы налоговых органов // Финансы, 2003, №6.
26 Гусева Г.А. Как эффективнее провести налоговые проверки //Финансы, 2001, №21, 34-37б.
27. Шаповалова С. Налоговая ответственность и камеральная проверка //Аудит налогов, 2001, №11, 36-38б.
28. Янцен Н. Обжалованияе результатов налоговых проверок и действии должностных лиц органов налоговой службы //Файл бухгалтера, 2002, №4, 9-15б.
29. Сармантаева Р. Практика применения норм административного законодательства при выявлении правонарушений в области налогообложения // Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2005, №3.
1. А.Д. Үмбетәлиев, Ғ.Е. Керімбек.Салық және салық салу. Оқулық,
Алматы, Экономика 2006 жыл.
2. А.Т. Исаева. «Нарықтық экономиканың дамуы жағдайындағы салық
салу жүйесінің әлеуметтік функциялары» // Қаржы, №6 2004ж.
3. А. Тлеужанова. «Салық төлеуден жалтаруға жол бермеу және
оффшорлық механизмдер». //Заң, №5. 2003ж.
4. Г.Қалманбетова. «Салық жеңілдіктері: артықшылықтары мен
кемшіліктері» //Егемен Қазақстан, 27 наурыз. 2001ж.
5. «www.goole.kz» интернет беті.
6. Ф.С.Сейдахметова «Налоги в Казахстане» Сущность налогообложения и
сравнение с действующим законодательством; Учебник, Алматы
2002г.
7. Қызылорда облысы әкімдігінің 2009 жылғы 1 қазандағы №516 қаулысы//
Қызылорда облысының 2010-2014 жылдарға арналған әлеуметтік-
экономи калық даму болжамы // Сыр бойы, 17 қазан. 2009ж.
8. Ж.Жағыпарұлы. «Салық халық мүддесіне лайық болсын». // Егемен
Қазақстан, 21 тамыз, 2009ж.
9.
10.
11. Арабскин В. Сколько весят налоги. Как выжить в кризисе.-Алматы: ТОО Аян әдет, 1998. -40б.
12. Русакова И.Г., Кашин В.А. Налоги и налогообложение. -Москва: ЮНИТИ, 2000. -495б.
13. Байзакова Ж., Герун А. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭФНА //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2003,№2, 10б.
14. Атыгаева З. О контрольной работе в территориальных налоговых органах //Қаржы –қаражат, 2000, №3-4.
15. Князева В.Г., Черника Д.Г. Налоговые системы зарубежных стран. –Москва :Закон и право, ЮНИТИ,1997. -191б.
16. Попанова Н.А. Налоговый контроль во Франции //Финансы, 2000, №10, 32-34б.
17 Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. –М.: «Финансы и статистика», 1997. -С. 29.
18. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006.
19. Козырин А.Н. Налоговое право зарубежных стран: Вопросы теории и практики. –М.: «Манускрипт», 1993. -С. 40.
20. Мещерякова О. Налоговые системы развитых стран мира. Справочник. –М.: Фонд «Правовая культура», 1995. -С. 205.
21. Налоги: учеб. пособие /под ред. Д.Г.Черника. - М.: ФиС, 2000. -С.32.
22. Ельчибаев Б. О налоговой проверке в сфере недропользования //Юридический консультант главного бухгалтера, 2002, №8, 73-76б.
23. Кисилева О. Камеральный контроль и налоговые ошибки //Юридический консультант главного бухгалтера, 2002, №6, 23б.
24. Манапов Н. Ш. Налоговый контроль и пути его совершенствования //Налогоплательщик, 2000, №2, 21-23б.
25. Мушистин М.В. Совершенствования налогового администрирования –фактор повышения эффективности работы налоговых органов // Финансы, 2003, №6.
26 Гусева Г.А. Как эффективнее провести налоговые проверки //Финансы, 2001, №21, 34-37б.
27. Шаповалова С. Налоговая ответственность и камеральная проверка //Аудит налогов, 2001, №11, 36-38б.
28. Янцен Н. Обжалованияе результатов налоговых проверок и действии должностных лиц органов налоговой службы //Файл бухгалтера, 2002, №4, 9-15б.
29. Сармантаева Р. Практика применения норм административного законодательства при выявлении правонарушений в области налогообложения // Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2005, №3.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік
өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті
экономиканы дамыту мен жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы
тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына
серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі
экономика салаларының, атап айтқанда газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары,
кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық
саясаты бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген.
Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтiк процестердi
басқарудағы мемлекеттiк реттеудiң рөлiнiң өзгерiстерiмен жүргiзiледi.
Салықтардың мемлекеттiң тек қажеттi қаражаттармен қамтамасыз ету құралы
ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндiрiс ара-қатынастарына мемлекеттiк
жүйенiң әсер ету элементi ретiнде де мәнi өсiп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбiр мемлекеттiң қаржылық
жүйесiнiң тұрақтануының негiзгi шарты болып табылады. Өз кезегiнде бұл
шарттар салық органдарының бақылау – экономикалық қызметiнiң бiрегей
жүйесiмен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуiн, толықтығын және уақытылы төленуiн
қамтамасыз етуде салық органдарының бақылау –экономикалық қызметiнiң маңызы
зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң дер кезiнде және уақытылы аударылуын бақылауды
ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында
бақылаудың тиiмдi әдiстерiн iздестiрiп және оны жетiлдiру жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық саясатын ұйымдастыруды және құқықтық
негiзiн кешендi зерттеу арқылы салық органдарының қызметiн талдау және
жалпылау негiзiнде салық органдарының бақылау-экономикалық қызметiн
жетiлдiруге байланысты тәжiрибелiк ұсыныстар енгiзу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер
қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық саясатының дамуын теориялық
негіздерін қарастыру және олардың салық жүйесіндегі ролі мен маңызына
талдау жүргізу;
- Жергілікті салық қызметі органдарының салықтық бақылау тәжірибесін
қарастыру, бақылау қызметiнiң нәтижелерiн талдау;
- салық органдарының негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылатын салық
бақылауының мәнi мен мазмұнын, оның жіктелуін қарастыру;
- салық қызметі органдарының даму стратегиясын талдау;
- салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу
мен төлеуде салық органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру және
экономикалық талдау жүргізу;
- әлемнің кейбір дамыған мемлекеттеріндегі салық комитеті органдарында
жинақталған тәжірибені ҚР салық комитеті органдарының даму стратегиясын
жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салық комитетінің тиімділігін арттырудағы мәселелерді және оны шешу
жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу пәнi - салық саясатын және оны жетілдіру
жолдарын қалыптастыру барысында туындайтын қаржылық қатынастар және оның
жүзеге асырылу механизмi.
Диплом жұмысының зерттеу объектiсi Қазақстан республикасының салық
жүйесі болып табылады.
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ҚОЛДАНЫЛУЫ
1. Салық саясаты және оның құрылу механизмі.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
қөптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлкеттер мен көрші
мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің
ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясаттың басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру [1, 66б].
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал салық
салу салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу
тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Салық механизмі- салықтың ұйымдық-құқықтық нормаларымен басқару
әдістерінің жиынтығы әр түрлі салықтық реттеу құралдары да (салық
ставкасы,салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді. Мемлекет
өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан беріп,
оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық салық іс-қимылдарының
жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге асырудың шарттары
мен тәртіптеріннің жиынтығы. Объективті негізгі бағытталмаған кез-келген
салықтық іс-қимыл ұдайы өндіріс процесіне субъективтік қол сұғу ретінде
қарастырылады және олардың нысанының өзгеруіне әкеледі. Салық механизмі
салық салуды басқарудың негізі болып табылатын салықтық құқыққа сүйеніп,
салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.
Салық механизмі- бұл ұйымдық-экономикалық категория ретінде осы ұғымды
түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың бөлігінде
өндірісте жасалған бөлігін қоғамдастыру кезінде қалыптастыратын қайта бөлу
қатынасы кезіндегі объективті қажетті басқару процесі. Салық салу механизмі
салықтарды белгілеудің принцептерінен, нысандары мен әдістерінен, оларды
өзгерту мен күшін жоюдан, оларды төлеуді қамтамасыз ету бойынша шаралардан
тұрады.
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
1.Салықтардың созылымдылық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлкет өзінің күнделікті сұпанысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
2.Салық салудың Салық кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастыпылған жағдайда ғана пайда болады.
3.Салық салудың шындық принципі болып салық салудың экономикалық
принципі табылады. Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз
табысына сай мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
4.салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс [163б].
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
• Бірінші, салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерді
төлеудің міндеттілігі.
• Екінші, салық салудың айқындылығы.
• Үшінші, салық салудың әділдігі.
• Төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы.
• Бесінші, салық заңдарының жариялығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ.
1.Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізгі борышы, парызы болып саналады.
2.Салық салудың айқындылық принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс.
Салық салу айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі
салық заңдарында белгіленген.
3.Салық салудың әділдік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі
қажет. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
4.Салық салудың біртұтастық принципі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты біртұтас болып табылады.
5.Салық заңдарының жариялылық принципі. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
• Салық әрбір төлекшінің табысына қарай салынуы тиіс,
• Салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты белгіленуі
тиіс,
• Әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиісті,
• Өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ:
• әділеттілік,
• анықтылық,
• қолайлылық,
• жалпылылық.
Бұл тізім тағыда 3 принциппен толықтырылады:
• жеткілікті және жалпыламалылықты қамтамасыз етеді (салықтарды
мемлекеттің обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға
болса, азайтуғада болады),
• керекті көзін және салық салудың обьектілерін таңдау,
• салық салудың бір дүркінділігі.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау
формасы ретінде анықтады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың- деп атап көрсетті.
АҚШ-та 2 мейрам бар:
• туылған күн,
• салық төлеген күні.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салықты уақытында төлеу міндет болып саналады. Себебі, уақытысындағы
төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр
біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға
жылжытар едік [1,65б].
Мемлекетің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
• мемлекеттің салық жүйесін қалыптасуы,
• салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау,
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру,
• салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.
Барлық қоғам мүшелерінің міндеті мен парызы заңда белгіленген
салықтарды төлеу болып табылады, ал салық дегеніміз - бұл материалдық
төлем, яғни заңнама бойынша белгіленген тәртіппен халықтан, ұйымдардан,
кәсіпорындардан міндетті түрде мемлекет пайдасына алынатын қайтарылмайтын
сипаттағы ақшалай қаражат болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік - экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Бірақ соған қарамастан салық
төлеушілердің бір бөлігі салық төлеуден жалтаруға тырысады. Салықты
төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен
салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын,
мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет
әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада
аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері
бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік
тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді
неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге
мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және
жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға
кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі,
нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше
түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер; қызметкерлердің төмен
біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық
мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі
қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау
мақсатымен субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және
тағы басқа [2].
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі
белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет
әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз
етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей
мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін
дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы
басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың
мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен
қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезінде маңызды мәселелердің
бірі нарықтың дамуы салдарынан пайда болатын кері әсерлерді шектеуге және
қоғамның әлеуметтік - экономикалық топтарға бөлінуін одан әрі тереңдетуге
мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың жетілдірілген жүйесін
құру болып табылады. Мұндай маңызды мәселелердің жан жақты дүрыс шешімін
табуда мемлекет қоғамдық дамуға әсер ететін басқа да құралдарды іске қосып,
кешенді түрде қимыл жасауы тиіс. Мұнда салық саясатының алатын орны ерекше.
Салық саясаты – бұл мемлекеттің салық саласында жүргізіліп отырған іс -
шараларының жиынтығы. Мемлекет салық саясатын салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік - экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді. Салық саясатының мазмұны және мақсат міндеттері қоғамның
әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты. Салық саясатының негізгі
міндеттері;
1. мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету
2. жалпы мемлекеттің экономикасын реттеуге жағдай жасау
3. нарықтық қатынастар даму процесі кезінде пайда болатын халықтың
табыстарының деңгейінің арасындағы айырмашылықты азайту.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын
айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуды қамтамасыз етеді.
Салық саясатының негізгі құралы салық жүйесі болып табылады [3].
Салық жүйесі дегеніміз салық түрлерінің формаларының салықты құру
әдістерінің немесе тәсілдерінің сонымен қатар салықтық қатынастарды
реттеуші заңдар және нормативтік актілер және салық органдарының жиынтығын
айтамыз. Оның негізгі қызметі бұл шаруашылық субьектілердің қызметін
ынталандыруға, еңбек және кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға, инфляцияны
есепке ала отырып табыстар мен бағалардың өсуін шектеуге, мемлекеттік
бюджеттің табыс бөлігінің өсімін қамтамасыз етуге бағытталған. Соңғы
жылдары Қазақстан республикасы жаңа салық жүйесін қалыптастыру мен
ұйымдастыруда айтарлықтай жетістіктерге жетті. Бюджетаралық қатынастардың
реформасы нәтижесінде салық салу жүйесі өзгертілді және халықаралық
стандарттарға жауап бере бастады. Жаңа салық жүйесін енгізгеннен кейін
саясатта, экономика мен әлеуметтік салада оңтайлы өзгерістер байқала
бастады. Салық жүйесі Қазақстан экономикасының тиімділігін көтеруші құралға
айналды. Алайда бұл салық жүйесінің кемшіліктері аз емес. Қазіргі кездегі
салық жүйесінің ең ірі кемшілігі фискалдық бағыттың басым болуы. Салық
жүйесінің басқа қызметтері әлсіз жүзеге асырылады. Келесі ірі кемшілігі,
әсіресе шет ел кәсіпкерлері үшін оның тұрақсыздығы.Әрине, қазіргі кезде
өзгерістер жылдың басынан бастап іске асқанмен, сонда да салық төлеуші
заңды тұлғалар үшін өте қолайсыз болып табылады. Салық төлеушілер үшін
салық жүйесінің ең болмағанда 3-5 жылға дейін тұрақты болып қалуы аса
маңызды шарт. Алайда тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін
емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді
жағдайында бұл өте қиынға соғады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептеуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін. Әрине мұндай жеңілдіктердің бірқатар
артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Кіріс пен таза пайданы экономиканың жаңа бір саласына немесе бүтін
өндіріс түрінің дамуына жұмсау, еліміздің аз игерілген, кейбір қолайсыз
аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен
бүтіндей босату қолданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір түрлеріне
жеңілдетілген салық жүйесін пайдалану экономиканы мемлекетік реттеуде
сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдіс. Мысалы мерзімді амортизациясы
жеделдетілген немесе дифференциалды салық мөлшері, салық төлеу мерзімін
созу немесе кейінге қалдыру, салықтардан еркін резервтік, инвестициялық әрі
басқадай қорлар құру және преференциялар сияқты түрлі экономикалық және
салық тегершіктері жетерлік. Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде
салық жеңілдіктері жапай іскерлікті бурқандырып, экономиканың басым
салаларына ірі инвестициялар әкелуге септігін тигізді. Алайда қазіргі
отандық экономика өзінің өрлеу белесіне көтеріле бастағана мұндай салық
жеңілдіктерінің сақталып қалуы мемлекет пен инвесторлар арасындағы мүдделік
қарым қатынасқа өз салқынын тигізуде. Нәтижесінде бюджетке өндіріс
көлемінің ұлғаюына қатысты салықтан бюджетке түсетін түсімдер елеусіз
қалуда. Кейінгі кезде салық жеңілдіктерінен салық кеңістігінде елеулі
қарама қайшылықтар туып, салықтық басқаруға кері әсерін тигізіп отыр.
Нақты салаға салық жеңілдігін орнату тәжірибе көрсетіп отырғандай
қамқорлық пен қолдаудың керемет бір тиімді әдісі деуге келмейді. Жеңілдік
беріліп отырған кәсіпорындар мен жеке тұлғалар, жеңілдік жүрмейтін
экономикалық қызмет салаларындағы кәсіпкерлік пен айналысып жүргендерге
салықтық басқаруда қиншылықтар тудыруда. Оның үстіне жеңілдіктерді салық
төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланаындар да аз емес. Преференция түріне
жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесіздік тудырып,
түбінде кірістің жоғалуына соқтыратынын халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.
Ал салықтардың өзіне келетін болсақ мынадай мәселерді шешуді ұсынамын.
Менің ойымша корпоративті табыс салығының ставкасы біздің салық
төлеушілеріміз үшін жоғары болып табылады. Ел экономикасы нарықтағы
кәсіпкерлердің белсенділігіне байланысты болып келеді, ол салық
ставкаларының жоғары болуы іскерлік белсенділіктің төмендеуіне алып келеді.
Көптеген дамыған мемлекеттерде бұл салықтың ставкасы 30% жоғары, алайда
біздің экономикамыз бұл елдерден артта қалып отыр. Салық ставкасының жоғары
болуы отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Бұл
жағдайлар жаңа кәсіпорындардың ашылуы мен қалыптасуына кедергі жасайды.
Әрине бұл салық бюджетімізге айтарлықтай табыс әкеледі, яғни бүкіл табыстың
шамамен 25% құрайды. Егер салық ставкасын төмендетсе бюджетіміздің табыс
бөлігі азаймай ма деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені басқа жолмен шешуге
болады. Салық ставкасы 30% төмен болған жағдайда кәсіпкерлік белсенділіктің
өсуіне байланысты нарықта жаңа кәсіпорындар пайда бола бастайды, яғни
олардың саны өседі. Әрине бұл кәсіпорындарға өз қызметін жүзеге асыру үшін
жұмыс күші қажет емес пе? Яғни көптеген адамдар жұмыс тауып салық
төлеушілер қатарын арттырады. Бюджеттің табыс бөлігін жеке табыс салығы
арқылы қамтамасыз етуге болады. Бұл шара бір жағынан жұмыссыздық мәселесін
шешуге көмектеседі, екінші жағынан отандық кәсіпорындарды қолдау
нәтижесінде ел экономикасының өсуіне алып келеді. Сондай ақ бұл салық
бойынша салық жеңілдігі, несие, демалыс сияқты жеңілдіктерді енгізу дұрыс
болар еді.
Қазіргі кезде салық саясатының құрамдас бөлігі болып табылатын
акциздерге үлкен көңіл бөлініп отыр. Олар мемлекеттік бюджеттің табыс
бөлігін арттыру табиғатқа зиян келтіретін өндіріс түрлерінің теріс әсерін
шектеу үшін қолданылады. Менің ойымша мемлекет бұл салық бойынша фискалдық
мақсатты көбірек көздейді. Әрине акцизделетін тауарларды өндіретін
кәсіпорындардан көп табыс түседі. Алайда бұл тауарлардан қоғамға және
табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыруға болашақта одан да көп қаржы
қажет болады. Сондықтан осындай тауарларды өндіретін кәсіпорындарға
мемлекет қатты қысым көрсетуі қажет. Әсіресе алкоголь өнімдеріне, ойын
бизнестеріне, сонымен қатар газ кондетсаттарына деген салық ставкаларын
көбейту қажет секілді. Себебі, бұлардың адам денсаулығына, табиғатқа
тигізетін зияны өте көп.
Табыстарға салық бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі өндіріс
немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып
табылады; материалдық шығындарды жалған баға бойынша, мысалы, оларды еркін
бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей
жалған есеп – қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің өзіндік құнына жазады.
Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен
жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны жоғарылауы мүмкін. Табысқа
салық салудан жалтарудың тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен түскен түсім
ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылық қиын
анықталады, өйткені нағыз түсім ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырған
төлеушінің тауарының қозғалысымен байланыстырылатын шоттары мүмкін көптеген
баспа бас айырбас пен басқа да шаруашылық қаржы қаржы операцияларының
фактілерін талдау қажет; Сондықтан салық органдарының жұмысын жақсарту
қажет.
Жоғары табысты заңдастыру, зейнетақыны және бюджет саласындағы
қызметкерлердің ең төменгі жалақысын көтеру бұдан былайғы жерде халықтың
тарапынан неғұрлым сапалы тамақ өнімдері мен күнделікті сұраныс
тауарларына, ақылы білім алуға, медицина қызметіне, авиация мен темір жол
көлігіне және тағы басқаларға сұраныстың артуына ықпал етеді. Сондықтан
отандық тауар өндірушілер өз өндірістерін ұлғайтуға, өнімдерінің саласын
көтеруге ұмтылулары қажет.
Сонымен, салық жүйесінің алдындағы тұрған ең бірінші міндеті – отандық
өндірістің дамуын ынталандыру болып табылады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп
отырғандай, экономикалық өсудің негізі ұлттық және халықаралық тауар
өндірушілердің өндірісіне инвестиция салуға қолайлы ахуал жасау және
халықаралық экономикалық тенденцияларды тиімді қолдану болып табылады. Яғни
салық кодексінде экономикалық процестердің тереңдеуі мен дамуын толық
есепке алу қажет.
Қазіргі кезде салық жүйесінің негізгі кемшіліктерін жою үшін салық
қысымын төмендету қажет. Соның ішінде салық жеңілдіктерін өндіріс пен
инвестицияның өсімін ынталандыратын салаларға беру керек. Көптеген дамыған
елдердің тәжірибесіне сүйенетін болсақ салық жүйесінің ынталандырушы ролін
күшейту салық салу базасының кеңеюіне және мемлекеттік бюджеттің табыс
бөлігінің өсуіне алып келеді.
Салық жүйесіндегі маңызды мәселелердің бірі – бұл салық төлеушілер мен
салық органдарының арасындағы қарым – қатынас болып табылады. Тиімді салық
жүйесін қалыптастырудың негізгі мәселелері салауатты салық қызметкерлері
мен сауатты салық төлеушілерді тәрбиелеу болып табылады.
Салық қызметі органдары мен салық төлеушілер бір –бірін түсінетін
жағдайда болуы қажет, сонда ғана олардың арасындағы қатынастар жақсы
болады. Салық төлеушілер салықты неге төлеу міндетті екендігін және одан
қандай пайда алатынын дұрыс түсінуі қажет. Ол үшін салық төлеушілердің
салық мәдениетін көтеріп, олардың менталитетін өзгерткен жөн деп ойлаймын.
Оны бұқаралық ақпарат құралдары әр түрлі басылымдар арқылы салық
төлеушілердің санасына жеткізуге болады [2].
Қазіргі кезеңде, салық салу механизмі біздің Республикамызда
қалыптаспаған жағдайда болып отыр: қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік
реттеудің әкімшілік биліктің сипатын ашып көрсете алмайды, сонымен бірге ол
әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді
құралы бола алмай отыр. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қайта құру
тәжірибесі,бюджеттік қаржыландырудың негізгі көзі – салық салу механизмі,
өте мардымсыз күйде екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан немесе
жиынтық көлемінің азайғанынан емес, салық төлемінен ”жалтару” жағдайларының
жиілеп кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп мүмкіндіктер
туғызады, өйткені соғұрлым салықтың жеңілдіктер көп болған сайын, оларға
түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны көбейе
түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі Заңның жетілмегендігі
және салық қызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке бастарының білім
қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген қиыншылықтарға келіп
тіреді. Осындай жағдайдың дұрыс болмауынан әлі күнге шейін қазынаға
салықтар аз түсуде, ол халықтың әлеуметтік және саяси жағдайларына тікелей
әсерін тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен алатын алымы, осы бюджетке
келіп түсетін салықтардың көлеміне байланысты. 2008 жылдың бірінші
жартысында Республиканың бюджетіне 43,2 пайыз салықтар түспеген, ол 2007
жылмен салыстырғанда 5,4 есе көп деген сөз. Салық салудың тиімсіздігінің
шиеленістіретін факторлар – салық төлеушінің құқығы мен міндеті тұрғысында,
салық төлеушінің өзін психологиялық және экономикалық жағынан көрсетудің
тиянақсыздығынан болып отыр. Мемлекет салық арқылы қатты әсер етіп,
табыстарымызды талап отыр деген қағида туады.
Салық саясатын нысаналы түрде қатайту инфляция мен мемлекет бюджетінің
тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүние жүзі тәжірибесінде, мұндай іс-
әрекет дағдарыс жылдары біршама орын алатын еді. Дегенмен, бұл жерде бір
қағидалы жағдай шет қалып отыр: шет елдердегі жалпы экономикалық
дағдарыстардың Қазақстанның экономикалық дағдарысымен салыстырғанда
айтарлықтай ерекшеліктері бар. Еліміздегі қалыптасқан жағдайды түсіну мен
зерттеу нәтижесінде, оның экономикасы және ондағы салық жүйесі тез арада
өзгерістерге келетініне сенуіміз қажет және де олар салық төлеушілер үшін
бір американдықтың айтқанындай: “Маған салықтарды төлеу өте ұнайды, өйткені
мен олардың көмегімен цивилизацияны сатып ала аламын ”, - деген тұжырымына
сай болып келуі керек. Сонымен, Үкіметіміздің алдында тұрған міндет – ол
тұрақты қабылданған заңдардың негізінде қаржы жүйесін тез арада қалпына
келтіріп, ондағы салық арқылы түсетін түсімдерді реттеп, олардың дұрыс
бөлінуін қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар, қазынаны толтырып
ғана қоймай, өндірісті әрі қарай дамытудың белсенді стимулы рөлін атқаруы
қажет деп тұжырымға келеміз. Олар кәсіпкерлікке деген ынталы тежеу
механизмі болып келмей, керісінше оның тиімді әрекет етуінің қосымша,
бірден бір факторының рөлін атқаруы қажет. Сондықтан біздер салық жүйесін
жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципті естен шығармауымыз
керек. Салық заңдарының бұзылуын болдырмау, оны бұзушыларды табу үшін
республика Қаржы министрлігінен бөлінген Мемлекеттік салық комитетінің
қызметі құрамында өз қызметін барлық облыстар мен аудандардың
орталықтарында ұйымдастыру үшін салық полициясы құрылды.
Салық салу механизмiне төмендегiлердi жатқызуға болады:
- салық төлеушiлердi, салық салу объектiлерiн және салық салуға
байланысты объектiлердi есепке алуды жүргiзу;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң есебi
және аударылған соманың, өсу және айыппұлдың есебiн жүргiзу;
- бюджеттiң кiрiс юөлiгiн ағымдағы болжауға қатысу;
- трасферттiк бағаларды қолдау кезiнде мемлекеттiк бақылауды жүзеге
асыру;
- өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк бюджетке төленетiн мiндеттi
төлемдердi есептеудi және жинауды жүзеге асыруға уәкiлеттi Қазақстан
Республикасы мемлекеттiк органдардың қызметiн бақылауды жүзеге асыру;
- салық салу саласындағы заңнасыманың қолдану тәжiрибесiн талдау және
қорытындылау, сондай-ақ осы саладағы заңнаманы жетiлдiру және жөнiнде
ұсыныстар енгiзу;
- салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойыша
жергiлiктi мемлекеттiк органдармен өзара әс-қимыл жасау;
- қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетiн
өнiмдер бойынша акциздiк алым маркiлерiнiң сақталуын, сатып алынуын және
есепке алынуын, сондақ–ақ есепке алу – бақылау маркiлерiнiң жасалуын,
сақталуын, сатып алынуын және есепке алуын бақылауды жүзеге асыру;
- салық берешегiн мәжбүрлеп өндiрiп алу жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру
және жүзеге асыру;
- “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген
тәртiппен салықтардың өсiмақы мен айыптар есептелген сомасы бөлiгiнде,
сондай-ақ салық қызметi органдары лауазымды тұлғалардың әрекетi
(әркетсiздiгi) бөлiгiнде салықтық тексерулердiң актiлерi бойынша
хабарламаларға заңды және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау;
- салық мiндеттемелерiнiң туындау, орындау және тоқтатылу мәселелерiн
жеке және заңды тұлғаларға түсiндiру жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру және
жүзеге асыру.
Салық салу Салықтар түрлерінің Салықты болжамдау
қағидаттары жиынтығы мен жоспарлау
Салық Саллық құқығы мен
элементтері заңдылығы
Салық механизмі
Ақпараттық Салықтарды басқару
қамтамасыз ету
жүйесі
Салықтарды Салықтық Салықтардың
алудың әдістері бақылау есеп құралдары
1 сурет - Салық механизмінің элементтері[1]
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып, Қазақстан
Республикасында салық қызметінің сапасын халықаралық стандарттарға сай
келтіру мақсатында еліміздегі қолданыстағы салық салу жүйесін жетілдіру
жөнінде бірқатар тапсырмалар бергені белгілі. Осы тапсырмаларды орындау
бағытында “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
ҚР Заңы қабылданып, 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.Жаңа Салық
кодексінде еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлік нысандарын мемлекет
тарапынан қолдау, олардың дамуына жағдай жасау мақсатында көптеген салықтық
жеңілдіктер қарастырылды. Экономиканың шикізаттық емес секторларына салық
жүктемелерін азайту мақсатында корпоративтік табыс салығы 20%-ға
азайтылды. Оның төмендеуі кәсіпкерлердің негізгі құралдарды сатып алу және
өндірісті модернизациялаудағы инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге жол
ашады.
Жаңа салық кодексінің 141-бабының 4-тармағына сәйкес корпоративтік
табыс салығы бойынша декларация тапсырғанға дейінгі аванстық төлемдер
бойынша салық есептілігі 20 қаңтардан кешіктірілмей тапсырылады.
КТС бойынша декларация тапсырғаннан кейінгі аванстық төлемдер бойынша
салық есептілігі корпоративтік табыс салығы бойынша декларация
тапсырылғаннан кейін 20 күнтізбелік күн ішінде екінші, үшінші, төртінші
тоқсандарға тапсырылады.
Қосымша құн салығы бойынша мөлшерлеме 13 пайыздан 12 пайызға
төмендетілді (алдағы жылы бұл көрсеткіш 11% болады деп күтілуде). ҚҚС
бойынша ең төменгі өткізу айналымы 30 000 есе АЕК-ке дейін көтерілді (яғни
тауарларды өткізу бойынша айналым сомасы 38190000 теңгеден аспаса, ҚҚС
бойынша есепке тұрмауға құқылы). Сондай-ақ салық кезеңі өзгертіліп, тоқсан
сайын төленетін болды (бұған дейін салық кезеңі ай сайын немесе тоқсан
сайын болатын).
Әлеуметтік салық бойынша салық мөлшерлемесі бұған дейін салық салынатын
табыстың мөлшеріне байланысты 5% бен 13% аралығындағы шкаланы құраса, жаңа
Салық кодексі бойынша ол 11% көлемінде бекітілді. Оның төлем мерзімі есепті
айдан кейінгі айдың 25-іне
дейін салық төлеушінің орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлік салығына қатысты нендей өзгерістер болды, соны әңгімелейік. Заңды
тұлғаларға мүлік салығы бойынша мөлшерлеме салық салу нысандарының орташа
жылдық құнының 1,5 пайызын құрады (Бұған дейін бұл ставка 1% болатын).
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық тәртібін қолданатын
жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар мүлік салығын салық салу нысандарының
орташа жылдық құнының 0,5 пайызы көлемінде есептейді.
Мүлік салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың
15 ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Мүлік салығы бойынша төлем мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25 тамыз, 25
қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына дейін
болатын).
Жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша салық мөлшерлемелерін салық салу
нысандарының құнына қарай 0,05% (1 000 000 теңгеге дейінгіні қоса алғанда)
бен 0,5% (10 000 000 теңгеден жоғарылар үшін) аралығында болғаны белгілі.
Бұған дейінгі Салық кодексінде мөлшерлемелер салық салу нысандарының құны
10 млн. теңгеге дейін ғана қолданылып, құны 10 млн. теңгеден асқан
нысандарға 0,5% мөлшерлеме қолданылып келді. Жаңа салық кодексінде бұл
салық нысандарының құны 120 млн. теңгеге дейін ұлғайтылып, құны одан асатын
нысандар үшін салық мөлшерлемесі 1 пайызға жетті.
Жер салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың 15
ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Жер салығы бойынша ағымдағы төлемдер мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25
тамыз, 25 қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына
дейін болатын).
Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай мөлшерлеме бұрынғы 10% күйінде
өзгеріссіз қалды.
Салық агенттері төленетін табыс бойынша жеке табыс салығын төлеуді
есепті кезеңнен кейінгі айдың 25-іне дейін жүзеге асырады.
Жаңа Cалық кодексінде көлік құралы салығына көптеген өзгерістер
енгізілді.
Көлік құралы салығы бойынша осы кезге дейін жеңіл және жүк көліктеріне
шығарылған жылдарына байланысты түзету коэффициенттері колданылып отырса,
жаңа талап бойынша бұл көліктерге салық мөлшерін есептеу көлік құралының
шығарылған жылына қарамастан жүргізіледі. Сонымен қатар жаңа Cалық кодексі
бойынша пайдаланылғанына 20 жылдан асқан ТМД елдерінде шығарылған
автокөліктер салық төлеуден босатылмайды. Бұған дейін жеңіл көлік
құралдарына салық мөлшерлемесі двигатель көлеміне байланысты 4 АЕК пен 117
АЕК аралығында болса, жаңа Салық кодексінде 1 АЕК пен 117 АЕК аралығында
болып белгіленді.
Жүк көліктеріне салық мөлшерлемесі бұған дейін олардың жүк
көтергіштігіне байланысты 6 АЕК пен 15 АЕК аралығында болса, жаңа Салық
кодексінде ол 3 АЕК пен 9 АЕК аралығында бекітілді. Сонымен қатар жеке
тұлғалар үшін көлік салығын төлеу мерзімі 1 қазан болып өзгерді (бұған
дейін жеке тұлғалар үшін төлеу мерзімі 5 шілде болды, заңды тұлғалар үшін
төлеу мерзімі 5 шілде болып қалды).
Жаңа Салық кодексі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасайды,
көлеңкелі экономиканың азаюын қамтамасыз етеді, инвестициялық климатты
жақсартып, капиталдың экономикаға құйылуын қамтамасыз етеді және
экономиканың шикізаттық емес секторларына салық жүктемелерін азайтады.
Салық кодексінің тікелей әрекет ету қағидасымен сәйкестендірілуі салық
жүйесіндегі жемқорлықты азайтып, салық органдары мен салық төлеушілер
арасында тиімді қарым-қатынасты күшейтеді [5].
2. Қазақстан Республикасындағы салық саясатының даму кезеңдері
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың бірнеше
кезеңдерінен өтті.
Бірінші кезең.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық
инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлкеттік және 27 жергілікті салық түрін
қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.
1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңына сәйкес сол кездегі салық және
бюджетке төленетін басқы да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.
I.Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:
1. Қосылған құнға салынатын салық,
2.Пайдаға салынатын салық,
3.Акциздер,
4.Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық,
5.Экспорт мен импортқа салынатын салық,
6.Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру
жұмыстырына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым,
7. Кеден тарифі және баж салығы,
8.Тіркелген (ренталық) төлемдер,
9.Транспорт құралдарына салынатын салық,
10.Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық,
11.Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені
үшін төленетін ақы,
12.Заңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық,
13.Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы,
14.Мемлекеттік баж салығы,
15.Табиғат ресурстарына салынатын салық,
16.Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.
II.Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Жер салығы,
2.Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық,
3.Орман табысы,
4.Су үшін төленетін ақы,
5.Табысқа салынатын салық,
6.Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым,
7.Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым,
8.Заңды ұйымдарды мемлкеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым,
9.Елтаңбалық алым,
10.Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын
салық.
III.Жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына
салынатын салық,
2.Курорттық алым,
3.Азаматтардан алынатын мақсатты алым,
4.Жарнамаға салынатын салық,
5.Автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке комьпютерлерді
қайта сатуға салынатын салық,
6.Автотранспортты айалдауға қойғаны үшін алынатын алым,
7.Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алым,
8.Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым,
9.Ат арысындағы ұтысы үшін алынатын алым,
10.Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысушы адамдардан алынатын алым,
11.Тауар биржаларында және валюталарды сату және сатып алу кезінде
жасалған мәмілелерден алынатын алым,
12.Аукциондық сатудан алынатын алым,
13.Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым,
14.Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз (ордер) үшін алынатын алым,
15.Ит иелерінен алынатын алым,
16.Спиррті ішімдіктермен сауда-саттық құқығы үшін алынатын лицензиялық
алым,
17.Жергілікті аукциондар өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін
алынатын лицензиялық алым.
Екінші кезең.
Қазақстан Респуьликасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу
принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде
Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға
ықпал етті. Ең бастысы, салық салу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-
ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті
салықтар.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1.Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
2.Қосылған құнға салынатын салық,
3.Акциздер,
4.Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық,
5.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Жер салығы,
2.Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық,
3.Көлік құралдарына салынатын салық,
4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке түлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым,
5.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым,
6.Аукциондардан алынатын алым.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл Жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін
алды.
Осы кезде Қазақстан Республикасында салықтар, алымдар және басқа да
міндетті төлемдердің мынадай түрлкері қолданылды:
1) Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
2) Қосылған құнға салынатын салық,
3) Акциздер,
4) Бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені және мемлекеттік тіркеуге
жатпайтын акциялар эмиссиясының ұлттық біріңғайландыру нөмірін
бергені үшін алынатын алымдар,
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары,
6) Әлеуметтік салық,
7) Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша
жүргені үшін алынатын алымдар,
8) Жер салығы,
9) Заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық,
10) Көлік құралдарына салынатын салық,
10-1)Біріңғай жер салығы,
11) Кәсіпкелік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым,
12) Аукциондық сатудан алынатын алым,
13) Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін
алынатын алым,
14) Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды сату құқығын
бергені үшін алынатын алым,
15) Республикасының радиожелілік ресурстарын пайдаланғаны үшін
төленетін төлем,
16) Заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерінөз фирмалық
атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны
үшін алынатын алым,
16-1)Заңды (мемлекеттік кәсіорындарды, мемлкеттік мекемелер мен
коммерциялық емес ұйымдарды қопағанда) және жеке тұлғалардың Қазақстан,
Республика, Ұлттық деген сөздерді (түбір сөз, сондай-ақ олардың кез
келген туынды сөзі түрінде) өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету
таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алым,
17) Жеке тұлғалардың ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары
белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.
Үшінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлкет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделегн нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тиым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
блады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданылады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізілетін Қазақстан Республикасының заң актілері
ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа
енгізілуі мүмкін [1,66-74б].
Экономиканы әртараптандыру және жаңғыртуға ықпал нормалары көзделген
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер (Салық кодексі)
жаңа Қазақстан Республикасының Кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
қолданысқа енгізілді.
Салықтық саясатының ең маңызды және тұжырымды сәттері мынадай нормалар
болып табылады.
2009 жылдан бастап қосылған құн салығының мөлшері 13 пайыздан 12
пайызға төмендеді. 2009 жылдан бастап сатып алушы төлеген қосылған құн
салығының сомасынан, өнім беруші қосылған құн салығынан артық сомасының
қайтарылуы туралы, яғни дебиторлық сальдо деп аталатын, қосылған құн
салығынан асып кететін соманы қайтару туралы ереже қабылданды. Бұл аталған
шара өнім беруші қосылған құн салығына төлеген салық төлемгерлерінің,
әсіресе, негізгі құрал-жабдықтарды жаңарту мен жетілдіру кезінде
айналымдағы қаражатының жұмсалмай тоқталуын жоюға бағытталған.
Әлеуметтік салықты реформалау аясында салықтың 13 пайыз бен 5 пайыз
аралығындағы регрессивті шкаладан жалпыланған 11 пайыз ставкаға ауыстыру
жүзеге асырылады. Жеке табыс салығы бойынша 10 пайыз мөлшеріндегі біріңғай
ставкасы сақталды.
Кіші кәсіпкелік үшін салықтыұ және әкімшілік жүктемелерді азайту
мақсатында қосылған құн салығының міндетті тіркеу есебіне алу кезіндегі
құнының ең төменгі айналым шегі 15000 еседен 30 000 есеге дейінгі айлық
есептік көрсеткішке көтерілді.
Мүлік салығын реформалау аясында барлық мүліктің жылжымайтын мүлікке
дейін салық салу базасы қысқартылды,құны 120 млн. теңгеден аса қымбат
тұратын жеке тұлғалардың мүліктерінің ставкасы 0,5 пайыздан 1 пайызға дейін
көтерілді, сонымен қатар көлік құралдарына салық есептеу кезіндегі
автокөлік құралдарына көбейту коэффициенті алынып тасталынды [7,3б].
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
ҚР–да салық саясатын жүргізудегі басты мақсат – отандық тауар
өндірушілерді мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектiлiгi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік
өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті
экономиканы дамыту мен жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы
тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына
серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі
экономика салаларының, атап айтқанда газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары,
кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық
саясаты бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген.
Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтiк процестердi
басқарудағы мемлекеттiк реттеудiң рөлiнiң өзгерiстерiмен жүргiзiледi.
Салықтардың мемлекеттiң тек қажеттi қаражаттармен қамтамасыз ету құралы
ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндiрiс ара-қатынастарына мемлекеттiк
жүйенiң әсер ету элементi ретiнде де мәнi өсiп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбiр мемлекеттiң қаржылық
жүйесiнiң тұрақтануының негiзгi шарты болып табылады. Өз кезегiнде бұл
шарттар салық органдарының бақылау – экономикалық қызметiнiң бiрегей
жүйесiмен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуiн, толықтығын және уақытылы төленуiн
қамтамасыз етуде салық органдарының бақылау –экономикалық қызметiнiң маңызы
зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң дер кезiнде және уақытылы аударылуын бақылауды
ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында
бақылаудың тиiмдi әдiстерiн iздестiрiп және оны жетiлдiру жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық саясатын ұйымдастыруды және құқықтық
негiзiн кешендi зерттеу арқылы салық органдарының қызметiн талдау және
жалпылау негiзiнде салық органдарының бақылау-экономикалық қызметiн
жетiлдiруге байланысты тәжiрибелiк ұсыныстар енгiзу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер
қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық саясатының дамуын теориялық
негіздерін қарастыру және олардың салық жүйесіндегі ролі мен маңызына
талдау жүргізу;
- Жергілікті салық қызметі органдарының салықтық бақылау тәжірибесін
қарастыру, бақылау қызметiнiң нәтижелерiн талдау;
- салық органдарының негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылатын салық
бақылауының мәнi мен мазмұнын, оның жіктелуін қарастыру;
- салық қызметі органдарының даму стратегиясын талдау;
- салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу
мен төлеуде салық органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру және
экономикалық талдау жүргізу;
- әлемнің кейбір дамыған мемлекеттеріндегі салық комитеті органдарында
жинақталған тәжірибені ҚР салық комитеті органдарының даму стратегиясын
жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салық комитетінің тиімділігін арттырудағы мәселелерді және оны шешу
жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу пәнi - салық саясатын және оны жетілдіру
жолдарын қалыптастыру барысында туындайтын қаржылық қатынастар және оның
жүзеге асырылу механизмi.
Диплом жұмысының зерттеу объектiсi Қазақстан республикасының салық
жүйесі болып табылады.
1 САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ҚОЛДАНЫЛУЫ
1. Салық саясаты және оның құрылу механизмі.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
қөптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлкеттер мен көрші
мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің
ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясаттың басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру [1, 66б].
Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал салық
салу салықтың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу
тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.
Салық механизмі- салықтың ұйымдық-құқықтық нормаларымен басқару
әдістерінің жиынтығы әр түрлі салықтық реттеу құралдары да (салық
ставкасы,салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді. Мемлекет
өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан беріп,
оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық салық іс-қимылдарының
жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге асырудың шарттары
мен тәртіптеріннің жиынтығы. Объективті негізгі бағытталмаған кез-келген
салықтық іс-қимыл ұдайы өндіріс процесіне субъективтік қол сұғу ретінде
қарастырылады және олардың нысанының өзгеруіне әкеледі. Салық механизмі
салық салуды басқарудың негізі болып табылатын салықтық құқыққа сүйеніп,
салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.
Салық механизмі- бұл ұйымдық-экономикалық категория ретінде осы ұғымды
түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың бөлігінде
өндірісте жасалған бөлігін қоғамдастыру кезінде қалыптастыратын қайта бөлу
қатынасы кезіндегі объективті қажетті басқару процесі. Салық салу механизмі
салықтарды белгілеудің принцептерінен, нысандары мен әдістерінен, оларды
өзгерту мен күшін жоюдан, оларды төлеуді қамтамасыз ету бойынша шаралардан
тұрады.
Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше
принциптері бар.
1.Салықтардың созылымдылық принципі – бұл принциптің мәні мынада, яғни,
мемлкет өзінің күнделікті сұпанысына байланысты салық ставкасын көтере
немесе төмендете алады.
2.Салық салудың Салық кодексімен басқару принципі былайша өрнектеледі,
яғни салық төлеу бойынша міндетті осы салықтар салық кодексімен
қарастыпылған жағдайда ғана пайда болады.
3.Салық салудың шындық принципі болып салық салудың экономикалық
принципі табылады. Салық салудың шындық принципіне сәйкес, әрбір адам өз
табысына сай мемлекетті қолдауға қатысуы қажет.
4.салық салудың үнемділік принципіне сәйкес, салық жинау ең төменгі
шығындарда жүргізілуі қажет.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде
белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс [163б].
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық салудың бірнеше
принциптеріне негізделеді, атап айтқанда:
• Бірінші, салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдерді
төлеудің міндеттілігі.
• Екінші, салық салудың айқындылығы.
• Үшінші, салық салудың әділдігі.
• Төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы.
• Бесінші, салық заңдарының жариялығы принциптері.
Ал, енді осы принциптерге жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ.
1.Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеушілер салық
заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген
мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың
негізгі борышы, парызы болып саналады.
2.Салық салудың айқындылық принципі. Қазақстан Республикасының
салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық
төлеуші үшін айқын болуы тиіс.
Салық салу айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі
салық заңдарында белгіленген.
3.Салық салудың әділдік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі
қажет. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
4.Салық салудың біртұтастық принципі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты біртұтас болып табылады.
5.Салық заңдарының жариялылық принципі. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист
Адам Смит ұсынған еді.
Олар мыналар:
• Салық әрбір төлекшінің табысына қарай салынуы тиіс,
• Салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты белгіленуі
тиіс,
• Әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен
салынуға тиісті,
• Өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Нақтырақ айтатын болсақ:
• әділеттілік,
• анықтылық,
• қолайлылық,
• жалпылылық.
Бұл тізім тағыда 3 принциппен толықтырылады:
• жеткілікті және жалпыламалылықты қамтамасыз етеді (салықтарды
мемлекеттің обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға
болса, азайтуғада болады),
• керекті көзін және салық салудың обьектілерін таңдау,
• салық салудың бір дүркінділігі.
Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып,
салық салу жүйесін ретке келтіреді.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау
формасы ретінде анықтады.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың- деп атап көрсетті.
АҚШ-та 2 мейрам бар:
• туылған күн,
• салық төлеген күні.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан.
Салықты уақытында төлеу міндет болып саналады. Себебі, уақытысындағы
төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр
біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға
жылжытар едік [1,65б].
Мемлекетің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
• мемлекеттің салық жүйесін қалыптасуы,
• салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау,
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру,
• салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.
Барлық қоғам мүшелерінің міндеті мен парызы заңда белгіленген
салықтарды төлеу болып табылады, ал салық дегеніміз - бұл материалдық
төлем, яғни заңнама бойынша белгіленген тәртіппен халықтан, ұйымдардан,
кәсіпорындардан міндетті түрде мемлекет пайдасына алынатын қайтарылмайтын
сипаттағы ақшалай қаражат болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен
саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік - экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді. Бірақ соған қарамастан салық
төлеушілердің бір бөлігі салық төлеуден жалтаруға тырысады. Салықты
төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен
салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын,
мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс -
әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет
әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің
қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада
аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері
бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік
тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді
неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге
мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және
жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға
кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі,
нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше
түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер; қызметкерлердің төмен
біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық
мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі
қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау
мақсатымен субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және
тағы басқа [2].
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі
белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет
әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз
етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей
мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін
дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы
басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың
мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен
қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезінде маңызды мәселелердің
бірі нарықтың дамуы салдарынан пайда болатын кері әсерлерді шектеуге және
қоғамның әлеуметтік - экономикалық топтарға бөлінуін одан әрі тереңдетуге
мүмкіндік беретін тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың жетілдірілген жүйесін
құру болып табылады. Мұндай маңызды мәселелердің жан жақты дүрыс шешімін
табуда мемлекет қоғамдық дамуға әсер ететін басқа да құралдарды іске қосып,
кешенді түрде қимыл жасауы тиіс. Мұнда салық саясатының алатын орны ерекше.
Салық саясаты – бұл мемлекеттің салық саласында жүргізіліп отырған іс -
шараларының жиынтығы. Мемлекет салық саясатын салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік - экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес
жүргізеді. Салық саясатының мазмұны және мақсат міндеттері қоғамның
әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты. Салық саясатының негізгі
міндеттері;
1. мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету
2. жалпы мемлекеттің экономикасын реттеуге жағдай жасау
3. нарықтық қатынастар даму процесі кезінде пайда болатын халықтың
табыстарының деңгейінің арасындағы айырмашылықты азайту.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын
айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуды қамтамасыз етеді.
Салық саясатының негізгі құралы салық жүйесі болып табылады [3].
Салық жүйесі дегеніміз салық түрлерінің формаларының салықты құру
әдістерінің немесе тәсілдерінің сонымен қатар салықтық қатынастарды
реттеуші заңдар және нормативтік актілер және салық органдарының жиынтығын
айтамыз. Оның негізгі қызметі бұл шаруашылық субьектілердің қызметін
ынталандыруға, еңбек және кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға, инфляцияны
есепке ала отырып табыстар мен бағалардың өсуін шектеуге, мемлекеттік
бюджеттің табыс бөлігінің өсімін қамтамасыз етуге бағытталған. Соңғы
жылдары Қазақстан республикасы жаңа салық жүйесін қалыптастыру мен
ұйымдастыруда айтарлықтай жетістіктерге жетті. Бюджетаралық қатынастардың
реформасы нәтижесінде салық салу жүйесі өзгертілді және халықаралық
стандарттарға жауап бере бастады. Жаңа салық жүйесін енгізгеннен кейін
саясатта, экономика мен әлеуметтік салада оңтайлы өзгерістер байқала
бастады. Салық жүйесі Қазақстан экономикасының тиімділігін көтеруші құралға
айналды. Алайда бұл салық жүйесінің кемшіліктері аз емес. Қазіргі кездегі
салық жүйесінің ең ірі кемшілігі фискалдық бағыттың басым болуы. Салық
жүйесінің басқа қызметтері әлсіз жүзеге асырылады. Келесі ірі кемшілігі,
әсіресе шет ел кәсіпкерлері үшін оның тұрақсыздығы.Әрине, қазіргі кезде
өзгерістер жылдың басынан бастап іске асқанмен, сонда да салық төлеуші
заңды тұлғалар үшін өте қолайсыз болып табылады. Салық төлеушілер үшін
салық жүйесінің ең болмағанда 3-5 жылға дейін тұрақты болып қалуы аса
маңызды шарт. Алайда тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін
емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді
жағдайында бұл өте қиынға соғады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептеуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін. Әрине мұндай жеңілдіктердің бірқатар
артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Кіріс пен таза пайданы экономиканың жаңа бір саласына немесе бүтін
өндіріс түрінің дамуына жұмсау, еліміздің аз игерілген, кейбір қолайсыз
аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен
бүтіндей босату қолданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір түрлеріне
жеңілдетілген салық жүйесін пайдалану экономиканы мемлекетік реттеуде
сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдіс. Мысалы мерзімді амортизациясы
жеделдетілген немесе дифференциалды салық мөлшері, салық төлеу мерзімін
созу немесе кейінге қалдыру, салықтардан еркін резервтік, инвестициялық әрі
басқадай қорлар құру және преференциялар сияқты түрлі экономикалық және
салық тегершіктері жетерлік. Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде
салық жеңілдіктері жапай іскерлікті бурқандырып, экономиканың басым
салаларына ірі инвестициялар әкелуге септігін тигізді. Алайда қазіргі
отандық экономика өзінің өрлеу белесіне көтеріле бастағана мұндай салық
жеңілдіктерінің сақталып қалуы мемлекет пен инвесторлар арасындағы мүдделік
қарым қатынасқа өз салқынын тигізуде. Нәтижесінде бюджетке өндіріс
көлемінің ұлғаюына қатысты салықтан бюджетке түсетін түсімдер елеусіз
қалуда. Кейінгі кезде салық жеңілдіктерінен салық кеңістігінде елеулі
қарама қайшылықтар туып, салықтық басқаруға кері әсерін тигізіп отыр.
Нақты салаға салық жеңілдігін орнату тәжірибе көрсетіп отырғандай
қамқорлық пен қолдаудың керемет бір тиімді әдісі деуге келмейді. Жеңілдік
беріліп отырған кәсіпорындар мен жеке тұлғалар, жеңілдік жүрмейтін
экономикалық қызмет салаларындағы кәсіпкерлік пен айналысып жүргендерге
салықтық басқаруда қиншылықтар тудыруда. Оның үстіне жеңілдіктерді салық
төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланаындар да аз емес. Преференция түріне
жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесіздік тудырып,
түбінде кірістің жоғалуына соқтыратынын халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.
Ал салықтардың өзіне келетін болсақ мынадай мәселерді шешуді ұсынамын.
Менің ойымша корпоративті табыс салығының ставкасы біздің салық
төлеушілеріміз үшін жоғары болып табылады. Ел экономикасы нарықтағы
кәсіпкерлердің белсенділігіне байланысты болып келеді, ол салық
ставкаларының жоғары болуы іскерлік белсенділіктің төмендеуіне алып келеді.
Көптеген дамыған мемлекеттерде бұл салықтың ставкасы 30% жоғары, алайда
біздің экономикамыз бұл елдерден артта қалып отыр. Салық ставкасының жоғары
болуы отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Бұл
жағдайлар жаңа кәсіпорындардың ашылуы мен қалыптасуына кедергі жасайды.
Әрине бұл салық бюджетімізге айтарлықтай табыс әкеледі, яғни бүкіл табыстың
шамамен 25% құрайды. Егер салық ставкасын төмендетсе бюджетіміздің табыс
бөлігі азаймай ма деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені басқа жолмен шешуге
болады. Салық ставкасы 30% төмен болған жағдайда кәсіпкерлік белсенділіктің
өсуіне байланысты нарықта жаңа кәсіпорындар пайда бола бастайды, яғни
олардың саны өседі. Әрине бұл кәсіпорындарға өз қызметін жүзеге асыру үшін
жұмыс күші қажет емес пе? Яғни көптеген адамдар жұмыс тауып салық
төлеушілер қатарын арттырады. Бюджеттің табыс бөлігін жеке табыс салығы
арқылы қамтамасыз етуге болады. Бұл шара бір жағынан жұмыссыздық мәселесін
шешуге көмектеседі, екінші жағынан отандық кәсіпорындарды қолдау
нәтижесінде ел экономикасының өсуіне алып келеді. Сондай ақ бұл салық
бойынша салық жеңілдігі, несие, демалыс сияқты жеңілдіктерді енгізу дұрыс
болар еді.
Қазіргі кезде салық саясатының құрамдас бөлігі болып табылатын
акциздерге үлкен көңіл бөлініп отыр. Олар мемлекеттік бюджеттің табыс
бөлігін арттыру табиғатқа зиян келтіретін өндіріс түрлерінің теріс әсерін
шектеу үшін қолданылады. Менің ойымша мемлекет бұл салық бойынша фискалдық
мақсатты көбірек көздейді. Әрине акцизделетін тауарларды өндіретін
кәсіпорындардан көп табыс түседі. Алайда бұл тауарлардан қоғамға және
табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыруға болашақта одан да көп қаржы
қажет болады. Сондықтан осындай тауарларды өндіретін кәсіпорындарға
мемлекет қатты қысым көрсетуі қажет. Әсіресе алкоголь өнімдеріне, ойын
бизнестеріне, сонымен қатар газ кондетсаттарына деген салық ставкаларын
көбейту қажет секілді. Себебі, бұлардың адам денсаулығына, табиғатқа
тигізетін зияны өте көп.
Табыстарға салық бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі өндіріс
немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып
табылады; материалдық шығындарды жалған баға бойынша, мысалы, оларды еркін
бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей
жалған есеп – қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің өзіндік құнына жазады.
Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен
жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны жоғарылауы мүмкін. Табысқа
салық салудан жалтарудың тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен түскен түсім
ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылық қиын
анықталады, өйткені нағыз түсім ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырған
төлеушінің тауарының қозғалысымен байланыстырылатын шоттары мүмкін көптеген
баспа бас айырбас пен басқа да шаруашылық қаржы қаржы операцияларының
фактілерін талдау қажет; Сондықтан салық органдарының жұмысын жақсарту
қажет.
Жоғары табысты заңдастыру, зейнетақыны және бюджет саласындағы
қызметкерлердің ең төменгі жалақысын көтеру бұдан былайғы жерде халықтың
тарапынан неғұрлым сапалы тамақ өнімдері мен күнделікті сұраныс
тауарларына, ақылы білім алуға, медицина қызметіне, авиация мен темір жол
көлігіне және тағы басқаларға сұраныстың артуына ықпал етеді. Сондықтан
отандық тауар өндірушілер өз өндірістерін ұлғайтуға, өнімдерінің саласын
көтеруге ұмтылулары қажет.
Сонымен, салық жүйесінің алдындағы тұрған ең бірінші міндеті – отандық
өндірістің дамуын ынталандыру болып табылады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп
отырғандай, экономикалық өсудің негізі ұлттық және халықаралық тауар
өндірушілердің өндірісіне инвестиция салуға қолайлы ахуал жасау және
халықаралық экономикалық тенденцияларды тиімді қолдану болып табылады. Яғни
салық кодексінде экономикалық процестердің тереңдеуі мен дамуын толық
есепке алу қажет.
Қазіргі кезде салық жүйесінің негізгі кемшіліктерін жою үшін салық
қысымын төмендету қажет. Соның ішінде салық жеңілдіктерін өндіріс пен
инвестицияның өсімін ынталандыратын салаларға беру керек. Көптеген дамыған
елдердің тәжірибесіне сүйенетін болсақ салық жүйесінің ынталандырушы ролін
күшейту салық салу базасының кеңеюіне және мемлекеттік бюджеттің табыс
бөлігінің өсуіне алып келеді.
Салық жүйесіндегі маңызды мәселелердің бірі – бұл салық төлеушілер мен
салық органдарының арасындағы қарым – қатынас болып табылады. Тиімді салық
жүйесін қалыптастырудың негізгі мәселелері салауатты салық қызметкерлері
мен сауатты салық төлеушілерді тәрбиелеу болып табылады.
Салық қызметі органдары мен салық төлеушілер бір –бірін түсінетін
жағдайда болуы қажет, сонда ғана олардың арасындағы қатынастар жақсы
болады. Салық төлеушілер салықты неге төлеу міндетті екендігін және одан
қандай пайда алатынын дұрыс түсінуі қажет. Ол үшін салық төлеушілердің
салық мәдениетін көтеріп, олардың менталитетін өзгерткен жөн деп ойлаймын.
Оны бұқаралық ақпарат құралдары әр түрлі басылымдар арқылы салық
төлеушілердің санасына жеткізуге болады [2].
Қазіргі кезеңде, салық салу механизмі біздің Республикамызда
қалыптаспаған жағдайда болып отыр: қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік
реттеудің әкімшілік биліктің сипатын ашып көрсете алмайды, сонымен бірге ол
әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді
құралы бола алмай отыр. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қайта құру
тәжірибесі,бюджеттік қаржыландырудың негізгі көзі – салық салу механизмі,
өте мардымсыз күйде екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан немесе
жиынтық көлемінің азайғанынан емес, салық төлемінен ”жалтару” жағдайларының
жиілеп кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп мүмкіндіктер
туғызады, өйткені соғұрлым салықтың жеңілдіктер көп болған сайын, оларға
түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны көбейе
түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі Заңның жетілмегендігі
және салық қызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке бастарының білім
қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген қиыншылықтарға келіп
тіреді. Осындай жағдайдың дұрыс болмауынан әлі күнге шейін қазынаға
салықтар аз түсуде, ол халықтың әлеуметтік және саяси жағдайларына тікелей
әсерін тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен алатын алымы, осы бюджетке
келіп түсетін салықтардың көлеміне байланысты. 2008 жылдың бірінші
жартысында Республиканың бюджетіне 43,2 пайыз салықтар түспеген, ол 2007
жылмен салыстырғанда 5,4 есе көп деген сөз. Салық салудың тиімсіздігінің
шиеленістіретін факторлар – салық төлеушінің құқығы мен міндеті тұрғысында,
салық төлеушінің өзін психологиялық және экономикалық жағынан көрсетудің
тиянақсыздығынан болып отыр. Мемлекет салық арқылы қатты әсер етіп,
табыстарымызды талап отыр деген қағида туады.
Салық саясатын нысаналы түрде қатайту инфляция мен мемлекет бюджетінің
тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүние жүзі тәжірибесінде, мұндай іс-
әрекет дағдарыс жылдары біршама орын алатын еді. Дегенмен, бұл жерде бір
қағидалы жағдай шет қалып отыр: шет елдердегі жалпы экономикалық
дағдарыстардың Қазақстанның экономикалық дағдарысымен салыстырғанда
айтарлықтай ерекшеліктері бар. Еліміздегі қалыптасқан жағдайды түсіну мен
зерттеу нәтижесінде, оның экономикасы және ондағы салық жүйесі тез арада
өзгерістерге келетініне сенуіміз қажет және де олар салық төлеушілер үшін
бір американдықтың айтқанындай: “Маған салықтарды төлеу өте ұнайды, өйткені
мен олардың көмегімен цивилизацияны сатып ала аламын ”, - деген тұжырымына
сай болып келуі керек. Сонымен, Үкіметіміздің алдында тұрған міндет – ол
тұрақты қабылданған заңдардың негізінде қаржы жүйесін тез арада қалпына
келтіріп, ондағы салық арқылы түсетін түсімдерді реттеп, олардың дұрыс
бөлінуін қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар, қазынаны толтырып
ғана қоймай, өндірісті әрі қарай дамытудың белсенді стимулы рөлін атқаруы
қажет деп тұжырымға келеміз. Олар кәсіпкерлікке деген ынталы тежеу
механизмі болып келмей, керісінше оның тиімді әрекет етуінің қосымша,
бірден бір факторының рөлін атқаруы қажет. Сондықтан біздер салық жүйесін
жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципті естен шығармауымыз
керек. Салық заңдарының бұзылуын болдырмау, оны бұзушыларды табу үшін
республика Қаржы министрлігінен бөлінген Мемлекеттік салық комитетінің
қызметі құрамында өз қызметін барлық облыстар мен аудандардың
орталықтарында ұйымдастыру үшін салық полициясы құрылды.
Салық салу механизмiне төмендегiлердi жатқызуға болады:
- салық төлеушiлердi, салық салу объектiлерiн және салық салуға
байланысты объектiлердi есепке алуды жүргiзу;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң есебi
және аударылған соманың, өсу және айыппұлдың есебiн жүргiзу;
- бюджеттiң кiрiс юөлiгiн ағымдағы болжауға қатысу;
- трасферттiк бағаларды қолдау кезiнде мемлекеттiк бақылауды жүзеге
асыру;
- өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк бюджетке төленетiн мiндеттi
төлемдердi есептеудi және жинауды жүзеге асыруға уәкiлеттi Қазақстан
Республикасы мемлекеттiк органдардың қызметiн бақылауды жүзеге асыру;
- салық салу саласындағы заңнасыманың қолдану тәжiрибесiн талдау және
қорытындылау, сондай-ақ осы саладағы заңнаманы жетiлдiру және жөнiнде
ұсыныстар енгiзу;
- салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойыша
жергiлiктi мемлекеттiк органдармен өзара әс-қимыл жасау;
- қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетiн
өнiмдер бойынша акциздiк алым маркiлерiнiң сақталуын, сатып алынуын және
есепке алынуын, сондақ–ақ есепке алу – бақылау маркiлерiнiң жасалуын,
сақталуын, сатып алынуын және есепке алуын бақылауды жүзеге асыру;
- салық берешегiн мәжбүрлеп өндiрiп алу жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру
және жүзеге асыру;
- “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген
тәртiппен салықтардың өсiмақы мен айыптар есептелген сомасы бөлiгiнде,
сондай-ақ салық қызметi органдары лауазымды тұлғалардың әрекетi
(әркетсiздiгi) бөлiгiнде салықтық тексерулердiң актiлерi бойынша
хабарламаларға заңды және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау;
- салық мiндеттемелерiнiң туындау, орындау және тоқтатылу мәселелерiн
жеке және заңды тұлғаларға түсiндiру жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру және
жүзеге асыру.
Салық салу Салықтар түрлерінің Салықты болжамдау
қағидаттары жиынтығы мен жоспарлау
Салық Саллық құқығы мен
элементтері заңдылығы
Салық механизмі
Ақпараттық Салықтарды басқару
қамтамасыз ету
жүйесі
Салықтарды Салықтық Салықтардың
алудың әдістері бақылау есеп құралдары
1 сурет - Салық механизмінің элементтері[1]
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып, Қазақстан
Республикасында салық қызметінің сапасын халықаралық стандарттарға сай
келтіру мақсатында еліміздегі қолданыстағы салық салу жүйесін жетілдіру
жөнінде бірқатар тапсырмалар бергені белгілі. Осы тапсырмаларды орындау
бағытында “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
ҚР Заңы қабылданып, 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.Жаңа Салық
кодексінде еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлік нысандарын мемлекет
тарапынан қолдау, олардың дамуына жағдай жасау мақсатында көптеген салықтық
жеңілдіктер қарастырылды. Экономиканың шикізаттық емес секторларына салық
жүктемелерін азайту мақсатында корпоративтік табыс салығы 20%-ға
азайтылды. Оның төмендеуі кәсіпкерлердің негізгі құралдарды сатып алу және
өндірісті модернизациялаудағы инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге жол
ашады.
Жаңа салық кодексінің 141-бабының 4-тармағына сәйкес корпоративтік
табыс салығы бойынша декларация тапсырғанға дейінгі аванстық төлемдер
бойынша салық есептілігі 20 қаңтардан кешіктірілмей тапсырылады.
КТС бойынша декларация тапсырғаннан кейінгі аванстық төлемдер бойынша
салық есептілігі корпоративтік табыс салығы бойынша декларация
тапсырылғаннан кейін 20 күнтізбелік күн ішінде екінші, үшінші, төртінші
тоқсандарға тапсырылады.
Қосымша құн салығы бойынша мөлшерлеме 13 пайыздан 12 пайызға
төмендетілді (алдағы жылы бұл көрсеткіш 11% болады деп күтілуде). ҚҚС
бойынша ең төменгі өткізу айналымы 30 000 есе АЕК-ке дейін көтерілді (яғни
тауарларды өткізу бойынша айналым сомасы 38190000 теңгеден аспаса, ҚҚС
бойынша есепке тұрмауға құқылы). Сондай-ақ салық кезеңі өзгертіліп, тоқсан
сайын төленетін болды (бұған дейін салық кезеңі ай сайын немесе тоқсан
сайын болатын).
Әлеуметтік салық бойынша салық мөлшерлемесі бұған дейін салық салынатын
табыстың мөлшеріне байланысты 5% бен 13% аралығындағы шкаланы құраса, жаңа
Салық кодексі бойынша ол 11% көлемінде бекітілді. Оның төлем мерзімі есепті
айдан кейінгі айдың 25-іне
дейін салық төлеушінің орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлік салығына қатысты нендей өзгерістер болды, соны әңгімелейік. Заңды
тұлғаларға мүлік салығы бойынша мөлшерлеме салық салу нысандарының орташа
жылдық құнының 1,5 пайызын құрады (Бұған дейін бұл ставка 1% болатын).
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық тәртібін қолданатын
жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар мүлік салығын салық салу нысандарының
орташа жылдық құнының 0,5 пайызы көлемінде есептейді.
Мүлік салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың
15 ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Мүлік салығы бойынша төлем мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25 тамыз, 25
қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына дейін
болатын).
Жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша салық мөлшерлемелерін салық салу
нысандарының құнына қарай 0,05% (1 000 000 теңгеге дейінгіні қоса алғанда)
бен 0,5% (10 000 000 теңгеден жоғарылар үшін) аралығында болғаны белгілі.
Бұған дейінгі Салық кодексінде мөлшерлемелер салық салу нысандарының құны
10 млн. теңгеге дейін ғана қолданылып, құны 10 млн. теңгеден асқан
нысандарға 0,5% мөлшерлеме қолданылып келді. Жаңа салық кодексінде бұл
салық нысандарының құны 120 млн. теңгеге дейін ұлғайтылып, құны одан асатын
нысандар үшін салық мөлшерлемесі 1 пайызға жетті.
Жер салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың 15
ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Жер салығы бойынша ағымдағы төлемдер мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25
тамыз, 25 қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына
дейін болатын).
Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай мөлшерлеме бұрынғы 10% күйінде
өзгеріссіз қалды.
Салық агенттері төленетін табыс бойынша жеке табыс салығын төлеуді
есепті кезеңнен кейінгі айдың 25-іне дейін жүзеге асырады.
Жаңа Cалық кодексінде көлік құралы салығына көптеген өзгерістер
енгізілді.
Көлік құралы салығы бойынша осы кезге дейін жеңіл және жүк көліктеріне
шығарылған жылдарына байланысты түзету коэффициенттері колданылып отырса,
жаңа талап бойынша бұл көліктерге салық мөлшерін есептеу көлік құралының
шығарылған жылына қарамастан жүргізіледі. Сонымен қатар жаңа Cалық кодексі
бойынша пайдаланылғанына 20 жылдан асқан ТМД елдерінде шығарылған
автокөліктер салық төлеуден босатылмайды. Бұған дейін жеңіл көлік
құралдарына салық мөлшерлемесі двигатель көлеміне байланысты 4 АЕК пен 117
АЕК аралығында болса, жаңа Салық кодексінде 1 АЕК пен 117 АЕК аралығында
болып белгіленді.
Жүк көліктеріне салық мөлшерлемесі бұған дейін олардың жүк
көтергіштігіне байланысты 6 АЕК пен 15 АЕК аралығында болса, жаңа Салық
кодексінде ол 3 АЕК пен 9 АЕК аралығында бекітілді. Сонымен қатар жеке
тұлғалар үшін көлік салығын төлеу мерзімі 1 қазан болып өзгерді (бұған
дейін жеке тұлғалар үшін төлеу мерзімі 5 шілде болды, заңды тұлғалар үшін
төлеу мерзімі 5 шілде болып қалды).
Жаңа Салық кодексі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасайды,
көлеңкелі экономиканың азаюын қамтамасыз етеді, инвестициялық климатты
жақсартып, капиталдың экономикаға құйылуын қамтамасыз етеді және
экономиканың шикізаттық емес секторларына салық жүктемелерін азайтады.
Салық кодексінің тікелей әрекет ету қағидасымен сәйкестендірілуі салық
жүйесіндегі жемқорлықты азайтып, салық органдары мен салық төлеушілер
арасында тиімді қарым-қатынасты күшейтеді [5].
2. Қазақстан Республикасындағы салық саясатының даму кезеңдері
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың бірнеше
кезеңдерінен өтті.
Бірінші кезең.
1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекеттік
салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық
инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлкеттік және 27 жергілікті салық түрін
қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.
1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралы Заңына сәйкес сол кездегі салық және
бюджетке төленетін басқы да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.
I.Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:
1. Қосылған құнға салынатын салық,
2.Пайдаға салынатын салық,
3.Акциздер,
4.Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық,
5.Экспорт мен импортқа салынатын салық,
6.Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру
жұмыстырына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым,
7. Кеден тарифі және баж салығы,
8.Тіркелген (ренталық) төлемдер,
9.Транспорт құралдарына салынатын салық,
10.Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық,
11.Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені
үшін төленетін ақы,
12.Заңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық,
13.Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы,
14.Мемлекеттік баж салығы,
15.Табиғат ресурстарына салынатын салық,
16.Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.
II.Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Жер салығы,
2.Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық,
3.Орман табысы,
4.Су үшін төленетін ақы,
5.Табысқа салынатын салық,
6.Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым,
7.Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым,
8.Заңды ұйымдарды мемлкеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым,
9.Елтаңбалық алым,
10.Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын
салық.
III.Жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы обьектілер құрылысына
салынатын салық,
2.Курорттық алым,
3.Азаматтардан алынатын мақсатты алым,
4.Жарнамаға салынатын салық,
5.Автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке комьпютерлерді
қайта сатуға салынатын салық,
6.Автотранспортты айалдауға қойғаны үшін алынатын алым,
7.Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алым,
8.Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым,
9.Ат арысындағы ұтысы үшін алынатын алым,
10.Ипподромдарда тотализатор ойынына қатысушы адамдардан алынатын алым,
11.Тауар биржаларында және валюталарды сату және сатып алу кезінде
жасалған мәмілелерден алынатын алым,
12.Аукциондық сатудан алынатын алым,
13.Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы үшін алынатын алым,
14.Пәтер алуға берілген рұқсат қағаз (ордер) үшін алынатын алым,
15.Ит иелерінен алынатын алым,
16.Спиррті ішімдіктермен сауда-саттық құқығы үшін алынатын лицензиялық
алым,
17.Жергілікті аукциондар өткізу және лотереялар ойнату құқығы үшін
алынатын лицензиялық алым.
Екінші кезең.
Қазақстан Респуьликасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу
принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде
Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға
ықпал етті. Ең бастысы, салық салу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-
ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті
салықтар.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1.Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
2.Қосылған құнға салынатын салық,
3.Акциздер,
4.Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық,
5.Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1.Жер салығы,
2.Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық,
3.Көлік құралдарына салынатын салық,
4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке түлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым,
5.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым,
6.Аукциондардан алынатын алым.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл Жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін
алды.
Осы кезде Қазақстан Республикасында салықтар, алымдар және басқа да
міндетті төлемдердің мынадай түрлкері қолданылды:
1) Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
2) Қосылған құнға салынатын салық,
3) Акциздер,
4) Бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені және мемлекеттік тіркеуге
жатпайтын акциялар эмиссиясының ұлттық біріңғайландыру нөмірін
бергені үшін алынатын алымдар,
5) Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары,
6) Әлеуметтік салық,
7) Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша
жүргені үшін алынатын алымдар,
8) Жер салығы,
9) Заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық,
10) Көлік құралдарына салынатын салық,
10-1)Біріңғай жер салығы,
11) Кәсіпкелік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым,
12) Аукциондық сатудан алынатын алым,
13) Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін
алынатын алым,
14) Қазақстан Республикасының базарларында тауарларды сату құқығын
бергені үшін алынатын алым,
15) Республикасының радиожелілік ресурстарын пайдаланғаны үшін
төленетін төлем,
16) Заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерінөз фирмалық
атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны
үшін алынатын алым,
16-1)Заңды (мемлекеттік кәсіорындарды, мемлкеттік мекемелер мен
коммерциялық емес ұйымдарды қопағанда) және жеке тұлғалардың Қазақстан,
Республика, Ұлттық деген сөздерді (түбір сөз, сондай-ақ олардың кез
келген туынды сөзі түрінде) өздерінің фирмалық атауларында, қызмет көрсету
таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алым,
17) Жеке тұлғалардың ставкасы есептеу базасының 1 пайызынан жоғары
белгіленбейтін қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.
Үшінші кезең.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлкет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделегн нормативтік құқықтық актілерден
тұрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер – Салық
кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі,
өзгертіледі немесе күшін жояды.
Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің
арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің
нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге
тиым салынады.
Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста
блады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың
құрылымдық бөлімшелері қолданылады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізілетін Қазақстан Республикасының заң актілері
ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірмей қабылдануы және олар
қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа
енгізілуі мүмкін [1,66-74б].
Экономиканы әртараптандыру және жаңғыртуға ықпал нормалары көзделген
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер (Салық кодексі)
жаңа Қазақстан Республикасының Кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап
қолданысқа енгізілді.
Салықтық саясатының ең маңызды және тұжырымды сәттері мынадай нормалар
болып табылады.
2009 жылдан бастап қосылған құн салығының мөлшері 13 пайыздан 12
пайызға төмендеді. 2009 жылдан бастап сатып алушы төлеген қосылған құн
салығының сомасынан, өнім беруші қосылған құн салығынан артық сомасының
қайтарылуы туралы, яғни дебиторлық сальдо деп аталатын, қосылған құн
салығынан асып кететін соманы қайтару туралы ереже қабылданды. Бұл аталған
шара өнім беруші қосылған құн салығына төлеген салық төлемгерлерінің,
әсіресе, негізгі құрал-жабдықтарды жаңарту мен жетілдіру кезінде
айналымдағы қаражатының жұмсалмай тоқталуын жоюға бағытталған.
Әлеуметтік салықты реформалау аясында салықтың 13 пайыз бен 5 пайыз
аралығындағы регрессивті шкаладан жалпыланған 11 пайыз ставкаға ауыстыру
жүзеге асырылады. Жеке табыс салығы бойынша 10 пайыз мөлшеріндегі біріңғай
ставкасы сақталды.
Кіші кәсіпкелік үшін салықтыұ және әкімшілік жүктемелерді азайту
мақсатында қосылған құн салығының міндетті тіркеу есебіне алу кезіндегі
құнының ең төменгі айналым шегі 15000 еседен 30 000 есеге дейінгі айлық
есептік көрсеткішке көтерілді.
Мүлік салығын реформалау аясында барлық мүліктің жылжымайтын мүлікке
дейін салық салу базасы қысқартылды,құны 120 млн. теңгеден аса қымбат
тұратын жеке тұлғалардың мүліктерінің ставкасы 0,5 пайыздан 1 пайызға дейін
көтерілді, сонымен қатар көлік құралдарына салық есептеу кезіндегі
автокөлік құралдарына көбейту коэффициенті алынып тасталынды [7,3б].
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің
салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
ҚР–да салық саясатын жүргізудегі басты мақсат – отандық тауар
өндірушілерді мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz